Edgard Vreuls - MIEV · canon in schema gebracht op zo’n manier, dat men al luisterend het...

i

Edgard Vreuls

Bach's Kunst der Fuge

Een Dubbele Variatievorm voor Clavier

Deel 1: Schema's en Thema's Een overzicht van de thematische verwerking

ii

© MIEV Amsterdam 2002 ISBN 90-7-74359-15

iii

De monumentale compositie Kunst der Fuge is een muzikaal project waaraan Johann Sebastian

Bachs de laatste twintig jaar van zijn leven gewerkt heeft. In die twintig jaar heeft het werk zich

stapsgewijs ontwikkeld. Daarbij veranderde Bach de opzet een aantal malen. Het begon als een

serie fugatische variaties op een thema, maar kristalliseerde uiteindelijk tot wat Bach voor ogen

stond: samen kregen de delen van het werk ook de vorm van een fuga.

Kunst der Fuge is door sommigen beschreven als een ingewikkelde rekensom, een dorre staalkaart

van wat op het gebied van fugatisch contrapunt allemaal mogelijk is. Een standpunt dat zelfs bij

oppervlakkige bestudering onhoudbaar is. Omdat door het vroegtijdig overlijden van Bach de

uiteindelijke uitgave van Kunst der Fuge in de verdrukking is gekomen, bestaat er geen definitieve

door Bach zelf gecorrigeerde uitgave. Dit heeft sommige schrijvers in de verleiding gebracht om,

zonder al te veel feitelijke kennis van zaken, oeverloos te speculeren over allerlei - oninteressante -

mystieke raadseltjes die Bach in Kunst der Fuge gevlochten zou hebben. Dit boek wil afrekenen

met al deze onzin.

In deze publicatie wil ik aantonen dat Kunst der Fuge een buitengewoon rijke en vernuftige

compositie is, waarbij Bach met veel plezier en zelfs humor te werk is gegaan. Een feitelijke

bestudering van Kunst der Fuge leidt tot maar één werkelijk fundeerbare conclusie: Kunst der Fuge

is een absoluut hoogtepunt in de westerse muziekgeschiedenis.

Om te kunnen oordelen is het is eerst zaak het werk zelf in al zijn facetten te leren kennen. Hiertoe

is in deze publicatie elke fuga en canon op zo’n manier in schema gebracht, dat men al luisterend

het verloop van de onderdelen kan volgen. Dat zal voor alle fuga's misschien niet meteen lukken,

maar Bach is zo vriendelijk geweest de meest eenvoudige fuga's aan het begin te plaatsen. Tegen

de tijd dat het echt gecompliceerd wordt, is de lezer al met zijn opzet vertrouwd geraakt.

Wanneer men eenmaal grondig kennis heeft gemaakt met Bachs opzet en inhoud van Kunst der

Fuge, dan is de lezer in staat, zelfstandig een plaats te bepalen binnen alle discussies die nog

steeds woeden rond Kunst der Fuge.

v

Inhoud

Inleiding 4. Een kwestie van volgorde 6.

Thematisch overzicht 7.

Thema A

rectus 8.

inversus 9.

Overige subjecten

rectus 10.

inversus 11.

Contrasubjecten

rectus 12.

inversus 13.

Analyse-schema's 14.

Fuga I BWV 1080. 1 15.

Fuga II BWV 1080. 2 17.

Fuga III BWV 1080. 3 19.

Fuga IV BWV 1080. 4 21.

Fuga V BWV 1080. 5 23.

Fuga VI BWV 1080. 6 25.

Fuga VII BWV 1080. 7 27.

Fuga VIII BWV 1080. 8 29.

Fuga IX BWV 1080. 9 31.

Fuga X BWV 1080.10 33.

Fuga XI BWV 1080.11 35.

Fuga XII-I BWV 1080.12,2 37.

Fuga XII-II BWV 1080.12,1 37.

Fuga XIII-I BWV 1080.13,2 39.

Fuga XIII-II BWV 1080.13,1 39.

Fuga XIV BWV 1080.19 41.

Canon I BWV 1080.15 45.

Canon II BWV 1080.16 47.

Canon III BWV 1080.17 49.

Canon IV BWV 1080.14 51.

1

Inleiding

Deze uitgave over de Kunst der Fuge, de laatste compositie van Johann Sebastian Bach, bestaat uit

twee delen. Het eerste deel, getiteld SCHEMA'S EN THEMA'S, is bedoeld om de lezer binnen te voeren

in dit omvangrijke werk. Er is al veel geschreven over de Kunst der Fuge, met name omdat door

het vroegtijdig overlijden van Bach de uitgave van dit werk in de verdrukking is gekomen. Zijn

nabestaanden zijn kennelijk verdwaald in de overgebleven stukken, waardoor het er zelfs op lijkt

dat Bach zijn werk bij lange na nog niet voltooid had. Daarover valt het een en ander te lezen in

het tweede deel, getiteld TEKST EN UITLEG.

Maar het is eerst zaak het werk zelf te leren kennen in al zijn facetten. Ik heb daartoe elke fuga en

canon in schema gebracht op zo’n manier, dat men al luisterend het verloop van de onderdelen

kan volgen. Dat zal misschien niet meteen bij alle fuga's lukken, maar Bach is zo vriendelijk

geweest de meest eenvoudige fuga's aan het begin te plaatsen. Tegen de tijd dat het echt

gecompliceerd wordt, zijn wij al met zijn opzet vertrouwd geraakt.

Ik heb in mijn schema's de verschillende subjecten hun eigen kleur gegeven, afhankelijk van hun

functie binnen de fuga's. Het belangrijkste thema is het A-thema, dat in de meeste fuga's het

subject of één van de subjecten is. Dit thema komt in verschillende varianten voor, een reden om

de Kunst der Fuge onder het hoofdstuk 'variatievormen' te plaatsen. Dit A-thema heb ik, in al z'n

varianten, rose-rood gekleurd, ook in fuga IX, de enige fuga, waarin het de functie van

contrasubject vervult. Dit heb ik gedaan om de thematische eenheid van het gehele werk te

handhaven. In een aantal fuga's komen andere subjecten voor, en wel in fuga VIII, IX, X, XI en

XIV. Deze nieuwe subjecten heb ik alle een blauwe kleur gegeven. Alleen in fuga XIV komen er

meer kleuren aan te pas, omdat deze fuga maar liefst drie nieuwe subjecten heeft. Daar heb ik

mijn toevlucht genomen tot groen, de kleur die in de overige fuga's uitsluitend gebruikt wordt voor

de contrasubjecten, en geel, dat in fuga XI al te hulp kwam bij het aantreden van een tweede

contrasubject.

In de vier canons heb ik het materiaal dat ontleend is aan het A-thema dezelfde kleur gegeven als

het A-subject in de fuga's. De andere onderdelen hebben geen vaste functie; ze zijn dan ook met

kleine letters weergegeven en zijn alleen ingekleurd als ze in dezelfde canon herhaald worden.

In het thema-overzicht geef ik een twaalftal vormen van het A-thema. Omdat ik de 'normale' vorm,

de rectus, oneven nummers heb gegeven en de desbetreffende omkering van het thema, de

inversus, het daaropvolgende even nummer, kom ik tot een totaal van 22 vormen (A15 en A18

ontbreken). Er zijn in de meeste fuga's nog andere afwijkende vormen van het A-thema te vinden;

voor mij is echter het criterium, inhoeverre het thematisch materiaal een zelfstandige rol speelt. Zo

beschouwd zijn A23 en A24 twee vormen, die sterk van het oorspronkelijke thema afwijken, maar

hun prominente rol in de tussenspelen van fuga V, waar ze in alle vier partijen voorkomen,

rechtvaardigt hun plaats binnen dit overzicht. En al is A16 is niets anders dan een syncopische

variant van A2 - als zodanig komt dit thema voor in fuga IV - in canon II is deze gevarieerde vorm

het enige melodisch materiaal. Daarom moet het als zodanig vermeld worden.

2

Bij het luisteren naar de fuga's zijn er meer aanknopingspunten dan alleen de thema's. Lang

aangehouden noten zijn vaak gemakkelijk herkenbaar. Ze zijn in de schema's te zien als een lijn in

de betreffende partij. Treedt een lang aangehouden noot op in de bas, dan is er sprake van een

orgelpunt. Deze is dan ook als zodanig aangegeven. Ook afsluitingen kunnen het gehoor op weg

helpen. In de meeste afsluitingen kan men enkele van de voor een clausula kenmerkende formules

herkennen, met name de dominant-tonica-formule in de bas (een kwintsprong omlaag of een

kwartsprong omhoog) en de leidtoonformule, die in de meeste gevallen in de bovenste stem ligt.

Tweemaal, in fuga VIII en fuga XIV, is er sprake van een phrygische clausula, of anders gezegd:

een afsluiting op de dominant, in beide gevallen een A-akkoord. Overigens is de herkenbaarheid

van al deze afsluitingen mede afhankelijk van de uitvoerenden.

De schema's in dit deel kunnen ook van nut zijn bij het analyseren en inkleuren van een partituur.

Daarbij verdient het aanbeveling een partituur te nemen, waarin, zoals in de oorspronkelijke

uitgave van de Kunst der Fuge, de partijen op afzonderlijke balken staan gedrukt. Er is een ruime

voorraad aan grote en kleine partituren op de markt, die onderling sterk verschillen. Vooral de

leesbaarheid, de papiersoort en het gebruik van verschillende sleutels kan bepalend zijn voor de

keuze. Van de meest gangbare zakpartituren (die van Boosey and Hawkes en die van Eulenburg)

heb ik de gegevens in een aparte tabel weergegeven. De uitgave van Broekmans en Van Poppel en

mijn uitgave volgen beide de volgorde van Butler, met dat verschil dat in de uitgave van

Broekmans & Van Poppel de beide versies van zowel fuga XII als XIII in de omgekeerde volgorde

staan. Aangezien dit probleem voorkomt uit de edities van 1751/1752, is daarover in het deel

TEKST EN UITLEG meer te lezen. Daarin verantwoord ik ook de volgorde die Butler voorstelt.

De volgorde op de diverse cd's is van een dusdanige willekeur, dat ik daarover weinig uitsluitsel

kan geven. Vooral de gewoonte om de canons, die door Bach als afzonderlijk deel na de fuga's

gepland waren, tussen de fuga's op te nemen, maakt het geheel vaak bijzonder onoverzichtelijk.

Van Kenneth Gilbert is op Archiv een opname uitgebracht van het manuscript P200 ('Die

autographe Partitur'); de stukken die Bach later schreef, en die hun weg vonden in de edities van

1751-1752, zal men daar dus tevergeefs zoeken. Voor een bestudering van de ontwikkeling van

Bach's ideeën over zijn Kunst der Fuge is deze cd echter van grote waarde.

Wie bij het inkleuren van een partituur gebruik maakt van de analyseschema's van deze uitgave,

moet met het volgende rekening houden:

door het formaat van de schema's kan uiteraard niet alles even gedetailleerd worden

weergegeven. Korte rusten bijvoorbeeld zijn vaak niet terug te vinden. Alleen een hele maat

rust kan houvast bieden: die wordt aangeduid met een schuine streep.

de schema's gaan in principe uit van hele maten. Thematisch materiaal is dan ook tot hele

maten gereduceerd. Voor de meeste vormen van het A-subject betekent dit bijvoorbeeld, dat

de laatste noot, die meestal op de eerste tel van de volgende maat valt, niet in de schema's is

weergegeven. De duur van deze noot, in het thematisch overzicht als hele noot geschreven, is

afhankelijk van het vrij contrapunt dat op het subject volgt. Een enkele keer valt de laatste

3

noot van het thema samen met de eerste noot van de volgende inzet in dezelfde partij,

namelijk in fuga VII in maat 43 en in maat 45, beide keren in de alt.

de subjecten A11 en A12 hebben een opmaat. Ook deze is in de schema's niet weer te geven,

maar moet uiteraard wel worden ingekleurd.

schijninzetten of onvolledige thema's kunnen het beste niet geheel worden ingekleurd, maar

slechts worden omcirkeld of gestippeld.

het verdient aanbeveling bij inkleuring van een partituur min of meer de kleuren van de

schema's te handhaven. Neem echter de kleuren liever te licht dan te donker, zodat de noten

leesbaar blijven.

Deze schema's weerspiegelen slechts de compositorische structuur van de fuga's, respectievelijk

canons. Wanneer men zich hiermee vertrouwd heeft gemaakt, blijken er nog veel meer motieven

of verwijzingen naar thematisch materiaal te ontdekken; deze bepalen, misschien meer nog dan de

'vaste' onderdelen, het karakter van de verschillende fuga's en canons van de Kunst der Fuge. Dan

wordt destemeer duidelijk, dat Bach geen dorre staalkaart heeft gegeven van wat op het gebied

van contrapunt allemaal mogelijk is, maar dat hij met veel plezier en zelfs humor te werk is

gegaan.

Edgard Vreuls

Amsterdam, december 2002

5

Een kwestie van volgorde

Volgorde in deze uitgave I. enkelvoudige fuga II. enkelvoudige fuga III. enkelvoudige fuga met contrasubject IV. enkelvoudige fuga met contrasubject V. enkelvoudige fuga over twee subjecten met contrasubject VI. enkelvoudige fuga met stretto, omkering en diminutie VII. enkelvoudige fuga met stretto, omkering, diminutie en augmentatie VIII. dubbelfuga met contrasubject IX. enkelvoudige fuga met subject van fuga I in augmentatie als contrasubject X. dubbelfuga met stretto XI. tripelfuga met omkering en twee contrasubjecten met omkering XII-I. enkelvoudige fuga met contrasubject XII-II. exacte omkering van fuga XII-I XIII-I. enkelvoudige fuga met omkering XIII-II. omkering van fuga XIII-I XIV. quadrupelfuga met omkering en stretto (onvolledig) I. canon met omkering van het subject II. canon met omkeerbaar contrapunt in de terts III. canon met omkeerbaar contrapunt in de kwint IV. canon met omkering, augmentatie en diminutie

Volgorde eerste edities (1751/2) 1. fuga I (Contrapunctus 1) 2. fuga II (Contrapunctus 2) 3. fuga III (Contrapunctus 3) 4. fuga IV (Contrapunctus 4) 5. fuga V (Contrapunctur [!] 5) 6. fuga VI (Contrapunctus 6. a 4 in Stylo Francese) 7. fuga VII (Contrapunctus 7. a 4, per Augment et Diminut) 8. fuga VIII (Contrapunctus 8. a 3) 9. fuga IX (Contrapunctus 9. a 4. alla Duodecima) 10. fuga X (Contrapunctus 10. a.4 alla Decima) 11. fuga XI (Contrapunctus 11. a 4) 12. fuga XII (Contrapunctus inversus a 4) (Contrapunctus inversus. 12 a 4) 13. fuga XIII (Contrapunctus inversus a 3) (Contrapunctus a.3) 14. fuga X (incompleet) (Contrap: a 4) 15. canon IV (Canon per Augmentationem in Contrario Motu) 16. canon I (Canon alla Ottava) 17. canon II (Canon alla Decima Contrapunto alla Terza) 18. canon III (Canon alla Duodecima in Contrapunto alla Quinta) 19. bewerking van fuga XIII voor twee klavieren (Fuga a 2. Clav.) 20. fuga XIV (onvoltooid) (Fuga a 3 Soggetti) 21. Choral. Wenn wir in hoechsten Noethen Canto Ferrno in Canto.

BachWerkVerzeichnis fuga I BWV 1080.1 fuga II BWV 1080.2 fuga III BWV 1080.3 fuga IV BWV 1080.4 fuga V BWV 1080.5 fuga VI BWV 1080.6 fuga VII BWV 1080.7 fuga VIII BWV 1080.8 fuga IX BWV 1080.9 fuga X BWV 1080.10 fuga XI BWV 1080.11 fuga XII-I BWV 1080.12,2 fuga XII-II BWV 1080.12,1 fuga XIII-I BWV 1080.13,2 fuga XIII-II BWV 1080.13,1 fuga XIV BWV 1080.19 canon I BWV 1080.15 canon II BWV 1080.16 canon III BWV 1080.17 canon IV BWV 1080.14

BWV 1080.18 = bewerking van fuga XIII voor twee klavieren

Volgorde Boosey and Hawkes fuga I = B&H I pag. 1 fuga II = B&H II pag. 4 fuga III = B&H III pag. 8 fuga IV = B&H IV pag. 11 fuga V= B&H V pag. 17 fuga VI = B&H VI pag. 21 fuga VII = B&H VII pag. 27 fuga VIII = B&H VIII pag. 32 fuga IX = B&H IX pag. 39 fuga X = B&H X pag. 45 fuga XI = B&H XI pag. 51 fuga XII = B&H XVI pag. 74 fuga XIII = B&H XVII pag. 82 fuga XIV = B&H XIX pag. 102 canon I = B&H XII pag. 60 canon II = B&H XIV pag. 68 canon III = B&H XV pag. 72 canon IV = B&H XIII pag. 64 bewerking van fuga XIII voor twee klavieren = B&H XVIII pag. 90

Manuscript P200 1. fuga I 2. fuga III 3. fuga II 4. fuga V 5. fuga IX 6. fuga X 7. fuga VI 8. fuga VII 9a. "canon in hypodiapason" (canon I) b. "resolutio canonis" 10. fuga VIII 11. fuga XI 12. "canon in hypodiatesseron al roversio e per augmentationem, perpetuus" (canon IV) 13. fuga XII 14. fuga XIII 15. "canon al roverscio et per augmentationem" (canon IV bis) app. 1. "canon per augmentationem contrario motu" (canon IV ter) app. 2. bewerking van fuga XIII voor twee klavieren app. 3. fuga XIV (onvoltooid) in het corpus ontbreken: fuga IV canon II canon III en fuga XIV (in appendice).

Volgorde Edition Eulenburg fuga I pag. 1 fuga II pag. 5 fuga III pag. 9 fuga IV pag. 13 fuga V pag. 20 fuga VI pag. 24 fuga VII pag. 30 fuga VIII pag. 35 fuga IX pag. 43 fuga X pag. 49 fuga XI pag. 55 fuga XII pag. 72 fuga XIII pag. 64 fuga XIV pag. 95 canon I pag. 80 canon II pag. 87 canon III pag. 84 canon IV pag. 91 appendix 1: fuga I bis pag. 106 appendix 2: fuga III bis pag. 109 appendix 3: fuga II bis pag. 112 appendix 4: fuga X bis pag. 116 appendix 5: canon IV bis pag. 120 appendix 6: bewerking van fuga XIII voor twee klavieren pag. 124 appendix 7: choral BWV 688a: Vor deinen Thron tret' ich pag. 136

7

Thematisch overzicht

Thema A

rectus

inversus

Overige subjecten

rectus

inversus

Contrasubjecten

rectus

inversus

8

Thema A

rectus A1 I, II, IX A3 V,VI,VII A5 XI A7 XII A9 XII A11 XIII A13 Canon I A15 ontbreekt A17 Canon III

A19 Canon IV

A21 [onvolledig] Canon IV

A23 [afgeleid thema] V

9

Thema A

inversus

A2 III,IV A4 V,VI,

VII,X A6 VIII,XI A8 XII A10 XII A12

XIII A14 Canon I A16 [IV], Canon II

A18 ontbreekt A20 Canon IV A22 [onvolledig] Canon IV

A24 [afgeleid thema] V

10

Overige subjecten

rectus B1 VIII, XI C1 IX D1 X E1 XIV F1

XIV

G1 XIV

11

Overige subjecten

inversus B2 XI C2 ontbreekt D2 X E2 XIV F2 ontbreekt G2 XIV

12

Contrasubjecten

rectus Cs1 III Cs3 IV Cs5 VIII Cs7 XI Cs9 XI Cs11 XII

13

Contrasubjecten

inversus

Cs6 XI NB. Cs6 is niet in noten, maar wel in beweging de omkering van Cs5 en Cs7. Cs10 XI Cs12 XII

15

Analyse-schema's

Fuga I BWV 1080. 1

Fuga II BWV 1080. 2

Fuga III BWV 1080. 3

Fuga IV BWV 1080. 4

Fuga V BWV 1080. 5

Fuga VI BWV 1080. 6

Fuga VII BWV 1080. 7

Fuga VIII BWV 1080. 8

Fuga IX BWV 1080. 9

Fuga X BWV 1080.10

Fuga XI BWV 1080.11

Fuga XII-I BWV 1080.12,2

Fuga XII-II BWV 1080.12,1

Fuga XIII-I BWV 1080.13,2

Fuga XIII-II BWV 1080.13,1

Fuga XIV BWV 1080.19

Canon I BWV 1080.15

Canon II BWV 1080.16

Canon III BWV 1080.17

Canon IV BWV 1080.14

17

Fuga I

BWV 1080.1

Boosey and Hawkes: Contrapunctus I

Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 1

Thematisch materiaal: A1 als subject:

A1

In manuscript P200 heeft deze fuga dezelfde maataanduiding als in de uitgave, maar tweemaal zoveel

noten per maat:

19

Fuga II

BWV 1080.2

Boosey and Hawkes: Contrapunctus II


Thematisch materiaal: A1, alsmede een syncopische variant van A1, beide als subject.

A1 A1 gesyncopeerd NB. In deze fuga is het laatste figuur in 8sten van subject A1 gepunteerd.

In manuscript P200 heeft ook deze fuga een dubbel aantal noten in de maat:

21

Fuga III

BWV 1080.3

Boosey and Hawkes: Contrapunctus III


Thematisch materiaal: A2 en een variant van A4, alsmede een syncopische verschuiving van deze laatste,

alle als subject; Cs1 als contrasubject.

A2 A4 A4 gesyncopeerd Cs1 NB. Subject A4 heeft in deze fuga een extra noot in maat 2 en een ritmische verschuiving in maat 4. In manuscript P200 heeft ook deze fuga een dubbel aantal noten per maat:

23

Fuga IV

BWV 1080.4

Boosey and Hawkes: Contrapunctus IV


Thematisch materiaal: A2 als subject, met twee syncopische verschuivingen, eveneens als subject; Cs3 als

contrasubject.

A2 A2 gesyncopeerd A2 gesyncopeerd Cs3

Deze fuga ontbreekt in manuscript P200.

25

Fuga V

BWV 1080.5

Boosey and Hawkes: Contrapunctus V


Thematisch materiaal: A4 en diens omkering A3, beide als subject; A24 en diens omkering A23 als

materiaal voor de divertimenti.

A4 A3 A24 A23

In manuscript P200 heeft deze fuga de volgende maataanduiding:

27

Fuga VI

BWV 1080.6

Boosey and Hawkes: Contrapunctus VI


Thematisch materiaal: A3 en diens omkering A4, zowel in hun normale waarde als in diminutie, alle als

subject.

A3 normaal A4 normaal A3 in diminutie A4 in diminutie Manuscript P200 heeft voor deze fuga dezelfde maataanduiding en notenwaarden als de edities.

29

Fuga VII

BWV 1080.7

Boosey and Hawkes: Contrapunctus VII


Thematisch materiaal: A3 en diens omkering A4, beide als subject, zowel in de normale waarde als

ook in diminutie en augmentatie.

A3 normaal A4 normaal A3 in diminutie A4 in diminutie A3 in augmentatie A4 in augmentatie Manuscript P200 heeft voor deze fuga dezelfde maataanduiding en notenwaarden als de edities.

31

Fuga VIII

BWV 1080.8

Boosey and Hawkes: Contrapunctus VIII


Thematisch materiaal: B1 en A6, beide als subject; Cs5 als contrasubject.

B1

A6

Cs5

NB. In de maten 39 tot 85 en 131 tot 134 valt Cs5 uiteen in twee delen, waarbij de laatste acht noten

in een andere stem verschijnen dan die, waarin het contrasubject is ingezet.

In manuscript P200 staat deze fuga in een kleinere notenwaarde:

Boven de eerste maten is echter door Bach met potlood de opmerking geschreven: Folgendes muss

also geschrieben werden:

In deze grotere notenwaarde is de fuga dan ook in de eerste edities verschenen.

33

Fuga IX

BWV 1080.9

Boosey and Hawkes: Contrapunctus IX


Thematisch Materiaal: C als subject; A1 in augmentatie als contrasubject.

C1 A1 in augmentatie De notatie in manuscript P200 is aldus:

Het gevolg van deze schrijfwijze is, dat het A-thema niet in de augmentatie verschijnt, maar in de normale

notenwaarde.

35

Fuga X

BWV 1080.10

Boosey and Hawkes: Contrapunctus X


Thematisch materiaal: D1 en diens omkering D2, alsmede A4 als subject.

D1 D2 A1

De maten 1 t/m 22 ontbreken in manuscript P200. Dit begint met de achtereenvolgende inzetten van

subject A1 (Sopraan in m.23, Tenor in m.26, Bas in m.31 en Alt in m.34). Bovendien is de fuga in het

manuscript geschreven in een kleinere notenwaarde, maar wel in een vierkwartsmaat, zodat één maat

in het manuscript overeenkomt met twee maten in de uitgave. Daardoor wordt het subject gepresenteerd

als diminutie. Het manuscript begint aldus met de Sopraan-inzet:

37

Fuga XI

BWV 1080.11

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XI


Thematisch materiaal: A5 en diens omkering A6, B2 en diens omkering B1, alle als subject; Cs9 en diens

omkering Cs10, alsmede Cs6 en Cs7 als contrasubject.

A5

A6

B2

B1

Cs9

Cs10

Cs6

Cs7

NB. Het subject B1 heeft in deze fuga geen triller op de halve noot in de 3e maat, zoals in fuga 8.

In manuscript P200 begint deze fuga in een kleinere notenwaarde aldus:

Daardoor verschijnen de subjecten A5 en A6 als een diminutie-vorm van het oorspronkelijke thema.

39

Fuga XII

I: BWV 1080 12,2

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XVI inversus

Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus inversus 12 (bis!)

NB. In manuscript P200 staan de beide versies onder elkaar genoteerd, zoals in het schema op de

volgende bladzijde. In de eerste edities staan de twee versies na elkaar afgedrukt.

Thematisch materiaal: A8 en A10, alsmede een variant van A10 als subject; Cs12 als contrasubject.

A8 A10 A10 variant Cs12

II: BWV 1080.12,1

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XVI rectus

Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus inversus 12

Thematisch materiaal: A7 en A9, alsmede een variant van A9 als subject; CS11 als contrasubject.

A7 A9 A9 variant Cs11 In manuscript P200 zijn deze fuga's in een kleinere notenwaarde genoteerd, aldus:

41

Fuga XIII

I: BWV 1080.13,2

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XVII inversus

Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus inversus 13

NB. In manuscript P200 staan de beide versies onder elkaar genoteerd, zoals in het schema op de

volgende bladzijde. In de eerste edities staan de twee versies na elkaar afgedrukt.

Thematisch materiaal: A11 en diens omkering A12, beide als subject.

A11 A12

II: BWV 1080.13,1

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XVII rectus

Broekmans & Van Poppel: Contrapunctus 13 Thematisch materiaal: A12 en diens inversie A11, beide als subject. A12 A11

In manuscript P200 staan deze fuga's in een kleinere notenwaarde genoteerd, waardoor het subject

in de diminutie lijkt op te treden:

43

Fuga XIV

BWV 1080.19

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XIX

Broekmans & Van Poppel: (Contrapunctus 14)

Thematisch materiaal: E1 en diens omkering E2, voorts F1, G1 en diens omkering G2, alle als subject.

E1

E2

F1

G1

G2

Deze fuga ontbreekt in het corpus van manuscript P200, maar is als ontwerp op twee balken bijgevoegd.

Zie het vervolg op de volgende bladzijden.

45

De eerste edities eindigen in maat 233. Bulter gaat ervan uit, dat er nog genoeg ruimte was voor zo'n

44 maten. Bij een andere vorm van notatie kunnen dat er mijnsinziens meer zijn, tot meer dan honderd.

Zie verder de toelichting bij deze fuga in Deel 2.

Nottebohm is één van de velen die veronderstelt, dat tegen de bovengenoemde subjecten uiteindelijk

een A-subject gezet zou worden. Dit zou er als volgt uit kunnen zien (G. Nottebohm, Musik-Welt 20. 1881):

A1

Manuscript P200 eindigt in maat 239. Daarachter heeft Carl Philip Emanuel Bach de fameuze woorden

geschreven: “NB Über dieser Fuge, wo der Nahme BACH im Contrasubject angebracht worden, ist der

Verfasser gestorben”.

47

Canon I

BWV 1080.15

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XII

Broekmans & Van Poppel: Canon alla Ottava

Thematisch materiaal: A14 en diens omkering A13.

A14 A13

In manuscript P200 staat deze canon genoteerd op één notenbalk onder de titel Canon in Hypodiapason

("canon in het onder-octaaf") en is vervolgens op twee balken uitgewerkt als Resolutio.

49

Canon II

BWV 1080.16

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XIV

Broekmans & Van Poppel: Canon alla Decima

Thematisch materiaal: A16, ook in diminutie.

A16 A16 in diminutie

NB. Het tweede deel is de omkering van het eerste deel in die zin, dat de beide stemmen van

plaats gewisseld zijn.

Deze canon ontbreekt in manuscript P200.

51

Canon III

BWV 1080.17

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XV

Broekmans & Van Poppel: Canon alla Duodecima

Thematisch materiaal: A17.

A17

NB. Het tweede deel is de omkering van het eerste deel in die zin, dat de beide stemmen van

plaats gewisseld zijn.

Deze canon ontbreekt in manuscript P200.

53

Canon IV

BWV 1080.14

Boosey and Hawkes: Contrapunctus XIII

Broekmans & Van Poppel: Canon per Augmentationem

Thematisch materiaal: A19 en diens omkering A20 in augmentatie, A21 in diminutie en diens omkering

A22 normaal.

A19 A20 in augmentatie A21 in diminutie A22

NB.1 In thema A21 en A22 ontbreken twee noten in de slotformule, met name een G en een F, c.q. een

E en een F.

NB.2 Het tweede deel is de omkering van het eerste deel in die zin, dat de beide stemmen van

plaats gewisseld zijn. Daartegenover staat de beantwoording van de tweede partij, die in augmentatie

als ook in omkering van het thematisch materiaal wordt doorgevoerd.

Deze canon komt in manuscript P200 tweemaal voor, benevens eenmaal als appendix. De eerste keer

luidt het opschrift: Canon in Hypodiatesseron al roversio e per augmentationem, perpetuus ("canon in de

boven-kwart in omkering en in augmentatie, doorlopend"). Aan de authenticiteit van de laatste woorden

wordt sterk getwijfeld. De noten van deze versie wijken sterk af van de canon zoals die in de eerste editie

verschijnt.

De tweede keer dat deze canon in manuscript P200 voorkomt, luidt de titel: Canon al roverscio et per

augmentationem ("canon in de omkering en in augmentatie").

In de appendix luidt het opschrift: Canon p. Augmentationem contrario motu ("canon in augmentatie in

voortdurende beweging"). Johann Christian Bach heeft daar boven geschreven: “NB Der seelige Papa hat

auf die Platte diesen Titul stechen lassen, Canon per Augment: in Contrapuncto all octava, er hat es aber

wieder ausgestrichen auf der Probe Platte und gesetzet wie forn stehet.”

Al deze versies in manuscript P200 hebben een kleinere notenwaarde dan de edities:

Daardoor is er eerder sprake van een thema in diminutie, dat in de augmentatie z'n normale notenwaarde

hervindt, dan van een augmentatie van het 'normale' thema.

Edgard Vreuls - MIEV · canon in schema gebracht op zo’n manier, dat men al luisterend het...

Documents

Transcript of Edgard Vreuls - MIEV · canon in schema gebracht op zo’n manier, dat men al luisterend het...