Bespreking: Eén dag van Ivan Denisovitsj

Originele uitgave: Solzjenitsyn, Odin den´Ivana Denisovitsja, 1962

Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt Ivan Denisovitsj aan het front krijgsgevangen genomen door de Duitsers. Hij weet met enkele medegevangen te ontsnappen, slaagt erin met één van hen de Russen te bereiken en wordt vervolgens opgepakt; hij zou een Duitse spion kunnen zijn. Denisovitsj wordt onder druk gezet om een valse verklaring te ondertekenen. Hij wordt, op grond van Artikel 58 (het plegen van een politiek misdrijf), veroordeeld tot 3653 dagen in een `bijzonder´ Siberisch strafkamp. Eén dag van deze tien jaar wordt uitgelicht. Het is geen bijzondere dag; het is er een zoals alle overige 3652 dagen van zijn straf, die ieder willekeurig moment verlengd kan worden. Ivan koestert in het begin nog zijn beeld van `vrijheid´, maar hij weet dat er weinig hoop is op het werkelijk hervinden van die vrijheid. Ivan leeft en werkt met zijn kameraden van ploeg 104. Op deze ene dag wordt er vanaf het ochtendappèl tot het laatste appèl (de telling van de totale colonne), hard gewerkt aan het voltooien van een bouwwerk, de energiecentrale, op het terrein. Voldaan is Ivan aan het einde van deze dag: door het werk lijkt de tijd sneller te zijn verstreken en – basaal maar belangrijk- hij heeft extra brood, twee zakken tabak en watersoep weten te bemachtigen. Om te overleven, is het zaak om de wetten van het kamp niet te overtreden, werk om handen te hebben en de kampleiding vooral geen reden te geven om tien à vijftien dagen isolatie op te leggen. De meeste kameraden overleven die isolatie niet, of zij komen met ziekten uit de isolatie. Voor ploeg 104 dreigt een verplaatsing naar de hoek `Zo leven socialisten´, een gedeelte van het kamp waar men bij -27° zonder enige vorm van beschutting en zonder warmtebron moet werken. De ploegleider weet ploeg 104 dat lot te besparen, door zijn oversten om te kopen met pakjes en natuurlijk door het indienen van een goede rapportage (registratie van verrichte werkzaamheden en tijden). Deze korte roman heeft geen indeling in hoofdstukken. Er is hier sprake van een novelle; het lopende verhaal beperkt zich tot de gebeurtenissen van een dag in het leven van de hoofdfiguur en enkele bijfiguren. Er is, op deze doordeweekse dag, climax noch anticlimax aan het einde van het verhaal te ontdekken. Het gaat niet om een `ontknoping´; de gelijkmatigheid van de dag legt doeltreffend de nadruk op de sleur die er in zo´n strafkamp heerst. Verwacht geen literaire volzinnen, metaforen en moeilijke taal. Ivan is een eenvoudige timmerman uit een boerendorp. Het taalgebruik (hier en daar schuttingtaal, verder wordt vooral spreektaal gehanteerd) is geloofwaardig en doet recht aan het verhaal. Ivan komt op de lezer niet hyperintelligent/ intellectueel, maar ook zeker niet dom over. Het verhaal wordt in chronologische volgorde verteld. Er zijn geen subplots. Enkele figuren worden wat uitgebreider behandeld (de kapitein, de ploegleider, de `hyena´), maar er is geen sprake van een rolverdeling in protagonisten en antagonisten. De roman loopt van het ochtendappèl tot de laatste telling der gevangenen. Er zijn enkele flashbacks: de herinneringen van Ivan aan zijn leven in vrijheid, duren seconden tot enige minuten. De verteltijd en

vertelde tijd lopen vrijwel parallel; de lezer heeft ongeveer een aantal uren tot een halve dag nodig om deze ene dag uit het leven van Ivan Denisovitsj te beleven. Het boek is een vertelling in `real time´.

De hoofdpersoon is Ivan Denisovitsj (Sjoechov), een timmerman annex blikslager uit een boerendorp. Na gezeten te hebben in een kamp in Oest-Izjma is hij overgebracht naar een `bijzonder´ strafkamp in Siberië. Ivan berust enigszins in zijn lot (hoe moet hij anders overleven?), accepteert dat er wellicht geen uitzicht is op werkelijke vrijheid na de 3653 volbrachte dagen, maar dat wil niet zeggen dat hij zich moedeloos door de tijd sleept. Ivan heeft geleerd zich staande te houden. Hij is, ondanks zijn lange periode in het kamp (hij zit al zo´n acht jaar), nooit een verrader geworden, hij werkt zich niet op ten koste van anderen, hij slijmt niet, noch koopt hij hoger gepositioneerden om om een gunstige baan te bemachtigen; in plaats van zich te verlagen tot het jatten van voedsel of zelfs etensresten van kameraden, neemt hij zijn sobere bestaan moedig op. Ivan is opmerkzaam. Hij geeft de lezer een analyse van de wereld om zich heen. De lezer kan merken dat Ivan geen sluwe, gehaaide persoon is, maar een man die door zijn adaptief vermogen weet hoe hij zich door het kampleven heen moet slaan. In het kamp heerst een sterke hiërarchie. Iedere ploeg kent, naast de ploegleider, een tweede leider; sommige kampbewoners hebben zich opgewerkt tot kamerbewaker; zelfs bij het doorgeefluik in het vreetlokaal staan een kok, een opzichter, een `voedingsdeskundige´ en een afwasser, die onderling hun aanzienlijk aandeel uit de kookpot halen. De door Sjoechov als `hyena´s´ getypeerde bewoners, waarvan Fetjoekov een duidelijk voorbeeld is, generen zich niet voor bedelarij. Volgens Sjoechov weten zij zich over het algemeen echter niet te redden; zij zijn niet bestand tegen het harde kampbestaan.

De roman valt onder het genre van de kampliteratuur. Fictie, vermengd met autobiografische elementen (Solzjenistyn heeft zijn eigen ervaringen uit het kamp en ervaringen van andere zeks verwerkt tot een fictief verhaal).

Ook te vinden op www.slakenzout.blogspot.nl