Op het omslag van onze heruitgave van Een jeugd inDuitsland van Ernst Toller is een detail van een fotoafgebeeld, waarop twee soldaten staan van de Lon-don Rifle Brigade van het Britse Territorial Army dieposeren voor de camera met Saksische troepen van het104e en 106e regiment in het niemandsland bij hetbos bij Ploegsteert (West Vlaanderen) tijdens de on-officiële wapenstilstand met Kerstmis 1914

Het artikel op de volgende vier bladzijden gaat overdit kerstbestand en is met de welwillende medewer-king van auteur en uitgever overgenomen uit hettijdschrift De Groote Oorlog.

De Groote Oorlog is het verenigingsblad van de Wes-tern Front Association Nederland en heeft als doeliedereen met belangstelling voor de Eerste Wereld-oorlog te voorzien van gerichte informatie. Tevenswil het als nieuwsbron en opininievormer bijdragenaan de ‘éducation permanente’ over de Eerste We-reldoorlog.

Het Kerstbestand van 1914: feiten, mythe en fantasieHans van Lent

BRON: Hans van Lent in De Groote Oorlog van september 2009

1/5

>>>> UITGEVERIJ SCHOKLAND • DOSSIER Ernst Toller/4

Een jeugd in Duitsland

*Memoires 1893-1924

Ernst Toller

KRITISCHE KLASSIEKEN

K R I T I S C H E K L A S S I E K E N 4 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935

D E G R O O T E O O R L O G - S E P T E M B E R 2 0 0 9 49

edereen weet, dat een film wel echtewerkelijkheid suggeréért, maar die niet ís.Ook als een film een ware gebeurtenisbehandelt, gaat de filmmaker toch zijneigen gang: hij laat weg, vult aan, keertom, kleurt bij, en ‘waar’ in de zin van ‘echtzo gebeurd’ is het daarom nooit. Een filmis geen documentaire, geen wetenschap-pelijk verantwoord product. Echt gebeurd is de kerstvrede (ChristmasTruce, Weihnachtsfriede) in december 1914,

maar de film Joyeux Noël uit 2005 (niet op3/10) neemt het met het echte van diegebeurtenis niet al te nauw, en dus schrijfteen recensent (let op at least!): The plot in themovie differs from the actual Christmas Truce in atleast one major factual way: the movie depicts theScots as the instigators of the ceasefire by being thefirst to sing Christmas carols and bring on theChristmas cheer, whereas in actual fact it was theGerman side who sang the first carols and madethe first overtures towards a ceasefire that night.

Het Kerstbestand van 1914:feiten, mythe en fantasieHans van Lent

Duizend bommen en granaten! De onvergetelijke kapitein Haddock uit

Kuifje zou vast en zeker zijn lijfspreuk paraat hebben, wanneer hij op

3 october 2009 bij de WFA te gast zou zijn: projectoren snorren en projec-

tielen vliegen. Op die dag zit de WFA in de bioskoop en bekijkt op het witte

doek de roodgebloede oerkatastrofe van de twintigste eeuw. Was het maar

bij Haddocks duizend gebleven!

I

Soldaten van de London Rifle Brigade poserenmet Saksische troepen in het bos bij Ploegsteert,Kerstmis 1914

DGO september 2009 16-07-2009 15:46 Pagina 49

(Op minstens één belangrijk punt klopt de filmniet met de werkelijkheid. In de film zijn hetSchotten die het initiatief namen tot de wapen-stilstand door het zingen van kerstliederen enkerstwensen naar de overkant te roepen, maar inwerkelijkheid waren het de Duitsers die begonnenmet zingen en de eerste stap zetten voor eenwapenstilstand op die avond.)Wat was wél werkelijkheid?Zoals vaker in het leven zijn er ook, wat diekerstvrede betreft, verschillende waar-heden, mede omdat er op meer dan éénplaats aan het front Kerstmis gevierd werdsamen met de vijand. In elk geval was er naast godsdienstigeplechtigheid en religieuze sfeer ookwerelds gedoe, zoals eet- en drinkfestijn-tjes en potjes voetbal.De Nieuwsbrief van de StichtingStudiecentrum Eerste Wereldoorlog weetin april j.l. te berichten:‘In het Noord-Franse dorp Frelinghien, iets tennoordoosten van Armentières gelegen langs deBelgische grens, is op 11 november 2008 eenbijzondere gebeurtenis herdacht met het plaatsenvan een monument voor het kerstbestand van1914. (…..). Het monument in Frelinghien ligttegenover het voetbalveld, op de plaats waar op25 december 1914 soldaten van het tweedebataljon Royal Welch Fusiliers, het PruisischeJäger Bataillon nr. 6 en het Saksische infanterie-regiment nr. 134 hun tijdelijke vrede sloten. DeDuitsers bezetten het dorp, inclusief de plaatse-lijke brouwerij, de Welshmen lagen aan de west-kant van het dorp. De Duitsers boden de

Welshmen enkele vaten bier aan in ruil voorsigaretten en kersttaart. Volgens de mythe zou ertijdens het bestand een voetbalwedstrijd zijngespeeld in het niemandsland, waarbij deDuitsers met 3-2 zouden hebben gewonnen.Bij de onthulling van het monument met verte-genwoordigers uit Duitsland, Frankrijk en Waleswaren ook aanwezig Freiherr Joachim vonSinner, kleinzoon van de commandant van hetSaksische regiment, en majoor b.d. MilesStockwell, kleinzoon van kapitein CliftonStockwell van de Royal Welch Fusiliers. En er is’s middags een voetbalwedstrijd gespeeld tussensoldaten van de Royal Welch en hetPanzergrenadierbataljon 371, de “nazaten” vande bataljons uit 1914. De Duitsers wonnen opnieuw, nu met 2-1’.(De Britten hadden in 1914 hier en daar debeschikking over echte voetballen, maarveel vaker werd er geknotterd metpapieren ballen, samengebonden mettouw, en soms ook met bierblikjes. Als

doelpalen fungeerden bijvoorbeeld helmenof bajonetten.)

Een mythe, zoals in de tekst hierbovengezegd wordt? De Londense Times publiceert op 1 januari1915 een brief van een majoor van hetMedical Corps, waarin staat dat in zijn sectorBritten en Duitsers een voetbalwedstrijdspeelden die door de Duitsers met 3-2werd gewonnen. (Brieven van militairenaan familie en kennissen werden wel vakerin krantenberichten opgenomen.)Dus geen mythe!

‘Ich glaube, ich darf es gar nicht erzählen; ich binüberzeugt, die höheren Vorgesetzten unterdrückenes, aber es ist wahr’. (‘Volgens mij mag ik het helemaal niet vertellen:ik ben ervan overtuigd, dat mijn superieuren hetuit de publiciteit willen houden, maar het iswaar’).

50 D E G R O O T E O O R L O G - S E P T E M B E R 2 0 0 9

Rechts: Kerstkaart 1914Onder: Britse en Duitse troepen poseren in hetniemandsland tijden de onofficiële wapenstil-stand met Kerst 1914

DGO september 2009 16-07-2009 15:46 Pagina 50

D E G R O O T E O O R L O G - S E P T E M B E R 2 0 0 9 51

Wélke waarheid mocht Otto niet vertellen? Otto Hahn heeft grote faam in weten-schappelijke kringen, maar niet bijiedereen zal er een belletje gaan rinkelen. Daarom wil ik hem kort voorstellen.

Hahn (Frankfurt am Main 1879-Göttingen1968) studeerde scheikunde; na maximacum laude afronding van zijn studie ging hijals 25-jarige naar Londen om gedurendevier jaar deel te nemen aan een onderzoeknaar radioactiviteit. Hij vervolgde ditonderzoek in Montréal, Canada. In 1912,toen hij dus pas 33 was, werd hij benoemdtot hoogleraar aan het kort daarvóór opge-richte Kaiser-Wilhelm-Institut voor schei-kunde in Berlijn ( later -1949- overge-plaatst naar Mainz en omgedoopt tot Max-Planck-Institut). Hij was er directeur van1928 – 1946. Dáár, in 1938, ontdekte hij

min of meer bij toeval het principe van dekernsplitsing. Door uraniumatomen metneutronen te bekogelen had hij als resul-taat radium verwacht, maar hij bleek deuraniumkern aan flarden te hebbengeschoten. Daarmee was kernsplitsing eenwetenschappelijk feit. Natuurlijk haddenkenners en specialisten meteen in degaten, dat deze vondst ook militair vanbelang kon zijn: de tijd dat wetenschap enmilitair apparaat gescheiden wereldenvormden, was immers al in 1914 voorgoedvoorbij. Hahn heeft er echter alles aangedaan om te verhinderen, dat hetDuitsland van Hitler uit zijn ontdekkingvernietigende munt kon slaan. Einsteinover Hahns houding onder de Nazi’s:Hahn was een ‘der Wenigen, die aufrechtgeblieben sind und ihr Bestes taten’ (‘Hij was éénvan de weinigen die hun rug recht hebben

gehouden en hun best deden’). Desondankswerd hij na de geallieerde overwinning,zoals zoveel van zijn collega’s, opgepakten in Engeland vlakbij Cambridge opge-sloten, niet om justitiële redenen, maarnatuurlijk om informatie over kernsplit-sing los te peuteren. Hij keerde na zijn vrij-lating in 1946 terug naar Duitsland, werdhoogleraar in Göttingen en later, tot 1960,in München. Al in 1944 werd hem de Nobelprijs voorscheikunde toegekend, maar men begreepin Stockholm natuurlijk wel, dat hij in dieturbulente jaren zijn land niet uitkon omde prijs in ontvangst te nemen. Eind 1945kreeg hij een uitnodiging vanuitStockholm, maar hij zat als gezegd inEngeland in een kamp en had dus niet vrij-reizen. In 1946 kwam het er dan toch nogvan, alhoewel ... onder gewapend escortevan Engelse soldaten! Hahn was trouwens al veel eerder candi-

Otto Hahn op latere leefytijd

Fritz Haber, de uitvinder van het gifgas

DGO september 2009 16-07-2009 15:46 Pagina 51

daat voor deze onderscheiding geweestvanwege zijn onderzoek hoe bepaaldeziektes via bestraling te genezen en hij isna WO-2 ook nog verschillende malenvoorgedragen voor de Nobelprijs voor devrede.Een grote collectie eerbewijzen viel hemten deel, onder meer de Pour le Mérite. Hijis de enige buitenlander die deAmerikaanse Enrico-Fermiprijs heeftgekregen (in 1966, uit handen van LyndonB. Johnson). Hij is met (ere-) profes-soraten overstelpt: Berlijn, München,Göttingen, Halle, Mainz, Stockholm,Wenen, Boston, Madrid, Lissabon,Kopenhagen, Helsinki, Vaticaanstad,Allahabad en aan de Indiase Academy ofSciences. Lezers met groene vingers zullenmisschien weten van de rhododendronluteum variatio Otto Hahn. Ik heb ergensgelezen, dat Nederlandse tuinders rond1997 een nieuwe roossoort Otto Hahngedoopt. (Maar hoe ik ook zoek opinternet, ik kan er verder niets over vinden.Wie helpt?). Het eerste (en laatste!) Duitsekoopvaardijschip dat nucleair werd aange-dreven, is in 1968 naar Hahn vernoemd.Het schip is overigens al in 1979 ontman-teld: kernenergie stond op de pikzwartelijst.

In 1914 bij het uitbreken van de oorlogmeldde Hahn zich onmiddellijk als vrijwil-liger. Hij voelde net als zovelen overal inEuropa: oorlog was avontuur en theater,een bedwelming. Hoogleraar-emeritusVon der Dunk heeft het in dit verband zelfsover ‘een schoolreisje’! Vitaal, zingend,fluitend en zwaaiend ging men MagereHein tegemoet. Hahn schreef in een vande eerste dagen ( augustus 1914 dus)vanuit een troepenverzamelpunt aan zijnvrouw Edith Junghans (kunsthistorica):

‘Wenn man diese Tausende von Landsturmleutenhier sieht, wo die meisten verheiratet sind, woaber jeder mit Gleichmut und Frohsinn jetztwieder den Soldatenrock anzieht, dann denktman, es ist wirklich nicht möglich, dass es unsschief geht’. (‘Wanneer je al die duizenden Landsturm-soldaten hier ziet, die voor het overgrote deelgetrouwd zijn, maar nu vol goede moed rustighun wapenrok aantrekken, dan denk je: het isecht onmogelijk dat het voor ons verkeerd zalaflopen’)

In 1915 vinden we hem in België; hij isnamelijk verbonden aan de Spezialtruppevan Fritz Haber, ook al een Nobelprijs-winnaar voor scheikunde en bij de WFA

zeker sinds onze jubileumdag geen onbe-kende meer. Onze man heeft dus Habermet raad en daad bijgestaan bij diensontwikkeling van gifgassen, en ik hebniets kunnen vinden wat bij de Hahn vantoen op morele bezwaren wijst. Wel heefthij later ruiterlijk toegegeven, dat hij wistvan het verbod op gebruik van chemischewapens volgens de conventie van DenHaag. (Uit de mooie excursiegids In modderen vuur van de WFA 2009 begrijp ik, dat hetgebruik van gascylinders niet, maar vangasgranaten wél verboden was).Dat was in 1957 wel anders! Toen was hijéén van de achttien ondertekenaars van het“Manifest van Göttingen”, waarin deDuitse regering werd opgeroepen zichafzijdig te houden van de atomaire wapen-wedloop en de Bundeswehr niet met datsoort lekkers uit te rusten. Hij had alverschillende andere, internationale, peti-ties mede-ondertekend: waarschuwingenaan de politiek voor de gevolgen van kern-wapengebruik. Niet zo lang geleden is in New York bijDavid Lowenherz, antiquair in en uitgevervan handgeschreven documenten, eenbrief van Hahn aan zijn vrouw opgedoken.Deze brief gaat over het kerstbestand1914, en is uitsluitend en alleen voor zijnvrouw geschreven. Het is dus een berichtvoor privé-gebruik: niets is opgesmukt,geromantiseerd of opgeschreven omwillevan propaganda of aanverwante zaken. Hahn is luitenant en zit in december 1914direct aan de frontlinie, en wel in

Warneton, ergens tussen Neuve-Chapelleen Messines. Het kerstbestand bij Messines begonspontaan op 24 december. In sommigeEngelse berichten werd opgemerkt, dat hettoen tot zeer vergaande verbroederinggekomen was tussen Hunnen (!) enSchotten; dat moeten soldaten geweestzijn van de Gordon Highlanders. (DeSchot in Joyeux Noël heet niet voor nietsGordon!) Dat nogal wat Duitse soldaten behoorlijkmet Engels uit de voeten konden (en Hahnzeker, die had immers in Engeland enCanada gewerkt), is bekend. Menigesoldaat was, vóór de oorlog uitbrak, inEngeland werkzaam en had daar vaakvrouw en kinderen. Het werd een

52 D E G R O O T E O O R L O G - S E P T E M B E R 2 0 0 9

Opname uit de film Merry Chrismas / JoyeuxNoël met in de voor grond de Schotse soldatenvan de Gordon Highlanders

DGO september 2009 16-07-2009 15:46 Pagina 52