Duurzame Energie - passiefhuis.info

1 - Wegwijzer 2002

Duurzame EnergieWegwijzer 2006

�

Deze brochure wil u wegwijs maken in de verschillende duurzame energiebronnen die in Vlaanderen kunnen wordentoegepast. Samenstelling: ODE-Vlaanderen vzw voor het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling NatuurlijkeRijkdommen en Energie (ANRE)

Wil u meer informatie en een uitgebreide brochure ontvangen over een specifiek onderwerp, neem contact op met het ODE-kantoor.

Ter verkrijgen:

Warmte Elektriciteit Kleine Biomassa Warmtepompenuit zonlicht uit zonlicht waterkracht (in revisie) voor woningverwarming

(enkel elektronischbeschikbaar)

Meer informatie:

ODE-Vlaanderen Ministerie van de Vlaamse GemeenschapLeuvensestraat 7b1 Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie (ANRE)3010 Kessel-Lo Koning Albert II-laan 7tel. 016/23.52.51 1210 Brusselfax 016/48.77.44 tel. 02/553.46.00e-mail: [email protected] fax: 02/553.46.01website: www.ode.be e-mail: [email protected]

website: www.energiesparen.be

1 Inleiding ........................................................................................................................... 3

2 Overzicht van duurzame energie in Vlaanderen ....................................................... 5

3 Algemene adressen en websites .................................................................................. 9

4 Zonne-energie................................................................................................................ 13

4.1 Energie in gebouwen .................................................................................. 13

4.2 Actieve thermische zonne-energie............................................................. 17

4.3 Fotovoltaïsche zonne-energie ..................................................................... 23

4.4 Koude-warmte-opslag in watervoerende lagen ...................................... 29

5 Windenergie .................................................................................................................. 31

6 Waterkracht ................................................................................................................... 38

7 Biomassa ........................................................................................................................ 42

8 Warmtepompen ........................................................................................................... 48

9 Aardwarmte .................................................................................................................. 54

10 Overzicht van subsidieregelingen voor duurzame energiebronnen .................... 55

11 Energie in de Vlaamse administratie ......................................................................... 58

INHOUD

Tot ver in de 19de eeuw werd het leeuwendeelvan de wereldenergie geleverd door mensen,dieren, water, wind en velerlei combinaties daarvan. Hout was de belangrijkste brandstof.

De mens boorde andere energiebronnen aan met deontdekking en het gebruik van steenkool, olie, aardgas enuranium. Vandaag groeit de energiebehoefte nog steeds aanen die vraag wordt beantwoord met méér energieopwekking:kernenergie uit uranium of energie uit steenkool, aardgasen aardolie.

Problemen

Eindigheid van de energievoorraad

De oneindige beschikbaarheid van energie en energiebronnenis niet langer vanzelfsprekend. De oliecrisissen van 1973 en1979 waren daarin wellicht een keerpunt. Toekomstigegeneraties zullen geconfronteerd worden met de eindigheidvan de reserves: steenkool, aardolie en aardgas raken ooit op.En terwijl de voorraad slinkt, neemt de vraag toe. De wereld-bevolking groeit aan en het energiegebruik per hoofd stijgt.Deze energiebronnen zijn dus begrensd, in tegenstelling totde energie van natuurlijke verschijnselen zoals zon, wind,water die we als oneindig kunnen beschouwen.

Milieu

Maar er is ook het gigantische probleem van de milieuver-vuiling. De aarde wordt in een steeds hoger tempo ernstigvervuild. De energiesector doet daarbij een forse duit in hetzakje. Lood, zwavel- en koolstofdioxide, koolstofmonoxide,stikstofoxiden… Het zijn reststoffen uit de energiesector die insteeds hogere concentraties voorkomen in lucht, water enbodem. Deze stoffen hebben een zware impact op leefmilieu,atmosfeer en klimaat, denk maar aan het broeikaseffect en deozonproblematiek.

Ook het nucleaire afval is een risico en belasting voor de

komende generaties. De opwerking en berging blijft een pro-bleem en wordt steeds duurder door strengere milieunormen

.

Oplossingen

Om deze wereldomvattende problemen niet tot onbeheers-bare omvang te laten uitgroeien, moeten er nu zeer dringendoplossingen gezocht worden. De uitdaging om in de toe-komst de energiebehoefte en de energieopwekking op eenduurzame wijze op mekaar af te stemmen, vergt een veel-zijdige aanpak. Twee hoofdpijlers hierin zijn het rationeelenergiegebruik en hernieuwbare energiebronnen.

REG

Rationeel energiegebruik (REG) is spaarzaam en efficiëntomgaan met energie. REG moet een plaats krijgen in verschil-lende sectoren: huishoudens, industrie, transport,… Daarvooris er een beleid nodig dat twee sporen tegelijk volgt: het aan-moedigen van energiebesparing en het ontmoedigen vanenergiegebruik.

Hernieuwbare energie

De tweede pijler is het aanwenden van hernieuwbare ener-giebronnen. Zon, wind, water en biomassa waren de eersteenergiebronnen. Ze raakten – vooral in de westerse industrie-landen – in de vergeethoek toen steenkool en aardolie inzwang kwamen. Toch kan hernieuwbare energie gebruiktworden in het huishouden, industrie en transport. De laatstedecennia werden hiervoor doeltreffende technologieën ont-wikkeld of bestaande technieken geoptimaliseerd. En dezeontwikkelingen zijn nog lang niet op een eindpunt.

Windenergie, waterkracht en alle vormen van zonne-energieen biomassa putten hun energie-inhoud rechtstreeks ofonrechtstreeks uit de zon. Men noemt ze ‘hernieuwbaar’omdat ze zich steeds weer hernieuwen, dankzij die ‘constan-te’ zon. Ze gelden als ‘onuitputtelijk’, want het gaat niet omeen bepaalde eindige voorraad.

Inleiding

1

INLEIDING

3 - Wegwijzer 2006

De uitgebreide lijst van hernieuwbare energiebronnen kan indrie groepen ingedeeld worden

StromingsbronnenAlle zogenaamde stromingsbronnen (getijden-, golf- en oce-aanstromingsenergie, waterkracht, windenergie, actievezonne-energie (thermisch, fotovoltaïsch) en passieve zonne-energie worden als hernieuwbare energiebron beschouwd.

Benutting van omgevings- en aardwarmteWarmtepompen en warmte/koude (seizoen)opslag zijn ener-giebesparingsopties die men echter dikwijls ook bij de her-nieuwbare energiebronnen rekent.Deze technologieën verbruiken zelf energie, waarvoor gecor-rigeerd dient te worden als indien de bijdrage aan de energie-voorziening bepaald wordt.

Energie uit afval en biomassaBij energiewinning uit afval en biomassa is het onderscheidtussen de hernieuwbare en niet-hernieuwbare fractie in deafval- en/of reststoffen van belang. Volgens de Vlaamse defini-tie wordt uitsluitend de bijdrage van de organisch-biologischefractie als hernieuwbare energie beschouwd.

Toepassing van hernieuwbare energie

Per bron bestaan verschillende technieken om de aangebodenenergie te winnen (bvb. thermische zonnecollector ; bv. foto-voltaïsch systeem). Deze technieken leiden meestal ook naarverschillende toepassingen (bvb. verwarming en warm water;elektriciteit). De bronnen en technieken hebben elk hun eigenkenmerken, zodat een effectief en efficiënt beleid (gedeel-telijk) per bron en zelfs per techniek zal moeten wordenbepaald.

Hernieuwbare bronnen zijn vaak, maar niet altijd, duurzaam.Enkele voorbeelden van niet-duurzame vormen van her-nieuwbare energie zijn :• de niet oordeelkundige toepassing van grootschalige

waterkracht (verlies van landbouwgronden, verstoring vanlokale gemeenschappen, ongecontroleerde vergisting vanorganisch materiaal);

• het verbranden van bio-afval zonder de energie in vol-doende mate te benutten (vb. verbranden van tuinafval,slecht trekkende haard).

Ook de diverse energieconversietechnieken voor dezelfdeenergiebron kunnen meer of minder duurzaam zijn. Hout bij-voorbeeld is een hernieuwbare bron, maar kan zowel zeerduurzaam worden gebruikt via vergassing in een goed afge-stelde biomassavergasser, als weinig duurzaam in een slechttrekkende open haard.

Troeven van hernieuwbare energie

Een duurzaam beleid is dus nodig, want duurzame ont-wikkeling staat voor veel meer dan milieuzorg alleen.Hernieuwbare energie heeft behalve milieu- nog anderevoordelen en past dus in meer dan één opzicht in een duur-zame ontwikkeling.

Milieu

De meeste technieken voor kleinschalige opwekking vanhernieuwbare energie zijn milieuvriendelijk en duurzaam. Zemaken gebruik van energiebronnen die vrijwel onuitputtelijkzijn. De installaties vragen relatief weinig energie voor fa-bricage en onderhoud. Ze zijn ook zuinig in het gebruik vangrondstoffen. Hun hele levenscyclus – van bouw over gebruiktot afbraak – veroorzaakt een zeer lage uitstoot van schade-lijke stoffen. Vooral de uitstoot van koolstofdioxide, hetbelangrijkste broeikasgas, loopt sterk terug bij het aanwendenvan hernieuwbare energie.

Diversificatie van energievoorziening

Het feit dat aardolie en aardgas sterk geconcentreerd is in eenklein deel van de wereld, kan tot spanningen leiden. Door detoenemende wereldbevolking, de verstedelijking en de in-dustrialisering, verhoogt de druk op prijzen en voorraden.Een systeem dat zich te eenzijdig richt op één of slechts en-kele energiebronnen, is kwetsbaar en dus minder stabiel.Veelzijdigheid, diversificatie in de energievoorziening is danook een belangrijke doelstelling van vele geïndustrialiseerdelanden.

Behalve die veelzijdigheid is er nog het argument van onaf-hankelijkheid door een ‘eigen’ energievoorziening. Na desluiting van de steenkoolmijnen rest Vlaanderen alleen noghernieuwbare energie als eigen energiebron.

Werkgelegenheid

Installaties voor duurzame hernieuwbare energie vragen re-latief meer ontwerp dan mega-installaties en -centrales, ondermeer omdat ze op veel kleinere schaal moeten uitgevoerdworden. Dat maakt ze arbeidsintensiever dan grootschaligeinstallaties. Als het gebruik van hernieuwbare energie wordtaangemoedigd, dan heeft dat volgens studies op Europeesniveau een positief effect op de werkgelegenheid.

Export

Tot slot biedt hernieuwbare energie niet alleen kansen voorgebruik in Vlaanderen. De export van deze technologie biedteen absoluut veel groter potentieel.

INLEIDING

Duurzame Energie - 4

Dit overzicht geeft samenvattingen en cijfersover de groenestroomcertificaten, de groene-stroomproductie in Vlaanderen in 2004, en hetpotentieel voor groene stroom in 2020. Het themagroene warmte wordt slechts kort behandeld.Toch mag het potentieel daarvan niet onderschatworden, bijvoorbeeld van passieve zonne-energiein gebouwen. Alleen is het bijzonder moeilijk omdit in betrouwbare cijfers te vatten.

Duurzame energie omvat zowel elektriciteitsproductie alswarmte-opwekking uit hernieuwbare energiebronnen, doormiddel van diverse omzettingstechnieken. In Vlaanderen zijnde volgende technieken toepasbaar:

Hernieuwbare energiebron Warmte Elektriciteit

Biomassa X X

Geothermie X X

Waterkracht 0 X

Wind (incl. off-shore windenergie) 0 X

Actieve thermische zonne-energie X 0

Fotovoltaïsche zonne-energie 0 X

“Passieve zonne-energie” /omgevingsenergie X X

Oceanische energie (getijdencentrales, golfslagenergie,onderwaterturbines) zijn niet relevant in Vlaanderen, wegenshet geringe potentieel. Ook diepe geothermische toepassin-gen van “hot dry rock” worden niet behandeld wegens tegrote onzekerheden van beschikbare locaties, rendement,kostprijs en milieu-effecten.

Vlaamse doelstellingen en groenestroomcertificaten

Voor de productie van groene stroom in Vlaanderen heeft de

Vlaamse overheid stijgende doelstellingen over verschillendejaren vastgelegd, tot 6% in 2010, overeenkomstig deEuropese richtlijn over hernieuwbare energiebronnen. Degroei van de groenestroomproductie wordt gestimuleerd doorhet marktconforme systeem van groenestroomcertificaten.

De VREG (de Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektrici-teits- en de Gasmarkt) reikt groenestroomcertificaten uit aanproducenten die elektriciteit uit hernieuwbare energiebron-nen opwekken. Per schijf van 1000 kWh die aantoonbaar inVlaanderen is opgewekt, ontvangt de producent een groene-stroomcertificaat. Iedere elektriciteitsleverancier in Vlaanderenis verplicht om jaarlijks een minimumaantal groenestroomcer-tificaten in te leveren bij de VREG, door zelf elektriciteit uithernieuwbare energiebronnen te produceren of door certifi-caten van groenestroomproducenten op de markt aan tekopen.

Het verplichte minimumpercentage bedroeg 2% van de elek-triciteitsleveringen in 2004 en moet blijven stijgen tot 6% in2010. Als een leverancier niet kan voldoen aan zijn verplich-ting van dit minimumaandeel elektriciteit uit hernieuwbareenergiebronnen, zal hij een boete moeten betalen per ontbre-kend groenestroomcertificaat (125 euro vanaf 31 maart2005). De opbrengst van de boetes wordt gestort in het FondsHernieuwbare Energiebronnen, dat dient voor de ondersteu-ning van het hernieuwbare energiebeleid.

De gemiddelde prijs voor certificaten bedroeg 111 euro inmaart 2005. Als vangnet heeft de Vlaamse overheid in april2004 minimumprijzen per technologie vastgelegd: 80euro/MWh voor biomassa en windenergie op land, 90euro/MWh voor waterkracht en 450 euro voor fotovoltaïschezonne-energie (vanaf 1 januari 2006).

Groene stroom anno 2004

De volgende tabel geeft een overzicht van alle technolo-giëen voor groenestroomproductie, op basis van de aanvraag-dossiers voor groenestroomcertificaten (in de veronderstellingdat alle productie-eenheden aangemeld worden in het certifi-catensysteem).

Overzicht van duurzame energie in Vlaanderen

2

OVERZICHT VAN DUURZAME ENERGIE IN VLAANDEREN

5 - Wegwijzer 2006

Herniewbare energiebron Warmte Elektriciteit



Twee derde van het totale opgestelde vermogen bestaat uitbiomassa-installaties van diverse types, inclusief restafval-installaties (huisvuilverbranding). In maart 2004 heeft deVlaamse Regering immers beslist dat ook voor het organisch-biologisch deel van restafval groenestroomcertificaten wordentoegekend. Deze categorie installaties zorgt dan ook voor eenderde van de totale aangroei van het opgestelde vermogen in2004.

In juni 2005 stond een totaal vermogen van 324 MW op-gesteld, of een aangroei van 62% t.o.v. 2004, alleen al in deeerste helft van het jaar. De grootste aangroei komt van decategorie “overige biomassa-installaties”, voornamelijk co-verbranding van organisch materiaal in steenkoolcentrales.

De totale hoeveelheid elektriciteit die in 2004 in Vlaanderenvia het distributie- en transmissienet werd geleverd, bedroeg49 619 127 MWh. Niet al deze leveringen zijn onderworpenaan de certificatenverplichting, omwille van vrijstellingen voorde energie-intensieve industrie en de netbeheerders. Sinds1998 is de productie van groene stroom in Vlaanderen sterkgegroeid. In 2004 werd ongeveer 650 GWh de groene stroomgeproduceerd in Vlaanderen; dit betekent een aandeel van1,3 % in de totale elektriciteitsleveringen. De grafiek geeft de evolutie van 2000 tot 2004, onderver-deeld per energiebron.

Door de sterke groei van de elektriciteitsproductie uit bio-massa, biogas en de organische fractie van afval, staan dezehernieuwbare energiebronnen momenteel in voor meer dan80% van de groenestroomproductie.

Het potentieel voor groene stroom in 2020

In november 2004 heeft ODE-Vlaanderen samen met het stu-diebureau 3E en Vito een studie afgerond over duurzameenergie in Vlaanderen. Het eerste deel onderzoekt het poten-tieel voor duurzame energie in 2020. Het tweede deel van hetonderzoeksrapport analyseert de niet-technologische belem-meringen voor de uitbouw van dit potentieel, de rol van par-ticipatie hierbij en het maatschappelijk draagvlak voor her-nieuwbare energie. Als conclusie formuleert het onderzoeks-rapport een gedetailleerde lijst van beleidsaanbevelingen omde hindernissen voor hernieuwbare energie in Vlaanderenweg te werken.

Technologie Aantal installaties Opgesteld vermogen Aangroei 2003-20042004 2004 [kWe] (%)

PV-installaties 438 825 57%

Windparken 26 72742 65%

Watermolens 7 643 105%

Slibgas 8 2075 17%

Stortgas 13 17227 12%

GFT-gas 3 3430 70%

Overige biogas* 11 21290 13%

Overige biomassa** 4 60400 18%

Restafval 5 21700 (niet in 2003)

TOTAAL 515 200332 49%

Aantal productie-installaties waarvoor groenestroomcertificaten worden toegekend, per technologie (bron:VREG)

* installaties die elektriciteit opwekken uit biogas afkomstig van de anaërobe vergisting van afvalwater, slachtafval en mest, evenals de vergassing van houtsnippers

** verbranding van olijfpulp, houtstof, waterzuiveringsslib en papierontinktingsslib.

7 - Wegwijzer 2006


Het rapport berekent geen eigen potentieel maar geeft welde vork aan van onder- en bovengrenzen voor het technischrealiseerbaar potentieel van hernieuwbare energie, gebaseerdop alle relevante potentieelstudies.

De tabel hieronder geeft de onder- en bovengrenzen aan voorde verschillende hernieuwbare bronnen.

Ondergrens Bovengrens (TWh) (TWh)

biomassa 0.975 3.359

kleine waterkracht 0.106 0.152

windenergie op land 1.200 2.486

windenergie op zee 1.740 7.308

fotovoltaïsche zonne-energie 0.00028 0.572

TOTAAL 4.021 13.877

Voor de berekening van de procentuele aandelen van her-nieuwbare energie in het totaal energieverbruik in 2020 zijntwee scenario’s aangenomen:- het groeiscenario van de studie “Energievooruitzichten

voor België tegen 2030” van het Federaal Planbureau(januari 2004)

- een stabilisering van het elektriciteitsverbruik op het niveauvan 2002.

Dat geeft dan als resultaat de volgende procentuele onder- enbovengrenzen:

betreft TWh/j % TWh/j %(2020) (2020) (2002) (2002)

Vlaams elektriciteitsverbruik 2020 66 100 % 51,5 100 %ondergrens hernieuwbare elektriciteit 4,021 6,1 % 4,021 7,8 %bovengrens hernieuwbare elektriciteit 13,877 21,0 % 13,877 26,9 %

Volgens deze analyse ligt het realiseerbare potentieel voorelektriciteitsopwekking met hernieuwbare energie tussen 6%en 21% van het elektriciteitsverbruik in 2020, in een groei-scenario voor het verbruik. Bij gelijkblijvend verbruik (nulgroei)liggen de percentages nog hoger, namelijk van 8% tot 27%.

Groene warmte

Voor het potentieel van groene warmte heeft de hoger ver-melde ODE-studie wel de afzonderlijke boven- en ondergren-zen per technologie berekend, maar geen samenvattendpotentieel in procent van de totale warmteproductie. Het isimmers bijzonder moeilijk om daarvan betrouwbare cijfers opte stellen.

Diverse studies hebben wel de afzonderlijke hernieuwbareenergiebronnen voor warmteproductie in kaart gebracht,zoals de studie Hernieuwbare warmte van Vito en de VLA-ZON-studie over een Vlaams actieprogramma voor zonne-energie in opdracht van het ANRE (een samenvatting daarvanzit als bijlage bij de viWTA-studie van ODE).Steunmaatregelen voor groene warmte concentreren zich opsubsidies voor zonneboilers en certificaten voor warmte-krachtkoppeling.

Meer informatie

VREG, Het systeem van groenestroomcertificatenvoor de leveringen in het kalenderjaar 2004, RAPP-2005-3: www.vreg.be

Beleidsnota Energie en Natuurlijke Rijkdommen 2004-2009: http://www2.vlaanderen.be/ned/sites/regering/beleidsnotas2004/peeters/energie.pdf

Vlaams Kenniscentrum Statistiek, cijfers energie:http://aps.vlaanderen.be/statistiek/cijfers/stat_cijfers_energie.htm

Studie “Is er plaats voor hernieuwbare energie inVlaanderen”: www.viwta.be

Ondergrens Bovengrens

Betreft TWh/j % TWh/j %

(TWh) (TWh)



Eenheden van energie en vermogen

Eenheden

Afkorting van Verklaring

J Joule eenheid van energie

W Watt eenheid van vermogen; 1 W = 1 J/s

Wh Wattuur eenheid van energie; 1 Wh = 3600 J; 1 kWh = 3,6 MJ

Wp Wattpiek eenheid van nominaal opgesteld vermogen (PV)

kWe kilowatt elektrisch eenheid van elektrisch vermogen (bvb.WKK-installatie)

kWth kilowatt thermisch eenheid van thermisch vermogen (bvb.WKK-installatie)

kWhe kilowattuur elektrisch eenheid elektrische energieproductie (bvb.WKK-installatie)

kWhth kilowattuur thermisch eenheid thermische energieproductie (bvb.WKK-installatie)

toe ton olie equivalent 1 toe = 41 868 000 000 J = 41,868 GJ

Mtoe megaton olie equivalent 1 Mtoe = 41,868 PJ

Veelvouden

Afkorting van Verklaring

k kilo eenheid x 1000

M mega eenheid x 106

G giga eenheid x 109

T tera eenheid x 1012

P peta eenheid x 1015

E exa eenheid x 1018

3.1 Adressen

Overheid

CREGCommisise voor de Regulering van de Elektriciteit en het GasNijverheidsstraat 26-38 - 1040 Brussel02/289.76.11 - Fax 02/[email protected]

Ministerie van de VlaamseGemeenschapNorth Plaza B, Koning Albert II-laan 71210 Brussel02/553.46.00 - Fax 02/[email protected] over steunmaatregelen en subsidies

Ministerie van de VlaamseGemeenschapDhr. Van Gijseghem DirkLeuvenseplein 4 (7e verdieping)1000 Brussel02/553.63.63 - Fax 02/[email protected]://www2.vlaanderen.be/ned/sites/land-bouw/Informatie over landen tuinbouw

Ministerie van Economische ZakenKoning Albert II laan 16 - 1000 Brussel02/206.41.11 - Fax 02/[email protected] over algemene trends in hetenergiebeleid, over duurzame ontwikkeling.Maar ook over de verschillendeenergiebronnen en de officiële aardolie- enelektriciteitstarieven

Vlaamse MilieumaatschappijMevr. De Brabander KatrienA. Van de Maelestraat 963200 Erembodegem053/72.65.96 - Fax 053/[email protected] Milieumaatschappij

VREGVlaamse Reguleringsinstantie voor de

Elektriciteits- en GasmarktNorth Plaza B, Koning Albert II-laan 7 2e verdieping - 1210 Brussel02/553.13.53 - Fax 02/[email protected]

Informatie en vorming

Arbeid & MileuDhr. Bosmans DietmarStatiestraat 179 - 2600 Berchem03/218.74.72 - Fax 03/[email protected] werkgroep ter bevordering van een milieuvriendelijke economie

Bond Beter LeefmilieuDhr. Van Regenmortel DirkTweekerkenstraat 47 - 1000 Brussel02/282.17.20 - Fax 02/[email protected] van alle Vlaamse milieuverenigingen,beleidsgericht advies

Centrum Duurzaam BouwenMevr. Beerten LutDhr. Vandepol BartMarktplein 7 - 3550 Heusden-Zolder011/51.70.51 - Fax 011/[email protected] centrum ontwikkelt een visie, informeert en demonstreert over duurzaam bouwen.

COGEN VlaanderenDhr. Raskin Michel"De Dijlemolens"Zwarte Zusterstraat 16b9 - 3000 Leuven016/58.59.97 - Fax 016/[email protected] van warmtekrachtkoppeling in Vlaanderen

DialoogDhr. Van den Broeck FonsBlijde Inkomststraat 109 - 3000 Leuven016/23.26.49 - Fax 016/[email protected]

Bouwteams: een praktische cursus voorkandidaatbouwers ((ver)bouwen : isolatie,ventilatie, keuze verwarming, zonne-ener-gie, waterbesparing en materiaalkeuze)

EcolifeValkerijgang 26 - 3000 Leuven016/[email protected] vzw ontwikkelt en implementeertactiegerichte modellen op maat van partners gericht op ecologische gedragsverandering

EHATurnhoutsebaan 139 - 2140 Borgerhout03/217.08.11 - Fax 03/[email protected] EHA! is een boeiend doe-centrum rondmilieu en duurzaam leven, (ver)bouwen enwonen in een stedelijke context.

EnergikDhr. De Borger JozefRegenboog 1 - 2800 Mechelen015/40.01.43 - Fax 015/[email protected] van technologiën voor een rationeel energiegebruik.

Gents MilieuFrontMevr. Van Sande IndraKoningin Maria Hendrikaplein 69000 Gent09/[email protected] dat opkomt voor duurzameen solidaire samenleving, waar iedereen,arm en rijk, noord en zuid, nu en latermee kan genieten van de natuurlijke rijkdommen.

Greenpeace BelgiumDhr. Vandeputte JanHaachtsesteenweg 159 - 1030 Brussel02/201.19.44 - Fax 02/201.19.50jan.vande.putte@be.greenpeace.orgwww.greenpeace.beZuinig met energie: gids voor bouwen, verbouwen en wonen

MilieuAdviesWinkelKon. Maria Hendrikaplein 5-69000 Gent

Algemene adressen en websites

3

ALGEMENE ADRESSEN EN WEBSITES

9 - Wegwijzer 2006


09/242.87.59 - Fax 09/242.87.51info@milieuadvieswinkel.bewww.milieuadvieswinkel.beInformatie over milieuvriendelijk bouwen,verbouwen, leven en wonen

Mondo Mevr. Van den Eeden ClaraBastijnstraat 85 - 2590 Berlaar03/482.24.68 - Fax 03/[email protected] voordrachten, informatieavonden en rondleidingen in Solar 2002 met groepen en individuen

PIMEProvinciale Instelling voor Milieu EducatieMevr. Neels Gike Mechelsesteenweg 365 - 2500 Lier015/31.95.11 - Fax 015/[email protected]

SVA Dhr. Delaere EricOlsenesteenweg 4 - 8720 Dentergem09/388.67.23 - Fax 09/[email protected] voor alternatieve energieomzetting, promoten van duurzame energie, contacten tussen zelfbouwers

VIBE Vlaams Instituut voor Bio-ecologischBouwen en WonenDhr. Thoelen PeterStatiestraat 115 - 2600 Berchem03/239.74.23 - Fax 03/[email protected]

VODO Vlaams Overleg Duurzame OntwikkelingVlasfabriekstraat 11 - 1060 Brussel02/536.19.40 - Fax 02/[email protected]

WWF BelgiumEmile Jacqmainlaan 90 - 1000 Brussel02/340.09.99 - Fax 02/[email protected] en Milieuorganisatie

Onderzoek

VitoVlaamse Instelling voor TechnologischOnderzoekDhr. Kretzschmar JanBoeretang 200 - 2400 Mol014/33.55.40 - Fax 014/[email protected]

Elektriciteitsector

Federaties

Inter-MixtDhr. Viaene ChristianRavensteingalerij 4 bus 2 - 1000 Brussel02/513.55.66 - Fax 02/[email protected] die de gemeenschappelijke belangen van de gemeentes en provinciesdie deel uitmaken van de gemengde intercommunales behartigt

Inter-RegiesDhr. Glorieux JacquesKoningsstaat 55/10 - 1000 Brussel02/217.81.17 - Fax 02/219.20.56jacques.glorieux@inter-regies.bewww.intter-regies.beOverkoepelende vereniging van de openbare gas-, elektriciteit- en kabeltelevisiesector

Leveranciers

Belgian Shell A. Fraiteurlaan 15-23 - 1050 Brussel02/508.91.11 - Fax 02/246.00.01www.shell.bePetroleummaatschappij

City PowerMevr. Dejonckheere EllenLeernsesteenweg 122a - 9800 Deinze0800/40.264 - Fax 09/380.13.21info@citypower.bewww.citypower.beElektriciteitsleverancier

E.ON Belgium Mevr. Nguyen Mai-lyKunstlaan 40 - 1040 Brussel02/743.33.33 - Fax 02/743.33.39mai-ly.nguyen@eon-benelux.comwww.eon-benelux.comElektriciteitsleverancier

Echte Energie NederlandNoordermarkt 10a1015 MX Amsterdam - NEDERLAND0900/235.3.48info@echte-energie.nlwww.echte-energie.nlEnergieleverancier

EcopowerDhr. Williame JimMevr. Baeten RelindeDhr. Dervaux KarelDhr. Deprez KristofMevr. Baten LindaDhr. Vansintjan DirkStatiestraat 164E - 2600 Berchem03/287.37.79 - Fax 0486/[email protected] www.ecopower.beElectriciteitsproducent en leverancier

EDF - BelgiumDhr. Wyverkens Herman

Bischoffsheimstraat 11 (bus 5)1000 Brussel02/214.01.50 - Fax 02/223.25.73contact@edf-benelux. comwww.edfgroup.beElektriciteitsleverancier

ElectrabelDhr. Broekaert LeoRegentlaan 8 - 1000 Brussel02/382.03.24 - Fax 02/501.26.40leo.broeckaert@electrabel.comwww.electrabel.comElektriciteitsproducent

Electrabel Customer SolutionsDhr. Bens JanRegentlaan 8 - 1000 Brussel02/501.57.34 - Fax 02/501.26.40Jan.Bens@electrabel.comwww.electrabel.comElektriciteitsproducent

Eneco EnergieDhr. Jaeken JanDhr. Corten MichaëlZandvoortstraat C47/11 - 2800 Mechelen015/40.41.40 - Fax 015/[email protected]

Essent BelgiumDhr. Jurres AndréRing Business Center Noordersingel 192140 Antwerpen03/270.79.79 - Fax 03/[email protected]

LampirisDhr. Vanderschueren BrunoRue Monchamps 334052 Chaudfontaine0800/40.123 - Fax 04/368.58.26bruno.vanderschueren@lampiris.bewww.lampiris.beDistributeur van energie en telecom diensten

LuminusDhr. Luyckx WimKempische Steenweg 299 - 3500 Hasselt011/72.26.00 - Fax 011/[email protected] www.luminus.beElektriciteitsleverancier

SPEDhr. Schoonacker FrankKoningsstraat 55 b14 - 1000 Brussel02/217.19.63 - Fax 02/[email protected]

Trianel Energy Koningin Astridplein 5 - 2018 Antwerpen03/206.19.69 - Fax 03/[email protected] www.trianel.beElektriciteitsleveranicer


11 - Wegwijzer 2006

Netbeheerders

AGEMDhr. Verhulst LudoMarkt 1 - 2330 Merksplas014/63.94.60 - Fax 014/63.94.61elektriciteitsbedrijf@pi.bewww.merksplas.beDistributienetbeheerder

EBEMDhr. Lenaerts StijnIndustrieweg 3-5 - 2330 Merkplas014/43.10.31 - Fax 014/43.10.32Stijn.lenaerts@ebem.bewww.ebem.beElektriciteitsleverancier

EliaKeizerslaan 20 - 1000 Brussel02/546.70.11 - Fax 02/[email protected] van het Belgisch hoogspanningsnet

ETIZDhr. Mahieu RobertPrins Albertlaan 3 - 8870 Izegem051/30.45.41 - Fax 051/[email protected]

GeDIS Industriepark de Bruaan 129700 Oudenaarde078:35.35.34 - Fax 055/[email protected] Koepelorganisatie van degemengde elektriciteitsdistributienet-beheerders voor REG-acties

Gemeentelijk Havenbedrijf AntwerpenDhr. Thomas JoeriWilmarsdonksteenweg 332030 Antwerpen03/229.65.50 - Fax.03/[email protected]/evDistributienetbeheerder

InterelectraTrichterheideweg 8 - 3500 Hasselt011/72.21.06 - Fax 011/72.29.07info@interelectra.bewww.interelectra.beDistributienebeheerder regio Limburg

IVEGDhr. Dousselaere DominiekAntwerpsesteenweg 2602660 Hoboken03/820.05.11 - Fax 03/[email protected]

PBEDhr. Merckx WalterDiestsesteenweg 126 - 3210 Lubbeek

016/62.99.99 - Fax 016/[email protected] in Oost-Brabant en Pajottenland

WVEMDhr. Meire LucHoogstraat 37-41 - 8000 Brugge050/44.77.11 - Fax 050/[email protected]/[email protected] in West-Vlaanderen

Studiebureaus

3E Dhr. Palmers GeertVaartstraat 61 - 1000 Brussel02/217.58.68 - Fax 02/[email protected] ingenieursbureau voorhernieuwbare energie en innovatieveenergieconcepten: onderzoek, projecten productontwikkeling, beleidsadvies

Be-ConsultDhr. Engelen BertCipalstraat 3 - 2440 Geel014/57.06.63 - Fax 014/[email protected] rond milieuadvies

Belgian Energy Systems Dhr. Boeraeve GeertPlasstraat 5 - 8800 Rumbeke051/22.82.03 - Fax 051/24.78.390495/[email protected] Vestas Windtechnologie

CenergieDhr. Verdonck PatrickGitschotellei 138 - 2600 Berchem03/271.19.39 - Fax 03/[email protected], energiemonitoring,energiezorg, duurzaam bouwen, passievetechnieken, hernieuwbare energie

Energo Mevr. Even KatrienGeneraal De Wittelaan 17 bus 172800 Mechelen015/.29.35.30 - Fax 015/29.35.390486/[email protected] energieproductie ontwikkelen,bouwen, bedrijven en onderhouden inBelgië

E-SterDhr. Degroote WimSt.-Denijslaan 64 - 9000 Gent09/221.69.14 - Fax 0494/34.66.69

[email protected] rond energieaudits

Fortech Studie Dhr. Derde ChrisKlingedijkstraat 16a9170 Sint-Gillis-Waas03/[email protected] en projectontwikkeling voorhernieuwbare energie

Sectorverenigingen

AgoriaDhr. Hellebaut LaurentA. Reyerslaan 80 - 1030 Brussel02/706.80.00 - Fax 02/706/[email protected] voor technologische industrie

EDORAOmwentelingsstraat 7 1000 Brussel02/217.96.82 - Fax 02/[email protected] hernieuwbare energie

ERECDhr. Schaefer Oliverrue du Trône 26 - 1000 Brussel02/54.619.33 - Fax 02/[email protected] Koepel van hernieuwbare energieorganisaties

FEBEGRavensteingalerij 3 bus 91000 Brussel02/500.85.85 - Fax 02/[email protected] van de Belgische Elektriciteits- en Gasbedrijven

GeneratiesDhr. Palmers GeertVaartstraat 61 - 1000 Brussel02/217.58.68 - Fax 02/[email protected] hernieuwbare energie in Vlaanderen

SynergridDhr. Peeraer WalterAvenue Palmerstone 41000 Brussel 02/237.11.11 - Fax 02/[email protected] van de Elektriciteits- enGasnetbeheerders



3.2 Algemene websiteshttp://www.emis.vito.be/index.cfm?PageID=27&T=12&S=0

Emis, het energieen milieu-informatiesysteem voor het Vlaamse gewest

http://www.eurec.be/

EUREC-Agency (European Renewable Energy Centers’ Agency), koepel van Europese onderzoekscentra in het domein

van hernieuwbare energie

http://old.greenpeace.be/index_main.php3?taal=n&vx=5

Praktische energiegids met o.a. energiezuinige huishoudapparatuur

http://www.dekleineaarde.nl

De Kleine Aarde, Boxtel

http://www.senternovem.nl

Nederlandse Onderneming voor Energie en Milieu

http://www.duurzame-energie.nl

Informatiecentrum Duurzame Energie (onderdeel van het Projectbureau Duurzame Energie)

http://www.iwr.de

IWR - Internationales Wirtschaftsforum Regenerative Energien, uitgebreide site over hernieuwbare energie

http://energy.sourceguides.com/index.shtml

Een gids met meer dan 3000 hernieuwbare energie-bedrijven en organisaties over heel de wereld

http://www.caddet-re.org/

Caddet Renewable Energy (Centre for the Analysis and Dissemination of Demonstrated Energy Technologies)

http://solstice.crest.org

Informatiesite over duurzame energie en ontwikkeling van het Center for Renewable Energy and Sustainable Technology

(CREST) in de VS

http://wire0.ises.org/wire/wire.nsf

WIRE (World-wide Information System for Renewable Energy)

http://europa.eu.int/comm/energy/res/index_en.htm

De Europese administratie die projecten in het domein van hernieuwbare energie subsidieert

http://www.greenprices.com

Onafhankelijke website over elektriciteit opgewekt uit hernieuwbare energiebronnen

http://www.ises.org/ises.nsf!Open

Oudste en grootste internationale non-profit organisatie voor de promotie van zonne-energie en duurzame energie

http://www.world-council-for-renewable-energy.org

Onafhankelijke wereldraad voor hernieuwbare energie

http://www.agores.org

A Global Review of Renewable Energy Sources / Globaal overzicht van hernieuwbare energie in Europa

http://www.energie2030.com

Internationale Coöperatieve Vereniging voor duurzame energiewinning

http://energie.wallonie.be/xml/index.html

De Waalse administratie voor energie

http://www.iea.org

International Energy Agency

http://www.mech.kuleuven.ac.be/tme

KULeuven, afdeling toegepaste mechanica en energieconversie

http://www.ecn.nl

Energieonderzoek Centrum Nederland

http://www.retscreen.net

Camnet Energy Technology Centre

http://www.mineco.fgov.be/homepull_nl.htm

Website van de federale Overheid bevat technische informatie, subsidies, wetgeving

http://www.scienceineurope.net

Website met interessante links over wetenschappen en technologieprojecten en organisaties over heel Europa

http://www.energy.ca.gov/distgen/index.html

Website over innovatieve decentrale energiesystemen

4.1 Energie in gebouwen

Gebouw als een duurzame energiemachine

Het ontwerp en de constructie van een gebouw bepalen inbelangrijke mate of optimaal gebruik kan gemaakt wordenvan de gratis energie uit de omgeving: passieve zonne-ener-gie voor verwarming, natuurlijke ventilatie voor luchtverver-sing en voor koeling, daglicht voor verlichting. De inplantingvan het gebouw in het landschap en t.o.v. de naburige gebou-wen, de planschikking, de isolerende eigenschappen van degebouwschil, de plaats, grootte en oriëntatie van de glasop-pervlakken, hun fysische eigenschappen (doorlatendheid voorwarmte en licht), de materialen voor de binnenwanden envloeren (warmtebufferend vermogen), voorzieningen voorzonwering en voor natuurlijke koeling: het zijn allemaal keu-zes die bij het ontwerp moeten gebeuren en die in belangrij-ke mate de energiebalans van het gebouw én het comfort vande bewoners zullen bepalen.Het aandeel van dit soort zonne-energie voor de verwarming,koeling en verlichting van gebouwen is moeilijk te schatten.Elk gebouw maakt hier immers gebruik van; in min- of meer-dere mate, al dan niet doelbewust.

Warmtebalans van een woningDe warmtebalans van een woning of ander gebouw bestaatuit verlies- en winstposten. Hierbij gaan we uit van eencomfortabel binnenklimaat in het gebouw (optimale tempera-turen in winter en zomer, voldoende luchtkwaliteit, aange-naam licht). Verliesposten in de winter zijn transmissie enventilatie.

Transmissie slaat op de warmte die door de materialen vandak, gevels, vensters en vloeren verloren gaat. Dit verlieswordt beperkt door een goede isolatie.

Ventilatie is nodig om verse lucht aan te voeren en om vocht,geuren e.d. af te voeren. Deze lucht wordt opgewarmd tot opbinnentemperatuur en verdwijnt weer naar buiten.

Warmtewinsten komen van de zon en van toestellen enpersonen in het gebouw.

Zonlicht dringt via de ramen binnen, wordt omgezet in warm-te (serre-effect) en draagt zo bij tot de warmtewinsten.

De warmtewinsten door bewoning komen van de warmte-afgifte van personen, koken, warmwatergebruik, verlichting,elektrische apparaten,…

Het verschil tussen warmteverliezen en warmtewinsten is debijdrage die de verwarmingsinstallatie (winter) of eventueel dekoelinstallatie (zomer) moet leveren.

We kunnen het energieverbruik door verwarming verminde-ren door verstandig te ventileren, te isoleren en door optimaalgebruik te maken van zonnewarmte. De vrije winsten doorbewoning verhogen heeft geen zin, integendeel: het is beterom het energiegebruik van verlichting en elektrische huis-houdtoestellen zoveel mogelijk te beperken. Het is immerseen dure vorm van elektrische verwarming die bovendien inde zomer aanleiding kan geven tot oververhitting.

Ventileren

Gezondheid, comfort en een probleemvrije bouwconstructievragen een voldoende luchtverversing. Energiebesparing kanhier door een luchtdichte gebouwschil (om infiltratieverliezenin de winter te beperken) samen met gecontroleerde ventila-tie: toevoer van verse lucht via regelbare toevoerroosters ofmechanisch (ventilator) in de droge ruimten, afvoer van devervuilde lucht uit de natte ruimten via kanalen voor natuurlij-ke trek of met een ventilator. Bij volledig mechanische ventila-tie en een goede luchtdichtheid van de gebouwschil is warm-terecuperatie mogelijk. Bij installatie letten we op het rende-ment van de warmtewisselaar, de luchtdichtheid van de lucht-kanalen, het elektrisch vermogen van de ventilator,…

Isoleren

De helft van het totale energieverbruik in een doorsnee wo-ning gaat naar verwarming. Het merendeel van deze warmteverdwijnt gewoon door muren, ramen, vloeren en dak. Daar-om is het van groot belang de woning goed te isoleren.

Het geleidingsverlies door daken, gevels, vensters, deuren envloeren wordt gekenmerkt door een U-waarde (vroeger aan-

Zonne-energie

4

ZONNE-ENERGIE

13 - Wegwijzer 2006

ZONNE-ENERGIE


geduid als k-waarde) Goede isolatie betekent lage U-waardenen dus beperkte warmteverliezen door geleiding.Het peil van globale warmte-isolatie van een woning of het K-peil is een maat voor de energieverliezen ten gevolge vangeleiding door de wanddelen van de woning (daken, gevels,vensters, deuren en vloeren). Het K-peil laat toe om de ge-middelde U-waarde van de wanddelen uit te drukken alséén getal in verhouding tot de compactheid van het gebouw(verhouding van volume tot warmteverliezende oppervlakte).Een laag K-peil betekent een goed geïsoleerde woning metbeperkte warmteverliezen. Een goed geïsoleerde woninghaalt gemakkelijk K40 en minder.

De isolatie moet onderling goed aansluiten zodat er geenspleten zijn die lucht en wind doorlaten. Koudebruggenmoeten zoveel mogelijk vermeden worden. Dat zijn plaatsenwaar een verhoogde warmtetransmissie van binnen naarbuiten mogelijk is door ontbreken van warmte-isolatie. Vooreen goed geïsoleerde woning kan het warmteverlies doorkoudebruggen oplopen tot meer dan 20%. Bovendienbestaat op die plaatsen gevaar voor schimmelvorming doorvochtafzetting.

Zonnewarmte

De procentuele bijdrage van zonnewinsten kan echt belang-rijk worden op voorwaarde dat de geleidingsverliezen dooreen goede isolatie zoveel mogelijk beperkt zijn.

Het woningontwerp speelt een cruciale rol bij de benuttingvan de zonnewarmte. Een woning waarvan de meeste ramenen de verwarmde kamers naar het zuiden gericht zijn,profiteert optimaal van gratis zonnewarmte en lichtinval. Inprincipe zijn grote glasoppervlakken, gericht op de zon,interessant om zonnewinsten te recupereren. In de praktijkblijkt dat hiermee genuanceerd moet omgegaan worden.Door het glasoppervlak te vergroten nemen de warmte-verliezen beduidend toe.

Oververhitting in het gebouw (mogelijk zelf tijdens de winter!)vermijden we door buitenzonwering vóór het glas van dewest-zuid-oost-gevels te voorzien en een intensieve (nachte-lijke) ventilatie mogelijk te maken. Verticaal glas op hetzuiden gericht weerkaatst een groot gedeelte van de hogezomerzon. Voldoende thermische massa om een tijdelijkoverschot aan warmte op te slaan, draagt in belangrijke matebij tot een nuttig gebruik van deze gratis warmte, zonder datze tot oververhitting gaat leiden.

Gebruik van daglicht

Natuurlijk licht in huis of in kantoor is een belangrijke vormvan zonne-energie die kunstlicht deels kan vervangen. Hetontwerp van het gebouw, de gevels en de ramen, bepaalt inbelangrijke mate hoe en hoever het daglicht kan binnendrin-

gen. In kantoren kan de kunstverlichting automatisch wordengeregeld in functie van de hoeveelheid daglicht.

Draagstructuur voor duurzame energie

Daken en gevels zijn uiteraard een interessante plaats omandere vormen van duurzame energie te ondersteunen:indien goed georiënteerd kunnen zonnecollectoren voorwarm water of fotovoltaïsche panelen voor elektriciteitspro-ductie geïntegreerd worden in dak of gevel.

Energieprestatieregelgeving

Vanaf 2006 zullen er eisen opgelegd worden aan deEnergiePrestaties en het Binnenklimaat (EPB) van alle nieuween verbouwde gebouwen in Vlaanderen.Er zijn drie soorten EPB-eisen:

Thermische isolatie-eisenNet zoals in de huidige isolatieregelgeving zitten hierin eisenop het vlak van het peil van de globale warmte-isolatie (K) vanhet gebouw en de warmtedoorgangscoëfficiënten of de U-waarden van de constructiedelen. Beide mogen bepaaldemaxima niet overschrijden.

Energieprestatie-eisenDe belangrijkste nieuwe eis in de energieprestatieregelgevingis het voldoen aan een maximaal toelaatbaar E-peil. Het E-peilis het peil van primair energieverbruik. Zowel de isolatie vanhet gebouw als de efficiëntie van de installaties (zoals verwar-ming) en het gebruik van hernieuwbare energie hebben eeninvloed op het E-peil.

BinnenklimaateisenDe regelgeving verplicht het voorzien in minimale ventilatie.Daarnaast zal bij woongebouwen het risico op oververhittingin de zomerperiode beperkt moeten worden.

Overzicht van de eisen voor nieuwe gebouwen:

Woongebouwen

Thermische isolatie K45 en Umax

Binnenklimaat Residentiële ventilatie + oververhitting

Energieprestatie E100

Woongebouwen

15 - Wegwijzer 2006

VOORBEELDPROJECT

Het administratief centrum van Heusden-Zolder

Duurzaam bouwen

Heusden-Zolder is het aan zichzelf verplicht als gast-gemeente voor het ‘centrum duurzaam bouwen’ omvoor zijn Administratief Centrum een concept teontwikkelen dat rekening houdt met het ‘duurzaambouwen’ principe. Iedere overheid heeft naar onzemening hierin een voorbeeld functie.

In eerste instantie gaat duurzaam bouwen over eenrecupereerbare structuur en een goed bouwkundigconcept. Het open plan van dit gebouw met eenbeperkt aantal kolommen voldoet hier zeker aan. Ditis een multifunctioneel gebouw.

In tweede instantie wordt een concept van techniekenaangereikt dat op een alternatieve wijze omgaat metkoeling en verluchting. Er is b.v. gekozen voor eenmaximaal natuurlijk werkklimaat.

Ten slotte wil a2o-architecten, door tegelijkertijdeen oplossing voor te stellen voor de inplanting, deverschijningsvorm, de structuur, de technieken en deafwerking, aantonen hoe zij omgaat met ‘geïn-tegreerd ontwerpen’ In deze aanpak wordt hetoverbodige, het decoratieve vermeden. Dit getuigtvan een ‘economie van de middelen’.

Beknopte beschrijving van degebruikte Speciale Technieken

VerwarmingDe verwarming van het gebouw wordt uitgevoerddoor traditionele convectoren (producent nog niettoegewezen), onder elk raam; d.w.z. om de tweemodules (module = 135cm). De convectoren wordengevoed door een centrale condenserende HR-gasketel(merk Viesman – type Vitocrossal 300) met module-rende Matrix-straling-brander, met een digitaleketelregeling Vitotornic 100.

VerlichtingEr wordt getracht om zoveel mogelijk gebruik temaken van natuurlijke verlichting. De kunstmatigeverlichting wordt voorzien door TL-stroken, aan-gebracht rechtstreeks tegen de breedvloerplaten, enworden per gevel en niveau gestuurd door lichtinten-siteitmeters.

VerluchtingHygiënische verluchtingDe hygiënische verluchting (ca. 40m3/uur) wordt doorbuizen geleid die in de opstortbeton van de breed-vloerplaten mee zijn ingebetonneerd. Deze mondensteeds uit onder de convectoren zodat tijdens dewinterperiode deze ter plaatse worden opgewarmd.Dit geeft winst in energiegebruik. Normaal wordtdeze lucht opgewarmd in de luchtgroep door deverwarmingsbatterij. Wij maken hier gebruik van deconvectoren die sowieso opgewarmd zijn tijdens dewinterperiode.De gebruikte lucht wordt gerecupereerd via een ka-nalensysteem en door een warmtewisselaar gemengdmet het benodigde verse lucht. (Reeds opgewarmdelucht wordt niet weggegooid).

KoelingEr is bewust geopteerd om geen full-airco te instal-leren wegens het grote energieverbruik (frigorieënkosten DRIE maal meer dan calorieën). Alleen in devergaderzalen en de raadzaal, wegens de grote con-centratie van personen en apparaten (computers,audio-visueel,…) wordt er airco voorzien.

In de kantoorruimtes is er GEEN airco voorzien enrekenen we op nachtelijke free-cooling. Deze wordtverzorgd door gemotoriseerde kleppen in de buiten-gevels (om de twee modules) met een debiet van300m3/uur per klep, zodat de nachtelijke frisse lucht inovervloed wordt “gegooid” tegen de naakte breed-vloerplaten (geen verlaagd plafond!). Doordat gedu-rende een lange periode continu frisse lucht tegen debreedvloerplaten wordt gegooid, koelen deze tijdensde nacht af. Door de inertie eigen aan beton, geventijdens de dag de breedvloerplaten deze koelte af aande omgeving. Hierdoor ontstaat er een afzwakkingvan de warmtepieken (met ongeveer 3°).

De opgewarmde lucht wordt bovendaks rechtstreeksaan de buitenomgeving terug gegeven. De extractievan de opgewarmde lucht gebeurt door het plenumvan het verlaagd plafond in de middenzone, die uit-geeft op luchtschachten, die in glas zijn uitgevoerd. Inde glazen luchtschachten is TL-verlichting voorzienzodat deze luchtschachten tevens “lichtbakens” zijnop elk niveau.

De opwarming tijdens de zomerperiode door debeglazing wordt gecontroleerd door gebruik temaken van “zonnewerende” beglazing met een hogelichtdoorlatendheid, en door binnenzonneweringen.

Er is tevens de mogelijkheid voorzien om de kleppen inde buitengevels tijdens de dag open te sturen.

ZONNE-ENERGIE


http://www.bbri.be/antenne_norm/energie/nl/index.html

WTCB Normenantenne Energie en Binnenklimaat

Informatie voor KMO’s over normen en reglementeringen rond energie, isolatie, ventilatie

http://www.minergie.ch/index.php

Minergie, raadgevingen en streefwaarden in verband met lage energiewoning

http://windows.lbl.gov/

Praktische tips en leesbare brochures over keuze van beglazing en daglichtontwerp van gebouwen

Adressen

Sectorverenigingen

BouwunieSpastraat 8 - 1000 Brussel02/238.06.05 - Fax 02/[email protected] belangenbehartiging van debouw- en aanverwante beroepen en dienstverlening aan de zelfstandigeondernemers en KMO's uit deze sectoren

CIRDhr. Timmerman GeorgesEekhoornlaan 17 - 2970 's Gravenwezel03/685.58.84 - Fax 03/[email protected] raad

Passiefhuis-PlatformGitschotellei 138 - 2600 Berchem03/235.02.81 - Fax 03/271.03.59info@passiefhuisplatform.bewww.passiefhuisplatform.beKoepelorganisatie voor sensibilisering eninnovatie voor zeer energiezuinigegebouwen

VCBVlaamse Confideratie BouwDhr. Dillen MarkLombardstraat 34-42 - 1000 Brussel02/545.57.49 - Fax 02/[email protected] van de Vlaamse aannemersfederaties

VENTIBELVlaamse Confederatie BouwDhr. Daem HendrikKasteelstraat 70 - 9620 Zottegem09/361.81.99 - Fax 09/361.81.990478/[email protected]

Vereniging van Ventilatiebedrijven van België

VEROZODhr. Dolmans Dickp/a Dijkstraat 26 - 9160 Lokeren09/340.44.70 - Fax 09/[email protected] beroepsvereniging van Rolluik- en Zonweringsproducenten

VGIVerbond van de GlasindustrieLouizalaan 89/1 - 1050 Brussel02/542.61.20 - Fax 02/[email protected] van de glasfabricanten

Onderzoek

KULeuvenFaculteit Toegepaste WetenschappenLaboratorium BouwfysicaProf. Hens HugoKasteelpark Arenberg 51 - 3001 Leuven016/32.13.26 - Fax 016/[email protected] naar de fysische eigenschappenvan bouwen isolatiematerialen, bouwsys-temen, evaluatie van gebouwen en adviesvoor industrie, aannemers en ontwerpers

VitoVlaamse Instelling voor TechnologischOnderzoekBoeretang 200 - 2400 Mol014/33.55.40 - Fax 014/[email protected]

Wenk Hogeschool voor Wetenschap en KunstDhr. Vandermarcke BernardHoogstraat 51 - 9000 Gent09/223.87.39 - Fax 09/[email protected]

Onderzoek energiebesparing en binnenklimaat in woningen en kantoren

WTCBDepartement bouwfysica, binnenklimaaten installatiesDhr. Vandaele LukLozenberg 7 - 1932 Brussel02/716.44.10 - Fax 02/[email protected] en ontwikkeling rond energie enbinnenklimaat in gebouwen: thermisch con-fort in winter en zomer, ventilatie en lucht-kwaliteit, daglicht en verlichting, akoestiek,technische installaties, gebouwintegratievan duurzame energie, ondersteuning normenergieprestaties van gebouwen en installa-ties, normalisatie en regelgeving


Centrum Duurzaam BouwenMevr. Beerten LutDhr. van de Pol BartMarktplein 7 - 3550 Heusden-Zolder011/51.70.51 - Fax 011/[email protected] centrum ontwikkelt een visie, informeert en demonstreert over duurzaam bouwen.

IDEGDhr. Sourbron MaartenJan. De Nayerlaan 52860 Sint-Katelijne-Waver015/31.69.44 - Fax 015/[email protected] voor de integratie vanduurzame energie in gebouwen

Kamp CProvinciaal Centrum Duurzaam Bouwen en WonenBritselaan 20 - 2260 Westerlo014/27.96.50 - Fax 014/[email protected]/kampc

Websites

ZONNE-ENERGIE

ZONNE-ENERGIE

4.2 Actieve thermische zonne-energie

De zon is een onuitputtelijke en schone bron van energie.Mits een doordachte architectuur kan ze in belangrijke matebijdragen tot de verwarming en de natuurlijke verlichting vaneen gebouw. Meer hierover kon u reeds nalezen in het hoofd-stuk ‘Energie in gebouwen’.Men kan nog een stap verder gaan en de warmte van dezon opvangen, opslaan en verdelen op een meer gecontro-leerde manier door middel van een thermische zonne-installa-tie. Deze techniek wordt reeds tientallen jaren met succes toe-gepast daar waar warmte nodig is bij relatief lage tempera-tuur: verwarming van zwembaden, sanitair water, gebouwen.

Een belangrijk kenmerk van thermische zonne-energie is datde efficiëntie toeneemt naarmate de temperatuur van dewarmtegebruiker lager is. Zo heeft eenzelfde zonneboilerbij een kapper, bakker of beenhouwer een hoger rendementdan bij een gemiddeld gezin, te wijten aan het groot water-verbruik gespreid over de dag.

Het is vrijwel onmogelijk om met de zon alle nodige warmtete produceren. Een installatie die desgewenst kan zorgen voorbijverwarming blijft noodzakelijk. Een zonne-installatie is ergzinvol indien de investering samengaat met REG-maatregelenzoals isoleren, HR-top ketel voor aardgas- of OPTIMAZ-ketelvoor stookolieverwarming, spaardouchekop,…Bij zo’n aanpak wordt de energiebehoefte uiterst gering.

Hoe werkt een zonneboilerEen zonne-installatie voor sanitair warm water noemt meneen zonneboiler. Deze bestaat uit een collector, een voorraad-vat en een regeling (zie figuur).

De collector is een vlak dat naar de zon gericht is en op hetdak of tegen een gevel geplaatst wordt. Hier wordt de warm-te opgevangen. De klassieke collector wordt geïsoleerd: aande voorzijde met glas en aan de achterzijde met isolatiemate-riaal. Vacuümcollectoren hebben geen isolatiemateriaal nodig.

Vacuümcollectoren zijn buisvormig of vlak.

Door middel van een circulerende vloeistof wordt de warmteuit de collector naar het voorraadvat gebracht. Een warmte-wisselaar (meestal een ondergedompelde spiraal) voorkomtrechtstreeks contact tussen de vloeistof in de collector en hetleidingwater in het voorraadvat. De stroming van de vloeistofgebeurt ofwel met een pomp, ofwel door natuurlijke circulatieopgewekt door opwarming of verdamping van vloeistof in decollector. Bij een aantal systemen is de collector en het voor-raadvat geïntegreerd tot één compact geheel.

Een watertemperatuur van 60°C en meer is in de zomer en opzonnige winterdagen heel normaal. Daarentegen in de winterbij bewolkt weer, is de energiewinst klein maar toch nietonbestaand, bijverwarming is dan nodig. Hiervoor kan menkiezen uit een duoboiler (zonne-energie en naverwarmingsamen in één voorraadvat), of een nageschakeld toestel:voorraad (boiler) of doorstroom (geiser). De combinatiezonneboiler-doorstroomtoestel kan alleen indien hetdoorstroomtoestel thermostatisch geregeld is, en bijuitdrukkelijke toestemming van de fabrikant. Ditwegens gevaar voor oververhitting.

Bij voorraadsystemen is er geen probleem, deze zijn steedsthermostatisch geregeld.Men moet voorkomen dat de warmte opgeslagen in het voor-raadvat niet terug verloren gaat in de collector wanneer eronvoldoende zon is. Meestal gebeurt dit door een differen-tiaalthermostaat die de omlooppomp enkel laat draaien in-dien de collector warmer is dan het voorraadvat. Anderzijdsmoet een te hoge temperatuur (koken) in het voorraadvat enbevriezing in de collector vermeden worden. Om hiertegen tebeveiligen kunnen verschillende technieken worden aange-wend. Ofwel is oververhitting onmogelijk door de bouw vande collector of door het systeem van warmteoverdracht. Eenandere mogelijkheid is noodkoeling.

Het terugloopsysteem beschermt zowel tegen oververhittingin het voorraadvat als tegen bevriezing in de collector. Hierbijstroomt water uit de collector naar een afzonderlijk vat tel-kens wanneer de pomp wordt stilgelegd. Bij het opnieuw star-ten van de pomp wordt ditzelfde water opnieuw gebruikt omde collector te vullen.Bevriezing van de vloeistof in de collector kan ook voorkomenworden door deze te vullen met glycol. Zwembadcollectorenen buiscollectoren laat men éénmaal vóór de winter leeg.Door bij de aankoop te letten op een keurmerk kan de klantzeker zijn van een goede kwaliteit (levensduur) en eengewaarborgde opbrengst.

De huishoudelijke zonneboilerVoor een gemiddeld gezin van vier personen is een collector-oppervlak van minimum 3 m2 nodig, de collector is vlak ofbuisvormig en is georiënteerd naar ZO tot ZW met een helling

17 - Wegwijzer 2006

ZONNE-ENERGIE


van 20 tot 60°. Het voorraadvat heeft een inhoud van 100 tot300 liter, vaak met een ingebouwde warmtewisselaar.De installatie moet worden gekoppeld aan een bestaand ofnieuw naverwarmingssysteem.

De hierboven beschreven installatie levert jaarlijks ongeveer1,3 GJ/m2 warmte. Dit is ongeveer 50 tot 60 % van debehoeften aan sanitair warm water.In de zomer warmt de zonneboiler probleemloos voldoendewater op tot comforttemperatuur. Op heldere winterdagenverwarmt hij het water tot 20 à 40°C. Via naverwarmingwordt het water dan op de gewenste temperatuur gebracht.Een huishoudelijke zonneboiler kost vanaf 2000 euro bij zelf-plaatsing. Voor het laten plaatsen rekenen we op ongeveer625 euro.Een aantal gemeenten en netbeheerders subsidiëren zonne-boilers.

Zwembadverwarming met zonne-energie

Het temperatuurverschil tussen het zwembadwater en de bui-tenlucht in de zomer is zo klein dat warmte-isolatie van de col-lector niet noodzakelijk is. Zwembadcollectoren zijn meestalkunststof matten-buizen-platen zonder isolatie. Het zwem-badwater stroomt rechtstreeks door de collector, zonderwarmtewisselaar.

Openbare zwembaden mogen rekenen op heel wat meerbezoekers (inkomsten) door de hogere watertemperatuur eneen langer zwemseizoen. Hierdoor is zwembadverwarmingmet zonne-energie een zeer rendabele investering.

Woningverwarming met zonne-energie

Het aandeel van zonne-energie in de totale energiebehoeftenvan een woning kan slechts belangrijk worden indien eerstrationeel energiegebruik (REG) wordt toegepast.

Men kan de warmte van de zonnecollector opslaan bij lagetemperatuur in de vloer (vloerverwarming) of in de wand(wandverwarming). Een andere mogelijkheid is te werken meteen buffertank, waarbij veel aandacht uitgaat naar tempera-tuurgelaagdheid in het vat.

VOORBEELDPROJECT

Provinciaal dienstverlenings-centrum Ons Erf in BruggeOns Erf is een dienstverleningscentrum voor per-sonen met een verstandelijke beperking en hunsociaal netwerk. De bestaande installatie voorsanitair warm water was aan vervanging toe. Debelangrijkste eisen voor de nieuwe installatiewaren het dekken van de dagelijkse verbruiken ende piekverbruiken en voldoen aan de legionella-regelgeving. Naast het warm waterverbruik van baden, douchesen lavabo’s (tussen 3956 en 6863 liter aan 50°C perdag) verbruiken de therapeutische baden ook nogeens 525 à 788 l aan 50°C. Dit brengt de gemiddel-de dagelijkse behoefte aan warm water op 50°C op6000 liter. Het verbruik tijdens de ochtendpiek,gedurende anderhalf uur, ligt tussen 5419 en 2994liter. Dit levert een gemiddeld piekverbruik van3500 liter water per uur aan 50°C.

In de nieuwe installatie, geplaatst in 2004, dekt dezonneboiler 50% van het energieverbruik nodigvoor de opwarming van het water. Collectoren meteen oppervlakte van 115 m2, zuidelijk georiën-teerd, met een hellingshoek van 30° vangen dezonnewarmte op. 4 buffervaten met elk een capa-citeit van 1223 l staan in voor de warmteopslag.Twee warmtewisselaars voeden de kring van hetsanitair warm water en het suppletiewater voorhet therapeutische bad. De naverwarmingsboilermet een inhoud van 1000 liter slaat het door dezon voorverwarmde en, indien nodig, door eengasgestookte ketel naverwarmde water op. Deketel kan 3500 liter water per uur op 65°C bren-gen. Hiermee is zelfs in de meest ongunstige situ-atie, wanneer de zon geen warmte zou leveren, deaanvoer van voldoende warm water verzekerd.

De jaarlijkse energiebehoefte om 6000 liter waterper jaar van 10° naar 50°C te brengen is 101.760kWh. Met een dekkingsgraad van 50% levert dezezonneboiler dus een jaarlijkse besparing van50.880 kWh.

ZONNE-ENERGIE

Sectorverenigingen

BELSOLARp/a 3EDhr. De Gheselle LukVaarstraat 61 - Brussel02/229.15.12 - Fax 02/[email protected] vertegenwoordigt Belgischebedrijven die diensten en productenleveren met betrekking tot het toepassenvan zonne-energie. Ook organisaties enbedrijven die de toepassing van zonne-energie promoten en ondersteunen,zijn lid van BELSOLAR


CZECentrum Zonne-energieDhr. Vrancken JanLangstraat 140 - 2140 Antwerpen0497/80.27.83Vormingscentrum, informatie, studie enadvies betreffende zonne-energie

MondoMevr. Van den Eeden ClaraBastijnstraat 85 - 2590 Berlaar03/482.24.68 - Fax 03/[email protected] voordrachten, informatie-avonden en rondleidingen in Solar 2002met groepen en individuen

VEIVlaams Elektro InnovatiecentrumDhr. Van Dingenen KrisKleinhoefstraat 6 - 2440 Geel014/57.96.12 - Fax 014/[email protected], technologieoverdracht in de elektrosector

Onderzoek

De Nayer instituutDhr. Van Passel WillyJan De Nayerlaan 52860 St.-Katelijne-Waver015/31.69.44 - Fax 015/[email protected] bachelor en master in de industriële wetenschappen. IWT-TIS-IDEG-project: "Integratie van DuurzameEnergieinstallaties in Gebouwen(Thematische innovatie stimulering van zonne-energie, warmtepompen met warmte-koudeopslag en HR-WTW-ventilatie)

Karel de Grote-HogeschoolDepartement Industriële Wetenschappenen TechnologieDhr. Janssen EddySalesianenlaan 30 - 2660 Hoboken03/820.67.39 - Fax 03/[email protected]: master in industriële wetenschappen (ind. ingenieur) en bachelor (ind. wetenschappen)

VitoVlaamse Instelling voor TechnologischOnderzoekBoeretang 200 - 2400 Mol014/33.55.40 - Fax 014/[email protected] Instelling voor TechnologischOnderzoek

WTCBDepartement bouwfysica, binnenklimaaten installatiesDhr. De Cuyper KarelAvenue Pierre Holoffe 21 - 1342 Limelette02/655.77.11 - Fax 02/[email protected] in de maak voor de plaatsing van zonnecellen en zonne-collectoren in gevels en daken

Bedrijven

AQUA-COM Dhr. Claus ErikDiamantstraat 1 Industriepark Klein Gent2200 Herentals014/23.22.70 - Fax 014/[email protected] van zonnepanelen voor zwembaden (absorbers)

ATAG Verwarming BelgiëDhr. Wagemakers WimBredabaan 881 - 2170 Merksem03/227.26.24 - Fax 03/227.23.43w.wagemakers@atagverwarming.comwww.atagverwarming.comFabrikant van condenserende warmte-installaties en zonneboilersystemen

Blozoen EuropeDhr. Crucke KristofRozenstraat 13 - 9810 Eke09/385.58.42 - Fax 09/[email protected] van koepelvormige zwembadcollectoren

Buderus Verwarming-ChauffageDhr. Chaltin Paul

19 - Wegwijzer 2006

Om de toepassing van zonne-energie te bevorderen is deberoepsorganisatie BELSOLARopgericht. De leden zijn enerzijdsbedrijven die producten leverenmet betrekking tot thermische offotovoltaïsche zonne-energie, enanderzijds organisaties en bedrij-ven die diensten verlenen terondersteuning van zonne-ener-gie: energiebedrijven, studiebu-reaus, onderzoeks- en vormings-centra ...

BELSOLAR heeft een kwaliteits-bevorderend programma voordiensten en producten van leve-ranciers van thermische zonne-energiesystemen (zonneboilers)uitgewerkt. Leveranciers waarvande kandidatuur aan de voorop-gestelde vereisten voldoet en diezich ertoe engageren om een helereeks kwaliteitsregels na te levenkunnen lid worden van de fede-ratie. Deze bedrijven bieden u ookallen dezelfde standaard garantie-condities: 10 jaar op de zonnecol-lector, 5 jaar op het boilervat en 2jaar op de overige componenten.

Sinds 1 januari 2005 is er eenovereenkomst tussen de Vlaamseoverheid, de zonne-energiesectoren de distributienetbeheerders.Deze sectorovereenkomst garan-deert een stabiele marktgroeidoor duidelijke afspraken rond:• behoud van het huidige subsi-

diesysteem en de evolutie vande premiehoogte (niet voorzwembadtoepassingen);

• de kwaliteit van de geplaatstezonneboilersystemen

De tekst van het convenant is beschikbaar op www.energiesparen.be

Een geactualiseerde ledenlijst van BELSOLAR vindt u op www.belsolar.be

ZONNE-ENERGIE


Dhr. Van Dael WalterAmbachtenlaan 42a - 3001 Heverlee016/40.30.20 - Fax 016/[email protected] Logasol zonnetechniek: vlakkethermische zonnecollectoren met/zonderterugloopsysteem, Logalux zonneboilers,regelsystemen

Elco-MatDhr. Lurquin GuyPontbeeklaan 53 - 1731 Zellik02/463.19.05 - Fax 02/[email protected] heatpipe vacuüm buiscollector en Solon vlakke plaatcollector

Energy Saving SystemDhr. Lewalle Jean-MarcDhr. Daro RobertCheming de Griry 144141 Louveigné-Sprimont04/360.91.66 - Fax 04/[email protected]/Installateur thermische zonnepanelen

ESE (European Solar Engineering)Dhr. Descy GaetanDhr. Vantomme Jean-PaulParc Industriel 39 - 5580 Rochefort084/22.19.44 - Fax 084/[email protected] zwembadcollectoren

Eurobat Mevr. Lamberts DominiqueMolenveld 30 - 1840 Londerzeel052/30.01.14 - Fax 052/[email protected] en toebehoren

EuropartnersDhr. Moyson RogerMechelbaan 36 - 1860 Meise02/270.21.21 - Fax 02/[email protected] thermische zonnesystemen

GivordDhr. Ista DanielRue d'Enhaive 188 - 5100 Namur081/30.40.50 - Fax 081/[email protected] thermische zonne-energiesystemen

HDVCDhr. Delannoye HansKerkelei 33 - 2550 Waarloos015/32.07.20 - Fax 015/[email protected] thermische zonne-energiesystemen

IDTechnicsDhr. Dumon IgnaceMeulebeeksesteenweg 63 - 8700 Tielt051/40.97.43 - Fax 051/[email protected]/verdeler thermische zonnesystemen

INELTRA SYSTEMSDhr. Petosa A.Woudstraat 3a - 3600 Genk089/38.20.70 - Fax 089/[email protected] thermische zonnepanelen

InventumLeijenseweg 101 - 3720 NL-AA BilthovenNEDERLAND03/227.43.43 - Fax 03/[email protected] thermische zonne-energiesystemen

IzenDhr. Verbunt GieHoeksken 56 - 2275 Lille014/55.83.19 - Fax 014/[email protected] thermische zonnepanelen

KTI/WTI Dhr. Oorts PatrikVermeulenstraat 83 - 2980 Zoersel03/384.32.97 - Fax 03/384.35.420475/[email protected] van technische installaties in een eco-perspectief (thermische zonne-energie)

Lafarge Roof ProductsDhr. Walenbergh JanParklaan 29a bus 1 - 9300 Aalst053/72.96.72 - Fax 053/72.96.690473/71.02.05 [email protected] eco-nok systeem

New SolarDhr. Busch BrunoRue de Purgatoire 77-794860 Pépinster087/35.45.95 - Fax 087/[email protected] thermische zonnepanelen

Notoco bvbaDhr. Vertriest ChrisSuikerstraat 70 - 9340 Lede053/80.20.21 - Fax 053/80.20.750478/[email protected]/invoerder van vacuüm

zonnepanelen, opslagvaten en regelingen

RA-CollectorenDhr. Bossyns WalterHellevoortstraat 25 - 2560 Nijlen03/411.06.44 - Fax 03/[email protected] thermische zonne-energiesystemen

Rayvin EnergysystemsDhr. Aronds E.dr. M.A.M. Klompéstraat 174207 NZ Gorinchem0031/[email protected] thermische zonnesystemen

Renova BeluxBergsesteenweg 1425 - 1070 Brussel02/555.13.13 - Fax 02/[email protected] plaatcollector met terugloopsysteem

ROTO FRANKRue du Bosquet 1 - 1400 Nivelles067/89.41.30 - Fax 067/[email protected]/invoerder thermische zonnepanelen

SanutalDhr. Persoons WimDriemastenbaan 37 - 2160 Wommelgem03/355.21.00 - Fax 03/[email protected] thermische zonne-energie-systemen voor sanitair, verwarming enzwembaden (merk: Teufel & Schwarz)

Schüco InternationalHochstrasse 104 - 4700 Eupen087/59.06.10 - Fax 087/[email protected] thermische zonnepanelen

ServicoDhr. Buytaert DirkKontichsesteenweg 172630 Aartselaar03/887.20.60 - Fax 03/[email protected] water en badverwarmers

SolahartDhr. Lembreghts MarcelNijverheidsstraat 52 - 2260 Oevel014/22.08.67 - Fax 014/[email protected] vlakke plaatcollector metnatuurlijke circulatie of terugloopsysteem

21 - Wegwijzer 2006

ZONNE-ENERGIE

SOLARDhr. Hans PironStationsstraat 40 bus 1 - 9450 Haaltert053/83.23.42 - Fax 053/[email protected]/producent thermische zonne-energiesystemen

Solar Energy Systems Dhr. Goethals HubertLegen Heirweg 10 - 9890 Gavere09/384.91.76 - Fax 09/[email protected] van thermische zonnesystemen

SOLAR MONDO/SOLIO Dhr. Vantomme Jean PaulOudenaardseweg 739790 Wortegem-Petegem056/68.97.84 - Fax 056/[email protected] thermische zonnesystemen

Solar ShopDhr. Mathews JordanDambruggestraat 482060 Antwerpen03/226.45.98 - Fax 03/[email protected] en installateur thermische zonnesystemen, elektronica voor volgsystemen

Stiebel EltronDhr. Van den Abeele LudoRue Mitoyenne 8974840 Welkenraedt087/88.14.65 - Fax 087/[email protected]/Invoerder thermische zonnepanelen

Studiebureel DuerinckDhr. Duerinck RobertOudeheerweg-Heide 609250 Waasmunster03/772.28.82 - Fax 03/[email protected], calorimeters, ventielen, pompen en voorgemonteerdegroepen voor thermische zonne-installa-ties. Windows simulatieprogramma voorontwerp van thermische zonne-installatiesWindows simulatieprogrammas voor ontwerp van thermische en fotovoltaïsche zonne-installaties

Sunquest SolarDhr. Gram Lindleyrue du Rivage 18 - 1370 Mélin010/81.91.60 - Fax 010/81.91.590473/[email protected]

Invoerder en verdeler van volledige thermische zonne-energiesystemen

T3Dhr. Vercauteren PhilipHoogkamerstraat 108G9140 Temse03/711.35.87 - Fax 03/[email protected] zonneboilersystemen

Th. MeurerDhr. Keller RudolfAachener Strasse 26 - 4780 St-Vith080/28.05.00 - Fax 080/[email protected] Sieger vlakke plaatcollectoren

VeluxBoulevard de l'Europe 1211301 Bierges 010/42.09.09 - Fax 010/[email protected]/invoerder Velux rolluiksysteem op thermische zonne-energie

Viessmann BelgiumDhr. Lociuro BrunoHermesstraat 14 - 1930 Zaventem02/712.06.81 - Fax 02/[email protected] plaatcollector, vacuüm heatpipecollector en vacuüm doorstroomcollector

WeishauptDhr. Smets Jeanboulevard Paepsem 71070 Anderlecht02/343.09.00 - Fax 02/[email protected] vlakke plaatcollectoren


Websites

ZONNE-ENERGIE

http://www.techniekweb.nl/?/link/4/378/380

De website geeft een overzicht van interessante links over zonne-energie.

http://www.mysolar.com/mysolar/heat/solarheat.asp

onafhankelijk website om een indruk te krijgen van het soort zonneboiler dat geschikt is voor uw situatie

http://www.crest.org/solar/index.html

Website van het Center for Renewable Energy and Sustainable Energy

bevat informatie over de kosten, links met andere soortgelijke organisaties

http://www.solarservices.nl/solar_energy_tour/tour00_introduction.htm

Website van Ecofys

bevat informatie over systemen, opbrengsten, kosten

http://www.solarnet.org

Projecten rond zonne-energie en links naar andere energiesites

http://www.zonnebouw.nl

Website van Ecofys

Informatie over de inpassing van zonneboilers in nieuwbouwprojecten

http://www.estif.org

Website van de European Solar Thermal Industry

Publicaties en agenda

http://www.soltherm.org

Website van Soltherm Europe

Informatie over organisatie en doelstellingen

http://www.eere.energy.gov/solar/solar_heating.html

Uitgebreide informatie over thermische zonne-energie

http://www.iea-shc.org/

Website van het IEA Solar Heating and Cooling Programme

4.3 Fotovoltaïsche zonne-energie

Zonnecellen zetten licht rechtstreeks om in elektrici-teit. Ze worden geschakeld in modules, die op hunbeurt stroom leveren aan batterijen of via omvor-mers aan het stroomnet. Het geheel van modulesen randapparatuur vormt een fotovoltaïsch systeemof PV-systeem (van het Engelse “photovoltaic”).

Hoe werkt een zonnecel?

In een fotovoltaïsche zonnecel wordt licht rechtstreeks omge-zet in elektriciteit door absorptie van licht in een halfgeleider-materiaal. Daardoor worden elektronen vrijgemaakt, die aande belichte voorkant door een fijnmazige metalen vinger-structuur verzameld worden. Aan de achterkant zorgt eenvolle metalen rugplaat ervoor dat de elektronen in de positiefgeladen onderste laag van de zonnecel geleid worden. Bijlichtinval ontstaat er tussen voor-en achterzijde van de zonne-cel een elektrische spanning, die gebruikt kan worden voorhet voeden van een batterijlader, een lamp,…

Materialen

De basisgrondstof siliciumdioxide (SiO2) is op aarde overvloe-dig aanwezig onder de vorm van kwartssteen en kwartszand(wit zand). Hieruit wordt metallurgisch zuiver silicium (Si)gewonnen en verder gezuiverd voor de fotovoltaïsche indus-trie in de vorm van monokristallijn, polykristallijn en amorf sili-cium. De grote meerderheid van de zonnecellen bestaat uitkristallijn silicium (83% in 1998).

• De egaal blauwzwarte monokristallijn silicium (m-Si) zon-necellen worden gezaagd uit één groot ‘monokristal’.

• Polykristallijn silicium (p-Si) is goedkoper en eenvoudigerte maken en heeft een typisch blauwgeaderde kleur. Hetrendement ligt iets lager.

• Amorf silicium (a-Si) is opgebouwd uit een ongeordendnetwerk van Si-atomen en kan als dunne flexibele film wor-den toegepast. Het grote nadeel is het lage celrendement,en onder invloed van het licht zelf niet stabiel in de tijd.Amorf silicium neemt 13% van de wereldmarkt in.

Andere materialen voor dunne film-zonnecellen zoals CuInSe2

of CdTe zijn zeker belovend qua kostprijs maar nog in ont-wikkelingsfase.Een totaal verschillend veelbelovend type is de zonnecel opbasis van organische stoffen, op basis van organische stoffen.De productie is zeer eenvoudig en goedkoop. Er werden alproefcellen vervaardigd met een omzettingsrendement van 8-10%, maar er blijven nog heel wat problemen onopgelosti.v.m. de stabiliteit van de lichtgevoelige laag.

Industrieel geproduceerde zonnecellen van 10 x 10 cm heb-ben omzettingsrendementen van 13 tot 15%; dit cijfer geeftaan hoeveel procent van loodrecht invallende directe zonin-

straling in elektrische energie wordt omgezet. In het onder-zoekscentrum Imec werden rendementen van 15,9 % oppolykristallijne cellen en 17,3 % op monokristallijne cellen van100 cm2 gehaald met processen die in de industrie toepas-baar zijn. Er is een toenemende trend naar grotere cellen van12,5 of 15 cm zijde.

Fotovoltaïsche modulesOm een bruikbare stroom te leveren worden zonnecellen inserie geschakeld in een zogenaamde fotovoltaïsche module(PV-module), die de cellen ook mechanische stevigheid geeften beschermt tegen vocht.De zonnecellen worden tussen deze twee lagen bevestigd enbeschermd door ‘inkapseling’ met een vochtbestendigekunststof. De voorkant van de PV-module bestaat meestal uiteen thermisch geharde hagelbestendige glasplaat. De achter-zijde is ofwel een speciale vochtdichte folie of opnieuw glas(voor semi-transparante modules). Elektrische kabelverbindin-gen gebeuren via een waterdichte aftakdoos aan de achterzij-de van de module.Een aluminium kader rond de module verhoogt de stevigheiden vergemakkelijkt de montage op een draagstructuur.Kaderloze modules worden gebruikt bij gebouwintegratie.Bij semi-transparante modules plaatst men de zonnecellenverder uit elkaar. Ze combineren elektriciteitsproductie metzonnewering. Het levert een typische licht- en schaduwrasteren wordt toegepast bij integratie in lichtstroken van gevels endaken.

Energieproductie

Het nominaal vermogen of piekvermogen van een fotovoltaï-sche module, opgemeten onder standaard testcondities,wordt uitgedrukt in Wattpiek (Wp). Een 55 Wp module levertdus bij deze standaardcondities een vermogen van 55 Watt.

De energie nodig voor de productie van PV-modules wordt op3 à 5 jaar werking teruggeleverd, de levensduur van de mo-dules bedraagt minimum 30 jaar waarvan 10 tot 25 jaar ondergarantie door de fabrikant. Zo is een PV-module gedurendeminstens 25 jaar een netto-energieleverancier. Ook ligt de uit-stoot van schadelijke gassen per kWh 5 tot 10 keer lager danbij elektriciteitsproductie met fossiele brandstoffen. Deze uit-stoot gebeurt alleen in het productieproces. Gedurende hunwerking produceren PV-panelen geen milieuhinder: geenschadelijke gasuitstoot, geen lawaaihinder, geen afvalstoffen.

PV-systeemEen fotovoltaïsch systeem bestaat uit een serie- en/of parallel-schakeling van PV-modules, gekoppeld aan elektrische rand-apparatuur. Het systeem produceert elektriciteit op bruikbarespanning, bijvoorbeeld 12V gelijkspanning of 230V wissel-spanning. Voor een optimale opbrengst zijn een goede oriën-tatie (bij voorkeur tussen ZO en ZW) en hellingshoek (tussen20° en 60° t.o.v. het horizontaal vlak) belangrijk. Bovendien

ZONNE-ENERGIE

23 - Wegwijzer 2006

moet schaduw zoveel mogelijk vermeden worden, omdatzelfs een kleine schaduw op één module de opbrengst van hethele PV-systeem sterk vermindert.PV-systemen kunnen ofwel onafhankelijk van het openbareelektriciteitsnet werken (autonome systemen) ofwel stroomleveren aan het openbare net (netgekoppelde systemen).

Autonoom PV-systeem

Een onafhankelijk of autonoom PV-systeem levert stroom aaneen elektriciteitsverbruiker die niet gekoppeld is aan het elek-triciteitsnet. Naast de PV-modules bevat zo’n systeem meestaleen batterij voor energieopslag en een laadregelaar die debatterijspanning bewaakt. Typische toepassingen zijn verlichting (zeeboeien, straatlan-taarns), milieusensoren, zendstations voor telecommunicatie,elektrisch aangedreven boten, afgelegen woningen. In ont-wikkelingslanden zijn autonome systemen vaak de enige kost-effectieve mogelijkheid voor elektriciteitsvoorziening (de zgn.“solar home systems”).

Netgekoppeld PV-systeem

Bij een netgekoppeld PV-systeem worden PV-modules via eenomvormer verbonden met het openbaar elektriciteitsnet. Deomvormer of invertor is een elektronisch apparaat dat degelijkspanning van de PV-modules omzet in een wisselspan-ning die aan het openbare elektriciteitsnet geleverd kan wor-den. Het omzettingsrendement ligt boven 90%.In de omvormer is de nodige beveiliging voorzien voor hetogenblikkelijk afkoppelen van het PV-systeem bij spannings-onderbreking in het openbare net.Ofwel levert het netgekoppeld PV-systeem meer vermogendan nodig voor de lokale verbruiker en stroomt er netto elek-triciteit naar het net. De elektriciteitsteller draait dan terugachteruit. In het andere geval( bij bewolking,’s nachts,…)levert het PV-systeem onvoldoende of geen vermogen enhaalt de verbruiker de nodige stroom uit het net. De gebrui-ker merkt dus niet dat de elektrische energie geleverd wordtdoor PV, alleen de elektriciteitsrekening vermindert.Een netgekoppeld systeem met goede oriëntatie/hellingproduceert jaarlijks ongeveer 800 kWh per geïnstalleerdekWp, of anders gezegd ongeveer 100 kWh per m2; verticalegevelsystemen halen 50 à 60 kWh per m2. Een gezin dat per jaar bvb. 1600 kWh elektriciteit verbruikt,kan dus met een netgekoppeld PV-systeem van 8 m2 de helftvan het jaarverbruik uit de zon halen.

GebouwintegratieBij integratie in de gebouwschil krijgt het zonnepaneel de bij-komende functievan bouwelement dat de gangbare gevelbe-kleding of dakbedekking vervangt. Zo wordt een deel van dekosten van het PV-systeem teruggewonnen. Bovendien is hetvoor de ontwerper een uitdaging om de PV-module met karak-teristieke kleur en afmetingen in zijn ontwerp te integreren.Integratie van PV-modules kan op platte - en hellende daken,gevels, zonneweringen. In glazen atriumdaken en vensters

kunnen semi-transparante modules worden geïntegreerd.PV-modules hebben bovendien een hoogtechnologische enecologische architecturale uitstraling.Zowel in renovatie- als nieuwbouwprojecten van woningen,kantoren, bedrijven en vrijstaande structuren zoals afdakenkunnen PV-systemen geplaatst worden, zonder dat dit de nor-male activiteiten hindert. In de toekomst kunnen dergelijkegebouwgeïntegreerde PV-systemen tot 25% van het totaleVlaamse elektriciteitsgebruik opwekken, als het beschikbareoppervlak van goed georiënteerde daken, gevels en anderestructuren (bvb. ook geluidswanden langs autowegen) op-timaal gebruikt wordt.

Kostprijs

Kostprijs

Vanaf een bepaalde afstand tussen de gebruiker en het open-bare elektriciteitsnet is een autonoom PV-systeem goedkoperdan het aanleggen van een dure kabel. We vergelijken hierbijde totale kost d.w.z. de installatie- en gebruikskost.Voor netgekoppelde PV-systemen bestaan er subsidies opfederaal, gewestelijk en gemeentelijk niveau. De prijzen vaneen netgekoppeld systeem zijn de laatste jaren voortdurendgedaald, een trend die zich doorzet en versterkt wordt doortoenemende (buitenlandse) massaproductie. De Vlaamseoverheid geeft vanaf 2006 nog 10% subsidie op de kostprijs(incl. BTW). Daarbovenop komen nog groene stroomcertifica-ten voor netgekoppelde PV-systemen, aan 45 eurocent/kWhgedurende 20 jaar (alleen voor nieuw geïnstalleerde PV-syste-men vanaf 1 januari 2006).Voor PV-systemen tot 10 kWp mag de zonnestroomproductiegecompenseerd worden door het verbruikstarief: elke kWhzonnestroom is dus ongeveer 0,15 euro/kWh waard. In totaalontvangt de particuliere eigenaar van een PV-systeem dus0,60 cent/kWh voor de totale stroomproductie van de zon-nepanelen.De belastingaftrek voor energiebesparende maatregelen(waaronder PV-systemen) levert een bijkomende eenmaligepremie op van 620 euro voor verbouwingen en 750 euro voornieuwbouw euro. Tenslotte geven ook verschillende gemeen-ten een lokale subsidie voor PV-systemen. De volledige lijstvindt u op de website www.energiesparen.be.

Rekenvoorbeeld

Een netgekoppeld systeem van 1 kWp kost op dit ogenblikongeveer 7000 euro. Als de panelen opgesteld worden op eenwoning van meer dan vijf jaar oud, geldt het verminderde BTW-tarief van 6%. Na aftrek van 10% Vlaamse subsidie en 750euro belastingvermindering bedraagt de netto investering5928 euro. Deze installatie levert ongeveer 800 kWh/jaar; aan0,15 euro/kWh is dit goed voor een besparing van 120euro/jaar. Gedurende 20 jaar leveren de groenestroomcertifica-ten eveneens 360 euro/jaar op. Door de totale jaarlijkseopbrengst van 480 euro kan de installatie dus op 13 jaar wor-den terugverdiend.

ZONNE-ENERGIE


Sectorvereniging

BELSOLARp/a 3EDhr. De Gheselle LukVaartstraat 61 - 1000 Brussel02/229.15.12 - Fax 02/[email protected] vertegenwoordigt Belgische bedrijven die diensten en producten leveren met betrekking tot het toepassenvan zonne-energie. Ook organisaties enbedrijven die de toepassing van zonne-energie promoten en ondersteunen, zijn lid van BELSOLAR


CZECentrum Zonne-energieDhr. Vrancken JanLangstraat 140 - 2140 Antwerpen0497/80.27.83Vormingscentrum, informatie, studie enadvies betreffende zonne-energie

MondoMevr. Van den Eeden ClaraBastijnstraat 85 - 2590 Berlaar03/482.24.68 - Fax 03/[email protected] voordrachten, informatie-avonden en rondleidingen in Solar 2002met groepen en individuen

VEIVlaams Elektro Innovatiecentrum

Dhr. Van Dingenen KrisKleinhoefstraat 6 - 2440 Geel014/57.96.12 - Fax 014/[email protected], technologieoverdracht in de elektrosector

Onderzoek

IMEC Interuniversitair Micro-elektronika CentrumDhr. Poortmans JefKapeldreef 75 - 3001 Leuven016/28.12.11 - Fax 016/[email protected] onderzoek, projectontwik-keling van PV-systemen en industriële ont-wikkeling rond fotovoltaïsche zonnecellen

Karel de Grote-HogeschoolDepartement Industriële Wetenschappenen TechnologieDhr. Janssen EddySalesianenlaan 30 - 2660 Hoboken03/820.67.39 - Fax 03/[email protected]: master in industriële weten-schappen (ind. ingenieur) en bachelor (ind. wetenschappen)

KULeuvenDepartement ElektrotechniekAfdeling ElectaDhr. Soens JorisProf. Belmans Ronnie Kasteelpark Arenberg 103001 Heverlee016/32.10.20 - Fax 016/[email protected]/electa.htmlFotovoltaïsche systemen en componenten:optimalisatie van netgekoppelde PV-instal-laties, evaluatie en standardisatie van invertoren voor netkoppeling, netintegratievan hernieuwbare energiebronnen

Universiteit GentVakgroep voor elektronica en informatiesystemen (ELIS)Prof. Burgelman MarcProf. De Vos AlexSt.-Pietersnieuwstraat 41 - 9000 Gent09/264.33.76 - Fax 09/[email protected] /[email protected]/ELISgroups/solarFotovoltaïsche zonne-energiesystemen,analyse van dunne-film-PV-cellen endemonstratie van netgekoppelde zonnecentrales

VitoVlaamse Instelling voor TechnologischOnderzoek

Dhr. Kretzschmar JanBoeretang 200 - 2400 Mol014/33.55.40 - Fax 014/[email protected]

WTCBDepartement bouwfysica, binnenklimaaten installatiesDhr. De Cuyper KarelAvenue Pierre Holoffe 21 - 1342 Limelette02/655.77.11 - fax 02/[email protected] in de maak voor de plaatsingvan zonnecellen en zonnecollectoren ingevels en daken

Studiebureau

Belgian Energy Systems Dhr. Boeraeve GeertPlasstraat 5 - 8800 Rumbeke051/22.82.03 - Fax 051/24.78.390495/[email protected]ïsche zonne-energie: projecten,verkoop

Bedrijven

HDCVDhr. Delannoye HansKerkelei 33 - 2550 Waarloos015/32.07.20 - Fax 015/[email protected]@sunpipe.beInvoerder fotovoltaïsche zonnesystemen

IDTechnics Dhr. Dumon IgnaceMeulebeeksesteenweg 63 - 8700 Tielt051/40.97.43 - Fax 051/[email protected]/verdeler fotovoltaïsche zonnesystemen

INELTRA SYSTEMSDhr. Petosa A.Woudstraat 3a - 3600 Genk089/38.20.70 - Fax 089/[email protected] fotovoltaïsche zonnepanelen

IZEN Dhr. Verbunt GieHoeksken 56 - 2275 Lille014/55.83.19 - Fax 014/[email protected] fotovoltaïsche panelen

25 - Wegwijzer 2006

Om de toepassing van zonne-energie te bevorderen is deberoepsorganisatie BELSOLARopgericht. De leden zijn ener-zijds bedrijven die productenleveren met betrekking tot thermische of fotovoltaïschezonne-energie, en anderzijds organisaties en bedrijven die diensten verlenen ter ondersteuning van zonne-energie: energiebedrijven, studiebureaus, onderzoeks- en vormingscentra ...

Een geactualiseerde ledenlijst van BELSOLAR kunt u krijgen op de website www.belsolar.be

ZONNE-ENERGIE

ZONNE-ENERGIE


KTI/WTI Dhr. Oorts PatrikVermeulenstraat 83 - 2980 Zoersel03/384.32.97 - Fax 03/[email protected] van technische installaties in een eco-perspectief (fotovoltaïsche zonne-energie)

Lafarge Roof ProductsDhr. Walenbergh JanParklaan 29a - 9300 Aalst053/72.96.72 - Fax 053/[email protected] van geïntegreerde zonnecellenin dakpannen op hellende daken

ECOSTREAM-BELGIUM(Lenoir Solar)Dhr. Lenoir GeertStaatsbaan 83 - 9991 Adegem050/71.51.01 - Fax 050/[email protected]ïsche systemen (Shell, Photowatt, Mastervolt) en Uni-Solar)

Energy Saving SystemDhr. Lewalle Jean-MarcDhr. Daro RobertCheming de Griry 144141 Louveigné-Sprimont04/360.91.66 - Fax 04/[email protected]/Installateur fotovoltaïsche zonnepanelen

NotocoDhr. Vertriest ChrisSuikerstraat 70 - 9340 Lede053/80.20.21 - Fax 053/80.20.750478/[email protected] fotovoltaïsche panelen en regelingen

Nozon LightingStientjesstraat 68 - 8570 Anzegem056/75.44.49 - Fax 056/[email protected] fotovoltaïsche zonneverlichting

PhotovoltechDhr. Nijs JohanIndustriezone West-Grijpen Grijpenlaan 183300 Tienen016/80.58.50 - Fax 016/ [email protected] van fotovoltaïsche zonnecellenen modules

Poncelet Ets.Dhr. Poncelet RogerVliegpleinstraat 49A - 1140 Evere02/215.29.47 - Fax 02/[email protected]

Fotovoltaïsche energiesystemen (Shell) enbijhorende accessoires

ROTO FRANKRue du Bosquet 1 - 1400 Nivelles067/89.41.30 - Fax 067/[email protected]/invoerder fotovoltaïsche zonnepanelen

Scheuten Solar BelgiumDhr. Roosen JanIndustriepark II 1 - 3290 Diest013/35.01.24 - Fax 013/[email protected] fotovoltaïsche zonnesystemen

Schüco InternationalHochstrasse 104 - 4700 Eupen087/59.06.10 - Fax 087/[email protected] fotovoltaïsche zonnepanelen

Solar Energy Systems Dhr. Goethals HubertLegen Heirweg 10 - 9890 Gavere09/384.91.76 - Fax 09/[email protected] van fotovoltaïsche zonnesystemen

Solar ShopDhr. Mathews JordanDambruggestraat 48 - 2060 Antwerpen03/226.45.98 - Fax 03/[email protected] en installateur fotovoltaïschezonnesystemen, elektronika voor volgsystemen

Solar SystemsDhr. Pierloot LucRinglaan 80 GLA1 - 8420 Wenduine050/[email protected] fotovoltaïsche systemen

Solar Technics /ATVDhr. Pierloot LucIndustrieweg 70 - 8800 Roeselare051/20.20.52 - Fax 051/[email protected]ïsche systemen ( Atersa )

Soltech Dhr. Dewallef StefanIndustriezone Bleyveld Bleyveldstraat 43320 Hoegaarden016/80.89.00 - Fax 016/[email protected]ïsche systemen (eigen productie)

StafcoMevr. Deprins MagdaIndustriezone Hoogveld B59200 Dendermonde

052/20.34.10 - Fax 052/[email protected] fotovoltaïsche "plug-in" systemenvoor afgelegen woningen en industriëletoepassingen

Studiebureel DuerinckDhr. Duerinck RobertOudeheerweg-Heide 609250 Waasmunster03/772.28.82 - Fax 03/[email protected] simulatieprogrammas voor ontwerp van thermische en fotovoltaïsche zonne-installaties

Sunquest SolarDhr. Gram Lindleyrue du Rivage 18 - 1370 Mélin010/81.91.60 - Fax 010/[email protected] en verdeler van volledige fotovoltaïsche zonne-energiesystemen

SUNTEG BENELUXDhr. Mets JérômePrins Albertstraat 10 - 9100 Sint-Niklaas03/777.74.40 - Fax 03/[email protected] en verdeling Benelux van BP Solaramorfe fotovoltaïsche zonnepanelen

Van Laere R.Dhr. Van Laere R.Paardenmarkt 21 - 2000 Antwerpen03/233.14.86 - Fax 03/[email protected]ïsche panelen en alle toebehoren(12V-verlichting, batterijen enz)

Viessmann-BelgiumDhr. Lociuro BrunoHermesstraat 14 - 1930 Zaventem02/712.06.81 - Fax 02/[email protected] fotovoltaïsche zonnepanelen (op aanvraag)

Websites ZONNE-ENERGIE

27 - Wegwijzer 2006

Algemene en educatieve PV-websites

Gebouwintegratie van PV-systemen (BIPV, Building Integrated Photovoltaics)

http://www.pv-forum.net

PV-forum

Website van het educatieve project ‘Fotovoltaïsche zonnecelsystemen voor onderwijsinstellingen’ van Electrabel/SPE in

samenwerking met Imec, Soltech en 3E.

http://www.pvresources.com

PV resources

Portaalsite voor fotovoltaïsche zonne-energie met links naar toepassingen en componenten

http://www.solarserver.de

Solarserver

Duitse portaalsite voor actuele info i.v.m. de diverse zonne-energietechnologieën.

http://www.eere.energy.gov/solar/photovoltaics.html

Solar Energy Technologies Program - Photovoltaics (VS)

Uitgebreide interactieve cursus over fotovoltaïsche zonne-energie, van het U.S. Department of Energy, Energy Efficiency

and Renewable Energy

http://www.iea-pvps.org/

IEA Photovoltaic Power Systems Programme

Netwerk van nationale teams in IEA-lidstaten voor onderzoek en ontwikkeling van PV binnen het Internationaal

Energie-agentschap. Informatieve website met PDF-rapporten

http://www.pvdatabase.com

IEA Database BIPV projects

Selectie van PV projecten in IEA-landen, met foto en technische informatie

http://europa.eu.int/comm/energy/en/volthome.htm

European THERMIE-projects

Selectie van PV projecten gerealiseerd met Europese projectsteun

http://www.eurec.be/projects/pisa.htm

EUREC-Agency: PV info in PISA

Een goed geselecteerde reeks projecten met gebouwintegratie van PV-systemen, downloadbaar in Adobe PDF formaat

http://www.pvinfo.nl

Homepage PV Info

Informatie over ruim 150 projecten waarin PV is toegepast in de bouwpraktijk

http://www.demosite.ch

Demosite, Zwitserland

In Lausanne (CH) werd op initiatief van het universitaire onderzoekscentrum Leso-EPFL een demonstratietentoonstelling

uit gebouwd met opstellingen in open lucht en op ware grootte van in de handel verkrijgbare PV-systemen.

De site toont foto’s en technische gegevens.

http://www.solarintegration.de

Solarintegration

Duitstalige website van de beroepsfederatie Unternehmensvereinigung Solarwirtschaft e.V. met klemtoon op gebouwintegratie

van PV-systemen: technieken, projectvoorbeelden, firma’s.

http://www.epia.org/04Media/pictures.asp

EPIA Picture Gallery

De Europese beroepsfederatie voor fotovoltaïsche zonne-energie EPIA stelt een uitgebreide fotobank gratis ter beschikking

op haar website, gesorteerd per fabrikant.

ZONNE-ENERGIE


Tijdschriften

http://www.photon.de Duitse uitgave

http://www.photon-magazine.com Engelstalige uitgave

Photon

Het belangrijkste maandblad over fotovoltaïsche zonne-energie met onderling verschillende edities in het Duits en het Engels

http://www.sfv.de

Solarenergie-Fürderverein e.V. (SFV)

Duitse comsumentenvereniging voor fotovoltaïsche zonne-energie, introduceerde het verhoogde teruglevertarief voor

PV in Duitsland.Tijdschriftartikels online (Duitstalig).

http://www.earthscan.co.uk/defaultREW.asp?sp=&v=3

Renewable Energy World

Selectie online artikels uit het (gratis) tijdschrift van uitgeverij James & James (UK).

http://www.bear.nl

BEAR Architecten

Nederlands architectenbureau in Gouda met PV-projecten

o.a. nieuwbouw en verbouwing van de kantoren van Energiecentrum Nederland (ECN) in Petten.

http://www.hanvanzwieten.nl

Han van Zwieten

Nederlands architectenbureau in Zeist met PV-projecten

o.a. Energie balans woningen, 1 MWp project Nieuwland,Amersfoort, NL

http:// arch.hku.hk/teaching/cases/herne/herne.html

Akademie Mont-Cenis , Herne-Sodingen, Duitsland

Het grootste semitransparente gebouwgeïntegreerde PV-systeem ter wereld (10 000 kWp), op het nieuw gebouw van de

‘Fortbildungsakademie des Innenministeriums’ van Nordrhein-Westfalen; uitgebreide fotogalerij van de universiteit van Hong Kong

Afzonderlijke PV-projecten

4.4 Koude-warmteopslag in watervoerende lagen

Inleiding

Bij vele niet-residentiële gebouwen (kantoren, ziekenhuizen, ...)is het de uitdaging te vermijden dat ze moeten gekoeldworden wegens hoge interne warmtelasten gecombineerdmet hoge externe warmtewinsten (zonnestraling door sterkbeglaasde gevels). Airconditioning is in een gematigd klimaat als het onzemeestal overbodig, en kan worden vervangen door een goed-koper, eenvoudiger en energiezuiniger systeem, op voor-waarde dat het gebouw integraal wordt ontworpen openergievlak, met ondermeer een goede keuze van beglazingen glasoppervlakte, goede zonwering, voldoende bufferendebouwmassa, een afgewogen gebruik van dag- en kunstlichten een beperking van de interne warmteontwikkeling vanelektrische apparaten.

In bestaande of minder goed ontworpen kantoorgebouwenkan actieve koeling van het gebouw een noodzaak zijn. Voor de huidige energie-intensieve en dure techniek vanluchtkoeling bestaan een aantal alternatieven. Eén ervan iskoude-warmteopslag in ondergrondse watervoerende lagen.De gratis beschikbare winterkoude en zomerwarmte van deomgevingslucht worden in watervoerende lagen (grondwater)opgeslagen. Deze duurzame energie kan worden gebruiktvoor koeling tijdens de zomer en voor voorverwarming van deventilatielucht tijdens de winter. Met koude-warmteopslag zijn besparingen van 60 tot 80 %op het elektriciteitsverbruik voor koeling mogelijk en kan sterkbespaard worden op de fossiele brandstof voor verwarmingtijdens de winterperiode.

Seizoenmatige KWO in watervoerende lagen

Seizoenmatige thermische energieopslag in watervoerendelagen kan worden onderverdeeld in koude-warmteopslagen zijn variant koude-opslag/recirculatie

Principe van koude-warmteopslag

In een watervoerende laag (aquifer) worden twee of meerputten geboord op een onderlinge afstand van 100 tot 150meter en een diepte van 50 tot 150 m.

In de zomer wordt, als er vraag naar koeling is, uit één van deputten gekoeld koud grondwater (8°C) opgepompt dat in eenwarmtewisselaar warmte van het gebouwencircuit opneemten afvoert. Het opgewarmde grondwater wordt in eentweede put, genaamd “warme bron”, geïnjecteerd. In de win-ter kan het opgeslagen warme grondwater weer opgepomptworden en via dezelfde warmtewisselaar warmte afgeven aan

het watercircuit in het gebouw voor voorverwarming van deventilatielucht. Het grondwater koelt door deze afgifte vanwarmte weer af en wordt weer in de tweede put, genaamd“koude bron”, geïnjecteerd. Hier blijft het opgeslagen tot erin de volgende zomer weer behoefte aan koeling is.

Het onttrokken grondwater wordt steeds weer geïnjecteerd,zodat er geen grondwater wordt verbruikt. Bij een KWO-systeem kan dus zowel de opgeslagen koude als de op-geslagen warmte worden gevaloriseerd. Het hoofddoel isechter koeling, dit levert het grootst economisch nut opdoor besparing op het elektriciteitsverbruik.

Koudeopslag/recirculatie

Het verschil tussen koudeopslag/recirculatie en KWO is datbij koudeopslag/recirculatie het grondwater het gehele jaarin één richting stroomt, van één onttrekkingsbron naar ééninfiltratiebron. Om te voorkomen dat de koude onttrekkings-bron opwarmt, wordt deze in de winter kunstmatig afgekoelddoor injectie met afgekoeld grondwater.

Koudeopslag/recirculatie wordt meestal gebruikt voor koelingvan industriële processen en in de glastuinbouw. Het systeemkan het ganse jaar door koude leveren en is eenvoudiger inuitvoering.

Toepassingen

Koude-warmteopslag in gebouwen

KWO kan worden toegepast in kantoorgebouwen, zieken-huizen, winkelcentra en werkruimten waar klimatisatie of com-fortregeling nodig is. Bij nieuwbouw wordt KWO economischaantrekkelijk bij een koelcapaciteit groter dan 250 kW, watovereenkomt met een kantoorgebouw van 5.000 à 7.000 m2.In renovatieprojecten waar de bestaande infrastructuur wordtvervangen of de koelcapaciteit wordt uitgebreid kan KWOrendabel zijn vanaf 400 kW.

Industriële toepassing van koude-warmteopslag

Voor vele bedrijven met grondwaterkoeling, koeltorens en koel-machines kan KWO economisch gezien interessant zijn. BijKWO vindt geen nettoverbruik van grondwater plaats zodathet niet in aanmerking komt voor grondwaterheffing. In ver-gelijking met een koeltoren is het voordeel dat het ganse jaardoor een lagere koeltemperatuur kan worden gegarandeerdzonder hoge elektriciteitsrekeningen. Het energieverbruik en deexploitatiekosten zijn 40 tot 80% lager dan bij toepassing vankoelmachines. Gezien de vele bedrijfsuren is KWO in industriëleprocessen rendabel vanaf een koelcapaciteit van 150 kW.

Combinatiemogelijkheden

Er zijn combinaties mogelijk van een KWO-systeem met anderesystemen zoals koelbatterijen, droge koelers of koeltorens, koel-machines en warmtepompen.

ZONNE-ENERGIE

29 - Wegwijzer 2006

Geschikte watervoerende laag

De watervoerende lagen die in aanmerking komen voor hettoepassen van KWO moeten aan een aantal voorwaarden vol-doen. Rekening houdend met een lijst van criteria werdVlaanderen opgedeeld in zones. Geschikt zijn de Antwerpse enLimburgse Kempen, Oost-Vlaanderen en Brabant; niet geschiktWest-Vlaanderen (uitgezonderd de Vlaamse valleien). In tussen-liggende zones is onderzoek nodig.Voor meer gedetailleerde plaatselijke gegevens moet menberoep doen op gedetailleerde hydrogeologische kaarten engegevens van proefboringen.

Voordelen van koude-warmteopslag • kleinere technische ruimte: tot -30%• minder elektrische vermogen voor koeling: -80%• kleinere noodstroomvoorziening: -80%• minder geluidsproductie: -90%• lager energieverbruik (elektrisch en fossiele): -60 à 80%• lagere exploitatiekosten: -50%• gunstige milieueffecten:

- netto geen grondwateronttrekking;- geen thermische bodemvervuiling;- geen of sterke vermindering van gebruik van C.F.K.’s,

smeerolie,...;- reductie van emissies van schadelijke rookgassen (CO2,

SO2, NOX, ...);• hogere bedrijfszekerheid en technologie met maturiteit;• terugverdientijd 0 à 5 jaar.

Praktische voorbeelden In Nederland zijn reeds een 100-tal KWO-installaties in be-drijf en meer dan 50 in uitvoering of in studiefase. In Vlaande-ren werden 11 projecten met een vermogen tussen 300 en1500 kW uitgevoerd en zijn er 5 in voorbereiding. De meestezijn ziekenhuizen of kantoren.

Meer informatie over koude-warmteopslag en voorbeeldpro-jecten kunt u vinden in het Informatiepakket Koude-Warmteopslag, downloadbaar op de website www.emis.be.

ZONNE-ENERGIE

VOORBEELDPROJECT

Gebouw Etap VerlichtingIn 2000 werd het administratieve gebouw van EtapVerlichting in oppervlakte verdubbeld. Dat tweedegebouw bevat voornamelijk de ontvangstruimtes,auditoria, vergaderruimtes, demonstratielokalen enshowrooms.

Uit de uitgevoerde haalbaarheidsstudies bleek dathet gebruik van het grondwater als koelmedium opbasis van het systeem van koude-warmtebron eenrendabele kaart was. Het systeem maakt gebruik van2 boorputten: de ene levert het water, de andere is erom het water terug te injecteren. In de streek vanMalle, waar Etap is gevestigd, zij er twee water-stroomgebieden omdat het op de scheidingslijn ligtvan het Maas- en het Scheldegebied. Men heeft erzandgrond, een hoge waterstand, een goede water-toevoer en tevens blijft het eigen debiet beperkt tot20 cm per jaar. Dit is dus de ideale streek voor de aan-leg van dit type energiebron.Een jaar nadat het nieuwe gebouw was opengegaan,werd het bestaande eveneens op het systeem van dewarmte-koudebron aangesloten. Hiermee was bij dedimensionering rekening gehouden. Er werd gere-kend op een pompcapaciteit van 100 m2/h voor eenkoelcapaciteit van ongeveer 700 kW. Uit de voorcal-culatie bleek dat, zonder rekening te houden methet gebruik van de warmtebron in de winter, demeerkost voor de installatie ten opzichte van een ijs-machine op minder dan 4 jaar was terugverdiend.De putboringen bij Etap zijn 69 m diep en hebbeneen doormeter van 1 m. Omdat het water in destreek zeer ijzerhoudend is, wordt gewerkt in ‘geslo-ten circuit’ van oppompen tot injectie.In de winter wordt de bron gekoeld en in de dagwordt de warmte van het grondwater gebruikt voorhet voorverwarmen van de ventilatielucht. Deze kanvan onder het vriespunt komen, maar wordt via dewarmtebron opgewarmd tot 12°C. Hierdoor kan degasketel, die een beperkte capaciteit heeft van 400kW, ruimschoots volstaan voor de winterverwarmingvan beide gebouwen.In 2004 werden bijna gelijke kWh’s van de bronnengenomen voor koeling als voor verwarming (rond100.000 kWh op jaarbasis). De ecobalans (opslag vanen gebruik van warmte) wordt dus ook gerespec-teerd.

Vandaag bestudeert Vito voor Etap de mogelijk-heden en de kostprijs voor het ecologisch koelen vande productieruimtes.

Adressen

Bedrijven

If Flanders Dhr. Draelants GerritKontichsesteenweg 38 - 2630 Aartselaar03/871.09.62 - Fax 03/[email protected] betreffende koude-warmteopslag

Onderzoek

VitoVlaamse Instelling voor Technologisch OnderzoekDhr. Kretzschmar JanBoeretang 200 - 2400 Mol014/33.55.40 - Fax 014/[email protected]

www.vito.beOnderzoek koude-warmte opslag


De mens maakt al eeuwen gebruik van windenergie. De tra-ditionele windmolens zetten de energie van de wind om inmechanische energie, die vooral werd gebruikt voor hetmalen van graan, het persen van olie uit zaden en het ver-pompen van water. De diameter van het wiekenkruis lag tus-sen 15 en 25 meter, het vermogen tussen 5 en 10 kW.

De huidige windturbines zetten de energie van de wind om inelektriciteit. Ze bestaan uit een rotor met twee of drie wiekenof bladen. Vaak gaat het om turbines met een tandwielkast(Vestas, Nordex, GE-Wind, Bonus, …). De rotor is dan gemon-teerd op een as en drijft via een tandwielkast een elektrischegenerator aan. Tandwielkast en generator bevinden zich in degondel boven op de mast (zie figuur 1). Deze gondel wordtautomatisch in de wind gezet. Eén derde van de windturbinesvan de windturbines wereldwijd zijn zonder tandwielkast(Enercon, Harakosan): de rotor drijft dan direct een veelpoligegenerator aan (zie figuur 2). Er ontstond ook tussen beideneen tussenvorm, waarbij tandwielkast en generator geïnte-greerd worden (Multibrid, zie figuur 3). In alle gevallen levertde generator zijn stroom aan het openbare elektriciteitsnet viaeen transformator of bij kleine toepassingen kan de stroom

ook ter plaatse verbruikt worden eventueel in combinatie meteen klassieke generator of batterijen.

De technologie van moderne windturbines heeft in twintigjaar tijd een enorme evolutie gekend. Begin jaren ’80 haddende windturbines diameters van 10-12 meter en vermogensvan 50-75 kW. Nu, twintig jaar later, zijn commerciële molensverkrijgbaar met diameters van meer dan 90 tot 112 meter envermogens van 2 tot 4,5 MW. Grotere prototypes wordenontwikkeld en de komende maanden gebouwd. De op-brengst van een windturbine hangt in sterke mate af van dewindsnelheid. Dankzij de steeds betere technologie, de grote-re ashoogten, kan windenergie steeds verder van de kust ren-dabel worden ingezet. Het komt erop aan lokaal de bestewindlocaties uit te zoeken.

Aandeel van windenergie in 2005

De European Wind Energy Association, gesteund door deEuropese Commissie, voorzag al in 1991 in een strategischdocument de installatie van 4000 MW (1 megawatt is 1000

Windenergie

5

Figuur 2:De gondel met directe aandrijving.

WINDENERGIE

Figuur 1:De gondel met

tandwielkast en generator.

31 - Wegwijzer 2006

Figuur 3:De gondel met geïntegreerdetandwielkast - generator.

kilowatt) tegen het jaar 2000 en 25.000 MW tegen het jaar2010. Begin 2002 bedroeg het geïnstalleerde vermogen inEuropa reeds 17.361 MW. Wereldwijd is windenergie alsterk ontwikkeld, zowel op het gebied van de industriële ont-wikkeling als op het gebied van de plaatsing van windturbi-nes. In 2004 bedroeg het geïnstalleerd vermogen 47.000 MW(zie figuur 4).

EWEA heeft een plan ‘Windforce 12’ dat 12% van de wereldelektriciteitsbehoeften in 2020 door windenergie kan opge-wekt worden. Jaarlijks stijgt het opgewekte energie met wind-energie met meer dan 20%. Momenteel is Europa de koplo-per voor het aandeel windenergie met landen als Spanje,Duitsland en Denemarken maar ook in andere werelddelenAzië en Noord-Amerika wordt een zeer sterke groei van wind-energie de komende jaren verwacht.

Halfweg 2005 staan er in Vlaanderen er 97 windturbines,goed voor 110 MW. Deze voorzien 50 000 à 60 000 gezinnenvan elektriciteit. Het grootste windproject in Vlaanderen ismomenteel het Kuizendok te Gent. SPE investeerde samenmet Ecopower in 11 windturbines van 2 MW.

Windenergie: de voordelen

1. Windenergie brengt bij de productie van elektriciteit geenvervuilende, schadelijke stoffen in het milieu. Per kWhwordt ongeveer 0,65 kg CO2 uitstoot vermeden. Volgensde conventie van Kyoto heeft België zich geëngageerd omzijn CO2-uitstoot met 7,5 % terug te dringen. De energienodig om een turbine te bouwen wordt door die turbinegeleverd in een tijdsspanne van drie maanden bij eengemiddelde windsnelheid van 7 m/sec op ashoogte.

2. Wind is een van de weinige eigen energiebronnen inVlaanderen. Wind is daarenboven onuitputbaar en volle-dig gratis beschikbaar.

3. Windenergie heeft wereldwijd een enorm potentieel enheeft in een aantal landen een belangrijke tewerkstellingteweeggebracht. Veel van de sectoren die nodig zijn voorde bouw van een windturbine zijn in Vlaanderen al aan-wezig. Windenergie kan dus voor Vlaanderen een enormeexportmogelijkheid zijn en zo ook extra tewerkstellingcreëren.

4. Windenergie kan gedecentraliseerd worden opgewektwaardoor transport- en transformatie-verliezen en zo ookde kosten kunnen beperkt worden.

5. Windenergie kan zeer snel geïmplementeerd worden. Eenwindturbinepark kan op een termijn van zes maanden inbedrijf worden gesteld. Dit argument speelt in landen meteen snelle stijging van de energiebehoefte een grote rol(bijvoorbeeld Aziatische landen).

Windenergie en de omgeving

Windmolens moeten zorgvuldig worden ingeplant metrespect voor de omgeving. Gelukkig beschikken we over heelwat informatie en een rijke buitenlandse ervaring om dit opeen verantwoorde manier te doen.1. De huidige generatie windturbines is zowel aërodyna-

misch als mechanisch zo ontworpen dat het lawaai van dewieken en van de tandwielkast of de generator minimaalblijft. Bovendien moeten windturbines op voldoendeafstand worden geplaatst van woongebieden en moet errekening worden gehouden met de opgelegde geluids-normen.

2. Om van optimale windomstandigheden te kunnen genie-ten moeten windmolens geplaatst worden in open plaat-sen en op hoge masten. Vooral de verhouding tussen rotordiameter en ashoogte is van belang voor een goede land-schappelijke inpassing. Visualisatiestudies kunnen helpenom windturbines op een zo goed mogelijke wijze in hetlandschap in te passen. Windturbines kunnen ookbestaande landschapselementen versterken. Een aantalpunten moet wel gerespecteerd worden:- zorgvuldig omspringen met kleur;- windturbines van verschillend type niet door elkaar

plaatsen;- zoveel mogelijk laten aansluiten op bestaande land-

schapselementen zoals bermen van spoorwegen enandere infrastructuren;

- windmolens groeperen in parken of clusters;- ervoor zorgen dat de slagschaduw van de roterende

bladen niet hinderend is voor omwonenden.3. Onderzoek in Noordwest-Europa heeft aangetoond dat de

vogelsterfte als gevolg van windturbines en –parkenslechts een fractie vormt van het totale aantal slachtoffersvan bvb. autosnelwegen en hoogspanningskabels (ziefiguur 5). Recent Nederlands en Duits onderzoek heeftdaarenboven uitgewezen dat de vroeger aangenomenimpact van windturbines op vogels zeer sterk gerelativeerddient te worden. Toch dient grote zorg besteed aan deinplanting van windturbines in vogelrijke gebieden.

4. Ronddraaiende wieken kunnen soms communicatiesyste-men storen, afhankelijk van het materiaal en van het typeturbine. Het feit dat in het buitenland talrijke operatorenvan mobiele telefonie zendinstallaties plaatsen op wind-molentorens toont aan dat dit probleem zeer minimaal is.

Figuur 4:Wereldwijd geïnstalleerdvermogen in MW.


1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Figuur 5: Geschatte jaarlijkse vogelsterfte in Nederland, indien er voor 1000 MW aan windturbines zou opgesteld staan Bron: ProjectbureauDuurzame Energie,Arnhem).

50.000

40.000

30.000

20.000

10.000

0

Beleid en ondersteuning

• Sinds begin 2002 zijn alle energieleveranciers verplicht eendeel van hun elektriciteit te leveren in groene stroom (bvb.windenergie). Aan groenestroomproducenten wordengroenestroomcertificaten uitgereikt. Deze worden vrij ver-handeld. Elektriciteitsleveranciers moeten voldoende groe-nestroomcertificaten (aangekocht of uit eigen productie)kunnen voorleggen, zoniet worden zij beboet.

• Voor de Belgische kust liggen zowat tien zandbanken diezeer geschikt zijn voor windenergie. Het project vanSeanergy (100 MW) werd door de overheid toegewezenen vergund. Na een lange juridische strijd die beslechtwerd in het voordeel van de projectontwikkelaar beslistede vergunningverlenende overheid toch de eerder uitge-reikte vergunning in te trekken. De federale overheid voor-ziet nu windprojecten op de Thornton-bank op 30 km uitde kust. Een wereldprimeur. C-Power kreeg een eersteconcessie voor de bouw van een park van 216 MW toe-gewezen. De voordelen van windenergie op zee zijnbekend. Er is een beter windaanbod, er stellen zich mindermaatschappelijke problemen van lawaai en visuele hinderen het belastingspatroon op zee is gunstiger voor delevensduur van de turbine. Anderzijds zijn de kosten voorvoornamelijk fundering en netaansluiting aanzienlijkhoger. Verbeterde technologie met nog grotere turbinesen moderne funderingstechnieken moeten offshore toe-passingen goedkoper maken.

• In 2000 stelde de Vlaamse Overheid de Omzendbrief:EME/2000.01 op: “Afwegingskader en randvoorwaardenvoor de inplanting van windturbines”. Hiermee werdenduidelijke richtlijnen vastgelegd voor de inplanting vanwindturbines. Het windplatform van ODE-Vlaanderenonderzocht de voorbije jaren de knelpunten voor inplan-ting van windturbines op basis van de omzendbrief enmaakte aan de minister aanbevelingen over. De ministersPeeters en Van Mechelen werken aan een geactualiseerdeversie.

• Bevoegde instanties kunnen bij de beoordeling van eenproject steeds het advies van de InterdepartementeleWindwerkgroep vragen.

• Omwille van de beperkte inplantingsmogelijkheden bin-nen het kader van de omzendbrief kunnen RuimtelijkeUitvoeringsplannen opgesteld worden die de inplantingvan windturbines en windturbineparken mogelijk makenbuiten de voorwaarden vooropgesteld in de Omzendbrief.Bij het Vlaamse Gewest lopen procedures voor de uitwer-king van een aantal RUP’s. Een drietal RUP’s voor wind-energie in Vlaanderen werden inmiddels gerealiseerd.

VOORBEELDPROJECT

Eeklo: de wind waait voor iedereen

Op 30 juni 2001 stelde Vice-ministerpresidentSteve Stevaert, in aanwezigheid van Federaalminister van Leefmilieu Magda Aelvoet, tweeEnercon E-66 windturbines van 1,8 MW in wer-king in Eeklo. Dit was de bekroning van de inzetvan de Stad Eeklo, die haar volle verant-woordelijkheid als locale overheid opnam in hetkader van de Agenda 21, en de erkende coöpe-ratieve vennootschap Ecopower die de bewonersvan Eeklo en omgeving de kans gaf te investerenin ‘hun’ windturbines.

Na ruim 9 maanden hadden beide turbines elkmeer dan 3.000.000 kWh geproduceerd, devooropgezette productie van een heel jaar.

Begin februari 2002 werd dan nog een 600 kW E-40 turbine van dezelfde constructeur aan hetvoetbalstadion van Eeklo geplaatst.

Dit project met een investering van meer dan 4miljoen euro bewijst dat het coöperatieve modelin Vlaanderen wel degelijk aanslaat: de windwaait voor iedereen.

WINDENERGIE

33 - Wegwijzer 2006

WINDENERGIE


OverheidBelgocontrolCCN Dienst UrbanisatieDhr. Van Achter RogerVooruitgangsstraat 80 bus 21030 Brussel02/206.22.48 - Fax 02/[email protected]

Bestuur der LuchtvaartCCNVooruitgangsstraat 80 bus 31030 Brussel02/206.32.87 - Fax 02/206.32.95

DefensieAlgemene Directie Material ResourcesDivisie Infrastructuur, Sectie Beheer,Ondersectie GeomaticaMajoor PirlotDhr. Van Cauwenberghe JanKwartier Koningin Elisabeth, Eversestraat 1 - 1140 Brussel02/701.37.93 - Fax 02/[email protected]@mil.beMilitaire Luchtvaart

Studiebureau

Fortech bvbaDhr. Derde ChrisKouterstraat 116 bus 29120 Vrasene03/707.19.01 - Fax 03/[email protected] en uitbating wind-energieproject Breamland te Kruibeke

Onderzoek

Université Libre de BruxellesService de Génie Electrique CP165/52Wind Power Research DivisionMevr. Morales AnnaAv. F.D.Roosevelt 50 - 1050 Bruxelles02/650.26.60 - Fax 02/[email protected]: Evaluation de l'impact de laproduction d'énergie éolien sur le réseauélectrique, au niveau de la fiabililité et de la sécurité du réseau, de la qualité de puissance et du comportementdynamique

VitoVlaamse Instelling voor Technologisch OnderzoekDhr. Kretzschmar JanBoeretang 200 - 2400 Mol014/33.55.40 - Fax 014/32.11.85

[email protected]

Vrije Universiteit BrusselVakgroep StromingsmechanicaProf. Lacor ChrisPleinlaan 2 - 1050 Brussel02/629.23.92 - Fax 02/[email protected] onderzoek naar efficiëntie van windmolens, metingen +berekeningen van belastingen en andere aspecten

Sectorverenigingen

European Wind Energy Association(EWEA)Troonstraat 26 - 1000 Brussel02/546.19.40 - Fax 02/[email protected] van onderzoeksinstellingen en bedrijvenDoel: algemene informatie rond windenergie

Elektriciteitsector

AspiraviDhr. Van de Walle RikVaarnewijkstraat 18 - 8530 Harelbeke056/70.27.36 - Fax 056/71.60.050475/[email protected] - exploitant van hernieuwbare energie-installaties

Beau VentSint-Bertinusstraat 398630 Bulskamp058/29.90.29 - Fax 058/[email protected]öperatieve vennootschap rond duurzame energie

ColruytDhr. Sweron LudoEdingsesteenweg 196 - 1500 Halle02/360.10.40 - Fax 02/[email protected] van een windturbine

C-Power Dhr. Martens FilipMevr. Vanberghen SaraHaven 1025, Scheldedijk 302070 Zwijndrecht03/250.52.51 - Fax 03/[email protected]

Vennootschap van Dredging International,Interelectra/NUHMA, Ecotech Finance SA,Socofe SA, SIIF EnergiesProject: offshore windpark op deThorntonbank

EcopowerDhr. Williame JimMevr Baeten RelindeDhr. Dervaux KarelDhr. Deprez KristofMevr. Baten LindaDhr. Vansintjan DirkStatiestraat 164E - 2600 Berchem03/287.37.79 - Fax 0486/[email protected] en leverancier

ElectrawindsDhr. Desender LucPlassendale 1 Esperantolaan 108400 Oostende059/55.62.90 - Fax 059/55.62.910495/16.59.96luc.desender@electrawinds.bewww.electrawinds.beProjectontwikkelaarRealisatie: deel windturbineparkPathoekeweg en Herdersbrug in Brugge,turbine Eeklo, turbine Zedelgem

Fina Eolia Dhr. De Vos FrederikNijverheidsstraat 521040 Brussel02/288.34.70 - Fax 02/[email protected] windprojecten in BelgiëActiviteiten: ontwikkeling windenergie-projecten in België

Nuon Belgium Mevr. Peersman InnekeMedialaan 34 - 1800 Vilvoorde02/29.09.410 - Fax 070/224.003inneke.peersman@nuon.comwww.nuon.beElektriciteitsleverancier

SPEDhr. Schoonacker FrankKoningsstraat 55 b141000 Brussel02/217.19.65 - Fax 02/[email protected]

Wase Wind Dhr. Verstraeten JefKouterstraat 116 b29120 Vrasene03/707.19.01 - Fax 03/[email protected]öperatieve in projecten voor hernieuwbare energie

35 - Wegwijzer 2006

http://www.gwec.net/

Global Wind Energy Council (GWEC)

http://www.ewea.org

The European Wind Energy Association (EWEA)

http://www.igwindkraft.at/

Austrian Wind Energy Association

http://www.bwea.com/

British Wind Energy Association

http://www.wind-energie.de/

Bundes Verband Windenergie (BWE)

http://www.canwea.ca

Canadian Wind Energy Association

http://www.windpower.dk

Danish Wind Turbine Manufacturers Association

WINDENERGIE

Bedrijven

AlthicoDhr. Pribyl AloisDhr. Goovaerts ThierryZegbroek 74a - 2290 Vorselaar03/484.32.750477/[email protected] en promotiewindenergie

Belgian Energy Systems Dhr. Boeraeve GeertPlasstraat 5 - 8800 Rumbeke051/22.82.03 - Fax 051/24.78.390495/[email protected] Vestas Windtechnologie

CISETDhr. Mambour JacquesMetzert, Cote Rouge 1206717 - Attert063/21.72.560495/54.14.94Fabrikant windturbines en windturbine-toepassingen + oplading batterijen

G.R.C. Kallo GrondrecyclagecentrumDhr. Ponnet DirkHaven 1562 Sint-Jansweg 109130 Kallo03/570.90.30 - Fax 03/[email protected]: windturbine Kallo

MIC België Slachthuislaan 46/0012800 Mechelen015/34.42.75 - Fax 015/[email protected] en investering in hernieuwbare energie

NotocoDhr. Vertriest ChrisSuikerstraat 70 - 9340 Lede053/80.20.21 - Fax 053/80.20.750478/[email protected] windmolens tot 30 kW

'O' windDhr. Peeters RudyP. Verbiststraat 18 - 2610 Wilrijk(Antwerpen)03/440.07.71 - Fax 03/[email protected] windturbines, projectontwikkelaarVermogen: 150 kW tot 2,5 MW

Windenergie associaties

Websites


WINDENERGIE

http://www.3e.be

3E

http://www.dewi.de

German Wind Energy Institute

http://www.fortechstudie.be/

Fortech Studie

http://www.mumm.ac.be

Beheerseenheid van het Mathematisch Model van de Noordzee

Stand van zaken evaluatie dossiers offshore + samenvatting MER-rapporten

http://www.landmark-halle.de

Consultingbureau voor hernieuwbare energie

http://www.wind-fgw.de/

Onderzoeksinstelling Windenergie

http://www.vito.be/

Vito

Onderzoeksinstellingen en studiebureaus

http://www.bonus.dk/uk/index.html

Bonus

http://www.dewind.de/

DeWind

http://www.enercon.de

Enercon

http://www.gamesa.es/gamesa/index.html

Gamesa

http://www.gepower.com/prod_serv/products/wind_turbines/en/index.htm

GE Wind

http://www.harakosan.nl/

Harakosan

http://www.multibrid.com/

Multibrid

http://www.nordex-online.com/

Nordex

http://www.repower.de/

Repower

http://www.scanwind.com/

Scanwind

http://www.turbowinds.com/

Turbowinds

http://www.vestas.com

Vestas

http://www.winwind.fi/english/etusivu.html

WinWinD

Constructeurs grote windturbines

37 - Wegwijzer 2006

WINDENERGIE

http://www.reibel.be/nl/milieu/eolienne-general.html

Belpower

http://www.enflo-systems.com/

Enflo

http://www.indieco.nl/tekst.php?mid=2&sid=41&col=

IndiEco

http://windmolensite.be/

Marc’s windmolen site

http://www.shield.fi/turbine.html

Shield Innovations

http://www.urbanwind.nl/DesktopDefault.aspx

Urban wind

http://users.skynet.be/Windmolens/

William’s Windmolen Web

http://www.windside.nl

Technische gegevens stille verticale windturbines

http://www.vanalleswat.org/windmolen.html

Tiekstra

http://www.windwall.nl

Informatie over de ontwikkeling van een nieuw soort windturbine voor plaatsing op de daken van gebouwen

http://www.zelfbouw-groenestroom.nl/

zelfbouw groene stroom

Kleine windmolens en zelfbouw

http://www.windpower-monthly.com

Homepage van het maandelijkse magazine “Windpower Monthly”

http://www.wind-energie.de

Homepage van het driemaandelijkse magazine “New Energy, Magazine for Renewable Energies”, gepubliceerd door

de “Bundesverband WindEnergie (BWE)”

E-zines - Magazines

Al zo’n 2000 jaar gebruikt de mens waterkracht om molen-stenen te doen draaien. In de vroege middeleeuwen hadVlaanderen zo’n 700 watermolens. Ze kenden de meest uit-eenlopende toepassingen: als houtzagerij, maalderij, olie-slagerij, wolververij... Deze rol vervulden ze tot aan de in-dustriële revolutie. De watermolens werden vaak de kernvan een industrieel bedrijf.

De kracht van het water bleef ook na de opkomst van de elek-triciteit nuttig. Het mechanische vermogen kon men omzettentot de vlot transporteerbare elektriciteit. De waterraderenwerden begin 20ste eeuw vaak vervangen door turbines vooreen beter rendement.

Waterkracht ontstaat uit de beweging van water dat zich vanhoger naar lager verplaatst. In het vlakke Vlaanderen wordthet geringe natuurlijke verval vergroot door het opstuwen vanhet water in de bedding van beken en rivieren. Het water gaatvan de stuw naar de turbine of het waterwiel.

Potentieel aan waterkracht

Molensites

Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tellen van-daag nog zowat 320 watermolens. De meeste watermolenszijn al een hele tijd buiten gebruik gesteld, alhoewel demolengebouwen meestal goed bewaard bleven. Het grootstegedeelte van de molens heeft een valhoogte tussen 1 en 3 m.Zelden is de valhoogte groter dan 5 m.

Stuwen

Tabel 2 geeft een overzicht van de bestaande stuwen waarexploitatie van waterkracht reeds gebeurt (slechts 3 gevallen)of mogelijk is. Deze tabel toont eveneens de verdeling naarbeschikbaar vermogen. De meeste locaties hebben een ver-mogen tussen 100 kWe en 500 kWe (kilowatt elektrischvermogen).

Exploitatiemogelijkheden

Vrijwel het volledige vermogen van 17 Mwe kan principieeluitgebaat worden voor energie-opwekking. Bij molensgebeurt de restauratie meestal om historische redenen, maarin het algemeen is het mogelijk om aan de molen ook eenenergetische functie te geven. Bij bestaande stuwen is er nietaltijd de mogelijkheid tot oprichten van een waterkracht-installatie. Er is meestal een aanpassing nodig van debouwkundige structuur. Het komt erop aan bij de eventueleherinrichting van een stuw erop te letten om terzelfder tijd demogelijkheid tot waterkrachtexploitatie te voorzien. Turbinesvoor toepassing bij kleine waterkracht zijn in het algemeeneenvoudig van constructie en daarom niet extreem duur.

Waterkracht

6

Totaal< 5 kWe 5-10 kWe 10-15 kWe 15-40 kWe > 40 kWe potentieel

vermogen (kWe)Totaalaantal 186 60 19 32 18 4006molens

Tabel 1: Aantal molens in Vlaanderen verdeeld naar beschikbaar vermogen, en totaal potentieel.

Totaal< 100 kWe 100-500kWe > 500 kWe potentieel

vermogen (MWe)Totaal 6 23 9 12,49

Tabel 2: Verdeling van stuwen naar vermogen, en totaal potentieel vermogen.


WATERKRACHT

WATERKRACHT

39 - Wegwijzer 2006

Technische aspecten

Watermolens

Midden- en bovenslagraderen zijn ‘gravitaire wielen’: hunwerking steunt zuiver op het gewicht van het water. Er zijnvrijwel geen verliezen verbonden aan de stroming. Een mid-denslagrad heeft een rendement van 70-80%, een boven-slagrad een rendement van 80-90%. Het nadeel van hetwerkingsprincipe is dat ze zeer traag draaien. Dat lagetoerental (5tr/min) vereist een vrij grote overbrengings-verhouding naar de generator.In Vlaanderen zijn de meeste molens uitgerust met onder-slagraderen van het stoottype. Hierbij wordt het rad aan-gedreven zuiver door impulswisseling met de stroming. Hetrendement van een dergelijk rad is zeer laag (35%). Daaromis het beter bij restauratie het rad te vervangen door hetPoncelet-rad. Een dergelijk rad is geoptimaliseerd voor destroming, met een rendement tot 65%. Onderslagraderendraaien bij dezelfde valhoogte sneller dan middenslagraderen.Ze zijn wel enkel bruikbaar bij kleinere valhoogtes tot 1,5 m.Hun toerentallen zijn hierdoor ook vrij gering, 5-10tr/min.Eveneens een vrij grote overbrengingsverhouding dus. Nogbeter is het trage Zuppinger-rad met een rendement tot 75%,maar totnogtoe niet aanwezig in Vlaanderen.De meeste turbinemolens in Vlaanderen zijn uitgerust met eenFrancis-turbine. De turbines werden meestal geïnstalleerd inde jaren 1900-1920 ter vervanging van waterwielen. Hetnadeel van deze machines is dat ze relatief traag draaien (20-60tr/min), zodat ook hier een vrij grote overbrengings-verhouding naar de generator nodig is.

Middenslagrad volgens Zuppinger

Bovenslagrad

Stootrad

Onderslagrad volgens Poncelet

Stuwen

Door de kleine valhoogtes in Vlaanderen, is het aangewezenbij nieuwbouw Kaplan-turbines te gebruiken. Deze turbinesvoor kleine toepassingen zijn vrij eenvoudig van constructie engoedkoper dan Francis-turbines. Bovendien hebben ze eenhoger toerental bij dezelfde valhoogte.

Francisturbine

Kaplanturbine

Groeimogelijkheden

De energie die door waterkracht kan opgewekt worden, kanslechts een klein aandeel in de totale energiebehoefte inVlaanderen dekken. Niettemin kan het toch zinvol zijn ombestaande installaties te restaureren of nieuwe installaties uitte bouwen.

http://microhydropower.net/mhp_group.html

Praatgroep rond kleine waterkracht

http://www.spe.be/nl/centrales/hydroelektrische.html

Website van SPE, elektriciteitsproducent

http://vismigratie.be

Vismigratie

Websites

OverheidMinisterie van de VlaamseGemeenschapAfdeling WaterMevr. Monden SaarDhr. Martens KoenE. Jacqueminlaan 20 b5 - 1000 Brussel02/553.21.10 - Fax 02/553.21.55saartje.monden@lin.vlaanderen.bewww.vismigratie.beAdvies inzake vismigratie

Sectorverenigingen

ESHAEuropean Small Hydropower AssociationRenewable Energy HouseTroonstraat 26B - 1000 Brussel02/546.19.45 - Fax 02/[email protected] beroepsfederatie voor waterkracht

Syndicaat van watermoleneigenaars Koolmijnlaan 3513550 Heusden-Zolder011/57.95.00 - Fax 011/57.95.01

Vzw Levende MolensDhr. Brouwers FransNSB-straat 15 - 2180 Ekeren(Antwerpen)03/542.06.21 - Fax 03/[email protected] die zich inzet voor het

behoud, herstel en exploitatie van historische wind- en watermolens, cursussen voor werking wind- en watermolens

Werkende watermolensIr. Arch. Brankaer WillemIng. Verbeeck FonsIr. Cabooter YvesDhr. Vansintjan DirkJustius Lipsiusplein 10 - 3030 Overijse02/[email protected] tussen zelf-standige deskundigen op het vlak vanmolenrestauraties en kleine waterkracht

Onderzoek

Universiteit GentVakgroep Mechanica van Stroming,Warmte en VerbrandingProf. Dick ErikSint-Pietersnieuwstraat 41 - 9000 Gent09/264.33.01 - Fax 09/[email protected] van microwaterkracht-systemen: ontwerpmethodes en optimalisatie van de vormgeving

Elektriciteitsector

AspiraviDhr. Van de Walle RikVaarnewijkstraat 18 - 8530 Harelbeke

056/70.27.36 - Fax 056/[email protected] - exploitant van hernieuwbare energie-installaties

Ecopower Dhr. Williame JimDhr. Derveaux KarelMevr. Baeten RelindeDhr. Deprez KristofMevr. Baten LindaDhr. Vansintjan DirkStatiestraat 164E b- 2600 Berchem03/287.37.79 - Fax 0486/[email protected]öperatieve voor hernieuwbare energie

Bedrijven

ECOWATT Mevr. Kelchtermans MartineKoolmijnlaan 3513550 Heusden-Zolder011/57.95.00 - Fax 011/[email protected] voor kleine waterkracht en toeleverancier voor waterwielen,schuiven…

WATERKRACHT


41 - Wegwijzer 2006

Praktijkvoorbeelden entoekomstperspectieven

Vlaams gewestAan de stuw op het Albertkanaal teWijnegem werkt al verscheidene jareneen Flygtdompelturbine met een ver-mogen van 250 kWe.

Ecowatt n.v. werd opgericht in 1991 enmaakt deel uit van de groep Econcern.Ecowatt is ontstaan als spin-off van deactiviteiten van v.z.w. TSAP die zich alsinds 1982 inspant voor de herbestem-ming van het industrieel erfgoed, meerin het bijzonder van oude maalderijenen watermolens.

Sinds begin 1999 legt Ecowatt zich alsprojectontwikkelaar vooral toe op stu-diewerk rond kleine waterkracht ensleutel-op-de-deur projecten m.b.t. wa-terbeheersingswerken. Bij deze projec-ten werkt Ecowatt nauw samen methaar Franse dochterondernemingenTHEE s.a. (20 jaar actief) en Viry s.a. (45jaar actief) (constructeurs van krooshek-reinigers, klepstuwen/hefschuiven enturbines).

CVBA EcopowerEcopower werd in 1991 opgezet om opeen coöperatieve manier projecten vanhernieuwbare energie te ondersteunenen te financieren. Er werd in de begin-jaren onder meer steun verleend aan dekleine waterkrachtcentrales van deDijlemolens en de Molen van Rotselaar,projecten van de vzw TSAP en de nvEcowatt. In 1998 kreeg Ecopower onderleiding van een nieuwe Raad vanBestuur een nieuw elan. Wat kleinewaterkracht betreft werd in 2003 eennieuw bovenslagrad geplaatst aan deMolen van Overijse dat nu groene elek-triciteit produceert (max. 11 kW). In2004 wordt er een Zuppinger-onder-slagrad geplaatst op de leie in het cen-trum van Gent (20 kW) en een Zup-pinger-middendslagrad aan de Molenvan Schoonhoven in Aarschot (11 kWe).Begin 2004 kocht Ecopower bovendiende kleine waterkrachtcentrales vanRotselaar (75 kW), Hoegaarden (33 kW),Leuven-Sluisstraat (30 kW), Leuven-Dijlemolens en Leuven-Vliegmolen vanEGPF (vroeger WWV (Wind- enWaterkracht Vlaanderen cvba).

De Waterregie van de Stad TongerenDe Waterregie van de Stad Tongerenlaat begin 2002 het Sagebien-waterwielvan de Motmolen restaureren en laathet in een volgende fase aanpassen omgroene stroom te gaan produceren (20kWe).

Aspiravi nvAspiravi is actief in de sector van dekleinschalige waterkracht als eigenaar-exploitant van 2 centrales op deZuidwillemsvaart die in samenwerkingmet de Dienst voor de Scheepvaartgerealiseerd werden.

sluis 17 te Lozen (Kaplanturbine met vermogen van 100kW)sluis 18 te Bocholt (Kaplanturbine met vermogen van 60kW)

Aanbesteding van juni 2000Door de Vlaamse overheid werd in juni2000 een aanbesteding uitgeschrevenvoor sites in Vlaanderen met een poten-tieel voor waterkracht. Het gaat omsites op bevaarbare waterwegen, meerconcreet aan stuwen en sluizen opkanalen en gekanaliseerde waterlopen.De sites werden onderverdeeld in 5loten omdat het om 5 verschillendewaterbeheerders gaat. Omwille van deproblematiek van de vismigratie looptde hele procedure nogal moeilijk. Eenstand van zaken op dit ogenblik:

Lot 1 (Waterbeheerder: Afdeling Wa-terwegen Kust): Er werd meegedeelddat er vermoedelijk heraanbesteed zalworden nadat de ecologische studievan de Spuikom te Oostende voltooidzal zijn. Lot 2 (Waterbeheerder: Afdeling Bo-venschelde ): onderhandelingen rondhet toekennen van concessies lopenmet Maatschap Groen Waterfront (meto.m. gemengde en zuivere intercom-munales en Ecowatt). De overheid geeftte kennen niet verder te willen onder-handelen. De Maatschap is hiermee nietakkoord. De discussie betreft de (on)wilvan de milieuadministratie naar aanlei-ding van de vismigratieproblematiek.Lot 3 (Waterbeheerder: AfdelingZeeschelde): Het territoriaal gebied vande betrokken afdeling zal toegewezenworden aan verschillende diensten.Sinds de verantwoordelijke ingenieur

naar een ander departement verhuisdis, is er geen nieuws meer over de standvan zaken. Er is altijd sprake geweestvan een heraanbesteding. Lot 4 (Waterbeheerder: NV Zeekanaalen Watergebonden GrondbeheerVlaanderen) onderhandelingen rondhet toekennen van concessies lopenmet Maatschap Groen Waterfront. DeNV Zeekanaal en de Maatschap hebbenhet kanaal Leuven-Dijle als eerste pro-ject aangepakt. Er zijn de nodige ver-gunningen voor waterkrachtcentralesaan de verschillende sluizen. De werkenworden in de eerste helft van 2004opgestart. De waterkrachtcentrales zul-len vóór einde 2004 gemiddeld1.800.000 kWh op jaarbasis produceren.Lot 5 (Waterbeheerder: Dienst voor deScheepvaart): onderhandelingen rondhet toekennen van concessies lopenmet de Tijdelijke Vereniging TaxandriaWaterkracht (SPE en VlaamseMilieuHolding). De onderhandelingenverlopen moeizaam naar aanleidingvan de milieuproblematiek.

De ontwikkeling van al deze sites zoueen grote sprong voorwaarts zijn voorde waterkracht in Vlaanderen. Omdiverse redenen worden beslissingeni.v.m. concessieverlening uitgesteld. Erbestaat vandaag de dag geen duidelijk-heid over de toekomst van dit aanbe-stedingsproject.

De problematiek van de vismigratieEen belangrijke horde die de kleinewaterkracht in Vlaanderen, en overi-gens in heel Europa, zal moeten nemenis die van de vismigratie. Werkende cen-trales stuwen het water op: dit zijn hin-dernissen voor stroomopwaarts trek-kende vissen: vistrappen en vooral deaanleg van natuurlijke omlopen kun-nen hier een oplossing bieden. Voorstroomafwaarts migrerende vissen ishet noodzakelijk om uit de turbines teblijven: hiervoor bieden roosters en vis-afweersystemen een deel van de oplos-sing. Waterwielen en waterschroevenblijken niet echt een probleem voorstroomafwaarts migrerende vissen tevormen. In die zin zullen op onbevaar-bare waterlopen wellicht geen nieuweturbines verschijnen en zullen aanbeschermde watermolens vooral water-wielen een (bescheiden) rol kunnenspelen.

WATERKRACHT

Met biomassa wordt al het organisch materiaalvan plantaardige of dierlijke oorsprong bedoelddat al of niet reeds industriële transformatiesheeft ondergaan. Energie uit deze biomassa wordtvaak ook kortweg “bio-energie” genoemd, meteen onderscheid tussen energie uit afval en uitenergieteelten. In Vlaanderen is het gebruik vanbiomassa gericht op warmte- en/of elektriciteits-productie en transportbrandstoffen.

Biomassa uit afval

We onderscheiden verschillende soorten organisch afval:• afval uit landen tuinbouw (stro, mest, groenafval, dierlijk

afval);• houtafval uit bosbeheer en houtverwerkende nijverheid

(takhout, resthout, schors, zaagmeel);• huishoudelijk afval (GFT, slib van waterzuiverings-

installaties);• afval uit de voedings-, papieren textielindustrie.

Biomassa uit energieteelten

Dit zijn gewassen die uitsluitend of voornamelijk voor deopwekking van energie worden geteeld:• energiegewassen die suiker, zetmeel of olie bevatten (zoals

koolzaad);• olifantsgras (Miscanthus), sorghum, hennep en korte rota-

tie hakhoutteelt van voornamelijk wilg en populier.In het buitenland worden deze teelten al op bruikbare schaaltoegepast: in Zweden en Finland worden dorpen en fabriekenvan verwarming en elektriciteit voorzien uit wilgenteelt; inBrazilië rijden auto’s op methanol dat uit suikerriet is om-gezet; van maïs wordt in de Verenigde Staten ethanol alsautobrandstof gemaakt. In Vlaanderen wordt biomassateeltmomenteel toegepast in kleinschalige proefprojecten. InDuitsland werd er in 2004 voor 476,4 miljoen liter aanbiodiesel verkocht aan de tankstations. In Frankrijk kandiesel worden gekocht met een toevoeging van maximaal5 % biodiesel.

Omzetting in energie

Biomassa en afval kunnen op veel verschillende manierenworden omgezet in bruikbare energievormen zoals elek-triciteit, warmte en gasvormige of vloeibare brandstoffen(biofuels).

Voor het zo efficiënt mogelijk omzetten van biomassa en afvalin energie wordt meestal gebruik gemaakt van een warmte-krachtkoppeling (WKK). In een WKK-installatie worden warm-te en elektriciteit gelijktijdig opgewekt wat het rendement vande installatie aanzienlijk verhoogt (tot 85-90 %).

VerbrandingUit de warmte die vrijkomt bij de verbranding van biomassaen afval kan met behulp van een stoomturbine elektriciteitworden opgewekt. De restwarmte kan voor verwarmings-doeleinden worden gebruikt. Het bijstoken (co-verbranding)van hout in kolencentrales en afvalverbrandingsinstallatieswordt reeds toegepast.

VergassingVaste biomassa wordt door verhitting zonder zuurstof omgezetin een gasvormige brandstof. Door verbranding kan de gas-vormige brandstof worden omgezet in elektriciteit en warmte.

Vergisting‘Natte’ biomassa en afval zoals mest en GFT kunnen door bac-terïen in een zuurstofloze omgeving (anaëroob) en lage tem-peraturen worden omgezet in biogas. Ook op stortplaatsenontstaat biogas of “stortgas”.

Omzetting in vloeibare brandstoffenOmzetting van plantaardig materiaal in vloeibare brandstoffenkan plaatsvinden:• Met behulp van bacteriën: suikerbieten of suikerriet kun-

nen op deze manier worden omgezet in bio-ethanol• Door exctractie: uit koolzaad wordt biodiesel geperst• Door pyrolyse: hierbij wordt in een zuurstofvrije omgeving

door verhitting het plantaardig materiaal omgezet in gas-vormige en vloeibare bio-brandstoffen.

Door de relatief hoge energie-inhoud worden de meestebiofuels toegepast in de transportsector (auto’s, bussen,tractoren).

Biomassa

7


BIOMASSA

43 - Wegwijzer 2006

Groenestroomcertificaten uit biomassa

In 2002 trad het groenestroomsysteem in werking.Producenten van elektriciteit uit hernieuwbare energiebron-nen hebben de mogelijkheid om bij de VREG (VlaamseRegulator van de Elektriciteits en Gasmarkt) groenestroomcer-tificaten te verkrijgen voor de elektriciteit die ze in het Vlaamsgewest produceren uit hernieuwbare energiebronnen.Een groenestroomcertificaat toont aan dat 1000 kWh elektri-citeit werd opgewekt uit een hernieuwbare energiebron.

Momenteel (juni 2005) worden er voor 52 verschillende pro-ductie-installaties voor biomassa groenestroomcertificatentoegekend. Het gaat over 8 slibgasinstallaties, 12 stortgasin-stallaties, 3 GFT-gasinstallaties, 13 overige biogasinstallaties, 7restafval-installaties en 9 overige biomassa-installaties.

Zoals aangegeven op de grafiek is het aandeel van biomassain de toekenning van groenestroomcertificaten aanzienlijk,namelijk 968.279 certificaten, 79 % van het totale aantal uit-gereikte groenestroomcertificaten van 2002 tot eind mei2005. Dit komt overeen met een productie uit biomassa van968.279.000 kWhe.

Als we spreken over het geïnstalleerd vermogen van de pro-ductie-installaties uit biomassa in Vlaanderen waarvoor groe-nestroomcertificaten worden toegekend gaat het over220.086 kWe, namelijk 68 % van het totaal aantal geïnstal-leerd vermogen dan in aanmerking komt voor groenestroom-certificaten.

De wettelijke minimumprijs die Elia betaalt aan de groene-stroomcertificatenproducent bedraagt momenteel 20 europer certificaat. De wettelijke minimumprijs die de distributie-netbeheerders betalen, bedraagt 80 euro per certificaat.

IWT-project “Geïntegreerde toepassing van plantenolie” en deEuropese biobrandstoffenrichtlijn.

Volgens de Europese biobrandstoffenrichtlijn 2003/30/EGzou in 2005, tenminste 2 % van de fossiele brandstoffenvervangen moeten worden door biobrandstoffen, oplo-pend tot 5,75 procent in 2010. Voor België zou dezedoelstelling in 2010 een reductie van de CO2-uitstootopleveren van ruim 1,4 miljoen ton. Dit initiatief werdechter niet enkel ingegeven door CO2-doelstellingen,maar ook de ondersteuning van de landbouwsector in deEuropese lidstaten.

In principe zijn er twee opties: bijmengen van biobrand-stoffen aan fossiele brandstoffen ofwel de toepassingvan 100% biobrandstoffen. Bijmengen heeft als voordeeldat deze mengsels in alle gangbare auto’s kunnen wor-den gebruikt. Bij pure biobrandstoffen dienen voertui-gen hiervoor geschikt (gemaakt) te zijn.

In ons land wordt jaarlijks ruim 8 miljoen ton fossieletransportbrandstof gebruikt. 74% hiervan was diesel.Diesel kan men vervangen door pure plantenolie (PPO)–met name uit koolzaad- of door biodiesel. Biodieselwordt verkregen door zogenaamde ‘verestering’ vanplantenolie en wordt ook wel PME of RME genoemd.Benzine kan deels vervangen worden door bijmengingvan bio-ethanol dat verkregen wordt met behulp vanenzymen en vergisting van landbouwproducten enandere biomassa.

Het voordeel van biobrandstoffen als vervanger van fos-siele brandstoffen laat zich eenvoudig verklaren. Ze ken-nen namelijk een gesloten CO2-kringloop, wat betekentdat de CO2-emissie bij verbranding volledig gecompen-seerd wordt door de opgenomen CO2- tijdens de teeltervan. ODE-Vlaanderen startte samen met het Innovatiesteun-punt voor Landbouw en Platteland het project “Geïnte-greerde toepassing van plantenolie” (GTP). Dit project,ondersteund door het IWT, beoogd ondermeer de bevor-dering van productie, verwerking en toepassing van olie-houdende zaden, maar ook informatie en commerciali-satie zoals “Tanken bij de Boer”. Voor feitelijke informa-tie of ondersteuning in raad en daad, kunt u terecht bijbeide organisaties.


OverheidMinisterie van de VlaamseGemeenschapDepartement Leefmilieu en Infrastructuur(LIN) AMINALAfdeling Bos en Groen Instituut voorBosbouw en WildbeheerDhr. Van Slycken JosGraverstraat 4 - 9500 Geraardsbergen054/43.71.11 - Fax 054/[email protected]

Ministerie van de VlaamseGemeenschapDepartement Leefmilieu en Infrastructuur(LIN) AMINALAfdeling Algemeen Milieu- en NatuurbeleidDhr. Cherreté Marc, Dhr. Meulepas PeterKoning Albert II laan 20, bus 8 (3de verd.)1000 Brussel02/553.80.57 - Fax 02/[email protected]

Ministerie van de VlaamseGemeenschapVlaamse Hoge BosraadDhr. Spaas (voorzitter) JanMevr. Van Langenhove (secretaris) GudrunKoning Albert II laan 20, bus 81000 Brussel02/553.81.23 - Fax 02/[email protected]

Ministerie van de VlaamseGemeenschapAgricultural Research Centre (CLO)Dhr. Sonck BartBurg. Van Gansberghelaan 1159820 Merelbeke09/272.27.50 - Fax 09/[email protected]://www.clo.fgov.be/clostruct.htmOnderzoek

Ministerie van de VlaamseGemeenschapAdministratie Land- en TuinbouwAfdeling Monitoring & StudieDhr. Van Gijseghem DirkLeuvenseplein 4 - 1000 Brussel02/[email protected] landen tuinbouw

OVAMDhr. De Bruyne PeterStationsstraat 110 - 2800 Mechelen015/28.41.91 - Fax 015/[email protected]

PROCLAMProvinciaal Centrum voor de Land- en TuinbouwDhr. Mahieu JohanIeperseweg 87 - 8800 Rumbeke-Beitem051/26.14.25 - Fax 051/[email protected]/leefomgeving/proclamKoepelorganisatie voor organisaties uitmilieu, natuur, landbouw en recreatie

Sectorverenigingen

Algemeen BoerenSyndicaat Groep

Dhr. Adriaans CamielHendrik Consciencestraat 53a8800 Roeselare051/26.08.20 - Fax 051/[email protected] voor boeren

BEFEMADhr. Dejaegher YvanGasthuisstraat 31 - 1000 Brussel02/512.09.55 - Fax 02/[email protected] van de mengvoederfabrikanten

Biogas-E Platform voor anaërobe vergisting in VlaanderenDhr. Platteau WouterDhr. Mattheeuws BrunoDhr. Leenknegt JanGraaf Karel de Goedelaan 58500 Kortrijk056/24.12.36 - Fax 056/[email protected]

CobelpaDhr. Bailli MarcLouizalaan 306 - 1050 Brussel02/[email protected] van de Belgische Fabrikant van Papierdeeg, Papier en Karton

Febelhout - VlaanderenDhr. Ponseele Koen, Mevr. Truyen VeerleHof ter Vleestdreef 5, bus 11070 Brussel02/556.25.55 - Fax 02/[email protected] Federatie van de Ondernemingenvan de Houtverwerking

FEDAGRIMDhr. Christiaens MichelMeiselaan 97 - 1020 Brussel02/262.06.00 - Fax 02/[email protected] Federatie van de uitrusting voorde Landbouw, de Tuinbouw, de Veeteelten de Tuin

FeviaDhr. Gurdebeke HenkKunstlaan 43 - 1040 Brussel02/550.17.64 - Fax 02/[email protected] www.fevia.be

InnovatiesteunpuntDhr. VleeschouwersBartDiestsevest 403000 Leuven016/24.21.22 - Fax 016/[email protected] beroepsorganisatie voor de agrarische ondernemer

InterafvalDhr. Delatter ChristofPaviljoenstraat 7-91030 Schaarbeek02/211.55.99 - Fax 02/211.56.00

[email protected] tussen de Vereniging vanVlaamse Steden en Gemeenten en deVlaamse Afvalintercommunales. Koepelvan de afvalverwerkende intercommunales

VALBIOM (Valorisation de la Biomasse)Centre de Recherches agronomiquesDépartement de Génie ruralMme. Vander Stricht DelphineChaussée de Namur 1465030 Gembloux081/62.71.42 - Fax 081/[email protected] van de biomassasectorin Wallonië

VCMDhr. Verstrynge BartBaron Ruzettelaan 33 - 8310 Assebroek(Brugge)050/36.67.76 - Fax 050/37.77.230497/[email protected] CoördinatiecentrumMestverwerking

Vlaams Agrarisch CentrumDhr. De Leener Jean-PierreAmbachtsweg 20 - 9820 Merelbeke09/252.59.19 - Fax 02/378.08.74jean-pierre.de.leener@pandora.bewww.vacvzw.beBelangenorganisatie voor boeren

Onderzoek

GTP (Geïntegreerde Toepassing vanPlantenolie)Dhr. van Bussel PeterLeuvensestraat 7b1 3010 - Kessel-Lo016/23.52.51 - Fax 016/48.77.440498/[email protected]

KULeuvenFaculteit van de Landbouwkundige enToegepaste Biologische WetenschappenDepartement Landbeheer Laboratoriumvoor Bos, Natuur en LandschapProf. Muys BartVital Decosterstraat 102 - 3000 Leuven016/32.97.26 - Fax 016/[email protected]/lbh/lbnl/foreco-man/nedBeleidsgericht onderzoek koolstofopslag vandiverse ecosystemen met inbegrip van bio-massaplantages in binnen- en buitenland

PIBO-CampusProvinciaal Instituut voor BiotechnischeOnderzoekDhr. Guisson RubenSint Truidersteenweg 323 - 3700 Tongeren012/39.80.46 - Fax 012/[email protected]

Universiteit AntwerpenDepartement BiologieProf. Cuelemans ReinhartUniversiteitsplein 1 - 2610 Wilrijk03/820.22.56 - Fax 03/820.22.71

45 - Wegwijzer 2006

[email protected]/bio/pleco/THEMES/BIO-MASS/biomassProject over groei en biomassaproductievan 17 verschillende populierenklonen,waarbij de biomassa voor energie-doeleinden wordt aangewend

Universiteit GentFaculteit van de Landbouwkundige enToegepaste Biologische WetenschappenLabo HouttechnologieDhr. Van Acker JorisCoupure Links 653 - 9000 Gent09/264.61.20 - Fax 09/[email protected]/~jvdbulck

Universiteit GentFaculteit van de Landbouwkundige enToegepaste Biologische WetenschappenLabo voor Microbiële Ecologie enTechnologieProf. Verstraete W.Coupure Links 653 - 9000 Gent09/264.59.76 - Fax 09/[email protected] naar microbiële ecologie

Universiteit GentFaculteit WetenschappenVakgroep Biochemie, Fysiologie enMicrobiologieProf. Claeyssens MarcLedeganckstraat 35 - 9000 Gent09/264.52.72 - Fax 09/[email protected]/~mclaeyss

Universiteit GentFaculteit van de Landbouwkundige enToegepaste Biologische WetenschappenVakgroep Bos- en WaterbeheerLaboratorium voor BosbouwProf. Verheyen KrisGeraardsbergsesteenweg 2679090 Gontrode (Melle)09/264.90.27 - Fax 09/[email protected]/~jhstaele/labo/flash.htmlOnderzoek naar mogelijkheden van biomassaaanplantingen op restgronden

VitoVlaamse Instelling voor TechnologischOnderzoekDhr. Geurds MichielBoeretang 200 - 2400 Mol014/33.58.09 - Fax 014/[email protected]

Vrije Universiteit BrusselFaculteit Toegepaste WetenschappenVakgroep WerktuigkundeProf. De Ruyck JacquesPleinlaan 2 - 1050 Brussel02/629.23.93 - Fax 02/[email protected]

Vrije Universiteit BrusselFaculteit Toegepaste WetenschappenAfdeling Chemische IngenieurstechniekProf. Buekens A.Pleinlaan 2 - 1050 Brussel02/629.32.47 - Fax 02/[email protected]/[email protected] hergebruik biomassa enorganische stoffen


PPOMevr. Hülsbrinck MartinaStuivenberg 33 - 3140 Keerbergen016/20.48.18 - Fax 016/20.48.180494/[email protected] vzw (lid van de Bond BeterLeefmilieu Vlaanderen vzw) die het gebruikvan zuivere plantenolie (Pure Plant Oil) als energiebron, in de plaats van diesel, wil bevorderen

Steunpunt Duurzame Landbouw(Stedula) Mevr. Van Peteghem KarinUitbreidingssstraat 392c - 2600 Berchem03/281.74.75 - Fax 03/[email protected] Steunpunt Duurzame Landbouw(kortweg Stedula) is één van de 13Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek die wetenschappelijke ondersteuning bieden aan de Vlaamse overheid.

West-Vlaams Centrum voor deAkkerbouwMevr. Ghekiere GreetIeperseweg 87 - 8800 Rumbeke-Beitem051/261.14.03 - Fax 051/[email protected] voor de bevordering en ondersteuning van akkerbouwteelten in al hun vormen

ElektriciteitsectorAspiraviDhr. Van de Walle RikVaarnewijkstraat 18 - 8530 Harelbeke056/70.27.36 - Fax 056/71.60.050475/[email protected] - exploitant van hernieuwbareenergie-installaties

DalkiaDhr. Engels RonnySluisstraat 82 - 8300 Knokke-Heist050/60.82.92 - Fax 050/[email protected]

DDSDhr. Van Loey WillyBevrijdingslaan 201 - 9200 Dendermonde052/21.39.91 - Fax 052/[email protected] (energiewinning stortgasdoor Electrabel)

ElectrabelDhr. Broekaert LeoRegentlaan 8 - 1000 Brussel02/382.03.24 - Fax 02/501.26.40leo.broekaert@electrabel.comwww.electrabel.comElektriciteitsproducent en leverancier

Hooge MaeyMoerstraat 55 Haven 5502030 Antwerpen03/568.32.68 - Fax 03/568.32.69Intercommunale

IGEANDhr. Magielse PeterDoornaardstraat 60 - 2160 Wommelgem03/350.08.11 - Fax 03/353.34.100474/[email protected] grondbeleid en expansie Antwerpen

ILvADhr. Beirens FreddyZuid 3 Industrielaan 2 - 9320 Erembodegem053/85.85.66 - Fax 053/83.44.220477/[email protected] intercommunale

ImogDhr. Soenens JacquesKortrijksesteenweg 264 - 8530 Harelbeke056/73.25.82 - Fax 056/71.09.85jacques.soenens@imog.bewww.imog.beAfvalverbrandingsinstallatie

INDAVERDhr. Van Gijzeghem FranciesDijle 17a - 2800 Mechelen015/28.80.65 - Fax 015/28.80.50francies.vangijzeghem@indaver.bewww.indaver.beAfvalverbrandingsinstallatie

IOK AfvalbeheerDhr. Van Looy DannyAntwerpseweg 1 - 2440 Geel014/56.27.56 - Fax 014/[email protected] stortgas in Beerse doorEBEM, energiewinning stortgas in Olen en Meerhout door Electrabel

IsvagDhr. Johnny BakxBoomsesteenweg 1000 - 2610 Wilrijk03/877.28.55 - Fax 03/887.09.280475/38.18.56johnny.bakx@hvvi-isvag.bewww.isvag.beAfvalverbrandingsinstallatie

IVAGODhr. DeclercqProeftuinstraat 43 - 9000 Gent09/240.81.11 - Fax 09/240.81.990475/[email protected]

IvaremDhr. Depreter MichelSchoutetstraat 2 - 2800 Lier015/28.77.50 - Fax 015/[email protected] vereniging voor duurzaam afvalbeheer regio Mechelen

IVBODhr. Dooms GeertPathoekeweg 41 - 8000 Brugge050/45.63.11 - Fax 050/[email protected]

IVMODhr. Vandecasteele JorisIndustrielaan 30 - 8930 Menen056/52.81.30 - Fax 056/51.97.59


[email protected]

IVOODhr. Doms FonsKlokhofstraat 2 - 8400 Oostende059/55.27.30 - Fax 059/[email protected] Vereniging voor hetafvalbeheer voor Oostende en Ommeland

IVRODhr. Bonte Jean-LucOostnieuwkerksesteenweg 1218800 Roeselare051/26.03.53 - Fax 051/26.03.52jeanluc.bonte@ivro.bewww.ivro.beAfvalverbrandingsinstallatie

IVVODhr. Del'haye JohanIeperleekanaal Bargiestraat 68900 Ieper057/23.08.80 - Fax 057/[email protected] voor vuilverwerking van Veurne en Ommeland

Maasland Beheer en Logistiek Dhr. Laevers PatrickEkkelgaarden 16 - 3500 Hasselt011/28.70.70 - Fax 011/28.70.51patrick.laevers@machiels-group.bewww.groupmachiels.comAfvalbeheer

Regionale MilieuzorgDhr. Brouwers PeterGrote Baan 176 - 3530 HouthalenHelchteren011/52.08.10 - Fax 011/52.08.11peter_brouwers@regionalemilieuzorg.bewww.regionalemilieuzorg.beAfvalverbrandingsinstallatie

SITA BelgiumGatti de Gamondstraat 254 - 1180 Brussel02/370.66.11 - Fax 02/[email protected] in afhaling en/of verwerking van alle afvalstromen

StevanDhr. Vandeputte PaulHeulsestraat 87 - 8870 Lendelede051/31.64.78 - Fax 051/[email protected]

WVEMDhr. Popelier FredVaarnewijkstraat 18 - 8530 Harelbeke056/70.27.36 - Fax 056/[email protected] in West-Vlaanderen

Bedrijven

AEC-SMTDhr. Beerten JulienGrote Baan 25 - 3511 Küringen (Hasselt)

011/87.16.26 - Fax 011/[email protected] COMFORT houtpelletketel

AquafinDhr. De Deken BartDijkstraat 8 - 2630 Aartselaar03/450.45.11 - Fax 03/[email protected] van de bovengemeentelijkewaterzuiveringsinfrastructuur inVlaanderen

Belgian Energy SystemsDhr. Boeraeve GeertPlasstraat 5 - 8800 Rumbeke051/22.82.03 - Fax 051/24.78.390495/[email protected] en plantenolie: projecten

Bio-Olie BelgiëDhr. Van Stijn M.Berkenlaan 7 - 3650 Dilsen-Lanklaar089/567037 - Fax 089/5013060475/[email protected] uit bio-olie en reststoffen

BIOSOLIDAIRDhr. Gils WillyRadioweg 18 - 3020 Herent016/65.06.57 - Fax 016/[email protected], engineering, bouw en exploitatie van biomassa (slib, mest, hout), verwerkingsinstallaties met energie

Biotim Dhr. Parduyns RobinAntwerpsesteenweg 45 bus 22830 Wilrijk03/870.35.60 - Fax 03/[email protected] waterzuivering en anaërobe vergisting, ontwerp van biogasafscheiders

CintrasDhr. Tambuyser BartSteenweg op Tielen 68A2300 Turnhout014/40.72.70 - Fax 014/[email protected] energie uit biomassa, recyleren van biomassa

Continental Energy Systems (CES)Dhr. Vanderhallen KrisIndustrieweg 26 - 2390 Malle03/309.17.17 - Fax 03/[email protected] bouw van warmtekracht-koppeling met gasmotoren op biogas

CSB Waste SolutionsDhr. Paulus StefaanDoorniksesteenweg 81A bus 78500 Kortrijk056/21.66.60 - Fax 056/[email protected]://users.skynet.be/csb/nl/Fabrikant houtverbrandingsinstallaties

Eco FlandersDhr. Santy JosGeneral Lemanlaan 28 - 8310 Brugge050/[email protected] energietechnieken

ECONOLERMevr. Devries CatherineDe Haverkerckelaan 46 - 1190 Brussel02/370.19.21 - Fax 02/370.19.11catherine.devries@econoler.comwww.tpfgroup.comEnergieadviesbureau, verkooppunt

FlamDhr. Driesmans JeanFabriekstraat 15 - 3800 Sint-Truiden011/68.23.88 - Fax 011/[email protected] fabrikant van gietijzeren verwarmingstoestellen

Group VanheedeDhr. Defever LievenMoorseelsesteenweg 32 - 8800 Roeselare051/26.30.62 - Fax 051/[email protected]

Hans Van OpdorpDhr. De Bruyn HansProvinciale Baan 15 - 9255 Buggenhout052/33.35.83 - Fax 052/[email protected] houtketels en houtkachels

HDVC Dhr. Delannoye HansKerkelei 33 - 2550 Waarloos015/32.07.20 - Fax 015/[email protected]; [email protected] houtketels en houtkachels

HOUT CV BelgiëDhr. Cottyn HarryLeeuwbeekstraat 19 - 3454 Rummen011/58.21.67 - Fax 015/28.80.460473/[email protected] [email protected] hout cv ketels voor centrale verwarming

Organic Waste Systems (OWS)Dhr. De Baere LucDok Noord 4 - 9000 Gent09/233.02.04 - Fax 09/[email protected] voor energievalorisatie vanbio-afval, commercialisering van anaërobevergistingstechnologie DRANCO

Oudegem PapierOude Baan 120 - 9200 Dendermonde052/26.19.11 - Fax 052/21.85.05Productie van papier en karton

StroomopDhr. Van Wonterghem LudwigTwaalfde Liniestraat 42 - 8520 Kuurne056/72.36.30 - Fax 056/72.36.310472/[email protected]

47 - Wegwijzer 2006

Websites

http://www.ecop.ucl.ac.be/aebiom

European Biomass Association, vereniging van nationale biomassa-groeperingen uit Europa

http://www.ademe.fr/anglais/webaltener/htdocs/AFB-NET%20V.htm

Agricultural and Forestry Biomass Network (AFB-NET), netwerk van bedrijven uit 14 landen van de Europese Unie

http://www.eere.energy.gov/RE/biomass.html

Energy Efficiency and Renewable Energy Centre, onderdeel van het Department of Energy (USA))

http://www.biomasster.nl

BIOMASSTER, overzicht van de activiteiten in Nederland op het gebied van bio-energie

http://www.ecn.nl/phyllis

Energieonderzoek Centrum Nederland

http://www.eeci.net

European Energy Crops InterNetwork, netwerk van 19 gerenommeerde instellingen uit 14 landen van de Europese Unie

http://www.joanneum.ac.at/iea-bioenergy-task38

Task 25: Greenhouse Gas Balances of Bioenergy Systems, internationaal onderzoekssamenwerkingsverband onder

toezicht van het IEA

http://www.nf-2000.org

Non-Food Agro-Industrial Research Information Dissemination Network

http://www.carmen-ev.de

Centrales Agrar-Rohstoff-Marketing und Entwicklungs-Netzwerk

http://www.belgobiotech.be

Website van Belgobiotech, groepeert zowel ondernemingen die lid zijn van Fedichem als geassocieerde leden

die biotechnologische technieken aanwenden.

http://www.heatworld.nl

Website met adressen van dealers van open haarden en kachels, fotodatabank van kachels en haarden

http://www.bioheat.info

Website ter promotie van verwarming van biomassa in grote gebouwen

http://www.nachwachsende-rohstoffe.de

Website van Fachagentur Nachwachsende Rohstoffe e.V. (FNR)

http://www.groengras.be

Informatie over de ontwikkeling van gasmotoren

http://www.duurzame-energie.nl/downloads/factsheets/BE_GebOmg.pdf

Projectbureau Duurzame Energie informatie over verbrandings houtsnippers

http://www.pellets.de

Website voor de promotie van energie uit pellets

http://www.infoholz.de

Website voor de promotie van energie uit pellets

http://www.bioxchange.be

Website van het Europese biomassa handelsplatform

Verdeler houtpelletkachels en houtpelletketels

Sunquest-SolarDhr. Gram Lindleyrue du Rivage - 1370 Mélin010/81.91.60 - Fax 010/[email protected] houtpelletkachels en houtpelletketels

Vanparijs-Maes EnergieDhr. Segers Ben

Bleyveldstraat 9 - 3320 Hoegaarden016/76.80.40 - Fax 016/76.80.410478/23.31.17benny.segers@vanparys-maes.bewww.vanparijs-maes.beEngineering en contractingbureau, gespecialiseerd in energietoepassingen(kwalitatieve WKK groene energie, WKK uit biogas, audits,…)

VynckeDhr. Vyncke DirkGentsesteenweg 224 - 8530 Harelbeke056/73.06.30 - Fax 056/70.41.60

[email protected] van afvalverbrandingsinstallatiesdie energierecupereerbaar zijn

Waterleau Global Water TechnologyDhr. Gils WillyRadioweg 18 - 3020 Herent016/65.06.57 - Fax 016/[email protected], engineering, bouw en exploitatievan water, -afvalwater en luchtzuiverings-installatie met biogasproductie

De warmtepomp benut de laagwaardige warmte die in over-vloed aanwezig is in de natuur: in de lucht, het water of degrond. De warmtepomp (en vandaar ook die naam) pompt denatuurlijke warmte op van een laag temperatuursniveau naareen hoger temperatuursniveau waarbij ze voor verwarmings-doeleinden kan gebruikt worden. Dit oppompen gaat uiter-aard niet vanzelf, maar vergt een bepaalde hoeveelheid ener-gie E. De verhouding van de geproduceerde warmte Q t.o.v.de opgenomen energie E wordt de winstfactor of COP(Coefficient Of Performance) van de warmtepomp genoemd:COP = Q/E.

Om de oppompenergie zo klein mogelijk te houden (teneindeeen zo groot mogelijke COP te verwezenlijken), is het nodigom het temperatuursverschil tussen warme en koude zijde zoklein mogelijk te houden. Dit is niet constant gedurende hetvolledige stookseizoen. Bijgevolg varieert ook de COP. Deprestatie van een warmtepompsysteem of SPF (seasonal per-formance factor) brengt zowel het energieverbruik van dewarmtepomp als het verbruik van de randapparatuur, zoalspompen, in rekening en dit over een gans stookseizoen. DeSPF is bijgevolg altijd lager dan de COP.

Van theorie naar praktijk

De warmtepomptechnologie die wereldwijd het meest toe-gepast wordt, is gebaseerd op een kringloopproces met eenelektrisch aangedreven compressor als eigenlijke «pomp». Degesloten kringloop bevat een koelmiddel als werkvloeistof enbestaat uit:

• een verdamper: hier wordt de warmte uit de natuur opge-nomen waarbij de koelvloeistof overgaat van vloeibarenaar gasvormige toestand;

• een compressor: zuigt de verdampte koelvloeistof op lagedruk en lage temperatuur aan en perst deze samen tothoge druk en hoge temperatuur;

• een condensor: hier wordt de warmte afgegeven aan hetverwarmingssysteem waarbij de koelvloeistof opnieuwvloeibaar wordt;

• een expansieventiel verlaagt de druk van de koelvloeistofvan condensatiedruk tot verdampingsdruk waarna decyclus opnieuw begint.

De warmtepomptechnologie is er de laatste twee decenniaaanzienlijk op vooruitgegaan: betere compressoren (scroll-type), betere warmtewisselaars (platenwarmtewisselaars),betere elektronische regelingen, betere pompen en ventilato-ren. De thans gebruikte koelmiddelen zijn bovendien CFK-vrij(er werden tevens specifieke koelmiddelen ontwikkeld omdeze van oudere installaties te vervangen). Dit alles maakt datde COP van de huidige warmtepompen beduidend hoger ligtdan deze van vergelijkbare types uit het verleden.

De natuurlijke warmtebron

De keuze hiervan is bepalend voor het type warmtepomp datzal moeten gebruikt worden en voor de globale COP die uit-eindelijk zal verwezenlijkt worden. Gans vrij is men niet bij dekeuze van de warmtebron aangezien men met de plaatselijkenatuurlijke omgeving van de woning zal moeten rekeninghouden.

WaterIndien voldoende onder-gronds water aanwezig isen van voldoende kwali-teit (en indien het magopgepompt worden) kandeze warmtebron tot debeste resultaten leiden. Het ondergrondse water bevindt zichnamelijk het ganse jaar door op een nagenoeg constante tem-peratuur van +10°C. Het water wordt opgepompt (liefst vaneen niet te grote diepte om de pompenergie te beperken),wordt over de verdamper geleid en daarna opnieuw in degrond gebracht. Aan condensorzijde wordt de warmte afge-geven aan een verwarmingskring met warm water, meestaleen lage temperatuursvloerverwarming (met een aanvoertem-peratuur van maximum 35 °C): men spreekt dan van eenwater-waterwarmtepomp. SPF’s van meer dan 4 zijn hiermeeperfect realiseerbaar.Dit warmtepompsysteem is geschikt voor de toepassing vannatural cooling. Het glycolwater of het opgepompte grond-water wordt niet langs de compressor geleid maar, onttrekt dewarmte aan het water van het warmteafgiftesysteem (hiergebruikt als koelsysteem). Het energieverbruik beperkt zichtot het verbruik van de circulatiepomp.

Warmtepompen

8

WARMTEPOMPEN


49 - Wegwijzer 2006

GrondOm de warmte te kunnenbenutten die door de zonin de grond en de onder-grond rondom de woningopgeslagen werd, maaktmen gebruik van grond-warmtewisselaars. Deze worden meestal uitgevoerd onder devorm van horizontale of verticale kunststofbuizen waarin eenmengsel van water + glycol (om ook onder 0°C te kunnenwerken) circuleert. Enkele constructeurs laten rechtstreeks hetkoelmiddel in de warmtewisselaar (in dit geval, in koper) cir-culeren; deze laatste vervult dan de functie van verdamper.Bij horizontale grondwarmtewisselaars worden de buizen besttussen 1 m en 2 m diepte gelegd, bij voorkeur onder een gras-perk. De benodigde oppervlakte bedraagt 1 tot 2,5 maal deoppervlakte van het verwarmde deel van de woning, afhan-kelijk van de grondsamenstelling en de thermische eigen-schappen van de woning.

Indien de beschikbaregrondoppervlakte ontoe-reikend is, kunnen ver-ticale sondes geplaatstworden. Deze kunnendiepten bereiken van 10m tot 100 m.Bij beide systemen zalnaarmate het stookseizoen vordert, de grondrondom de buizen meer en meer bevriezen. Bijhorizontale sondes gebeurt de regeneratie spon-taan op het einde van het stookseizoen dankzijzonnewarmte (en ook regen) die in de grond drin-gen. Verticale sondes zitten hiervoor te diep en doen hiervoorberoep op warmteaanvoer via ondergrondse waterstromin-

gen. Voor een correcte dimensionering van verticale sondes isdaarom ook een grondige kennis van de ondergrond vereist.Grondwarmtepompen worden meestal gekoppeld met vloer-verwarmingssystemen. De realiseerbare SPF is iets lager danvoor water-waterwarmtepomp (omwille van de iets lagere ver-dampingstemperatuur) en situeert zich rond 3,5. Dit warmte-pompsysteem is ook geschikt voor de toepassing van naturalcooling. Het bevordert de regeneratie van de bodem.

LuchtDe ons omringende bui-tenlucht als warmtebronheeft als voordeel dat zeoveral aanwezig is engeen extra kosten metzich meebrengt zoals dithet geval is voor de water-waterwarmtepomp (putboringen)of de grond-waterwarmtepomp (plaatsing van de sondes).Daartegenover staat dat de buitentemperatuur sterk varieertover het stookseizoen ( gemiddeld in België van – 10°C tot +15°C) en dat de warmtepomp juist het slechtst zal presterenbij de laagste buitentemperatuur, dus wanneer de meestewarmte vereist wordt. Bovendien zal de verdamper van eenluchtwarmtepomp vooral bij buitentemperaturen tussen 0°Cen + 5°C tgv. van de luchtvochtigheid geleidelijk aanvriezen.De verdamper moet dan ook periodiek ontdooid worden. Ditgebeurt meestal door cyclusomkering: de verdamper wordttijdelijk condensor en de condensor wordt tijdelijk verdamper.Bij de lucht-waterwarmtepomp wordt meestal een buffervatvoorzien om de nodige warmte te kunnen leveren tijdens hetontdooien. Bij de lucht-luchtwarmtepomp worden hulpweer-standen voorzien in het luchtkanalennetwerk waarmee dittype warmtepomp haar warmte doorheen de woning ver-spreid. Met warmtepompen op buitenlucht als warmtebronkunnen SPF’s van 2,5 tot meer dan 3 gehaald worden. Door het omkeren van de cyclus in de zomer kan deze warm-tepomp ook koelen. De toepassing van actieve koeling kan inhet kader van het duurzaam gebruik van energie echter nietworden aanbevolen.

ExtractieluchtEen bijzonder interessante warmtebron is de afvoerlucht vanventilatiesystemen voor woningen. Deze lucht die meestalonttrokken wordt uit sanitaire ruimten en keuken bevindt zichvoortdurend op 18 à 20°C maar heeft een beperkte warmte-inhoud omwille van het toegepaste debiet, meestal ongeveer200 à 300 m3/h.Twee types warmtepomp maken van deze warmtebrongebruik, namelijk de tapwaterwarmtepomp of warmtepomp-boiler en de ventilatiewarmtepomp. Warmtepompboilers zijnmeestal uitgerust met een voorraadvat van 200 tot 300 l envoorzien het ganse jaar door in de totale warmwaterbehoeftevan een gezin. De winstfactoren gaan van 2,5 tot 3,5 in func-tie van de tapwatertemperatuur en het aftapprofiel.In een ventilatiewarmtepomp wordt de verse aanvoerluchtvoorverwarmd door de afgevoerde ventilatielucht. SPF’s van3,5 tot 4 zijn courant. De belangrijkste toepassingen zijnwoningen met een lage energievraag zoals passiefhuizen..


WARMTEPOMPENVOORBEELDPROJECT

Monitoring van een warmtepompinstallatieEén van de genomineerde projecten van de ‘Actie Zonnehuis III’ (1999-2000) van Elektrabel was de woning van de familie Huysmans-De Roye. In opdracht van Elektrabel volgde Laborelec de installatie van januari 2003 tot juli 2004 op door middel van een monitoring.

Sectorverenigingen

ATICMevr. Matthys VeroniqueInterleuvenlaan 62 - 3001 Leuven016/39.48.00 - Fax 016/[email protected] Technische Vereniging van deVerwarmings- en Verluchtingsnijverheiden der Aanverwante TakkenActviteiten: informatie, steun en opleidingen in technisch onderwijs, steun toegepast onderzoek, organisatieconferenties, …

FedecomPutboordersDhr. Abbeloos WillyLombardstraat 34-42 - 1000 Brussel02/545.57.58 - Fax 02/513.24.16willy.abbeloos@confederatiebouw.bewww.confederatiebouw.beBeroepsfederatie bouw, waaronder putboringen

NACEBONationale Centrale van Hout- en BouwvakondernemingenInstallateursDhr. Verstraete BartSpastraat 8 - 1000 Brussel02/238.06.05 - Fax 02/[email protected] installateurs centraleverwarming en sanitair

UBF/ACAUnie der BelgischeFrigoristen/Airconditioning AssociationMevr. Buddaert LindaJoseph Chantraineplantsoen 13070 Kortenberg02/215.18.34 - Fax 02/[email protected] koeltechniek en airconditioning

UBICUnie Belgische Installateurs CentraleVerwarmingMevr. Dhondt AnnieDhr. Debruyne RolandLombardstraat 34-42 - 1000 Brussel02/520.73.00 - Fax 02/[email protected] installateurscentrale verwarming


Syntra WestDhr. Hostyn JanGen. Jungbluthlaan 2 - 8400 Oostende059/56.43.50 - Fax 059/[email protected] voor installateurs, ingenieurs en techniekers opleidingwarmtepompen

Onderzoek

De Nayer InstituutDhr. Van Passel WillyJan De Nayerlaan 52860 Sint Katelijne Waver015/31.69.44 - Fax 015/[email protected]

www.denayer.beIWT-HOBU-project: Warmtepompen in residentiële woningen

VitoDhr. Kretzschmar JanBoeretang 200 - 2400 Mol014/33.55.40 - Fax 014/[email protected]/energie/energietechnolo-gie4.htmVlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek

Bedrijven

AccubelDhr. Kehl GréorgieIndustriestrasse 28 - 4700 Eupen087/59.16.50 - Fax 087/[email protected]/verdeler warmtepompen

AEC-SMTDhr. Beerten JulienGrote Baan 25 - 3511 Küringen (Hasselt)011/87.16.26 - Fax 011/[email protected] COMFORT houtpelletketel

AEG Home ComfortHavenlaan 104 - 1000 Brussel02/422.25.22 - Fax 02/[email protected]/invoerder warmtepompen

Air QualityDhr. Gepts PatrickMechelsesteenweg 213 - 2500 Lier03/488.08.16 - Fax 03/[email protected] wamtepompen DAIKIN,Misubishi en Samsung

Er bestaat geen kwaliteitslabel voorwarmtepompen. De bijgevoegdeadressenlijst is zuiver informatief en geeft geen kwaliteitsgarantie. U vraagt best naar referenties.

De installatieWarmtebronGrondwater, opgepompt op een diepte van 80 m enteruggepompt in dezelfde watervoerende laag op 45 mdiepte (gecombineerde pompen retourput).VerwarmingsysteemVloerverwarming op gelijkvloers en verdieping (buizen-net elke 10 cm, dikte vloer 15 cm).WarmtepompElektrisch vermogen: 3,5 kWThermisch vermogen: 17,5 kWDe warmtepomp draait bijna uitsluitend ’s nachts (aannachttarief), de dikke vloer slaat de warmte op en geeftdie gedurende de dag weer af.

MetingenHet vloerwater wordt door de warmtepomp van onge-

veer 33°C naar 43°C opgewarmd.De temperatuur van het putwater is ongeveer 13°C. Naonttrekking van de warmte door de warmtepompbehoudt het water een temperatuur van ongeveer 9,4°C.Dit resulteerde in een SPF van ongeveer 3,8.

Aanpassingen aan de installatieIn september 2003 werd de bestaande putpomp met eenvermogen van 1,130 kW vervangen door een pomp meteen vermogen van 0,830 kW. De temperatuur van hetretourwater daalde tot 8,8°C. Het aandeel van de put-pomp in het totale energieverbruik van de installatiedaalde van 24,8% naar 19,3%. Het lagere energiever-bruik van deze putpomp liet de SPF stijgen tot 4,1. Eensimulatie toont aan dat de winstfactor kan verhogen totongeveer 4,28 indien het debiet van de putpomp verdergeoptimaliseerd wordt.

51 - Wegwijzer 2006

AquamastersDhr. Rombout LucHannekenshoek 22-1 - 2200 Herentals014/23.37.56 - Fax 0475/[email protected] warmtepompen

ARTIKLIMADhr. Van Brempt EddyZwaarveld 9A - 9220 Hamme052/41.25.41 - Fax 052/41.29.660475/[email protected]/installateur warmtepomp-boilers, balansventilatiesystemen metwarmteeterugwinning en combinatiesMerk: GENVEX

BelklimaBaron Ruzettelaan 25 - 8310 Assebroek050/40.48.48 - Fax 050/[email protected] warmtepompen

CiatDhr. Boelens LucRaymond Stijnstraat 78 bis - 1080 Brussel02/414.80.80 - Fax 02/[email protected] warmtepompen

ClimapacMevr. Decorte SophieMeersbloem 46 - 9700 Oudenaarde055/61.21.21 - Fax 055/[email protected] warmtepompen

Clima-Total Dhr. Smolders JohanDhr. Leroy LucSchurhovenveld 43163800 Sint-Truiden011/69.75.72 - Fax 011/[email protected] lagetemperatuur-verwarmingssystemen

ConticlimaDhr. De Cauwer EricSkaldenstraat 121 F3 - 9042 Gent09/259.21.02 - Fax 09/[email protected] Hitachi warmtepompen

CoolconsultDhr. De Smet WilfriedAugust Van Bockxstaelestraat 439050 Gent09/231.23.33 - Fax 09/231.93.440475/[email protected] en verdeler warmtepompen

Daikin Airconditioning BelgiumDhr. Van Beeck PatrickWelvaartstraat 14-1 b. 3 - 2200 Herentals014/28.23.30 - Fax 014/[email protected] warmtepompen

DCG-KlimacomfortDhr. Lelièvre ChrisBegoniastraat 22c - 9810 Nazareth

09/385.69.33 - Fax 09/385.82.42info@dcg-klimacomfort.comwww.dcg-klimacomfort.comInvoerder warmtepompventilatie-systemen

DimplexDhr. Engels JanPaardenmarkt 83 - 2000 Antwerpen03/231.88.84 - Fax 03/[email protected] warmtepompen/warmte-pompboilers

EcotermDhr. Van de Velde LucModernadreef 38 - 9100 Sint-Niklaas03/[email protected] warmtepompen

Energy Saving SystemDhr. Lewalle Jean-MarcDhr. Daro RobertChemin de Griry 144141 Louveigné-Sprimont04/360.91.66 - Fax 04/[email protected]/Installateur fotovoltaïschezonnepanelen

EuropartnersDhr. Moyson RogerMechelbaan 36 - 1860 Meise02/270.21.21 - Fax 02/[email protected] warmtepompen

GeoservicesDhr. Dammekens JosLage Weg 121 - 2660 Hoboken03/827.91.13 - Fax 03/825.75.73dammekens.geo@pandora.bewww.aardwarmtepompen.beStudiebureau/groothandel/vloerverwar-ming/installateur warmtepompen

GSP Nijverheidsstraat 33 - 3580Beringen011/45.36.36 - Fax 011/[email protected] warmtepompen

Inventum Leyenseweg 101 - 3720 AA BilthovenNEDERLAND03/227.43.43 - Fax 03/[email protected] warmtepompboilers, warmtepompen

IZEN Dhr. Leys ManuHoeksken 56 - 2275 Lille014/55.83.19 - Fax 014/[email protected]/installateur warmtepompen

Keerman Willy Dhr. Keerman WillyDamstraat 206 - 9180 Moerbeke09/346.85.57 - Fax 09/[email protected] warmtepompen

KTI/WTIDhr. Oorts Patrik

Vermeulenstraat 83 - 2980 Zoersel03/384.32.97 - Fax 03/384.35.480475/[email protected] van technische installaties ineen eco-perspectief (warmtepompen)

Lennox BeneluxJagersdreef 1B - 2900 Schoten03/633.30.45 - Fax 03/[email protected] warmtepompen

LeroyDhr. Leroy LucFrankrijklaan 11 - 8970 Poperinge057/33.38.94 - Fax 057/[email protected] warmtepompen

MasserDhr. Braekers CharlesBergensesteenweg 389 - 1070 Brussel02/520.26.91 - Fax 02/[email protected] warmtepompen/warmte-pompboilers

Nathan Import ExportDhr. Dewandeleer GertKouterdreef 45 - 2800 Mechelen015/21.28.75 - Fax 015/[email protected] Watterkotte warmtepompen

NotocoDhr. Vertriest ChrisSuikerstraat 70 - 9340 Lede053/80.20.21 - Fax 053/80.20.750478/[email protected]/verdeler warmtepompsystemen

REHAU Dhr. Van de Poel StefanAmbachtenlaan 22 - 3001 Heverlee016/39.99.22 - Fax 016/39.99.130475/[email protected]/verdeler van vloerverwarmings-systemen, warmtepompen en leiding-systemen voor aardwarmtewisselaars

Rothaflex BelgiumDhr. Huyberechts LouisTervuursesteenweg 32a - 3060 Bertem016/48.17.89 - Fax 016/[email protected] warmtepompen

SanecalDhr. Castelijn PeterArchimedesstraat 60 - 8400 Oostende059/55.16.66 - Fax 059/[email protected] warmtepompenHoofdmerk DAIKIN

SiemensDhr. Robbrecht EricGuido Gezellestraat 121 1654 Huizingen02/536.21.11 - Fax 02/[email protected]/fabrikant warmtepompen


Websites

http://www.heatpumpcentre.org

Website van het IEA Heat Pump Centre.

Technische informatie, internationale publicaties, conferenties en studiedagen.

http://www.ehpa.org

Website van de European Heat Pump Association.

Nieuwsbrief, informatie over projecten, publicaties en envenementen.

http://www.stichtingwarmtepompen.nl

Website van de Nederlandse Stichting Warmtepompen (leveranciers en fabrikanten ).

Informatie over leveranciers en fabrikanten + algemene informatie.

http://www.izw-online.de

Website van het Informationszentrum Wärmepumpen und Kältetechnik.

Publicaties, technische informatie.

http://www.igshpa.okstate.edu

Website van de International Ground Source Heat Pump Association

Informatie over publicaties, activiteiten, voorbeeldprojecten, ...

http://www.fws.ch

Website van de Fördergemeinschaft Wärmepumpen Schweiz.

Publicaties, technische informatie

http://www.wpz.ch

Website van het Wärmepumpen-Testzentrum Töss

Testresultaten van warmtepompen

http://www.waermepumpe-bwp.de

Website van het Bundesverband Wärmepumpe (BWP) e.V.

Technische informatie over warmtepompen en informatie over de Duitse markt.

www.warmtepompenwegwijzer.nl

Portaalsite van Novem over warmtepompen & energieopslag.

Referentieprojecten (BOA-Constructie), de Quick Scan Utiliteitsbouw, links, enz.

www.kwaliteitskeurwarmtepompen.nl

Website van de Stichting Kwaliteitskeur Warmtepompen.

Informatie over de kwaliteitsgarantie voor warmtepompen, goedgekeurde warmtepompen en leveranciers.

www.geoexchange.org

Website van de Geothermal Heat Pump Association in de Verenigde Staten.

Technische informatie en voorbeelden van warmtepompinstallatie met grond of grondwater als warmtebron.

www.igshpa.okstate.edu

Website van de International Ground Source Heat Pump Association.

Technische informatie over warmtepompinstallatie met grond als warmtebron.

Stiebel EltronDhr. Van den Abeele Ludorue Mitoyenne 897 - 4840 Welkenraedt087/88.14.65 - Fax 087/[email protected] warmtepompen

T3Dhr. Vercauteren PhilipHoogkamerstraat 108G - 9140 Temse03/711.35.87 - Fax 03/[email protected] warmtepompen

TuerlingsDhr. Tuerlings G.Keerbergenbroek 8 - 3150 Haacht016/60.31.70 - Fax 016/[email protected] www.tuerlings.beFabrikant/installateur warmtepompen

Viessmann-Belgium Dhr. Piette IvanHermesstraat 14 - 1930 Zaventem02/712.06.66 - Fax 02/[email protected] warmtepompen

WARMTEPOMPEN

53 - Wegwijzer 2006

A.G.W. ( Antwerpse Grond- enWaterwerken) Werverstraat 422531 Vremde03/460.19.60 - Fax 03/[email protected]

Amcal Industrielaan 10 8810 Lichtervelde051/72.47.42 - Fax 051/[email protected]

Aqualim Begijnenwinning 58 A 3980 Tessenderlo013/67.80.27 - Fax 013/[email protected]

Boringen Vandaele Heidelbergstraat 26 A 8210 Loppem050/79.29.62 - Fax 050/79.29.63frank@vanhie_vandaele.be

Celis WatertechGrote Steenweg 1123454 Rummen011/58.14.13 - Fax 011/[email protected]

Gebo Stenehei 2 2480 Dessel014/37.71.25 - Fax 014/[email protected]

Geolab Plaanstraat 1 9810 Nazareth09/385.84.00 - Fax 09/[email protected]

Lippens Jan Oude Waalstraat 294 9870 Zulte09/388.55.33 - Fax 09/[email protected]

Mooris Irrigation Donk 55 2360 Oud-Turnhout014/45.18.80 - Fax 014/[email protected]

Noterman Putboringen Steenweg 18 B 9661 Parike055/42.84.99 - Fax 055/[email protected]

Putboringen Van Casteren Harmoniestraat 40 2230 Ramsel016/69.93.28 - Fax 016/[email protected]

Putboringen Van Deynse Krommewege 809990 Maldegem050/71.66.14 - Fax 050/[email protected]

Vanhecke Izegemsestraat 85 8850 Ardooie051/74.64.15 - Fax 051/[email protected]

Verheyden Mechelbaan 5 2861 O-L-V-Waver015/75.59.07 - Fax 015/[email protected]

Vyncke Alfons Poststraat 38/408560 Gullegem056/41.14.34 - Fax 056/[email protected]

De volgende boorbedrijven voeren sporadisch of regelmatig boringen uit voor de plaatsing van een verticale grondwarmtewisselaar of voor het oppompen enterugpompen van grondwater als warmtebron. U vraagt best naar referenties

Boorbedrijven


AARDWARMTE

Aardwarmte wordt meestal tot de hernieuwbareenergiebronnen gerekend, hoewel de benuttigingvan een bepaalde put tot uitputting ervan kanleiden. Het is de enige energiebron waarvan deenergie niet afkomstig is van de zon.

Het fysisch (theoretisch) potentieel ervan in Vlaanderen wordtgeschat op 3.000 MWthermisch in de vorm van lage-tempera-tuur-warmte. Het realiseerbaar potentieel wordt voorVlaanderen op 200 MWth geschat, dit is ca. 1.200 GWh perjaar (bij 6.000 vollasturen).

Technieken en toepassingen

De technieken en mogelijke toepassingen van aardwarmtezijn vergelijkbaar met conventionele toepassingen van ver-warmingstoestellen en warmte(recuperatie)bronnen, voor-namelijk de productie van sanitair warm water, en de ver-warming van gebouwen.Bij hoge temperaturen kan men in principe overgaan totelektriciteitsproductie.

Technisch realiseerbaar potentieel in Vlaanderen

In tegenstelling tot ondermeer Ijsland en een klein gedeeltevan Italië, bevinden warmwaterhoudende grondlagen inVlaanderen zich op grote dieptes (1.500 meter en meer). Ditbetekent dat de winning ervan zeer grote investeringen vergt. Gezien het feit dat er in Vlaanderen per jaar méér dan 90.000GWh afvalwarmte beschikbaar is aan de oppervlakte, alleenal bij de elektriciteitscentrales en raffinaderijen, lijkt het on-logisch om naar warm water te boren op dieptes van 1500meter en meer.De proefprojecten in het verleden gaven de technischemoeilijkheden aan en leerden dat energieverbruiker en instal-latie dicht bij elkaar moesten liggen.

Wetenschappelijk en industrieelpotentieel

De afgelopen zeven jaar zijn er geen initiatieven meer ont-plooid op het vlak van energiewinning uit de ondergrond. Wekunnen dan ook stellen dat er momenteel voor deze tech-nologie geen noemenswaardig industrieel potentieel bestaatin Vlaanderen.In het Kenniscentrum Ondergrondse energiebronnen aan deVITO wordt het Vlaams geologisch en mijnbouwkundigarchief beheerd en wordt wetenschappelijk onderzoekgedaan naar alternatieve gebruiksmogelijkheden van deVlaamse ondergrond en het duurzaam gebruik van de aan-wezige grondstoffen.De technologische evoluties worden opgevolgd en gepro-jecteerd op de Vlaamse geologische context.

Aardwarmte

9

Adressen

Onderzoek

VitoExpertise Centrum GrondstoffenKenniscentrum Ondergrondse EnergiebronnenDhr. Kretzschmar JanBoeretang 2002400 Mol014/33.55.40 - Fax 014/[email protected]/energie/energietechnologie4.htmVlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek

De overheid ondersteunt de toepassing van her-nieuwbare energiebronnen met volgende steun-maatregelen. Meer informatie kunt u - tenzij an-ders vermeld - aanvragen bij de Afdeling Natuur-lijke Rijkdommen en Energie (ANRE) van het Minis-terie van de Vlaamse Gemeenschap (adres: zieverder of op de website: www.energiesparen.be).

1. Enkel voor bedrijven (niet voor openbare organisaties of privépersonen):

Acties van de Vlaamse overheid

1.1. EcologiepremieVoor grondstoffenbesparende, energiebesparende ofmilieuvriendelijke investeringen kunnen kleine, middel-grote en grote ondernemingen ecologiesteun krijgen.(van toepassing op onder meer windenergie, biomassa,fotovoltaïsche zonnepanelen).

Meer informatie zie: www.energiesparen.be

1.2. Acties en Initiatieven in het kader van het rationeel energiegebruik en de alternatieve energiebronnenEen subsidie kan worden verleend binnen de perken vande begrotingskredieten, aan iedere vereniging met rechts-persoonlijkheid, die actief is op het terrein van het ratio-neel energieverbruik en de aanwending van hernieuwba-re energiebronnen. De subsidie bedraagt maximaal 2500euro. De begunstigde mag geen andere gewestelijke sub-sidiëring ontvangen voor dezelfde activiteiten waarvoorzij krachtens deze regeling subsidie aanvragen.

Acties van de Federale overheid

1.3. Verhoogde investeringsaftrek voor energiebe-sparende investeringen (Van toepassing op wind-energie, biomassa, waterkracht, zonneboiler, fotovoltaï-sche zonnepanelen, warmtepompen).Artikel 69 van het Wetboek der Inkomstenbelasting(W.I.B.) biedt bedrijven de mogelijkheid hun belastbare

winst te verminderen met een verhoogde investerings-aftrek voor energiebesparende investeringen. De aftrekwordt verricht op de winst van het belastbaar tijdperktijdens hetwelk de vaste activa zijn verkregen of totstand zijn gebracht. Voor de energiebesparende investe-ringen, gedaan tijdens het belastbaar tijdperk dat aanaanslagjaar 2004 verbonden is, is er een verhoogdeaftrek van 13,5%.


2. Voor iedereen:

Acties van de Vlaamse overheid

2.1. Investeringssubsidies voor fotovoltaïsche systemen (niet voor bedrijven):De Vlaamse overheid voorzag in 2005 een subsidie van50% voor de investeringen in fotovoltaïsche zonne-panelen, zolang er budget beschikbaar was. Deze sub-sidie is reeds uitgeput. Deze investeringssubsidie werdgekoppeld aan een groenestroomcertificaat van 150euro per 1000 kWh geproduceerde groene stroom uitzonne-energie gedurende 10 jaar.

In 2006 zal er een subsidie worden voorzien van 10%voor de investeringen in fotovoltaïsche zonnepanelen,zolang er budget beschikbaar is. Deze investeringssubsi-die wordt gekoppeld aan een groenestroomcertificaatvan 450 euro per 1000 kWh geproduceerde groenestroom uit zonne-energie gedurende 20 jaar.


Acties van de Federale overheid

2.2. Fiscale maatregelenU kunt een aantal energiebesparende maatregeleninbrengen bij uw jaarlijkse belastingsaangifte. Hetbetreft hier uitgaven voor inkomstenjaar 2004, aanslag-jaar 2005. Per aanslagjaar kunt u meerdere facturenindienen voor investering in verschillende maatregelen.Maar hier blijft de regel dat het bedrag dat u per jaar perwoning kunt recupereren voor alle maatregelen samen,

Overzicht van subsidieregelingenvoor hernieuwbare energiebronnen

10

OVERZICHT VAN SUBSIDIEREGELINGEN

55 - Wegwijzer 2006

beperkt is tot 620 euro geïndexeerd per jaar voornieuwbouw en 750 euro geïndexeerd per jaar voor ver-bouwingen. De datum van betaling van de factuur isbepalend voor de belastingaangifte. Vanaf 2006 zal hetbedrag voor inkomstenjaar 2006, aanslagjaar 2007 ver-moedelijk verhogen.Zonneboilers:40% van de investering komt in aanmerking voor hetbelastingvoordeel. Fotovoltaïsche installaties:40% van de investering komt in aanmerking voor hetbelastingvoordeel.Warmtepompen:40% van de investering voor de vervanging van eenoude stookketel door een warmtepomp komt in aan-merking voor het belastingvoordeel.Biomassa:40% van de investering voor de vervanging van eenoude stookketel door een houtketel komt in aanmer-king voor het belastingsvoordeel.

2.3. BTW-tarief bij renovatieVoor nieuwbouwwoningen is een BTW-tarief van 21%van toepassing. Een woning renoveren kan aan eenBTW-tarief van 6% (woningen vanaf 5 jaar oud). Van1 januari 2000 tot 31 december 2005 is dit zelfs geldigvoor woningen die 5 jaar oud zijn. Deze maatregel isook interessant voor energiebesparende maatregelen:plaatsing van isolatie, zonneboiler, fotovoltaïsche zon-nepanelen, vervangen van centraleverwarmingsketelmits bepaalde voorwaarden.


Acties van de distributienetbeheerders

2.4. De REG-acties van de distributienetbeheerdersDe elektriciteitsdistributienetbeheerders (vroeger inter-communales voor elektriciteit) kennen in 2005 en 2006voor een aantal energiebesparende maatregelen een pre-mie toe. De maatregelen waarvoor een premie wordttoegekend, de hoogte van de toegemoetkomingen en detoekenningsvoorwaarden verschillen per netbeheerder. Als u een premie wenst aan te vragen of meer informa-tie wenst over bepaalde acties, dient u rechtstreeks con-tact op te nemen met uw netbeheerder.

Zonneboilers:Een premie van 625 euro is mogelijk Warmtepompen:Het bedrag is afhankelijk van het geïnstalleerde com-pressorvermogen, met een maximum van 2112,17 eurovoor een vermogen van 10 kVA en kan bekomenworden bij bepaalde netbeheerders.Warmtepompboilers:Een premie van 625 euro is mogelijk.

Als u een premie wenst aan te vragen of meer informatiewenst over bepaalde acties, dient u rechtstreeks contact opte nemen met uw netbeheerder.

Acties van de provincies

De provincie Vlaams Brabant kent, onder dezelfde voor-waarden als de netbeheerders, een premie van 625 eurotoe voor de installatie van een zonneboiler.Na te vragen bij Hilde Hacour (016/26.72.78,[email protected]).

Acties van de gemeenten

2.5. Lokale gemeentelijke subsidiesHeel wat gemeenten geven een extra premie voor deinstallatie van een zonneboiler, fotovoltaïsche zonne-installaties en warmtepompen.Deze premie bedraagt meestal 250 à 1000 euro.

3. Europese steunprogramma’s

In het 6-de Kaderprogramma van de Europese Unie ver-schijnen regelmatig nieuwe oproepen voor Europese project-voorstellen in het domein van duurzame energie. Het gaat om field ‘Sustainable energy systems’ onder hetthema ‘Sustainable development, global change and eco-systems’. Meer informatie op de speciale websitehttp://www.cordis.lu/sustdev/energy/home.html

Belgische contactpersonen in het domein energie:

IWTBischoffsheimlaan 25, 1000 Brussel02/209.09.00 - Fax 02/223.11.81e-mail: [email protected]

Ministerie van Economische zakenE6 - Divisie ConcurrentievermogenW. DegrieckNorthgate IIIKoning Albert II laan 16, 1000 Brussel02/206.42.19 - Fax 02/206.57.12

Financiële steunmaatregelen voor elektriciteit op basis van hernieuwbare energiebronnen

Sinds 1 januari 2002 trad het systeem op basis van groene-stroomcertificaten in werking. Hieronder volgen in een noten-dop de krachtlijnen van dit systeem:



De Vlaamse regering legt met het Elektriciteitsdecreet van 17juli 2000 aan de elektriciteitsleveranciers de verplichting opom een bepaald percentage van hun elektriciteitsleveringenuit hernieuwbare energiebronnen te betrekken.De elektriciteitsleveranciers kunnen groenestroomcertificatenverkrijgen:• door te investeren in productie-installaties die gebruik

maken van hernieuwbare energiebronnen • of door de certificaten aan te kopen bij andere groene-

stroomproducenten.Indien de elektriciteitsleveranciers niet voldoende certificatenkunnen voorleggen, wordt per groene kWh die ze te weinigleveren een boete aangerekend. Deze boete bedraagt 0.125euro per kWh in vanaf 2004.

Voor elektriciteit opgewekt met netgekoppelde decentraleproductieinstallaties met een vermogen < 10 kWp is boven-dien vrije uitwisseling met het net toegestaan. In de praktijkbetekent dit dat de opgewekte elektriciteit gevaloriseerd kanworden aan dagtarief (± 0,15 euro/kWh voor particulieren,lager tarief voor bedrijven).

informatie:Ministerie van de Vlaamse GemeenschapAfdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie (ANRE)North Plaza BKoning Albert II-laan 71210 Brussel02/553.46.00 - Fax 02/553.46.01e-mail: [email protected]: www.energiesparen.be


57 - Wegwijzer 2006


Als het om (hernieuwbare) energie en energiebe-sparing gaat, kan u in de Vlaamse administratie bijde Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie(afgekort ANRE) terecht. We hebben voor u de opInternet beschikbare informatie samengebracht ineen handig overzicht. Maar u kunt hetzelfdenatuurlijk ook al surfend nalezen.

ENERGIE IN DE VLAAMSE ADMINISTRATIE

Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie

Deze afdeling is officieel in volgende structuur ondergebracht:Ministerie van de Vlaamse GemeenschapDepartement Economie, Werkgelegenheid, BinnenlandseAangelegenheden en LandbouwAdministratie EconomieAfdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie

AdresNorth Plaza BKoning Albert II-laan 7, 1210 BrusselSecretariaat:02/553.46.00 - Fax 02/553.46.01e-mail: [email protected] http://www.energiesparen.be

AfdelingshoofdLuc Peeters

Bevoegdheden• opvolgen van het energieen delfstoffenbeleid en het

geologisch onderzoek in Vlaanderen;• aanmoedigen van het rationeel energiegebruik en controle

op de energiebevoorrading en- distributie;• controle van de naleving van het isolatiedecreet voor

woongebouwen in het Gewest; • afleveren van adviezen en attesten in het kader van het

ecologiecriterium, demonstratieprojecten, fiscale aftrek enandere subsidiedossiers i.v.m. REG;

• beheer van het grindfonds.

De afdeling Energie staat in voor de promotie van een verantwoord energiegebruik en van de duurzame energievoor-ziening, het verminderen van de impact van de energiewinningen het energieverbruik op het milieu en de vermindering vande energie-afhankelijkheid van de Vlaamse economie.

Hernieuwbare energieMark Draeck, tel. 02/553.46.21e-mail : [email protected]

Meer informatie:Over volgende thema’s vindt u op de website van ANREaparte informatiepagina’s:• Overheidssteun Rationeel Energie Gebruik; • Hernieuwbare energie;

• REG gebouwen – sensibilisering; • Europese programma's; • BBT/EMIS (Best Beschikbare Technieken/Energie- en Milieu

Informatie Systeem); • Decentrale elektriciteitsproduktie – WKK;• Energiestatistieken;• Publicaties inzake energiebesparing en hernieuwbare

energie;• Communicatiecampagnes inzake energiebesparing.

PublicatiesU kunt op de website: www.energiesparen.be de integraletekst van de “Beleidsnota Energie 2004-2009”inkijken eninladen op uw PC. De volgende publicaties zijn in papieren versie beschikbaar:ANRE, tel. 02/553.46.00, e-mail: [email protected]. Demeeste brochures kunt u ook downloaden via de websitewww.energiesparen.be

Hernieuwbare energie• Subsidieregeling voor fotovoltaïsche panelen (elektronische

versie).

Rationeel Energiegebruik (REG)• Ideeën voor energiezuinig wonen;• praktische gids voor als u binnenkort gaat bouwen of

verbouwen: energieprestatieregelgeving vanaf 1 januari2006;

• Moderne Kantoren: meer comfort met minder energie;• Maak uw huis energiezuinig en betaal minder belastingen• Energie besparen in de horeca: tips en mogelijkheden voor

rationeel energiegebruik op een rijtje.

Steunprogramma’s• Steun voor demonstratieprojecten energietechnologieën;• Financiële steun voor de plaatsing van fotovoltaïsche

zonnepanelen;• Subsidies aan verenigingen: Toelage voor acties en

initiatieven in het kader van het rationeel energieverbruiken de alternatieve energiebronnen;

• Ecologiesteun voor ondernemingen die energiebesparendeinvesteringen willen doorvoeren.

Diversen• Alternatieve aandrijfsystemen en brandstoffen voor voertuigen.

Energie in de Vlaamse administratie

11

Deze brochure is gratis verkrijgbaar bij:

ODE-Vlaanderen Ministerie van de Vlaamse GemeenschapLeuvensestraat 7b1 Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie3010 Kessel-Lo (ANRE)tel. 016/23.52.51, fax 016/48.77.44 Koning Albert II-laan 7e-mail: [email protected] 1210 Brusselwebsite: www.ode.be tel. 02/553.46.00

fax: 02/553.46.01e-mail: [email protected]: www.energiesparen.be

ODE-Vlaanderen vzw, de Organisatie voor Duurzame Energie Vlaanderen, wil de toepassing vanduurzame energie en energiebesparing in Vlaanderen stimuleren. Sinds het najaar 1998 werkt ODE-Vlaanderen met de steun van de Vlaamse overheid als centraleinformatiezender over duurzame energie voor het Vlaams Gewest.

ODE-Vlaanderen werd op 7 februari 1996 opgericht als koepelvereniging door een brede groepinstellingen, vzw’s en individuele stichtende leden. Als ledenvereniging staat ODE-Vlaanderen openvoor iedereen die haar doelstellingen onderschrijft en haar werking wil steunen.

Bezoek onze website: www.ode.be

COLOFON

Samenstelling:Organisatie voor Duurzame Energie Vlaanderen(ODE-Vlaanderen vzw)

in opdracht van:Ministerie van de Vlaamse GemeenschapAfdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie

Verantwoordelijke uitgeverLuk VandaeleVoorzitterODE-Vlaanderen vzw

Design & opmaak Studio Dermaux

Druk Enschede - Van Muysewinkel

DepotnummerD/2005/3241/214

�

Duurzame Energie - passiefhuis.info

Documents

Transcript of Duurzame Energie - passiefhuis.info