Een gedenkjaar

2015

Jaarverslag

3

Inhoudstafel

InleIdIng P. 5

Het KlM Kort P. 6

• Opdracht P. 7

• Visie P. 7

• Organisatiestructuur P. 8

• De beheerorganen P. 9

Publiek P. 10

• Groot succes voor de tentoonstelling 14-18, dat is onze geschiedenis!: een verlenging én een onderscheiding P. 11

• De Dodengang is 100 jaar P. 12 P. 13

• Een unieke tentoonstelling bovenin de arcades P. 14

• Een internationaal congres over mode in 1815 P. 15

• De New Waterloo Dispatch P. 15

• Erfgoeddag in Gunfire P. 16

• NUTS in Bastogne Barracks P. 17

ColleCtIes P. 18 • Het autokanon is 100 P. 19 • Nieuwe prestigieuze publicaties P. 20

• Wijziging in het documentatiecentrum: een lezerskaart en nieuwe reproductietarieven P. 21

• Een zuiverdere lucht voor de collecties van het Museum P. 22

• Oprichting van een Aanwinstencommissie P. 23

CIjfers P. 24 • Financiën P. 25 • Personeel P. 26

• Evolutie van de bezoekerscijfers P. 28

Colofon P. 30

• Wetenschappelijke lezingen P. 31

5

2015 zat vol contrasten en het Museum

maakte een woelige periode door.

Het jaar werd vooral getekend door een

pijnlijk en droevig afscheid. De instelling

heeft inderdaad één van haar waar-

devolste medewerkers verloren, Piet

De Gryse, die sinds april 2014 mee de

directie waarnam. Gedurende meer dan

30 jaar heeft hij zijn kennen en kunnen

in dienst van het Museum gesteld.

Daarenboven droeg hij de naam van het

KLM ver buiten de grenzen uit, dankzij

de actieve rol die hij in diverse nationale

en internationale organisaties speelde.

2015 was ook een moeilijk jaar omdat

de pers ons niet heeft gespaard. Het

Museum en de directie werden ver-

schillende keren in opspraak gebracht,

waardoor alle medewerkers in het

tumult werden meegetrokken. Leugens,

halve waarheden, niet nagetrokken

feiten of uit hun context gehaalde ele-

menten werden breed uitgesmeerd en

kwetsten de mannen en vrouwen die alle

dagen aan de evolutie van de instelling

bouwen zeer diep. Afkraken blijkt mak-

kelijker dan constructief beschouwen.

Daar bovenop kwamen dan nog de

delicate financiële situatie van het

KLM dat 20% van zijn begroting moest

inleveren en de onzekere toekomst van

de instelling en het personeel.

We zijn er echter toch in geslaagd

vooruitgang te boeken, projecten af

te ronden en onze wetenschappelijke

reputatie te verdedigen. We hebben

bijvoorbeeld actief aan de tweehon-

derdste verjaardag van de slag bij

Waterloo deelgenomen en wel met

een tentoonstelling over de Belgische

aanwezigheid aan de zijde van 10 grote

Europese naties. We hebben ook een

colloquium over mode in de napoleon-

tische periode georganiseerd en het

evenement heeft de beste specialisten

ter zake samengebracht. Het Museum

leverde met de Cotton-collectie en

didactische films eveneens een be-

langrijke bijdrage aan de permanente

tentoonstelling in het memoriaal van

Waterloo.

De Dodengang lokte tijdens drie

museale weekends heel wat be-

zoekers, waardoor het eeuwfeest

van de site waardig werd gedacht.

Reconstitutiegroepen in hun “natuurli-

jke” omgeving, een bivak, fotografische

portretten in de geest van de tijd,

geleide bezoeken en slagveldwandelin-

gen trokken een enthousiast publiek.

De evenementen werden in perfecte

samenwerking met de gemeente

Diksmuide georganiseerd. De opendeur-

dagen van Gunfire oogstten eveneens

een groot succes en werden samen met

de gemeente Brasschaat opgezet.

Om het hoofd aan de financiële moei-

lijkheden te bieden, heeft het Museum

nieuwe eigen inkomsten gegenereerd.

Zo werd een betalende toegangskaart

voor het documentatiecentrum inge-

voerd en werden de reproductietarieven

verhoogd. De toegang tot de in 2014

volledig vernieuwde Dodengang werd

betalend. In hetzelfde kader zal de toe-

gang tot het museum in het Jubelpark

begin 2016 ook betalend worden.

Voor die gelegenheid zal de inkomhal

trouwens volledig worden vernieuwd. De

invoering van een betalende toegang is

niet enkel een grote uitdaging die een

mentaliteitsverandering vergt, maar ook

een gelegenheid om onze dienstverle-

ning te verbeteren, ons professiona-

lisme te ontwikkelen en onze onschat-

bare collecties op te waarderen.

Dankzij de moed en de bevoegdheid

van zijn personeel slaagt het Koninklijk

Legermuseum er - ondanks de moeilijke

tijden - toch in zich te moderniseren en

successen te oogsten.

Christine Van Everbroeck Directie a.i.

Een woord vooraf

Christine Van Everbroeck

Directie a.i.

7

HEt KLM Kort• Opdracht• Visie• Organisatiestructuur• De beheerorganen

opdracht

Het Koninklijk Museum van het Leger en de

Krijgsgeschiedenis is een federale wetenschappelijke

instelling (FWI) van tweede categorie en een staats-

dienst met afzonderlijk beheer (SAB). Het bevordert de

kennis van de militaire geschiedenis en de geschiede-

nis van de conflicten, in vredestijd én in oorlogstijd,

aan de hand van het unieke en rijke militaire patrimo-

nium dat het met zijn verschillende sites beheert.

Dat erfgoed is roerend, onroerend en immaterieel.

Met het oog op een langdurige conservatie worden de

verzamelingen op professionele en wetenschappelijke

wijze beheerd, gevrijwaard, bestudeerd, geïnterpre-

teerd, tentoongesteld en uitgebreid.

De betrokken periode gaat van de middeleeuwen tot

heden; het geografische kader klimt op tot de histo-

rische gebieden die de stichting van ons koninkrijk

voorafgaan en strekt zich uit tot het hedendaagse

België, in een Europees en internationaal perspectief.

Visie

Het Museum wenst het beste te halen uit openbare

financiering, privésteun en eigen inkomsten en

onderneemt alle nodige stappen om de kosten zoveel

mogelijk te drukken. Het publiek kan op verschillende

manieren de talrijke facetten van de militaire geschie-

denis ontdekken. Vermits het Museum niet enkel

de site van het Jubelpark, maar ook diverse externe

musea (Dodengang, Kemmelberg, McAuliffe-kelder,

Gunfire) en opslagplaatsen beheert, zou zijn naam

in “Koninklijke Musea voor Militaire Geschiedenis”

kunnen worden veranderd, afgekort: KMMG.

Deze benaming sluit nauwer aan bij de opdracht die

hierboven wordt beschreven. Als federale wetenschap-

pelijke instelling van tweede categorie wenst het op

termijn ook te evolueren naar een instelling van eerste

categorie. Het Museum zou eveneens een nationaal en

internationaal expertisecentrum voor militaire geschie-

denis willen worden. Het moedigt wetenschappelijk

onderzoek over militaire geschiedenis en erfgoed aan.

Het zal de dienstverlening uitbreiden, dynamiseren

en commercialiseren, terwijl het ook volledig op de

digitale dimensie zal inzetten. Het Museum zal dan zijn

sociale rol op een moderne manier kunnen vervullen.

Jaar

vers

lag

201

5

8 9

organisatiestructuur De beheerorganen

De algemene directie wordt door 2 beheerorganen bijgestaan en gecontroleerd :

de Beheerraad

De Beheerraad wordt samengesteld door vertegenwoor-

digers van de universitaire wereld, afgevaardigden van

de minister van Landsverdediging, externe specialisten

en medewerkers van het Museum. De Raad bepaalt het

beleid op lange termijn en controleert het financiële

beheer van de instelling.

Samenstelling

• Voorzitterschap : Mevr Christine Van Everbroeck,

directrice a.i. van het KLM

3 Stemhebbende leden

• Dhr. Jean-Marc Delporte, voorzitter van het directiecomité van de FOD Economie

• Dhr. Leo De Ren, afdeling Kunstwetenschappen,

K.U. Leuven

• Dhr. François Mairesse, hoogleraar aan de Sorbonne

• Mevr. Martine Motteux, beleidsadviseur van mevr.

B. Grouwels, Brussels Parlement

• Mevr. Camille Pisani, directeur generaal,

Museum voor Natuurwetenschappen

• Dhr. Karel Velle, directeur generaal,

Algemeen Rijksarchief

3 Raadgevende leden

• Dhr. Walter Minnaert, vertegenwoordiger van het personeel

3 Uitgenodigde specialisten

• Generaal-majoor (o.r.) Denis Hardy, opdrachthouder, KLM

• Mevr. Virginie Catrin, verantwoordelijke dienst Financiën, KLM

• Mevr. Sarah Vander Sande, verantwoordelijke dienst Personeel, KLM

• Dhr. Patrick Van Nieuwenborgh, rekenplichtige, KLM

de Wetenschappelijke raad

De Wetenschappelijke Raad geeft wetenschappelijk

advies bij de opdrachten van de instelling.

Samenstelling

• Voorzitter : Dhr. Luc François, hoogleraar emeritus UGent

3 Leden

• Dhr. Paul Dubrunfaut, diensthoofd KLM

• Mevr. Natasja Peeters, diensthoofd KLM

• Dhr. Kris Quanten, professor Koninklijke Militaire School

• Mevr. Christine Van Everbroeck, directrice a.i. KLM

• Mevr. Laurence van Ypersele de Strihou, hoogleraar Université catholique de Louvain

Algemene directie

Collecties ExploitatieAlgemene Diensten

Wetenschappelijke Raad

Beheerraad

BOC

Jury

Directiesecretariaat Vertaling

Infra

Financiën

HR & secretariaat

Transport

Preventie

Geschillen

ITC

Veiligheid

Design studio

PR + Com

Publiekswerking

Repro/audio

Publicaties

Projecten14-1840-45

-Interpretatie-

centra

Klein materiaalen uitrusting

Zwaar materiaal(tanks, vliegtuigen, enz.)

Documentatie-centrum

11

PUBLIEK• Groot succes voor de tentoonstelling 14-18, dat is onze geschiedenis!: een verlenging én een onderscheiding• De Dodengang is 100 jaar• Een 14-18 museumkoffer voor leerkrachten• Een unieke tentoonstelling bovenin de arcades• Een internationaal congres over mode in 1815• De New Waterloo Dispatch• Erfgoeddag in Gunfire• NUTS in Bastogne Barracks

Publiekstrekkers voor het eeuwfeest van de Grote Oorlog

Groot succes voor de tentoonstelling 14-18, dat is onze geschiedenis! !: een verlenging én een onderscheiding

Om de honderdste verjaardag van het uitbreken

van de Eerste Wereldoorlog te gedenken, heb-

ben het Koninklijk Museum van het Leger en de

Krijgsgeschiedenis en het Museum van Europa vzw de

handen in elkaar geslagen om het publiek een uitzon-

derlijke tentoonstelling aan te bieden. Het KLM heeft

zijn rijke en unieke collecties ter beschikking gesteld

en de firma Tempora heeft de scenografie bedacht.

De oorlog en het dagelijkse leven in bezet België wor-

den voor het voetlicht gebracht, maar het verhaal van

de Europese Staten die België (een centraal gegeven

in het conflict) ter hulp zijn geschoten, wordt eveneens

verteld. Aan de hand van authentieke objecten, opstel-

lingen, getuigenissen, multimedia-installaties, films en

onderdompelingsruimten kan de bezoeker ontdekken

hoe het conflict het verloop van de 20e eeuw voor een

groot deel heeft beïnvloed.

De tentoonstelling wenst het grote publiek opnieuw

voeling te geven met de grote oorlog die eerst Europa

en vervolgens de hele wereld in zijn greep heeft gehou-

den en die onze maatschappij heeft getekend. Om

deze doelstelling te bereiken, wordt op emoties inges-

peeld en wordt de bezoeker duidelijk gemaakt dat

de geschiedenis zowel het verleden als de toekomst

betreft. De tentoonstelling bewerkstelligt dus een ont-

moeting tussen het menselijke verhaal – geschiedenis

met een kleine g – en de Geschiedenis, met een grote

G. Binnen dat gegeven hebben de historici van het

Koninklijk Legermuseum een dubbelportret van koning

Albert I en keizer Wilhelm II geborsteld, een chronolo-

gische reis door een halve eeuw Europese geschiede-

nis. De twee vorsten worden van hun geboorte tot hun

dood gevolgd, waardoor onverwachte tegenstellingen

en onvermoede gelijkenissen opduiken. Talrijke per-

soonlijke objecten worden voor de allereerste keer aan

het publiek getoond.

Prijs voor de beste tentoonstelling in Brussel!

Dankzij de grote publieke belangstelling kreeg de ten-

toonstelling de prijs voor de beste tentoonstelling in

Brussel voor 2015. De onderscheiding werd uitgereikt

door de minister-president van het Brussels Gewest.

Verlenging wegens groot succes

Aanvankelijk was de sluiting op 26 april 2015 voor-

zien, maar de tentoonstelling werd tot 15 november

2015 verlengd, gelet op de grote publieke belangstel-

ling en op vraag van de leerkrachten.

De bezoekers

Bijna 175.000 bezoekers hebben de tentoonstelling ge-

zien, waarvan 87 % Belgen (37,1 % Brusselaars, 24,7%

Vlamingen en 25,4% Walen) en 13 % buitenlanders (uit

116 verschillende landen).

67 % van de bezoekers kwamen op individuele basis;

33 % kwamen in groepsverband en 28 % kwamen met

de school. Globaal gezien hebben we 43 % volwas-

senen, 44 % jongeren (tot 18 jaar) en 13 % senioren

geteld.

De (internationale) pers is ruimschoots op de tentoonstel-

ling ingegaan: meer dan 550 journalisten kwamen lan.

VIP-bezoeken

Talrijke officiële delegaties (ambassadeurs, buiten-

landse ministers, staatshoofden) en voorname

bezoekers (waaronder de koning, de koningin en hun

kinderen) deden de tentoonstelling aan.

Jaar

vers

lag

201

5

12 13

De Dodengang is 100 jaar

Honderd jaar geleden groeven Belgische soldaten een

loopgraaf in de IJzerdijk in Diksmuide, naar de Duitse

stelling in de buurt van de petroleumtanks toe. De loo-

pgraaf kreeg al snel de bijnaam Loopgracht der Dood.

In oktober 1915 had er een bloedig treffen met Duitse

troepen plaats. Om die evenementen te herdenken, or-

ganiseerde het Legermuseum drie museale weekends.

Die gingen door op 9 en 10 mei, 22 en 23 augustus en

3 en 4 oktober.

Tijdens die museale weekends kon het publiek de site

tegen gereduceerd tarief verkennen en deelnemen aan

gratis geleide bezoeken in de loopgraaf. Er stonden

ook talrijke andere activiteiten op het programma.

Soldaten in uniformen uit de Grote Oorlog vertelden

honderduit over het leven aan het front en de bezoe-

kers konden een wandeling van 5 km op het slagveld

volgen. De wandelaars traden in de voetsporen van de

Belgische en Duitse soldaten van 1915: niet enkel in

de Dodengang en langs de petroleumtanks, maar ook

in Oud-Stuivekenskerke en Reigersvliet. Nachtelijke

tochten met lantaarns waren eveneens voorzien. Als

souvenir konden de bezoekers een foto in uniform uit

die tijd laten maken.

Op zondag 4 oktober had aan het monument van

de Dodengang een Duits-Belgische plechtigheid

plaats, met neerlegging van kransen. De drie

herdenkingsweekends trokken meer dan 3.200

bezoekers.

Sinds 2 oktober is de Dodengang ook het start- en

aankomstpunt voor een fietstocht “IJzer 14-18”,

in samenwerking met Westtoer en de gemeente

Diksmuide.

17 januari: het boek Pipo, de oorlogshond wordt

voorgesteld in de Koninklijke Bibliotheek van België

ter gelegenheid van de familiedag van de instelling.

Voorleesmoment gevolgd door een animatie.

7 maart: Museum Night Fever met als thema “War Party”.

Op het programma: een ongewone kijk op de raakpunten

tussen kunst en oorlog, muziek, expressionistisch caba-

ret en soundtracks van oude oorlogsfilms.

26 maart: de tentoonstelling 14-18, dat is onze

geschiedenis! behaalt de Visit Brussels Award in de

categorie “Most Noted Exhibition 2014”

4 april: de tentoonstelling 14-18, dat is onze geschie-

denis! organiseert samen met het Rode Kruis een

bloedinzameling in de zaal 14-18 van het Museum.

Ambulanciers en Belgische verpleegsters in een tenue

uit 1915 verwelkomen de donoren.

Jaar

vers

lag

201

5

14 15

Het KLM gedenkt de tweehonderdste verjaardag van de

slag bij Waterloo

Een unieke tentoonstelling bovenin de arcades

Ter gelegenheid van de tweehonderdste verjaardag van

de slag bij Waterloo zette het Koninklijk Legermuseum

een tentoonstelling op: Waterloo 1815-2015. Europa

uitgedaagd. De tentoonstelling werd op 9 juni in

aanwezigheid van de minister van Defensie en Europese

vertegenwoordigers ingehuldigd en gaf meteen het

startschot voor de herdenkingen. In de tentoonstellings-

zaal helemaal bovenin de arcades werden drie originele

invalshoeken gebruikt om de slag bij Waterloo te bes-

preken. De expo vond ook een neerslag in een drietalige

catalogus. Ze opende de deuren op 10 juni 2015 en de

sluiting die aanvankelijk voor 31 oktober was gepland,

werd naar 31 januari 2016 doorgeschoven.

Tien naties

Tien mannequins in authentieke uniformen verte-

genwoordigden de tien naties die in Waterloo de strijd

aangingen.

Tien getuigen

Tien getuigen symboliseerden deze boeiende en com-

plexe geschiedenis. In Waterloo streden vijf van hen aan

de zijde van Napoleon, terwijl vijf anderen in het leger

van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden dienden.

Aan de hand van hun persoonlijke objecten, portretten

en getuigenissen werden ze eerst in Waterloo gevolgd,

waarna hun verdere levensloop in dienst van Nederland

en/of België werd verteld.

Tien sites

Dit onderdeel richtte de schijnwerpers op kunstenaar

Jacques Madyol (1871-1950): tien van zijn werken uit

het begin van de 20e eeuw werden naast oude prenten

en hedendaagse foto’s van identieke sites geplaatst.

Daarnaast leende de Brusselse instelling talloze

prestigieuze objecten uit aan musea in Waterloo en

omstreken. We denken daarbij onder andere aan de

collectie van sergeant-majoor Cotton van de Engelse

huzaren, die werd opgesteld precies in het hotel waar

hij destijds verbleef.

Een internationaal congres over mode in 1815

Van 10 tot 12 juni 2015 organiseerde het Koninklijk

Legermuseum een internationaal en interdisciplinair

congres: Van slagveld tot salon: textiel en (militaire)

mode rond 1815.

Zo’n 30 sprekers uit Sint-Petersburg, Parijs, Londen,

Versailles, Wenen, Warschau, Stockholm of New York

en talrijke Belgische specialisten namen het woord. Op

10 en 11 juni bogen de medewerkers van de grootste

mode-, textiel- en legermusea zich over de situatie

“in de salons en op het slagveld”. Uniformen, mode,

binnenhuisinrichting, architectuur, textielindustrie,

technische innovaties of industriële spionage rond 1815

werden ruimschoots besproken.

De “kleine geschiedenis” werd niet vergeten: welke

waren de geliefkoosde stoffen van Joséphine Bonaparte

of waaruit waren de jurken van de fashionista’s van het

Keizerrijk vervaardigd?

Op 12 juni werd het evenement afgerond met een exclu-

sief bezoek aan het kasteel van Longchamps, dat enkele

prachtige Empire-interieurs bevat, evenals een evocatie

van de tent van de keizer.

9-10 mei: om de 100 jaar van de Dodengang te gedenken,

organiseert het Koninklijk Legermuseum een museaal

weekend: levende geschiedenis en gratis geleide bezoeken.

Twee andere weekends vinden plaats in augustus en oktober.

18 mei: Arctic Star Ceremony. In de marinezaal van het

Museum overhandigt de ambassadeur van het Verenigd

Koninkrijk, mevr. Alison Rose, aan de families Gley, Pesch

en Vergauwe de “Arctic Star”, een prestigieuze en eervolle

onderscheiding voor militairen die in de Tweede Wereldoorlog

hebben gevochten en meer bepaald diegenen die aan de ma-

ritieme konvooien in het poolgebied hebben deelgenomen.

De New Waterloo Dispatch

Op vrijdag 19 juni om 11 uur had het Koninklijk

Legermuseum de eer de voorstellingsplechtigheid van

de New Waterloo Dispatch te mogen verwelkomen.

Deze viering werd in het kader van de tweehonderdste

verjaardag van de slag bij Waterloo georganiseerd en

vond tussen 18 en 21 juni in verschillende Europese

steden plaats. Ze bracht hulde aan de helden van

Waterloo en het Europese gedachtegoed. (www.water-loo200.org)

Zijne Koninklijke Hoogheid prins Laurent

woonde de plechtigheid bij, samen met

hoogwaardigheidsbekleders uit de politieke en diplo-

matieke wereld.

9 juni: inhuldiging van de tijdelijke tentoonstelling

Waterloo 1815-2015. Europa uitgedaagd, in aanwezi-

gheid van de minister van Defensie

.

10-12 juni: het Museum organiseert een internationaal

en interdisciplinair congres ter gelegenheid van de

tweehonderdste verjaardag van de slag bij Waterloo: Van

slagveld tot salon. Textiel en (militaire) mode rond 1815.

17

Jaar

vers

lag

201

5

16

NUtS in Bastogne Barracks

Voor het “Nuts”-weekend van 11 tot 13 december

draaide de hele stad Bastenaken de klok terug naar de

Tweede Wereldoorlog. Bastogne Barracks, dat het hele

jaar door rondleidingen over de Slag om de Ardennen

aanbiedt, heeft ook actief aan deelgenomen.

Meer dan 6.000 bezoekers hebben de weg naar het

militaire kwartier van Bastenaken gevonden, waar onder

andere het hoofdkwartier van generaal Mc Auliffe te zien

is.

Dit jaar heeft het interpretatiecentrum levende ten-

toonstellingen uitgewerkt: transmissie van boodschap-

pen, militaire maaltijden, een veldhospitaal in volle

actie,…

Bastogne Barracks stelt in twee grote hallen ook meer

dan honderd voertuigen van allerlei afkomst en types

tentoon (gemotoriseerde en getrokken voertuigen, met

rupsen, met banden, bestemd voor het gevecht of voor

troepentransport,…). Dit erfgoed dat aan het Koninklijk

Legermuseum toebehoort, maar door het restauratie-

centrum van Bastogne Barracks wordt onderhouden, is

elke dag van het jaar zonder afspraak te bezichtigen.

Het publiek kon ook een defilé van voertuigen uit de

Tweede Wereldoorlog bekijken. Het personeel van het

restauratiecentrum maakte van de gelegenheid gebruik

om de bezoekers hun werkzaamheden en een lopende

restauratie voor te stellen. Een totale onderdompeling in

de sfeer van de Tweede Wereldoorlog…

19 juni: de New Waterloo Dispatch houdt halt in het

Koninklijk Legermuseum. Deze plechtigheid in het

kader van de tweehonderdste verjaardag van de slag bij

Waterloo brengt hulde aan de soldaten die aan de slag

deelnamen. Prins Laurent woont de ceremonie bij.

20 july: De 4x4-rallye “Help for Heroes” doet Bastogne

Barracks aan. Deze Britse vereniging organiseert

evenementen om geld in te zamelen voor militairen die

op het slagveld gewond raakten. 110 bezoekers geven

present..

Erfgoeddag in Gunfire

Op 13 september nam het Koninklijk

Legermuseum deel aan Erfgoeddag,

met een evenement in Brasschaat

op het voormalige vliegveld.

1.560 bezoekers bewonderden

de artilleriestukken en de talloze

voertuigen uit de KLM-collecties en

het militaire kwartier van Kapellen.

De dag ervoor had de Aeroclub van

Brasschaat een “fly-in” georga-

niseerd die zo’n 600 personen wist

te boeien. De meesten maakten

van de gelegenheid gebruik om ook

Gunfire aan te doen.

26 augustus: Teenager Day in Gunfire. Ter gelegen-

heid van de Tienerdag die elk jaar door de gemeente

Brasschaat wordt georganiseerd, kunnen 840 jongeren

de site over de Belgische artillerie gratis bezoeken.

5 september: het Museum ruimt zijn voorraden op en

verkoopt boeken en educatieve publicaties: tentoonstel-

lingscatalogi, tijdschriften, wetenschappelijke studies,

educatieve dossiers, enz. Deze actie vindt plaats tijdens

de traditionele maandelijkse boekenbeurs.

19

Het autokanon is 100

Om het eeuwfeest van de Grote Oorlog te gedenken,

besloot een groepje enthousiaste vrijwilligers de

reconstructie te ondernemen van een autokanon dat

tussen 1915 en 1917 aan de veldtocht in Rusland had

deelgenomen. Als pronkstuk van de eerste Belgische

eenheid van lichte pantservoertuigen bekleedt de Mors

met Minerva-motor een uiterst symbolische positie.

Het voertuig belichaamt het voorbeeldige gedrag van

een hechte eenheid die op het slagveld heldendaden

heeft verricht en zich tijdens de meest vreemdsoortige

situaties uit de slag wist te trekken…

Op 15 september, na vier jaar intensieve arbeid,

presenteerde de ploeg in het Museum het voertuig

officieel aan de pers en de genodigden. Het autokanon

“KVVL Mors Minerva” werd overeenkomstig de tech-

nische code van de Internationale Federatie voor Oude

Voertuigen heropgebouwd.

Het voertuig werd door sponsors gefinancierd, evenals

door giften aan de Koning-Boudewijnstichting, goed

voor een bedrag van ongeveer 66.000 € (werkuren niet

inbegrepen).

In het Koninklijk Legermuseum werd ook een ge-

denkboek over het avontuur van het autokanon

voorgesteld, uitgegeven door het Belgische fonds voor

auto- en moto-erfgoed / Koning-Boudewijnstichting.

CoLLECtIES• Het autokanon is 100 • Nieuwe prestigieuze publicaties• Wijziging in het documentatiecentrum: een lezerskaart en nieuwe reproductietarieven• Een zuiverdere lucht voor de collecties van het Museum• Oprichting van een Aanwinstencommissie

Jaar

vers

lag

201

5

20 21

Nieuwe prestigieuze publicaties

Bulletin 3 van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis

In dit derde volume weerspiegelen de uiteenlopende

artikels de rijke collecties van het Museum. Verschillende

tijdsvakken en werelddelen komen hierbij aan bod.

Gespecialiseerde lezers en verlichte liefhebbers zullen in

de artikels doorspekt met wetenschappelijke gegevens

en in de goed gedocumenteerde verhalen zeker voer voor

debat vinden.

Zo kan de lezer te weten komen hoeveel succes de voors-

telling van de slag bij Pavia bij de 16e-eeuws burgerij

oogstte of miskende helden van de Tweede Wereldoorlog

en de oorlog in Korea op de voet volgen. De Eerste

Wereldoorlog wordt geïllustreerd aan de hand van de eer-

volle onderscheidingen voor burgers en militairen, het lot

van de Duitse krijgsgevangenen in België (een onderwerp

dat nauwelijks werd aangesneden) of de mobilisatie van

wetenschappers en kunstenaars voor de nationale zaak.

De collectie draagbare vuurwapens komt aan bod met

de studie van het door het Hollandse leger uitgeteste

Beaumont-geweer en de artillerie met de productie van

de familie Krupp, die in onze verzamelingen over de twee

wereldoorlogen is opgenomen.

Sommige objecten onderscheiden zich door hun konin-

klijke eigenaar (zoals de sloep van Leopold I), door het

personage waaraan ze verbonden zijn (generaal Durutte

die tijdens de slag bij Waterloo gewond raakte) of door

de nauwgezette restauratie die ze ondergingen (een

stormhoed uit het begin van de 17e eeuw).

De bijdragen brengen de geschiedenis van de objecten

voor het voetlicht, geven een historische context waar-

door een tijdvak beter kan begrepen worden of hebben

het over preventie en conservatie van collectiestukken.

Zo komen de voorwerpen als het ware opnieuw tot leven;

de lezer-bezoeker zal onze verzamelingen meteen beter

bevatten en meer op prijs stellen.

Publicatie van een naslagwerk over de uitrusting van de Belgische soldaat in 1914-1918 / Verlag Militaria

Dit boekwerk van 600 pagina’s en meer dan 1.650 foto’s

(kleur en zwart-wit) bespreekt de uniformen en uitrus-

tingsstukken van het Belgische leger en aanverwante

gewapende instellingen zoals de burgerwacht en de

Openbare Weermacht in Congo. De bibliografie over het

onderwerp was tot nog toe uiterst beperkt, met slechts

enkele artikels en brochures verspreid over een volledige

eeuw.

Het werk is een unicum door zijn omvang en kan dus als

een referentiewerk worden beschouwd. Het steunt op de

immense collecties van het Koninklijk Legermuseum, aan-

gevuld met privéverzamelingen, waardoor een nooit eerder

gezien aantal objecten wordt geïllustreerd. Zoals vele

legers van kleine staten laat ook de strijdmacht van het

koninkrijk België in 1914 de invloeden van grote mogend-

heden samensmelten, om zich nu eens op Frankrijk (unifor-

men) en dan weer op Duitsland (uitrusting) te inspireren.

Uit financiële overwegingen werd het silhouet van de in-

fanterie (linie-infanterie, jagers te voet, karabiniers,…), de

cavalerie (gidsen, lansiers, jagers te paard,…), de artillerie

of de genie vereenvoudigd. Elk wapen onderscheidde

zich nog slechts door een ouderwets hoofddeksel. Deze

uniformering vindt een logisch besluit in 1915, wanneer

de manschappen hun tot op de draad versleten kleding

voor het kaki uniform kunnen omruilen. De snit is van het

Engelse type; enkele maanden later vervolledigt de Franse

Adrian-helm de tenue. Door de oorlogsomstandigheden

worden de grondstoffen en de uitrustingen zowat overal

gehaald: Frankrijk, Groot-Brittannië, Italië, Rusland,

Argentinië, de Verenigde Staten,… De meeste van die

voorwerpen zijn in collecties uiterst zeldzaam.

Wijziging in het documentatiecentrum: een lezerskaart en nieuwe reproductietarievenSinds februari 2015 dienen de bezoekers van het

documentatiecentrum een lezerskaart aan te vragen.

Verschillende tarieven beantwoorden aan de speci-

fieke noden en het statuut van de lezers. Zo worden

twee soorten kaarten aangeboden: een jaarlijkse en

een wekelijkse.

3 jaarkaart• toegang gedurende een jaar, met het recht digitale

foto’s van tekstdocumenten te nemen (maar geen

foto’s van foto’s, etsen, kaarten, enz.): 30 €

• toegang gedurende een jaar, zonder het recht te he-

bben digitale foto’s van tekstdocumenten te nemen

(noch foto’s van foto’s, etsen, kaarten, enz.): 20 €

• toegang gedurende een jaar voor leerlingen en

studenten, met het recht digitale foto’s van tekst-

documenten te nemen (maar geen foto’s van foto’s,

etsen, kaarten, enz.): 15 €

• toegang gedurende een jaar voor leerlingen en

studenten, zonder het recht te hebben digitale

foto’s van tekstdocumenten te nemen (noch foto’s

van foto’s, etsen, kaarten, enz.): 10 €

3 weekkaart• toegang gedurende zeven opeenvolgende werk-

dagen, met het recht digitale foto’s van tekstdo-

cumenten te nemen (maar geen foto’s van foto’s,

etsen, kaarten, enz.): 8 €

• toegang gedurende zeven opeenvolgende werkda-

gen, zonder het recht te hebben digitale foto’s van

tekstdocumenten te nemen (noch foto’s van foto’s,

etsen, kaarten, enz.): 4 €

3 De toegang blijft gratis voor volgende bezoekerscategorieën:

• de leden van de Wetenschappelijke Raad, de

Beheerraad en de Jury voor aanwerving, promotie

et evaluatie van het wetenschappelijk personeel;

• de personeelsleden van de andere wetenschappeli-

jke instellingen en de Koninklijke Militaire School;

• de personeelsleden van andere archiefinstellingen;

• de samenstellers van archieven en hun

nakomelingen;

• personen voorzien van een verklaring van een

notaris waarin bevestigd wordt dat de persoon

een erfgenaam of een rechtverkrijgende is in het

betrokken onderzoek;

• personen die het bewijs leveren dat ze in een gere-

chtelijke procedure betrokken zijn en bescheiden

nodig hebben voor hun bewijsvoering.

De reproductietarieven werden afgestemd op wat in

andere musea en documentatiecentra gangbaar is. De

prijsverhoging is er gekomen omdat het Museum zich

genoodzaakt ziet bijkomende financiële middelen te

genereren. Ze maakt het ook mogelijk de collecties en

de dienstverlening op te waarderen. Het Museum ver-

bindt zich ertoe de reproducties sneller af te leveren.

Het tarief kan worden geraadpleegd op de site van het

Museum in de rubriek “documentatiecentrum”.

15 september: Na vier jaar nauwgezette werkzaamheden wordt

het autokanon aan de pers en de genodigden voorgesteld. Voor

het eeuwfeest van de Grote Oorlog had een groep vrijwilligers

besloten een autokanon van de Russische campagne in 1915-

1917 identiek na te bouwen7.

28 oktober: driedubbele verjaardag voor de nocturne

van het Museum: 200 jaar slag bij Waterloo, 100

jaar Grote Oorlog en 70 jaar einde van de Tweede

Wereldoorlog. Een orkest speelt deuntjes die tijdens

beide wereldoorlogen populair waren.

6 september: het Museum verneemt het overlijden van

Piet De Gryse. Hij werkte sinds 1982 voor het Museum,

eerst als conservator van de collectie Wapens en

Harnassen, later als hoofd van wetenschappelijk depar-

tement I. Sinds 2014 verzekerde hij de co-directie a.i.

13 september: ter gelegenheid van Erfgoeddag opent

Gunfire zijn deuren voor het publiek. Tentoonstelling

van artilleriestukken en voertuigen uit de collecties van

het KLM en het militaire kwartier van Kapellen.

Jaar

vers

lag

201

5

22 23

Een zuiverdere lucht voor de collecties van het Museum

In september 2014 startte het Koninklijk Legermuseum

een nieuw Brain-project van Wetenschapsbeleid op:

AIRCHECQ. De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten,

de afdelingen chemie, wiskunde en conservatie/res-

tauratie van de Universiteit Antwerpen zijn partners.

Het Airchecq-project tracht de aftakeling van collec-

tiestukken tegen te gaan door de omgeving waarin ze

zich bevinden te optimaliseren. Het spitst zich vooral

toe op de studie van de luchtkwaliteit. Schadelijke

elementen, zoals fijn stof en sommige gassen, worden

geïdentificeerd. Daarvoor werd een nieuw meetinstru-

ment ontwikkeld dat de kwaliteit van de lucht in een

gebouw analyseert. Deze index geeft aan in hoeverre

de omgeving schadelijk is voor de collecties die zich

erin bevinden. De gegevens worden dan gebruikt

om te trachten de luchtkwaliteit te verbeteren. In het

kader van Airchecq werd ook een meetinstrument

ontwikkeld dat doeltreffend kan zijn op het gebied van

erfgoedconservatie.

In de loop van 2015 heeft het Museum twee per-

sonen aangeworven om het project op te volgen. Ze

organiseerden metingen om een precies beeld van

de luchtkwaliteit te verkrijgen, ze ontwikkelden een

workflow voor het Museum en keken toe op de verwer-

king van de gegevens. Twee ruimtes werden voor

metingen geselecteerd: een tentoonstellingszaal (de

Historische Zaal) en een reserve (de centrale onder-

grondse opslag).

In een eerste fase werden de ruimtes en de collec-

ties die zich erin bevinden aan een risicoanalyse

onderworpen om te bepalen waar de metingen best

werden uitgevoerd. Elementen zoals gevoeligheid

van de materialen, opgelopen schade, waarde van de

objecten en eigenschappen van het gebouw werden in

overweging genomen. Er werd ook onderzoek gevoerd

naar bestaande luchtkwaliteitsniveaus, met het oog op

het voorkomen van schade aan collectiestukken.

Gegevens over de atmosfeer in de zalen tijdens de

afgelopen jaren werden overlopen, ook al om de

volgende fase van het project voor te bereiden: de

metingen begin 2016.

Vorsers uit binnen- en buitenland werden aangezocht

om advies te geven en om deel te nemen aan het

Airchecq-colloquium in april 2016.

11-13 december: Bastogne Barracks. De kazerne draait

voor het Nuts-weekend de klok terug naar de Tweede

Wereldoorlog: levende tentoonstellingen, defilés met

voertuigen uit de Tweede Wereldoorlog, schaalmo-

dellen, reconstituties, tekenen van boeken…-

16 december: voorstelling in het Museum van het

naslagwerk van Verlag Militaria over de uitrusting

van de Belgische soldaat in 14-18. Het werk steunt

ruimschoots op de collecties van het KLM.

oprichting van een Aanwinstencommissie

Het professionele en correcte beheer van de collec-

ties is een kerntaak van het Museum. Verzamelingen

beheren heeft een prijskaartje, want alle objecten en

alle aanwinsten genereren rechtstreekse en onre-

chtstreekse onkosten. Het Koninklijk Legermuseum

heeft dan ook een strenger aanwinstenbeleid uit-

gestippeld en spitst zich toe op voorwerpen mét een

geschiedenis die een reële verrijking van het patrimo-

nium betekenen.

In juni 2015 heeft het Museum dan ook een aanwins-

tencommissie in het leven geroepen. Die commissie

neemt alle mogelijke aanwinsten in overweging en

baseert zich voor een beslissing op de museale, so-

ciale of wetenschappelijke waarde van de objecten en

documenten. De commissie bestaat uit de directie a.i.,

de departementshoofden, de verantwoordelijken van

de dienst “Administratief beheer van de collecties” en

twee leden van het wetenschappelijk personeel (met

twee vervangers). De groep komt minstens eenmaal

per maand samen, maar kan ook sneller vergaderen

als zich een speciaal geval aandient.

25

Ontvangsten

Uitgaven

Ontvangsten

De ontvangsten van de instelling bedragen 3.309.980,22 €, verdeeld als volgt:

De tabel geeft aan dat de dotatie 83 % van de ont-

vangsten vertegenwoordigt.

De eigen inkomsten bedragen 15 % van de totale

ontvangsten en hebben diverse oorsprongen. De ont-

vangsten voor orde zijn verwaarloosbaar.

.

CIJFErS• Financiën• Personeel• Evolutie van de bezoekerscijfers

Financiën

Uitgaven

De uitgaven van de instelling belopen 2.567.791,07 €, zoals hieronder aangegeven:

De uitgaven voor personeel bedragen 32 % van de

totale uitgaven. Deze post dekt enkel het personeel

dat door de dotatie van het Museum wordt betaald.

De meeste personeelsleden worden door Defensie

betaald. De werkingsuitgaven bedragen 56 % van

de totale uitgaven. De investeringen bedragen 11

% van de totale uitgaven. De uitgaven voor orde zijn

verwaarloosbaar en er werd niets in het reservefonds

geplaatst.

2015Personeel 815 303,28 €Werking 1 445 285,79 €Investeringen 273 231,63 €Reservefonds 0,00 €Voor orde 33 970,37 €Totaal 2 567 791,07 €

2015Dotatie 2 740 000,00 €Eigen inkomsten 493 972,85 €Ontvangsten voor orde 76 007,37 €Total 3 309 980,22 €

Giften, legaten, bus 8 217,10 €Toegangsgeld 331 287,38 €Educatieve dienst 22 772,56 €Verkoop 39 571,04 €Verhuring 13 548,85 €Diverse inkomsten 12 082,71 €ICOMAM 0,00 €Diversen 52 208,71 €Kantine 6 814,50 €Colloquium 7 470,00 €Totaal eigen inkomsten 493 972,85 €

Jaar

vers

lag

201

5

26 27

50% 50%

2015

Personeel in het Jubelpark

Burgers Militairen

Personeel

Het personeel van het Koninklijk Legermuseum bestaat uit burgers en militairen.

Personeelscategorieën

Het aantal vrouwelijke personeelsleden in het Jubelpark gaat licht achteruit. In 2016 zijn er evenveel militairen

als burgers. De daling van het aantal militairen (een trend de al enkele jaren aanhoudt) is te wijten aan de vele

pensioneringen.

77%

23%

2015

Personeel in het Jubelpark

Mannen Vrouwen

12%

19%

13%

14%

35%

7%

Verdeling per graad 2015

Wetenschappelijkpersoneel

NiveauA

NiveauB

NiveauC

NiveauD

Opdrachthouders

34%

26%

25%

15%

Burgers 2015

56-65

46-55

36-45

25-35

4%

49%33%

14%

Militairen 2015

56-65

46-55

36-45

25-35

Jaar

vers

lag

201

5

28 29

5%

37%

58%

Militair personeel in het Jubelpark

Officieren Onderofficieren Vrijwilligers

3%

31%

66%

Militair personeel in Bastogne Barracks

Dodengang

Commandobunker

Bastogne Barracks

Gunfire

81 874

9 751

21 600

6 166

189 450

12 093

28 603

5 155

91 438

11 326

21 347

1 934

65043

11434

17817

1812

69075

11352

11964

1139

2011 2012 2013 2014 2015

Sinds eind 2010 behoren de 35 militairen van Bastogne Barracks ook tot het personeel van het Koninklijk Legermuseum.

Evolutie van de bezoekerscijfers

De site van het Jubelpark

De bezoekerscijfers in het Jubelpark

zijn gestegen, ondanks de sluitingsda-

gen op het einde van het jaar wegens

de aanslagen in Parijs.

De externe sites

Het Koninklijk Legermuseum beheert vier externe sites: de Dodengang in Diksmuide, Bastogne Barracks, de

commandobunker van Kemmel in Heuvelland en Gunfire in Brasschaat.

De externe sites kregen in 2014 een ware bezoekersstroom te verwerken, wat natuurlijk te maken had met de

herdenkingsplechtigheden rond de Grote Oorlog voor de Dodengang en de zeventigste verjaardag van de slag

om de Ardennen voor Bastogne Barracks. In 2015 zijn verschillende wijzigingen opgedoken. Enerzijds is het en-

thousiasme voor herdenkingen ietwat getemperd. Anderzijds is de toegang tot de Dodengang na de opening van

het nieuwe museum betalend geworden. De bunker van Kemmel is sinds 2015 voor de periode van half november

tot half februari dan weer slechts één dag per week toegankelijk voor het grote publiek. Desondanks hebben zo’n

120.000 bezoekers de 4 externe sites van het KLM bezocht, wat een mooie prestatie blijft. Er dient ook te worden

opgemerkt dat Gunfire steeds meer bezoekers trekt, onder andere tijdens de opendeurdagen.

165277168608

179049

194446

201177

150 000

160 000

170 000

180 000

190 000

200 000

210 000

2011 2012 2013 2014 2015

563697

1086

1673

919

75 47 34 44 170

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2011 2012 2013 2014 2015

Lecteursaucentrededocumenta8on

Évènementsaccueillisdanslessalles

Jaar

vers

lag

201

5

30 31

CoLoFoN

Een publicatie van het Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis

Verantwoordelijke uitgevers

Christine Van Everbroeck Jubelpark 3

1000 Brussel

Bijdragen

Marie-Hélène Billwatsch, Ilse Bogaerts, Jos Janssens,

Vera Bras, Virginie Catrin, Guy Deploige, Wannes

Devos, Paul Dubrunfaut, Manuel Duran, Emilie Gaillard,

Jean-Marie Geldhof, Didier Giorgetti, Ingrid Lams,

Kevin Gony, Dominique Henrard, Natasja Peeters,

Sandrine Place, Pierre Lierneux, Pascal Mathieu,

Patrick Nefors, Elke Otten, Oger Pochet, Sandrine

Smets, William Testaert, Sarah Vander Sande, Christine

Van Everbroeck, Sandra Verhulst, Piet Veldeman

Coördinatie en eindredactie

Marie-Hélène Billwatsch

Vertaling

Diane Vanthemsche

lay-out

Didier Giorgetti

foto’s

KLM-MRA

Wettelijk depot

D/2017/0935/2

IsBn

9789071936319

Wetenschappelijke lezingen 3 Ilse BOGAERTS

The Value of Donaties: One Hundred Years of the Acquisition Policy of the Royal Army Museum, Brussels in ICOMAM & ICDAD, Cracovie, Krakow, Polen, 15 - 20 september 2015.

3 Wannes DEVOS« Musée en noir et blanc? Regard(s) sur la guerre en vitrines» in uni-versiteit Pierre-Mendès-France te Grenoble (Frankrijk), 19 maart 2015.

3 Manuel DURANDiscussant aan de working group “Foreign Policy Analysis and the Diplomacy of Sub-State Actors”, op de jaarlijkse International Studies Association Convention, New Orleans, februari 2015.

Discussant aan de internationale confe-rentie “Dialogue israélo-palestinien et Société civile », Marseille, 8 juni 2015.

Paper op gelijknamige workshop “Paradiplomacy Today: Lessons from the Unusual Suspects”, Brussel, Auditorium Maria Baers, 29 mei 2015.

Paper «Blanquerna International Relations Debates”: “Mediterranean Paradiplomacies”, Barcelona, Blanquerna Universitat Ramon Llull, 23 september 2015.

3 Pierre LIERNEUx«Champs de bataille ou basses-cours, ou quand les armées se jaugent», in de acta van de Journées d’étude de l’Association française d’Etude du textile « Fourrure, plume, écaille- quand l’animal prend l’étoffe », Grenoble, 2015.

The uniform in the Southern Netherlands during the French Empire: a study of social and economic aspects in : International study, 2-3 july 2015, Leeds (Groot-Brittannië).

Belgians and Siamese in the Great War: an ancient if unexpected partnership. Studiedag en ten-toonstelling in Bangkok, onder de auspiciën van de Belgische ambas-sade in Thailand en de National Thai Gallery, 4 december 2015.

3 Natasja PEETERS ‘Possibilities and pitfalls of archi-val research and social art history in the Early Modern Netherlands’, International Flanders Summer school: Rijksarchief Brussel, zomer 2015.

Frans Francken & Co. The dynastic as-pect of workshop practices in Antwerp ca. 1600, in conferentie: ‘61st Annual Meeting of the Renaissance Society of America (RSA)’, Berlijn, Freie Universität, 26-28 maart 2015.

Documentary evidence on the house of the Antwerp history painter Frans Francken the Elder (ca. 1542-1616), in: conference «Visual artists must live like kings or gods» – artists’ homes in the Middle Ages and the Early Modern Era, Nürnberg, City hall/Dürerhaus, 11-14 juni 2015.

Art between Antwerp and Fontainebleau: the case of Ambrosius Francken I (ca. 1570), iin conference: ‘Niederlände & Frankreich’, Stuttgart, Universiteit, 23-24 april 2015.

Mannen in miniatuur. Over de collectie Belgische militaire portretminiaturen in het Koninklijk Legermuseum te Brussel (1830 - ca. 1850), ‘s Hertogenbosch, New Place art gallery, 20 april 2015.

(met S. Smets), Portable Loss : maxi-mum impact, minimal scale. Landscape, ruins and Belgian the artist Alfred Bastien’s ’Panorama of the Battles of the Yser’ (1920/21), in conference: « Portable Landscapes : Environments on the Move », Environments on the Move Durham, University, College of St Hild and Bede, 9-10 juli 2015.

Plate with a view: Napoleon’s Sèvres’ ‘Quartiers généraux’-service in the Royal Military Museums, Brussels, in: conference “War, Society, and Culture c. 1688-1830”, University of Leeds, 2-3 juli 2015.

Le monde retrouvé des peintres anversois (1550-1600) : arts, artistes, archives, Conférence Pictor, Genève 5-6 november 2015 (binnenkort gepubliceerd).

(met S. Smets), Facts & fictions : dis-covering Alfred Bastien’s panora-mas, in 24th IPC Conference, “Layers of History: Panoramas from Classical to Digital Age”, Université de Namur, Faculté de philosophie et lettres, Namur, 9-10 september 2015.

3 Sandrine SMETSPeindre pour la patrie. Des fonctions d’un art officiel de guerre in Colloque « 14-18 l’art dans la tourmente », Belgique, Andenne, Province de Namur – Service du Patrimoine cultu-rel, 6-7 oktober 2015.

(met Dr. Natasja Peeters) Facts and Fictions dis-covering Alfred Bastien’s panoramas, in 24th International Panorama Conference “Layers of History: Panoramas from Classical to Digital Age”, België, Namur, International Panorama Council – Université de Namur, 9-10 september 2015.

(met Dr. Natasja Peeters) Portable Loss, Maximum Impact, Minimal Scale: Landscape, ruins and Alfred Bastien’s Panorama of the Yser in International Conference “Portable Landscapes”, University Durham, 9-10 juli 2015.

3 Christine VAN EVERBROECKBelgium and the soldiers suffering from ‘d’n klop’. Rethinking Resilience: Medicine and the First World War, Royal Dutch Military Academia, Breda (NL), 23 oktober 2015.