Die Sieben totsùnden Een Analyse

Door Carlo Luijten Studenten Nr. 2205962

Inhoudsopgaven: Inleiding: Pagina 4 Het werk: Pagina 4

Betoog: Pagina 6

Slot: Pagina 9

Bronnen: Pagina 10

Inleiding:

Ik heb voor het werk van Otto Dix gekozen om verschillende redenen. Ten eerste ben ik erg geïnteresseerd in de tweede wereldoorlog en de aanloop daarvan. Recent ben ik ook wat beken-der geworden met de eerste wereldoorlog en de gevolgen daarvan waardoor ik wellicht ook beter de periode begin te begrijpen die plaats vind tussen de eerste en de tweede wereldoorlog. De tweede reden is dat ik Otto Dix zijn werk, en dan met name zijn werk wat terug valt op de we-reldoorlog, interessant vind. Het mag misschien wel gezegd worden dat ik er van houd dat Dix het zo onverbloemd weergeeft, in al zijn verschrikkelijkheid en afstotelijkheid. Zelf heb ik wel een affiniteit met groteske kunst. Specifiek dit schilderij omdat het ook in verband staat met de verschrikkingen van die tijd. Niet alleen dat, maar ook de zeven doodzonden hebben op mij een soort aantrekkingskracht. Ik vind het al langere tijd een interessant thema en heb met dit thema ook meegedaan aan een stuk muziektheater met de zeven hoofdzonden als uitgangspunt. Dit waren allen voor mij voldoende redenen om dit werk van Dix uit te kiezen en er dieper op in te gaan.

Het werk:

Het werk is geschilderd op canvas wat over hout heen is gespannen. Voor hij erop ging werken plaatste hij eerst een laag gepolijste gesso over zijn werkvlak en schetste hier vervolgens op. Het werk is 179 cm hoog bij 120 cm breed en hangt op dit moment in het Staatliche Kunsthalle in Karlsruhe, Duitsland. Hij maakte bij dit schilderij gebruik van meerdere media bij het opbren-gen van de verf, later hier meer over. Op het doek worden de zeven hoofdzonden weergegeven. Prominent in het midden staat de dood, Luiheid, met een zeis in zijn hand. Zijn armen schijnen volgens twee van mijn bronnen (zie noten) een ruw hakenkruis weer te geven. Met een beetje fantasie zie je dat inderdaad wel. Hij is verkleed als de dood en hij mist zijn hart, welke er uitge-rukt is. Dat hij de dood symboliseert is te zien aan zijn zwarte pak waarop een skelet is geschil-derd, zodat het lijkt alsof hij zelf een skelet is. Ook heeft hij een masker op (zonder ooggaten) waarop een schedel is geschilderd. In zijn rechterhand heeft hij een zeis vast, een stuk gereed-schap wat in combinatie met het skelet figuur gezien wordt als de dood. De zeis symboliseert het gereedschap waarmee de dood zogezegd de laatste binding tussen lichaam en ziel doorsnijdt. Op de voorgrond met het ‘Hitler-snorretje’ is Hoogmoed, weergegeven als een kind met een mas-ker op. Het Hitler snorretje schijnt pas na de oorlog er op te zijn geschilderd. Hoogmoed zit op Hebzucht, weergegeven als een oude vrouw die zich vastklampt aan geld. Achter Luiheid danst Lust terwijl zij haar borst vastklampt en haar lippen aflikt, met uitslag van syfilis op haar lip. Haar ogen zijn donker en het lijken voor mij twee gaten met oogleden. Ze lijkt compleet in haar eigen wereldje gevangen te zitten. Links van Luiheid en Hoogmoed staat Woede. Hij, of haar, aangezien het lijkt alsof er een borst uit de bos vacht steekt, heeft een beestelijk, schreeuwende mond. Hij heft een arm op met daarin een kromme dolk alsof hij op het punt staat iemand neer te steken. Achter Luiheid is Jaloezie te zien. Hij heeft een grotesk opgezwollen gezicht, zijn neus opgestoken. Op zijn wangen zit schurft en tegelijkertijd vormen zijn wangen een kont en zijn mond lijkt wel een anus te vormen. Zijn oren zijn dichtgestopt met iets van een kurk of stop en hij heeft zijn ogen dicht. Helemaal op de achtergrond staat Vraatzucht weergegeven. Hij is een dik mannetje met een groot masker op, volgens bronnen een kookketel, iets wat je er wederom met wat fantasie wel uithaalt. Ook lijkt deze kookpot ogen en een neus te hebben zodat dit weer een nieuw gezicht vormt. Hij houd in zijn rechterhand het symbool voor oneindigheid vast en in zijn linkerhand een staaf met het christelijk ‘vis’ symbool. Als laatste is er rechts van Luiheid zijn zeishand een tekst te zien op de muur. Hier staat een inscriptie van Nietzsche’s profetische waarschuwing uit zijn boek ‘Also sprach Zarathustra’: “Die Wüste wächst: weh Dem, der Wüsten birgt!” 1,2,3

4

Noten:1 Löffler, Fritz. (1982). Otto Dix, Life and Work, New York: Holmes & Meier Publishers, Inc., p. 52-64, p. 104-106, p. 411.2 Mazzino, Álvaro. (2013). Silver and exact art blog, The seven deadly sins Otto Dix 1933, geraadpleegd op 28-5-2013, http://silverandexact.com/2013/05/09/the-seven-deadly-sins-otto-dix-1933/3 Sacramento State, The seven deadly sins Otto Dix 1933, geraadpleegd op 28-5-2013, http://www.csus.edu/indiv/e/eppersonm/phil002/documents/dix.html

5

Betoog en invalshoeken:

Als eerst willen we natuurlijk weten waarom dit tafereel is geschilderd en uit welke situatie dit voortvloeide. Otto Dix schilderde het in 1933 voordat hij zijn woning in Dresden verliet. Nu gaan we eerst een stukje terug in de tijd. In 1927 ging hij aan het werk als leraar op de kunstacademie van Dresden waar hij tot 1933 les gaf. Tussen deze tijd was er een geleidelijke afneming van de kwaliteit en kwantiteit van kunst in Dresden, wat voor de eerste wereldoorlog zeer bloeiend aan-wezig was. Nu sloeg ook in 1929 de economische crisis toe in het binnenland. De verkoop van kunstwerken van levende kunstenaars en freelancers kwam tot een complete stop en voor veel van hen betekende dit ook een stop op hun inkomen. Toen viel ook nog eens de verontwaardi-ging van het Nationaal Socialisme over Dresden heen en werd veel kunst als gedegenereerd ge-zien. Toen het Nationaal Socialisme werkelijk aan de macht kwam in 1933 werd hun verafschu-wing van Dix zijn kunst meteen op hem en zijn collega’s gericht. Hij werd afgezet als leraar op de kunstacademie van Dresden. Zoals werd door de Nationaal Socialistische partij werd gezegd: “Tussen zijn werk zitten er sommigen die het morele gevoel van het Duitse volk op de meest vuile manier beledigen en dat ander werk berekend was om de vechtlust van het Duitse volk te ondermijnen.” Vanuit het oogpunt van de Nationaal Socialisten waren dit perfect gegronde redenen. Dix zijn manier van het ontmaskeren van seks in een groteske manier werd door hen gezien als kant-en-klare pornografie. Zijn werken over de eerste wereldoorlog begrepen zij zoals Dix deze bedoeld had, namelijk het verwerpen van de leugenachtige ideologie en heldenmoed en een gevaar voor hun plannen voor militaire herbewapening.Buiten deze motieven waren er nog andere motieven. Deze waren namelijk ook misgunning, ambitie en een lust voor wraak en materiële hebberigheid van de minder succesvolle collega’s van Otto Dix. Je voelt al meteen beetje bij beetje waar het werk van de zeven hoofdzonden op slaat. Buiten Dix waren er meer bekende en geroemde kunstenaars die de macht van het Nazi regime voelden en zo hun posten kwijtraakten. Kijk ook maar naar wat er met de leraren van het Bauhaus is gebeurt, ook zij zijn veel lastig gevallen door de National Socialisten. Nu was dit niet zozeer vanwege hun kunst, aangezien de Nationaal Socialisten het belang van massaproductie en het experimenteren met materiaal goed begrepen. Wat ze bij het Bauhaus tegen het zere been stootte waren de leraren en leerlingen van die school. Ze vielen buiten het stramien van wat de Nationaal Socialisten zagen als een goede burger en waren moreel ‘vervallen’ in hun ogen. Een mix van hetzelfde en de verafschuwing van Dix zijn kunst heeft hen er toe aangezet om hem van zijn post te verwijderen. De man die het voor elkaar had gekregen Dix weg te werken was Richard Müller. Müller had de leiding over de tekenklassen op de academie waar Dix ook les gaf. Zijn grafische werk was minder succesvol dan dat van Otto Dix. Hij vond dat Dix zijn Impressionistische en Expressio-nistische manier van schilderen de boosdoener was voor het misleiden van gewetenloze critici en het falen van Müllers werk. Toen Dix ook grafische werken ging maken met dezelfde precisie en subtiliteit als Müller kon hij dit alleen maar toedragen als het werk van ‘duistere krachten’. In Januari 1933 sloot hij zich aan bij de Nazi partij en begon een aanvalscampagne tegen het ‘vuil’ van de Duitse kunst. Buiten Otto Dix werden ook zijn leerlingen ten val gebracht en van de academie afgestuurd. Daarna verwijderde hij Dix zijn naam en dat van een aantal anderen uit de boeken van de academie, welke al ruim tweehonderd jaar de namen van leraren aan het insti-tuut bevatte. Na nog een laatste ongecensureerde tentoonstelling waar Dix ook werk had hangen viel het doek voor de succesvolle kunstenaars van Dresden. Zij werden buitengesloten uit de kunstgroepen als ‘ongewilde’ kunstenaars. In 1934 werd hij verbannen van tentoonstellingen en werden er ruim 260 van zijn werken in beslag genomen. Deze werken werden later verkocht of vernietigt. Hij verbleef nog tot het einde van het jaar 1933 in Dresden in zijn gehuurde studio aan de Kessels-dorfer Straße waar hij Die Sieben Totsunden schilderde. Hij zou hier nog verschillende malen terugkeren en werken. Zijn werken bleven daar gelukkig ongeschonden.4

Noten: 4 Löffler, Fritz. (1982). Otto Dix, Life and Work, New York: Holmes & Meier Publishers, Inc., p. 76-78.

6

Hier wil ik even de tekst terug koppelen aan de invalshoeken. Er zijn een aantal invalshoeken die ik specifiek wil benoemen als verwerkt in de tekst en in de tekst die hierna komt. Een groot deel van dit werk heeft te maken met de invalshoek Kunstenaar en opdrachtgever; politieke en eco-nomische macht. Dan kom ik in het deel hierboven niet zozeer terug op de opdrachtgever, want die was er niet, maar op de politiek die rond hem afspeelt en ook in zijn werken te zien is. Wel was hij zelf zijn eigen opdrachtgever, of zoals ik vaker noem in dit stuk, is het werk geschilderd vanuit het hart. Geschilderd, waarschijnlijk in woede en natuurlijk als reactie op recente gebeur-tenissen. Net zoals veel andere werken is Die Sieben Totsunden duidelijk gericht als kritiek op de politieke situatie van die tijd zoals ik dadelijk wat meer uitleg. Ook komt uiteraard de thema-tiek van de zeven zonden terug in een andere invalshoek, maar daarover later. Dit schilderij is een allegorie in die zin dat het terugvalt op de mensen die het hem moeilijk hebben gemaakt en hem het leven zuur hebben gemaakt. Ook dient het als kritiek en wellicht ‘verzet’ tegen het Nati-onaal Socialisme en diens vreemde fratsen. Wellicht heeft hij bekende mensen uit die tijd geper-sonifieerd als de zeven zonden, waarvan wij nu een van die hoofdzonden direct terug kunnen leiden op iemand die wij allemaal kennen, namelijk Hitler gepersonifieerd als Hoogmoed. Ook is dit verzet, of ‘breuk met het verleden’ zoals ook in invalshoek Kunst en religie, levensbeschou-wing word benoemd. Dit betreffende Dix zijn eigen visie op het verleden, al is dit recent verleden voor hem. Verder is dit schilderij over de zonden een protest tegen de maatschappij waarin hij nu leeft. Zijn kunst word door de nationaal Socialisten als gedegenereerd gezien, maar ik heb het idee dat hij juist die huidige samenleving als gedegenereerd zag en associeerde met de ze-ven zonden. Ook als fel kritiek tegen het feit dat het Duitse volk dit zover heeft laten komen en niet zijn hand heeft uitgestoken, maar dat ze bijna stil overeenstemmend Hitler aan de macht hebben laten komen. Ook denk ik zelf dat hij Hoogmoed later een ‘Hitler-snorretje’ heeft gege-ven omdat ook Hitler een soort masker droeg. Hij kwam zogenaamd aan de macht met goede bedoelingen en woorden van vrede waarna hij de tweede wereldoorlog ontketende. Of Otto Dix dit ook zo bedoeld had durf ik niet te zeggen, dit heb ik nergens terug gevonden en is mijn eigen speculatie. Ook gaat het gezegde: ‘hoogmoed komt voor den val’ . Dit slaat natuurlijk op een van de zeven doodzonden als op hoogmoed in het algemeen. Maar wederom slaat het ook op Hitler, nog een rede om het masker van Hoogmoed in het schilderij zo’n snorretje te geven. Hij was vol overtuiging dat hij zou winnen, maar zag later dat hij zich vergist had.

Ook komt de invalshoek Kunst en religie, levensbeschouwing terug in het thema van de zeven zonden terug in de religie. Over de zeven zonden wil ik nu wat vertellen. De zeven zonden gaan al ver terug in katholieke geschiedenis en werd door de eeuwen heen gebruikt als spiegel voor het volk. De oorsprong van de zeven hoofdzonden gaat al terug op de 4de eeuw en in de 6de eeuw werden deze door paus Gregorius I opgesteld in een lijst. Dit waren de zonden waar ook de andere kleinere zonden uit voortkwamen en ook waren de hoofdzonden verantwoordelijk voor het vernietigen van de genade en liefdadigheid in een mens en zouden zo iemand eeuwige verdoemenis brengen. Omdat het vaak werd afgebeeld als menselijke taferelen zoals bij Jeroen Bosch werd het nog meer betrokken op het gewone volk. Dix zijn zeven zonden zijn bijna al-lemaal afgebeeld als menselijke vormen, al zijn er sommigen grotesk weergegeven en is Woede afgebeeld als beest, maar wel met menselijke trekken. Ik zal proberen om over de zonde Luiheid en personificatie van de dood nog wat meer te vertel-len en later proberen te betrekken op het werk van Dix. Dit gaat niet precies terug op de invals-hoek die hierboven word besproken, maar staat wel hierbij omdat ik in ga op de geschiedenis van de zonde. De Latijnse naam voor Luiheid, acedia, vertaalt naar zoiets als ‘zonder zorgen’ , wat ook weer gezien kan worden als ‘iets wat mij niets kan deren’. Spiritueel gezien werd luiheid gezien als onverschilligheid tegenover diens taken en verplichtingen tegenover God. Mentaal gezien is het de afwezigheid van enige gevoel voor jezelf of voor anderen. Een houding die neigt tot verveeldheid, wrok, onverschilligheid en een traag of slome geestesgesteldheid. Fysiek gezien staat het in verband met de stilstand van je lichaam en een onverschilligheid voor werk. Het uit zich ook in luiheid, lusteloosheid en traagheid. Nu door naar de personificatie van de Dood.De Dood wordt in afbeeldingen door de geschiedenis op verschillende manieren afgebeeld, vaak als een skelet met een zeis. Hij, want zo wordt hij vaak afgebeeld, heeft verschillende namen,

7

waaronder de Angel of Death, Devil of Death, Grim reaper en Angel of light and dark. In het Nederlands is hij ook wel bekend als Magere Hein, of gewoon, De Dood. De Engelse naam Grim Reaper is wellicht het meest toepasbaar. De naam komt uit de 15de eeuw en is vermoedelijk voorgekomen uit de periode van de pest. De zeis, een stuk gereedschap om koren mee te oogs-ten, symboliseert dat niemand de dood ontkomt zoals de zeis ook al het koren maait. De dood heeft meerdere betekenissen, maar de meest gangbare betekenis is dat hij de recent gestorven ziel ophaalt en met zijn zeis de laatste connectie tussen lichaam en geest doorsnijdt waarna hij de ziel naar het hiernamaals begeleidt. Ook is de Dood een antropomorfisch personage, een levenloos object wat menselijke eigenschappen toe krijgt bedeeld. Eerder in het stuk heb ik al verteld waar de Dood, of Luiheid, in het schilderij op slaat. Namelijk het feit dat het Duitse volk Hitler en de Nationaal Socialistische partij zo aan de macht liet ko-men en er volgens Dix niks aan deed. In het boek waar ik informatie vandaan heb over de zonde Luiheid vond ik ook een mooi citaat die ik toepasselijk vond op dit schilderij en de periode. Het is een citaat van Jaques Choron. Helaas kon ik niet terug vinden waar het citaat oorspronkelijk uit kwam.: “The World has become a World ‘given over to death,’ and this is the more terrible because this exists in the World a basic despair that seems impossible to remedy.” Ik vind, en vooral achteraf gezien, het een citaat dat slaat op het aan de macht komen van Hitler en zijn Nazi partij. Een partij die vrede verkondigt, maar oorlog en dood wil. Als het ware gaf het Duitse volk hun land en Europa over aan de Dood die zou volgen. Natuurlijk durf ik niet te zeggen of dit ook Dix zijn reden precies was om de dood en Luiheid zo te combineren. Maar na wat ik gelezen heb over de zonde Luiheid, zijn betekenis en die van de Dood kom ik tot mijn eigen conclusie dat dit wellicht is wat Dix er mee bedoelde. 5,6,7,8

Verder komt de stijl van Otto Dix en ook dit schilderij terug op de tweede invalshoek; Kunst en esthetica. Hij is een moderne schilder die niet zozeer natuurgetrouw schildert maar meer wat hij ziet. Met ‘zien’ bedoel ik dat wat hij doorziet, de rotte binnenkant van de samenleving en van mensen om het maar zo te zeggen. Zijn personifiëringen zijn grotesk terwijl zij qua uiterlijk kari-katuristische trekken vertonen. De groep waarin hij vanaf 1925 bij gaat, de ‘Neue Sachlichkeit’ of ‘Nieuwe Objectiviteit’ kijkt met dit kritische oog waarna zij het afbeelden in hun werk. Het is te zien, in dit werk en zijn andere werken, dat hij met dit kritisch oog naar zijn omgeving, de maat-schappij en de politiek kijkt. Dit komt terug in de groteske trekken die de personen hebben in zijn schilderijen. Niemand kan voor hem zitten zonder zijn ware aard op het doek terug te zien. Zo ook zijn de zeven dodelijke zonden op zijn schilderij groteske vormen en karikaturen van wel-licht echte mensen. Buiten dat is het denk ik ook belangrijk om te vertellen dat er grote liefhebbers, maar ook tegen-standers waren. Dit gaat dan niet zozeer over dit specifieke schilderij maar wel over zijn eerdere werken tussen de twee wereldoorlogen in. Hij deed een aantal keer mee met succesvolle expo-sities waar hij toch iedere keer zo’n drie tot zes werken had hangen. Hij was succesvol in de zin dat mensen, ook vaak bekende mensen uit die tijd, graag een portret van hem wilde hebben, ook al konden zij een zeer onverbloemd schilderij verwachten. De tegenpartij is inmiddels ook wel bekend, namelijk de Nationaal Socialistische Partij en aanhang. Hier heb ik mij al eerder over uitgelaten en vind het onnodig om hier nog eens op in te gaan. 9

8

Noten: 5 Bosing, Walter. (2008). Hiëronymus Bosch: Tussen hemel en hel, Köln: Taschen. p. 25-28.6 Wikipedia, (2013). Seven deadly sins, geraadpleegd op 28-5-2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Seven_deadly_sins 7 Lyman, S. M., (1989). The Seven Deadly Sins, Society and Evil, revised and expanded edition, Oxford: General Hall, Inc. P. 5-52.8 Wikipedia, (2013). Death (personification), geraadpleegd op 2-6-2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Death_%28personification%299 Mazzino, Álvaro. (2013). Silver and exact art blog, The seven deadly sins Otto Dix 1933, geraadpleegd op 28-5-2013, http://silverandexact.com/2013/05/09/the-seven-deadly-sins-otto-dix-1933/

9

De invalshoeken die ik niet diepgaand benoem zijn de volgende. Kunst en vermaak noem ik niet uitvoerig omdat ik denk, na aanleiding van wat ik over hem gelezen heb, dat hij kunst in eerste instantie niet ter vermaak maakt maar vooral als kritiek. In wat ik al geschreven heb kun je dat eigenlijk al terug lezen. Het is iets wat in al zijn werken terug komt in mijn ogen zeker bij Die Sieben Totsunden. Zeker omdat hij dit specifieke werk vanuit een gevoel van protest en ‘verzet’ heeft geschilderd wil ik dit schilderij niet rekenen tot vermaak. Wel zou het schilderij tegenwoordig gezien kunnen worden als vermaak. Het hangt immers in een museum en mensen komen naar dat museum om naar dit werk te kijken. Dus in die zin is het werk wel vermakelijk. Of het tafereel zelf zo vermakelijk is, is open voor discussie.

Kunst, Wetenschap en Techniek noem ik niet uitvoerig omdat Dix niet bezig is met deze ‘weten-schap en techniek’ zoals bijvoorbeeld de Futuristen hiermee bezig zijn met hun ‘onderzoek’ naar licht, geluid en beweging. Of zoals ze bij het Bauhaus bezig zijn met grondige onderzoek naar materiaal en techniek en vormgeving voor massaproductie in het achterhoofd. Wel onderzoekt Dix de media waarmee hij werkt en vermengt hij oude en nieuwe technieken met elkaar, zoals het gebruik van moderne olieverf en de oude techniek van tempera verf. Ook perfectioneert hij in de loop van tijd zijn technieken van het glaceren, het toevoegen van verschillende dunne la-gen verf of olie waardoor de verf een gevernist uiterlijk krijgt, dit zodat je niet het hele schilderij hoefde te vernissen. Deze technieken heeft hij niet zozeer allemaal toegepast in dit schilderij, hij schilderde namelijk nog meer schilderijen. Dit schilderij zou dus kunnen worden gezien als een tussenstap, weer een stapje dichterbij wat hij wilde bereiken met zijn technieken.

Kunst intercultureel benoem ik niet omdat dit werk niet zozeer terug gaat op ideeën van andere culturen of andere landen. Hij schildert hier vanuit zijn hart, wat hij voelt, met gebruik van iets wat al eeuwen in onze cultuur aanwezig is, namelijk die zeven zonden. 10

Slot:

Ik ben er dus achter gekomen waarom Dix zijn schilderij Die Sieben Totsünden heeft geschil-derd. Hij deed dit als kritiek en verzet, regelrecht geschilderd vanuit zijn hart en gevoel. Hij heeft de thematiek van de zeven zonden gebruikt om te weerspiegelen wat hij dacht van de mensen die hem tegenwerkten en wat hij van de Duitse bevolking vond. Ook zien we dat hij in dit werk zijn traditie van kritische observatie voortzet. We zien dat de situatie in de kunstwereld verergerde naarmate de Nationaal Socialisten meer aan de macht kwamen en dat de economi-sche crisis hieraan mee heeft geholpen. Persoonlijk vind ik het werk nog steeds interessant en ook zeker mooi om te zien. Wel kijk ik er anders tegenaan dan voorheen, ik wist voor dit be-toog niet waar het op sloeg. Dat het voort kwam vanuit persoonlijke gebeurtenissen daar kwam ik later dus pas achter. Als ik een schilderij voor de eerste keer bekijk, kijk ik niet naar wat de kunstenaar er mee bedoeld maar eerst of ik het er mooi uit vind zien. Nu is mooi een debatabele term maar ik kijk of het mijn interesse wekt, en dat had dit schilderij zeker gedaan. Ook heb ik buiten dit schilderij een beter beeld gekregen van Otto Dix als kunstenaar en de situatie waarin hij verkeerde. Ik vond het een leuk stuk om aan te werken en om over zijn werk te lezen, ook heb ik nu meer interesse gekregen in andere werken van Dix.

Noten: 10 Löffler, Fritz. (1982). Otto Dix, Life and Work, New York: Holmes & Meier Publishers, Inc., p. 52-64.

Bronnen:

Bosing, Walter. (2008). Hiëronymus Bosch: Tussen hemel en hel, Köln: Taschen. p. 25-28.

Sacramento State, The seven deadly sins Otto Dix 1933, geraadpleegd op 28-5-2013, http://www.csus.edu/indiv/e/eppersonm/phil002/documents/dix.html

Kusput, Donald. (2013). Artnet, CRITICAL DIX , geraadpleegd op 28-5-2013,http://www.artnet.com/magazineus/features/kuspit/otto-dix3-24-10.asp

Löffler, Fritz. (1982). Otto Dix, Life and Work, New York: Holmes & Meier Publishers, Inc.

Mazzino, Álvaro. (2013). Silver and exact art blog, The seven deadly sins Otto Dix 1933, geraadpleegd op 28-5-2013, http://silverandexact.com/2013/05/09/the-seven-deadly-sins-otto-dix-1933/

Wikipedia, (2013). Seven deadly sins, geraadpleegd op 28-5-2013, http://en.wikipedia.org/wiki/Seven_deadly_sins

Youtube, Zeitgeist: Otto Dix, geraadpleegd op 28-5-2013, http://www.youtube.com/watch?v=BkJauC8mPyw

Afbeelding 1, Foto van Otto Dix: http://travelnewsnamibia.com/ai1ec_event/screening-otto-dix-the-eye-of-the-world/?instance_id=

Afbeelding 2, Die Sieben Totsünsen, Dresden 1933: http://silverandexact.com/2013/05/09/the-seven-deadly-sins-otto-dix-1933/

10