Vanuit investeringskosten gezien is plaatsing van circa 4 pv-panelen op een EPC 0,6 woning (en aanpassing van de isolatiewaardes conform Bouwbesluit) misschien wel een goede oplossing. Dat biedt eenmalig een voordeel. Vanuit comfortoverwegingen en met oog op het energiegebruik (=energiekosten) adviseren wij voor een vorm van (de)centrale balansventilatie (systeem D), want daar heeft de bewoner elke dag plezier van en elk jaar een lagere energierekening.

Per 1 januari 2015 worden deEPC-eisen aangescherpt. Voor woningen gaat de EPC van 0,60 naar 0,40. Voor utiliteitsgebouwen varieert de aanscherping per gebruiksfunctie van 27% tot 50% op de huidige eisen. Daarnaast wordt per 1 januari de minimale warmteweerstand (Rc-waarde) verhoogd.

De Rc-waarde van de dichte delen wordt verhoogd van 3,5 m²K/W naar 4,5 m²K/W voor gevels en van 3,5 m²K/W naar 6,0 m²K/W voor daken. Voor de begane grondvloeren geldt nog steeds de huidige eis van een Rc-waarde van 3,5 m²K/W. De Rc-waarde van de gevel wordt beperkt verhoogd; dit heeft dus weinig consequenties voor de huidige gangbare detaillering. De aanscherping van deRc-waarde heeft vooral impact op de dikte en de keuze van het isolatiemateriaal voor daken.

Hoe gaan deze energieconcepten er na 1 januari uitzien? De goedkoopste oplossing voor EPC-reductie is toepassing van pv-panelen. Een tussenwoning die nu een EPC van 0,6 heeft (en qua isolatiewaarde voldoet aan de huidige minimum eisen van het Bouwbesluit) kan bij aanpassing van de minimale isolatiewaardes in combinatie met het plaatsen van 4 zonnepanelen op een EPC van 0,4 gebracht worden. Maar of dit ook de meest wenselijke oplossing is?

WONINGCONCEPTENDWA heeft verschillende concepten voor een tussenwoning doorgerekend op basis van de NEN 7120. Uitgangspunt is een woning met isolatiewaardes conform Bouwbesluit (isolatie basis) en een woning met een betere schil dan Bouwbesluit-eis (isolatie verbeterd). Hiervoor zijn enkele installatieconcepten doorgerekend. Naast de EPC-score geven wij ook aan wat het verwachte gas- en elektraverbruik is.

Niet de goedkoopste, maar wel een comfortabele en energiezuinige oplossing voor woningen EPC 0,4

Isolatie Bouwbesluit (conform Bouwbesluit) Isolatie verbeterdIsolatie dichte geveldelen Rc vloer: 3,5 m2K/W

Rc gevel: 4,5 m2K/WRc dak: 6,0 m2K/W

Rc vloer: 5,0 m2K/WRc gevel: 6,0 m2K/W

Rc dak: 7,5 m2K/W

Uraam Uraam: 1,5 W/m2K Uraam: 1,0 W/m2K

Deuren Udeur: 1,65 W/m2K Udeur: 1,0 W/m2K

Kierdichtheid (Qv;10;spec) 0,4 dm3/s per m2 0,4 dm3/s per m2

Basiswoning met ventilatiesysteem C (natuurlijke toevoer en mechanische afvoer)

Basiswoning met ventilatiesysteem D (balansventilatie met wtw)

Woning met lucht/water warmtepomp en ventilatiesysteem D (balansventilatie met wtw)

Wonign met bodemgekoppelde warmtepomp en ventilatiesysteem D (balansventilatie met wtw)

Isolatie Isolatie Bouwbesluit Isolatie Bouwbesluit Isolatie Bouwbesluit Isolatie Bouwbesluit

Ruimteverwarming Hr107 Hr107 Lucht/water warmtepomp Water/water warmtepomp

Warmteafgifte Radiatoren ltv Radiatoren ltv Vloerverwarming Vloerverwarming

Tapwater Rendement > 80% Rendement > 80% Lucht/water warmtepomp Water/water warmtepomp

Douchepijp wtw Ja Ja Nee Nee

Ventilatiesysteem Vraaggestuurd met zr-roosters

Twee-zone CO2-sturing Twee-zone CO2-sturing Twee-zone CO2-sturing

Koeling Nee Nee Optie Ja

Pv 155 Wp/m2 (1,65 m2 per paneel)

3 panelen 1 paneel 3 panelen Nee

EPC 0,38 0,39 0,40 0,36

Gasgebruik (m3/jaar) 650 500 - -

Elektragebruik (kWh/jaar) 2.350 2.950 5.100 4.850

Indicatie meerkosten (Euro)

Referentie € 1.400,- € 8.300,- € 10.000,-

Basiswoning met ventilatiesysteem C (natuurlijke toevoer en mechanische afvoer)

Basiswoning met ventilatiesysteem D (balansventilatie met wtw)

Woning met lucht/water warmtepomp en ventilatiesysteem D (balansventilatie met wtw)

Wonign met bodemgekoppelde warmtepomp en ventilatiesysteem D (balansventilatie met wtw)

Isolatie Isolatie verbeterd Isolatie verbeterd Isolatie verbeterd Isolatie verbeterd

Ruimteverwarming Hr107 Hr107 Lucht/water warmtepomp Water/water warmtepomp

Warmteafgifte Radiatoren ltv Radiatoren ltv Vloerverwarming Vloerverwarming

Tapwater Rendement > 80% Rendement > 80% Lucht/water warmtepomp Water/water warmtepomp

Douchepijp wtw Ja Ja Nee Nee

Ventilatiesysteem C: vraaggestuurd met zr-roosters

D: met wtw en twee-zone CO2-sturing

D: met wtw en twee-zone CO2-sturing

D: met wtw en twee-zone CO2-sturing

Koeling Nee Nee Optie Ja

Pv 155 Wp/m2 (1,65 m2 per paneel)

1 paneel Nee 3 panelen Nee

EPC 0,40 0,38 0,38 0,34

Gasgebruik (m3/jaar) 570 430 - -

Elektragebruik (kWh/jaar) 2.800 3.100 5.000 4.730

Indicatie meerkosten (Euro)

€ 3.800,- € 5.500,- € 12.800,- € 14.000,-

} UITGANGSPUNTEN WONINGCONCEPTEN TUSSENWONING

} CONCEPTEN VOOR ‘ISOLATIE BOUWBESLUIT’

} CONCEPTEN VOOR ‘ISOLATIE VERBETERD’

Op basis van tabel ‘Concepten voor isolatie Bouwbesluit’ en tabel ‘Concepten voor isolatie verbeterd’ kan snel geconcludeerd worden dat een standaardwoning met isolatiewaardes conform Bouwbesluit in combinatie met ventilatiesysteem C (natuurlijke toevoer en mechanische afvoer) en enkelepv-panelen vanuit investeringskosten gezien de meest efficiënte oplossing is. De vraag is echter of dit bijvoorbeeld vanuit oogpunt van comfort of exploitatiekosten ook een goede oplossing is?

GEBRUIKSCOMFORTIn de huidige nieuwbouwwoningen is de installatie van cruciaal belang om te kunnen voldoen aan wettelijke eisen en bewonerswensen. Een ventilatiesysteem draagt bij aan het handhaven van een goed en gezond binnenmilieu. Het heeft echter ook invloed op het thermisch comfort, het akoestisch comfort en het energiegebruik. Er zijn verschillende typen ventilatiesystemen, waardoor een integrale afweging noodzakelijk is. Dat vraagt om een juiste keuze van het ventilatiesysteem. In de praktijk lijkt dat echter nogal eens een onmogelijke opgave te zijn. Niet in de laatste plaats vanwege het voortdurende gevecht om tegen zo laag mogelijke kosten een

installatie in de woning te krijgen. In een matig geïsoleerde woning met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer van ventilatielucht zullen de radiatoren vaak genoeg warmte leveren om de warmteverliezen door de gevel te compenseren. De warme lucht stijgt op en vermengt zich met de koude ventilatielucht die via de roosters binnenkomt. De gemengde lucht circuleert door de ruimte. Is de woning wèl goed geïsoleerd, dan hoeven de radiatoren minder warmte af te geven omdat de verliezen door de gevel kleiner zijn. Het gevolg daarvan is dat de koude buitenlucht zich minder mengt met opstijgende warme lucht, maar koudeval langs de gevel veroorzaakt. Bewoners zullen daardoor tocht ervaren. Vaak wordt dit snel opgelost door de ventilatieroosters te sluiten. De ervaring leert dat de roosters pas weer opengaan als de luchtkwaliteit in de ruimte merkbaar slechter is geworden of ze blijven de hele winterperiode inclusief een groot gedeelte van het voorjaar gesloten, waardoor allerlei vochtproblemen kunnen ontstaan.Comfortklachten kunnen bijvoorbeeld ontstaan bij een combinatie van een goed geïsoleerde gevel, natuurlijke toevoer van ventilatielucht en een buitentemperatuur beneden de 10°C.

Dit doet zich voor bij radiatoren (die nauwelijks warmte hoeven af te geven vanwege de isolatiegraad van de woning) en in versterkte mate bij vloer- of wandverwarming. Om tochtklachten te voorkomen dient in goed geïsoleerde woningen balansventilatie toegepast te worden, omdat dan voorverwarmde lucht ingeblazen wordt. Hoe beter de woning geïsoleerd wordt, hoe meer de noodzaak om een ventilatiesysteem toe te passen dat in verwarmde ruimtes voorverwarmde ventilatielucht inblaast (zowel een systeem op basis van een centraal balansventilatiesysteem met wtw of een decentraal balansventilatiesysteem met wtw in woonkamer en keuken en natuurlijke toevoer en mechanische afvoer voor de overige ruimtes).

} MENGING VAN KOUDE VENTILATIELUCHT EN WARME OPSTIJGENDE LUCHT (AFKOMSTIG VAN EEN RADIATOR)

} KOUDE VENTILATIELUCHT BIJ NATUURLIJK TOEVOERROOSTER EN ONTBREKEN VAN CONVECTIEVE WARMTESTROOM

ENERGIEGEBRUIKBij een ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer komt koude lucht binnen, die opgewarmd moet worden. Vervolgens wordt warme lucht weer afgevoerd. Een vraagsturing op basis van kloktijden of CO2-sturing kan het energiegebruik beperken. Theoretisch is dat zeker het geval. In de praktijk blijkt de standenschakelaar van het ventilatiesysteem bijna altijd op de laagste stand te staan. Waardoor minder geventileerd wordt dan gewenst. Dit levert een minder goed binnenklimaat op, maar wel een lager energiegebruik dan in de ideale situatie. Bij vraagsturing zal daarom in de praktijk altijd meer geventileerd worden dan in de standaard situatie met alleen een standenschakelaar.

In een goed geïsoleerde woning is voor opwarming van koude ventilatielucht ongeveer net zoveel warmte nodig als voor het aanvullen van de transmissieverliezen. Dit betekent dat bij balansventilatie met warmteterugwinning flink bespaard kan worden op de kosten voor opwarming van ventilatielucht dankzij de herbenutting van een groot deel (effectief circa 80%) van de warmte in de afgezogen lucht. Om dit waar te maken is wel een extra

ventilator nodig (één voor de toevoer en één voor de afvoer) en zit er extra weerstand in het systeem vanwege de warmteterugwinning ten opzichte van het systeem waarin sprake is van alleen maar mechanische afvoer. Dit impliceert een hoger elektriciteitsgebruik voor balansventilatie. Dit weegt echter ruimschoots op tegen de lagere kosten voor verwarming dankzij de warmteterugwinning.

Uit tabel ‘Concepten voor isolatie Bouwbesluit’ blijkt dat een basiswoning met ventilatiesysteem C (eerste kolom) in vergelijking met een een zelfde woning met ventilatiesysteem D (tweede kolom) jaarlijks:• ongeveer 150 m3 aardgas meer

verbruikt;• 200 kWh elektriciteit minder verbruikt

(verschil tussen de twee concepten is 600 kWh, maar het ene concept beschikt ook over twee pv-panelen, die gezamenlijk circa 400 kWh opwekken).

Per saldo levert balansventilatie met wtw dus een energiekostenbesparing op ten opzichte van een systeem met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer.

CONCLUSIEVanuit investeringskosten gezien is plaatsing van circa 4 pv-panelen op een EPC 0,6 woning (en aanpassing van de isolatiewaardes conform Bouwbesluit) misschien wel een goede oplossing. Dat biedt eenmalig een voordeel. Vanuit comfortoverwegingen en met oog op het energiegebruik (=energiekosten) adviseren wijvoor een vorm van (de)centrale balansventilatie (systeem D), want daar heeft de bewoner elke dag plezier van en elk jaar een lagere energierekening.

MEER INFOGert Harm ten Bolscher bolscher@dwa.nl @GertHarmtb www.dwa.nl

Het verschil tussen kijken en zien.

} VISUALISATIE DISCOMFORTKLACHTEN BIJ NATUURLIJKE TOEVOERROOSTERS EN EEN GOED GEÏSOLEERDE WONING