2012

100

D U M O RT I E R A

Dumortiera publiceert bijdragen over de flora en vegetatie van België en de aangren zende gebie den, zoals berichten over inven ta ri sa ties, bijdragen over uitbreiding of achter uitgang van hogere planten, varens, mos sen, korstmossen, algen en padden stoelen, deter mi na tiesleutels als aan vulling bij de Flora van België en korte mededelingen.

Dumortiera is een uitgave van de Nationale Plantentuin van België (Meise) en de Konink­lijke Belgische Botanische Vereniging. Ze is genoemd naar Barthélemy Dumortier (1797­1878), een van de grondleggers van de Natio­nale Plan ten tuin en eerste voorzitter van de Koninklijke Belgische Botanische Vereniging.

Abonnementen – Met ingang van het nummer 101 houdt de gedrukte versie van Dumortiera op te bestaan. Het tijdschrift wordt voortaan in digitale vorm gratis verstuurd naar alle belang­stellenden. Zie voor meer informatie de brief die samen met Dumortiera 100 naar alle abon­nees is verstuurd.

Dumortiera accueille des articles sur la flore et la végétation de la Belgique et des régions voisi nes: comptes­rendus d’herborisa tions, études sur l’ex pan sion ou la régression des plantes supérieures, fougères, mousses, li­chens, algues et champignons, clés de déter­mination et autres additions à la Flore de Bel­gique, notes floristiques, etc.

Dumortiera, publié par le Jardin botanique natio nal de Belgique (Meise) et la Société Royale de Botanique de Belgique, est dédié à la mémoire de Barthélemy Dumortier (1797­1878), l’un des fondateurs du Jardin botanique national de Belgique et premier président de la Société royale de Botanique de Belgique.

Abonnements – A partir du numéro 101, la version imprimée de Dumortiera sera arrêtée. La revue sera désormais publiée sous forme digitale et sera envoyée gratuitement à tous les intéressés. Pour plus d’information, voir la lettre jointe au numéro 100.

CoverillustratieMonospecifieke begroeiing met Meum atha­manticum in het militair kamp van Elsenbon. Zie het artikel op pagina 33. (Foto Jean­Yves Baugnée)

Illustration de couverturePeuplements monospécifiques de Meum atha­manticum dans le camp militaire d’Elsenborn. Voir l’article à la page 33. (Photo Jean­Yves Baugnée)

Redactie / Rédaction :

Ivan Hoste, Nationale Plantentuin van België, Domein van Bouchout, B­1860 Meise [ivan.hoste@br.fgov.be]Redactiecomité / Comité de rédaction : P. Meerts, L. Vanhecke, W. Van Landuyt & F. Van Rossum

Dumortiera is subject to copyright. All rights are reserved. Permission for use must always be obtained from the National Botanic Garden of Belgium, Meise. © 2012 National Botanic Garden of Belgium. Printed in Belgium by Universa

(Wetteren). Publication date fascicule 100: 30.04.2012

DUMORTIERA 100 – 30.04.2012 1

Abstract. – Stability of the vegetation of the marsh of Heinsch (Belgian Lorraine) over three decades. The marsh of Heinsch is situated in the floodplain of the river Semois. It comprises a complex of reed beds, oligo-mes-otrophic, calcareous to acidophilous fens and wet grass-lands, and mesotrophic to eutrophic sedge swamps (Mag­nocaricion). It is home to many rare and threatened plant species for the Walloon Region and Belgium. Veg etation of fifteen plots was sampled in 2010 and com pared with 12 plots surveyed in 1976 in the same vegetation zones. The vegetation units had not changed between 1976 and 2010, showing similar floristic composition. This indicates that more than 30 years of management has successfully main-tained the floristic diversity of the site. However, nitrophil-ous vegetation is locally observed as a result of frequent inundations by pollut ed rivers.

Samenvatting. – Stabiliteit van de vegetatie van het moeras van Heinsch (Belgisch Lotharingen) in de voor-bije drie decennia. Het moeras van Heinsch behoort tot de moerassen van de Haute Semois, die gekenmerkt wor-den door een complex van uitgestrekte rietvelden, oligo-mesotrofe kalkrijke to kalkarme laagveenmoerassen en natte graslanden, en mesotrofe tot eutrofe zeggen gemeen-schappen (Magnocaricion). Ze herbergen meer dere in Wal-lonië (en België) zeldzame en bedreigde plan tensoorten. Vijftien vegetatieopnames werden in 2010 ge maakt en vergeleken met 12 vegetatieopnames uit 1976 in dezelfde vegetatiezones. Dezelfde vegetatie-eenheden, nog steeds met een gelijkaardige floristische samen stel ling, werden in 2010 teruggevonden. Dit duidt erop dat meer dan 30 jaar beheer heeft bijgedragen tot het behoud van de planten-diversiteit van de site. Toch zijn plaatselijk ook nitrofiele vegetaties waargenomen als een gevolg van regelmatige overstroming door vervuild beek water.

Introduction

Le marais de Heinsch (Prov. de Luxembourg, Belgique) se situe dans la vallée supérieure de la Semois (district phytogéographique lor-rain), sur le territoire des communes d’Arlon (anciennement Heinsch et Hachy) et d’Attert (anciennement Thiaumont). Le marais occupe la zone de confluence des ruisseaux du Krips-bach et du Bierbach avec l’ancien cours de la Semois, au pied de la Cuesta Siné mu rienne, et se trouve en amont du marais de Fouches, dont

il est séparé par la voie ferrée Bruxelles-Arlon et l’autoroute E 411.

Réserve naturelle privée depuis 1971, le marais de Heinsch est repris comme site de grand intérêt biologique (SGIB), faisant par-tie de la Zone Natura 2000 BE34057 « marais de la Haute Semois et Bois de Heinsch ». La réserve naturelle s’est agrandie grâce à des achats réalisés notamment dans le cadre de pro-jets Life de l’Union Européenne entre 1997 et 2003. La réserve couvre actuellement 36,52 ha (dont 26,01 ha en propriété de l’asbl Réserves naturelles-RNOB (Natagora) et 9,95 ha appar-tenant à la commune d’Arlon), locali sés dans les carrés IFBL L7.46.23, 32, 34, 41, 43 et 44. Seuls 10,99 ha bénéficient du statut de réserve naturelle agréée par la Région Wallonne. La partie centrale du marais (19 ha) a été classée par la Région Wallonne en tant que monument naturel sur base du CWATUP.

Le marais de Heinsch est constitué d’un bel ensemble de vastes roselières, de prairies humides et bas-marais en radeaux flottants, de magnocariçaies, de mégaphorbiaies, et de bou -laies, établis sur une lentille de tourbe pouvant atteindre 3 m d’épaisseur en son centre et sur sol minéral marneux (marnes hettangiennes) plus à l’ouest. Jusque dans les années 1950, le marais était surtout utilisé par la population locale comme prés de fauche à fourrage ou à litière, créant un paysage très ouvert avec une végétation relativement basse. Depuis 1972, la réserve fait l’objet d’innom brables travaux de gestion (principalement de la fauche avec exportation de la litière, mais aussi du débrous-saillage et du déboisement), ayant pour objec-tif de maintenir le milieu ouvert et la qualité biologique du marais. L’arrêt de l’usage agro-pastoral ou l’absence de gestion d’un tel marais entraînerait une évolution de la végétation de la

Stabilité de la végétation du marais de Heinsch (Lorraine belge) sur trois décenniesFabienne Van Rossum1*, Sandrine GodefRoid1 & Patrick VeRté2

1 Jardin botanique national de Belgique, Domein van Bouchout, B-1860 Meise 2 rue JC Hugo 75, B-6730 Bellefontaine* [fabienne.vanrossum@br.fgov.be]

DUMORTIERA 100 – 30.04.20122

partie tour beuse vers la roselière sèche et des prairies sur marne vers la mégaphorbiaie. On observerait ensuite un atterrissement progres-sif du marais, avec évolution vers la saussaie marécageuse et l’aulnaie marécageuse (Herre-mans 1991 ; Ver té 2007).

Ce marais abrite de nombreuses espèces typiques des bas-marais tourbeux alcalins, grâce aux sources de la Cuesta Sinémurienne dont les suintements alimentent le marais en eaux oligotrophes riches en calcaire. On y rencontre plusieurs habitats d’intérêt commu-nautaire : tourbières tremblantes à Carex dian­dra (7140 ; code WALEUNIS D2.32), ra deaux de Menyanthes trifoliata et Comarum palustre (7140 ; code WALEUNIS D2.39), et méga-phorbiaie rivulaire (6430 ; code WAL EUNIS E5.41).

Bon nombre d’espèces végétales pré sentes dans la réserve sont d’importance patrimo niale pour la Région Wallonne et la Belgique (e.a. Aconitum napel lus subsp. lusitanicum, Carex appropin quata, Carex lepido carpa, Epi pactis palustris, Par nassia palus tris, Ra nunculus lin­gua), mais régressent et ten dent à disparaître (Saintenoy-Simon et al. 2006 ; Van Landuyt et al. 2006).

La végé tation des marais de la Haute Se-mois a déjà fait l’objet de nombreuses études (e.a. Duvi gneaud 1948 ; Vanden Berghen 1951, 1952 ; Parent 1973 ; Tanghe & Herre mans 1990). Parmi ceux-ci, Overal (1977) a réalisé une description des différents types de végé ta-tion de la partie centrale du marais de Heinsch en réalisant des relevés phyto socio logiques le long de deux transects (figure 1). L’objectif du présent travail est de re-décrire ces grands types de végétation à l’aide de nouveaux relevés phy-tosociologiques réali sés dans les mêmes zones en juillet 2010. La comparaison des deux séries de relevés de végétation permettra d’étudier la dynamique de la végé tation dans un contexte de gestion du marais, dont l’objectif dès les années 1970 était de maintenir la qualité biolo-gique des commu nautés végétales.

Matériel et méthodesQuinze relevés de végétation (ci-après notés H1-15) ont été réalisés le 8 juillet 2010 sur une

surface de 4 à 10 m². Les espèces pré sen tes dans l’entourage immédiat du carré ont égale-ment été notées. Le recouvrement des taxons a été estimé suivant l’échelle de Braun-Blan-quet (+ : <1 % ; 1 : 1-<5 % ; 2 : 5-25 % ; 3 : 25-50 % ; 4 : 50-75 % ; 5 : 75-100 %). Ces données sont comparées à 12 relevés phyto-sociologiques (O1, O3-13) réalisés en juillet 1976 (Overal 1977) le long de deux transects, l’un plutôt NE-SO, et l’autre traversant le ma-rais dans sa largeur (plutôt SE-NO) (figure 1). Les grands types de végétation que B. Overal a décrits (Overal 1977) à l’aide de ces rele-vés sont (les relevés de 2010 réalisés dans les mêmes zones sont repris entre paren thè ses) :• roselière mouillée à Phramites australis : O1 (H1) ;• magnocariçaie eutrophe à Carex acutiformis et Carex paniculata : faciès typique (mouil-leux) : O3-4 (H2-3) ; faciès à Phalaris arun­dinacea : O5 (H4) ; faciès à Calamagrostis canes cens : O6-7 (H5-6) ; faciès à Filipendula ulmaria : O8 (H7) ; faciès à Carex disticha : O9 (H8) ;• marais oligo-mésotrophes : cariçaie à Carex diandra, avec groupements pionniers à Carex rostrata et Comarum palustre : O10 et cari çaie à Carex disticha : O11 (H9-12) ; jonchaie à Juncus acutiflorus : O12, et O13 avec espè ces du Molinion (H13-15).

Une classification des relevés et des espèces a été réalisée à l’aide du programme TWIN-SPAN (Hill & Šmilauer 2005). L’analyse de TWINSPAN consiste en une ordination des re-levés et des espèces, et permet de regrouper les espèces et les relevés ayant des caracté ristiques écologiques communes sous la forme d’un ta-bleau (tableau 1). La typologie des unités de végétation décrites ci-dessous suit Catteau et al. (2009) et Géhu (2006).

Résultats et discussion

La classification des espèces et des relevés de 1976 et 2010 par TWINSPAN (tableau 1, figure 2) indique que l’on retrouve les mêmes grands types de végétation trois décennies plus tard, avec des cortèges floristiques qui sont restés similaires. En effet, la roselière mouillée (H1,

DUMORTIERA 100 – 30.04.2012 3

Phragmition) sur tourbe occupe toujours une surface considérable dans la par tie méridionale du marais (figure 1). On re trouve la même sé-quence est-ouest de types de végétation : les relevés H13-15 réalisés dans la zone des suin-tements au pied de la Cuesta Sinémurienne en bordure est du marais, consistent en une jonchaie acutiflore (Juncion acutiflori) en mo-saïque avec du bas-marais plutôt alcalin (Cari­cion davallianae) et de la moliniaie (Molinion). En continuant vers l’inté rieur du marais, à la jonchaie succède (avec une certaine transition) une prairie flot tante oligo-mésotrophe (H9-11), composée d’une mosaïque de bas-marais plutôt acido cline (Caricetalia fuscae), et de moliniaie (Molinion mais aussi Calthion), à radeaux de

Menyanthes trifoliata et Comarum palustre. Carex disticha ne semble plus dominer comme pour les relevés O9 et O11 de 1976, mais l’on peut noter une certaine progression de Carex rostrata, qui est caractéristique de marais plus oligotrophes que Carex disticha (Ellenberg et al. 2001).

Les mêmes faciès de magnocariçaies méso-trophes à eutrophes ont pu être identifiés en 2010 : la magnocariçaie très mouilleuse (Ma­gnocaricion), dominée par Carex acuti formis (H2-3) ou enrichie en grands touradons de Ca­rex paniculata (H12) tout en conservant une composition floristique assez similaire (tableau 1). Vers le côté ouest du marais, là où la tourbe devient plus mince, la cariçaie, qui comporte

Figure 1. Carte de la végé­tation actuelle simplifiée du marais de Heinsch (partie centrale), d’après Verté (2006). H1­H15: localisa­tion des relevés de 2010. Les deux transects d’après Overal (1977) sont indiqués en pointillé

DUMORTIERA 100 – 30.04.20124

Numéro des relevés H1 O1 H13 H14 H15 O13 H9 O11 O12 H8 O10 H10 H11 O9Surface inventoriée (m2) 10 1300 4 4 4 150 4 80 200 4 100 4 4 80

Roselière mouilléePhragmites australis 5 5 . . . . . . . . . . . .Jonchaie acutiflore à éléments de moliniaie et de bas-marais alcalinCrepis paludosa . . + 1 1 1 + . . . . . . .Carex lepidocarpa . . . 1 . 2 . . . . . . . .Carex panicea . . 1 2 2 2 . . . . . . . .Dactylorhiza majalis . . [+] + [+] + . . . + . . . .Epipactis palustris . . . . [+] 2 . . . . . . . .Succisa pratensis . . . 1 1 2 . . . . . . . .Valeriana dioica . . 2 1 1 2 + . . . . . . .Juncus acutiflorus . . 4 2 3 5 2 + 5 . . . . .Prairie flottante (à mosaïque de bas-marais et moliniaie)Mentha aquatica . . 2 1 1 1 1 . 2 + 2 1 1 2Menyanthes trifoliata . . . 2 2 3 4 3 . 4 . . . .Berula erecta . . . . . . [1] 2 + + . . 1 1Carex disticha . . + . + . 1 5 2 2 + 1 . 4Carex rostrata . . . . . + 1 . . 2 2 2 2 +Comarum palustre . . . . . . + 2 + 2 2 2 + .Epilobium palustre + + . . . + . + 1 + + 1 1 1Sparganium erectum . . . . . . [+] 2 + 1 1 2 1 3Magnocariçaie à éléments de mégaphorbiaie et de roselière méso-eutrophesCarex acutiformis . . . . . . 2 . . 2 2 2 2 1Equisetum fluviatile . . + + + 1 2 2 1 1 3 3 3 .Lysimachia vulgaris + . . + . . + 2 + 1 2 + 1 .Scutellaria galericulata . . . . + . + . . . + . . 1Cirsium oleraceum . . 1 2 1 + . . + + . . + +Angelica sylvestris . . . + . + + 1 2 . . . . .Filipendula ulmaria . . . 1 2 . . . . + . . . .Lycopus europaeus + . . . . . . . . . . . . .Poa trivialis . . . . . . + . . . . . . .Carex paniculata . . . [+] . . [+] . + . . . . .Ranunculus lingua . . . . . . . + . . . . . .Epilobium hirsutum . . . . . . . . . . . . . .Solanum dulcamara . . . . . . . . . . . . . .Valeriana repens . . . . . . + . . . . . [+] .Persicaria bistorta . . . . . . . . . . . . . .Calamagrostis canescens . . . . . . . . . . . . . .Carex appropinquata . . . . . . . . . . . . . +Phalaris arundinacea . . . . . . . . . . . . . .Végétation nitrophileGaleopsis tetrahit . . . . . . . . . . . . . .Galium aparine . . . . . . . . . . . . . .Persicaria amphibia . . . . . . . . . . . . . .Urtica dioica . . . . . . . . . . . . . .Espèces compagnes ou à large amplitude écologiqueEpilobium parviflorum . . + . [+] . . + 1 + . + 1 .Lythrum salicaria . . . . . 1 . . 1 . 1 [+] [+] +Galium palustre + + . . . . + 2 + + + . [+] .Eupatorium cannabinum + + + + . 1 + . 1 . 1 . . +Caltha palustris + . . [+] . 1 + 1 . . 1 + 2 +Cirsium palustre . . + + + + + . . [+] 1 [+] [+] .Equisetum palustre + + + 2 1 + 1 + 1 1 . 1 1 .Cardamine pratensis . . + . . . + . . . . . . .Galium uliginosum + + + + + 1 + . . + . . . +

DUMORTIERA 100 – 30.04.2012 5

O3 H2 H3 O4 O5 O8 H12 O6 O7 H5 H6 H4 H7 Tableau 1. Résumé du tableau de la végétation du marais de Heinsch construit par TWINSPAN pour 27 relevés, sur base du recouvre-ment suivant l’échelle de Braun-Blanquet.

Relevés effectués par Overal (1977) : O1, O3-O13.

Relevés effectués en 2010 : H1-H15.

[..] : espèce observée en dehors du carré.

Nomenclature d’après Lambinon et al. (2004).

Espèces non mention­nées dans le tableau :

O1 : Epilobium ciliatum + ; O5 : Viola palustris + ; O7: Lotus pedunculatus +, Molinia caerulea + ; O10 : Carex diandra 4 ; H3 : Dryopteris carthusiana [+], Rubus idaeus [+] ; H5 : Betula pubescens [+], Lotus pedunculatus +, Potentilla erecta [+], Typha latifolia [+], Viola palustris + ; H6 : Epilobium sp. +, Vicia cracca [+] ; H7 : Poaceae indét. + ; H8 : Lychnis flos­cuculi [+] ; H11 : Iris pseudacorus [+] ; H14 : Dactylorhiza sp. +, Poaceae indét. 1 ; H15 : Carex cf. nigra +, Poaceae indét. +, Potentilla erecta [+], Salix repens +.

500 4 4 800 200 800 4 400 500 4 4 4 4

. . . . . . . . . . . . . Phr aus

. . . . . . + . . . + . . Cre pal

. . . . . . . . . . . . . Car lep

. . . . . . . . . . . . . Car p.ea

. . . . . . . . . . . . . Dac maj

. . . . . . . . . . . . . Epip pa

. . . . . . . . . . . . . Suc pra

. . . . . . . . . . . . . Val dio

. . . . . . . . . . . . . Jun acu

. . . . . . + . . . . . . Men aqu

. . . . . . . . . . . . . Men tri

. . . . . . . . . . . . . Ber ere

. . . . . . . . . . . . . Car dis

. . . . . . . . . . . . . Car ros

. . . . . . . . . . . . . Com pal

. . . . . . . . . . . . . Epil pal2 1 1 . . . . . . . . . . Spa ere

5 4 2 3 2 3 1 + + 2 1 3 3 Car acu2 4 2 2 2 + + . + [+] 1 1 1 Equ flu. . 1 2 + 2 + . + 1 1 1 + Lys vul. . . . . . 2 . . + + . . Scu gal. . . 1 + . 2 . + + 1 2 1 Cir ole. . [+] 1 + . . 1 + 1 2 . . Ang syl. . [+] + + 4 2 3 1 2 1 1 4 Fil ulm. . . . . . . . . . + + . Lyc eur. . . . . + . . . . + + . Poa tri. . 4 5 2 1 4 . . . . . . Car p.ta. . . 2 + . . . . . . . . Ran lin+ + . 1 . 1 . . . . . . . Epil hir. [+] + . . . . . . . . + [+] Sol dul. [+] [+] 2 2 2 . . . . . 1 + Val rep. . . . 1 + + . . 2 1 . . Per bis. . . . . 2 . 4 5 3 5 2 + Cal can+ . . . + 1 . 2 + 2 + . [+] Car app. . [+] + 5 1 . . . + + 3 2 Pha aru

. . . . . . . . . . . + + Gal tet

. . . . . . . . . . . + 1 Gal apa

. . . . . . . . . . [+] 1 + Per amp

. . . . . . . . . . . 1 3 Urt dio

. . . . . . . . . . . . . Epil par

. . . . + . . . . . + . . Lyt sal

. . . . . . . . + . + + . Gal pal

. . [+] + . . . . . [+] . . . Eup can

. [+] + 1 . . . . . . 1 . . Cal pal

. . [+] + + . [+] . . [+] . . . Cir pal

. + [+] 1 1 + + . . 1 + + . Equ pal

. . . . . . . . + . . . . Car pra

. . . . . . + . . 1 + . [+] Gal uli

DUMORTIERA 100 – 30.04.20126

Carex appropinquata, présente des éléments de mégaphorbiaie et de roselière (surtout du Filipendulion et Phragmition), avec un faciès à Filipendula ulmaria ou à Phalaris arundi­nacea (H4 et H7), et à Cala magrostis canes­cens (H5-6) dans les zones plus mouilleuses. On peut remarquer toutefois l’apparition d’es-pèces nitrophiles (dont Urtica dioica et Galium aparine) dans les relevés H4 et H7, suggérant une rudéralisation des relevés aux abords du Kripsbach et du Bierbach, zones régulièrement inondées lors des crues de ces ruisseaux qui re-çoivent les eaux usées du village de Thiaumont (qui n’a toujours pas de station d’épuration). Les crues de ces ruis seaux constituent donc un apport d’eaux très eutrophisées au marais, en-traînant une évolu tion de la végétation vers une compo sante plus nitrophile et rudérale (Lamers et al. 2002 ; Catteau et al. 2009).

La plupart des espèces rares et/ou mena-cées et reprises en Liste Rouge pour la Ré-gion Wallonne (Saintenoy-Simon et al. 2006) observées dans les relevés en 1976, telles que Epipactis palustris, Carex appropinquata, C. lepidocarpa, Dactylorhiza majalis et Menyan­thes trifoliata ont également été notées en 2010. La grande douve, Ranunculus lingua, également considérée comme en dan ger cri-tique en Belgique, avec des populations en Ré-gion Wallonne ne subsistant plus que dans le district lorrain (Saintenoy-Simon et al. 2006 ; Van Landuyt et al. 2006), n’est pas reprise

dans les relevés de 2010, mais est toutefois encore présente sur le site, avec des inflores-cences observées en 2009 (S. Gode froid, obs. personnelle). Par contre, lors de nos relevés, malgré une recherche assez intensive dans la zone concernée, nous n’avons pas retrouvé Ca­rex diandra, men tion né par Overal (1977) pour le relevé O10 (situé au contact de la roselière), pourtant assez abondant à l’épo que (indice 4 de recouvre ment), mais sur une petite surface (100 m²). Ce taxon, carac té ris tique des bas-marais et tremblants tourbeux plutôt alcalins, est encore seulement présent dans le district lorrain pour la Région Wal lonne et dans quelques localités en Région Flamande, principalement en Cam-pine ; il est considéré en danger critique dans les deux régions. Sa régression est surtout liée à l’assè chement des marais et des mardelles (Sain tenoy-Simon et al. 2006 ; Van Landuyt et al. 2006). Carex diandra a encore été observé à Heinsch en 1990 (Herremans 1991), dans la zone de prairies flottantes, ainsi que dans la magnocariçaie eutrophe à Carex acutiformis, toutefois avec un faible recou vrement (+). Une mention en est encore faite en 1999 (Delforge et al. 2000). Cette espèce n’est pas toujours fa-cile à repérer, en parti culier à l’état végétatif. De plus, elle pourrait former une banque de graines persistant dans le sol (van der Valk & Verhoeven 1988). Sa recherche dans la réserve mérite donc d’être poursuivie, d’autant plus que C. diandra a été encore observé récem-

Figure 2. Représentation de la classification des relevés par TWINSPAN. Relevés effectués par Overal (1977): O1, O3­O13. Relevés effectués en 2010: H1­H15

O1H1

O9-12H8-11

O6-7H5-6

O3-5,O8 H2-3,H12

O13H13-15

H4,H7O1H1

O9-12H8-11

O6-7H5-6

O3-5,O8 H2-3,H12

O13H13-15

H4,H7

DUMORTIERA 100 – 30.04.2012 7

ment dans d’autres marais voisins, dans une mardelle au lieu-dit « Unter der Kirch » à Ha-chy (L7.45.43) en 2000 et à la Plate dessous les Monts à Harin sart (L7.43.31) (Y. Storder, obs. per son nelles), ainsi qu’à Sampont (L7.55.22) en 2010 (S. Godefroid, près d’une centaine de pieds).

En conclusion, il apparaît que le complexe de végétations sur tourbe de cette partie du marais de Heinsch est resté similaire, avec les mêmes groupements végétaux oligo-méso-trophes à eutrophes et alcalins à acidoclines, excepté pour les relevés situés dans les zones régulièrement inondées lors des crues des af-fluents de la Semois (Kripsbach et Bier bach) aux eaux très eutrophisées où quelques espèces nitrophiles sont apparues. Par contre, les zones périphériques du marais, ont fait l’objet de creusement d’étangs, de remblayage ou encore de la plantation de pessières. Il sem ble donc que l’investissement considé rable, depuis plus de 30 ans, par les Réserves natu relles-RNOB (Na-tagora) dans la gestion de cette partie du site, à savoir une fauche esti vale (hivernale pour la roselière) en rota tion tous les 2-3 ans, accom-pagnée localement de déboisement (surtout de saules) et de dé broussaillage (Herremans 1991; Verté 2007), ait permis la conservation des uni-tés de végé tation les plus originales. La préser-vation à long terme de cette flore remarquable dans la partie centrale du marais n’est toute-fois pas garantie. En effet, l’amélioration de la qualité des eaux du Kripsbach et du Bierbach apparaît essentielle pour éviter une dégrada-tion de la qualité hydrique du marais. De plus, les par celles de cette partie du marais qui sont la propriété de la commune d’Arlon faisaient l’objet d’une convention (bail emphytéotique) avec les Réserves naturelles-RNOB (Nata go-ra) pour leur gestion, mais celle-ci a pris fin en 2005 et n’a pas été reconduite depuis, laissant ces parcelles dans un statut précaire en ce qui concerne leur gestion. Enfin, la région fait l’ob-jet d’une urbanisation grandis sante et d’une agriculture souvent intensive (Verté 2007), isolant de plus en plus les diffé rents marais les uns des autres, et risquant d’aug menter la pol-lution des eaux qui ali men tent le marais. Ces changements d’affectation du sol risquent aussi

d’en modi fier le régime hydrique, qui constitue pourtant un élément-clé pour le maintien à long terme de ces communautés végétales (Lamers et al. 2002). La prise en compte de ces facteurs dans une politique de gestion qui intègre les com po san tes du paysage est donc essentielle.

Remerciements. – Les auteurs remercient Liz Woeldgen pour son assistance sur le terrain et pour l’encodage des données, Jean-Luc Mairesse (Natagora) pour les informa-tions sur la réserve, Louis-Marie Delescaille, Sébastien Delaitte (DEMNA) et Yves Storder pour les données sur Carex diandra, Ivan Hoste pour la correction du résumé en néerlandais et Pierre Meerts pour ses commentaires sur le manuscrit.

LittératureCatteau E., Duhamel F., Baliga M.-F., Basso F., Be douet F., Cornier T., Mullie B., Mora F., Toussaint B. & Valen-tin B. (2009) – Guide des végétations des zones humides de la région Nord-Pas de Calais. Bailleul, Centre régional de phytosociologie agréé Conservatoire botanique national de Bailleul.Delforge P., Mast de Maeght J. & Walravens M. (2000) – Section Orchidées d’Europe. Bilan des activités 1998-1999. Naturalistes belges 81 : 65-82.Duvigneaud P. (1948) – Contribution à l’étude des tour-bières de la Lorraine. La tourbière eutrophe à Carex lasio-carpa (Caricetum diandro-lasiocarpae) dans les marais de la Haute Semois, entre Sampont et Vance. Lejeunia 12 : 5-28.Ellenberg H., Weber H.E., Düll R., Wirth V., & Wer-ner W. (2001) – Zeigerwerte von Pflanzen in Mittel europa. Scripta Geobotanica 18 : 1-262.Géhu J.-M. (2006) – Dictionnaire de sociologie et syn éco-logie végétales. Amicale francophone de phyto socio logie. Stuttgart, J. Cramer.Herremans J.-P. (1991) – Demande d’agrément. Dossier n°4 : Heinsch. Les Réserves Naturelles et Ornithologiques de Belgique.Hill M.O. & Šmilauer P. (2005) – TWINSPAN for Win-dows version 2.3. Centre for Ecology and Hydrology & University of South Bohemia, Huntingdon & Ceske Bude-jovice.Lambinon J., Delvosalle L. & Duvigneaud J. (et coll.) (2004) – Nouvelle Flore de la Belgique, du Grand-Duché de Luxembourg, du Nord de la France et des Régions vois-ines. 5e édition. Meise, Patrimoine du Jardin bota nique na-tional de Belgique.Lamers L.P.M., Smolders A.J.P. & Roelofs J.G.M. (2002) – The restoration of fens in the Netherlands. Hydro­biologia 478 : 107-130.Overal B. (1977) – La végétation du marais de Heinsch (Lorraine belge). Dumortiera 7-8 : 31-37.Parent G.-H. (1973) – Les sites Jean Massart du Bas-Lux-embourg. Ardenne et Gaume, Monographie 10.

DUMORTIERA 100 – 30.04.20128

Saintenoy-Simon J. (avec la coll. de Barbier Y., Deles-caille L.-M., Dufrêne M., Gathoye J.-L. & Verté P.) (2006) – Première liste des espèces rares, menacées et protégées de la Région Wallonne (Ptéridophytes et Sper-ma tophytes). Version 1 (7/3/2006) [http://biodiversite.wal lonie.be].Tanghe M. & Herremans J.-P. (1990) – La gestion des marais de la Haute-Semois. Actes du Colloque « Gérer la Nature », Ministère de la Région Wallonne, Service de la Conservation de la Nature, Travaux n° 15 : 93-112.Vanden Berghen C. (1951) – Les prairies à Molinia de Belgique. Bulletin de la Société Royale de Botanique de Belgique 83 : 373-403.Vanden Berghen C. (1952) – Contribution à l’étude des bas-marais de Belgique. Bulletin du Jardin Botanique de l’Etat 22 : 1-64.

van der Valk A.G. & Verhoeven J.T.A. (1988) – Res-toration of quaking fens from floating forests: the role of the seed bank and understory species. Vegetatio 76: 3-13.Van Landuyt W., Hoste I., Vanhecke L., Van den Bremt P., Vercruysse W. & De Beer D. (2006) – Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest. Brussel/Meise, INBO, Nationale Plantentuin van België & Flo.Wer.Verté P. (2006) – Demande d’agrément. Marais de Heinsch. Les Réserves Naturelles et Ornithologiques de Belgique. [Inédit.]Verté P. (2007) – Les marais de la Haute-Semois, 40 an-nées de conservation d’un site de très grand intérêt bi-ologique. L’Echo des Réserves 3 : 4-9.

Abstract. – A new locality of Conopodium majus in Hertsberge: indigenous in Flanders? Conopodium ma­jus was found in a wild garden in Hertsberge (prov. West-Vlaanderen). It was not deliberately planted or sown, but was most probably introduced with a thick layer of woody debris and bark used as a 20 cm thick mulch. This introduc-tion casts doubt on the indigenous character of the other localities in Flanders. However, these are either ancient woodlands or open parks on former ancient woodland. As C. majus is an indicator for ancient woodland, old grass-lands and old hedges it is argued that it may well be indig-enous in Flanders and therefore merits proper conservation management.

Résumé. – Conopodium majus indigène en Flandre? Une localité nouvelle à Hertsberge. Conopodium majus a été trouvé dans un jardin sauvage à Hertsberge (prov. Flandre occidentale). Il n’a pas été planté ni semé, mais a très probablement été introduit avec une couche épaisse d’écorce et de débris de bois, utilisée comme « mulch ». Cette introduction met en doute l’indigénat des autres sta-tions de C. majus en Région flamande. Toute fois, ces sta-tions se trouvent dans une forêt ancienne ou dans d’anciens parcs remplaçant des forêts anciennes. Comme C. majus est une plante caractéristique des forêts, haies et pelouses anciennes, l’indigénat de la plante en Région flamande n’est pas exclu et les populations méritent des mesures de conservation.

Inleiding

Bij een bezoek aan de natuurtuin van de twee-de auteur in Hertsberge (C2.52.42) op 12 juni 2010 vond de eerste auteur meerdere tiental-len exemplaren Conopodium majus in een beschaduwde, zandige vegetatie bij een visvij-ver (Stieperaere 13079, BR). Bij een tweede bezoek op 24 juni vonden zij nog een tweede populatie iets verder verwijderd van de vijver.

In België is Conopodium majus zeldzaam, pas laat met zekerheid herkend en twijfel achtig inheems (Fabri 1993). De eerste zekere vondst dateert van 1975, toen L. Dewulf een dertigtal planten vond in een jonge Larix-aanplant in de rand van het Helleketelbos in Watou (Pope-ringe). In het parkbos van Male in Sint-Kruis (Brugge) vond A. Zwaenepoel in 1986 een tweede, kleine populatie met één bloeiende en enkele vegetatieve planten. Zwaenepoel (2004, 2006) vermeldt ook groei plaatsen in het do-mein De Lovie (Poperinge) en in ‘de Vierlin-gen’ in Hollebeke (Ieper). (Figuur 1.)

Een nieuwe groeiplaats van Conopodium majus in Hertsberge (Oostkamp, West-Vlaanderen): inheems in het Vlaams Gewest?Herman stiepeRaeRe1 en Lode BouRRez2

1 Nationale Plantentuin van België, Domein van Bouchout, B-1860 Meise, België [herman.stieperaere@br.fgov.be]2 Beukendreef 22, B-8020 Hertsberge, België

DUMORTIERA 100 – 30.04.2012 9

In Midden- en Hoog-België is de soort eveneens zeldzaam. Ze werd er gevonden langs een geruderaliseerde bosrand in Am berloup in 1977 (Fabri 1992), in het park Solvay in La Hulpe in 1987 (Meerts et al. 1988), in een tuin in Malonne in 1989 (Fabri & Kervyn 1989) en tenslotte in Pellaines bij Luik in een voormalig park (Andriessen & Nagels 1991).

De nieuwe groeiplaats in Hertsberge is niet oorspronkelijk en wij kunnen met redelijke zekerheid de aanvoer documenteren. Deze vondst is daardoor meer dan een floristische voetnoot. In wat volgt beschrijven wij eerst de standplaats in Hertsberge, gaan daarna in op de ‘aanvoervector’ en herbekijken de indige ni teit van C. majus in Vlaanderen.

De vindplaats

Bij de aanleg van het perceel in Hertsberge in 1988-89 werden een huis en loods gebouwd en zijn een grote en een kleine vijver gegraven, ten dele op een voormalige weide. Daarna zijn verschillende bomen en struiken aangeplant: dichter bij het huis veel sier soorten, tegen een restant van een beukenbos vooral inheemse boomsoorten, zoals Quercus robur. Een grote zone tussen de bijge bouwen, het huis en de vijver werd afgeschraapt om de dichte bra-menvegetatie te verwijderen. Op dit zeer droge

gedeelte sloegen veel soorten uit heidemilieus op. Nu is dit een mozaïek van grazige vegeta-ties met veel Festuca rubra, Carex pilulifera, Hypochaeris radicata en Hieracium pilosella, met daarin grote vlek ken heide met Calluna vulgaris (dominant), veel Teucrium scorodonia en verder nog Ge nis ta anglica, Hypericum per­foratum, Mo li nia caerulea en Cytisus scopari­us. In de gras vegetatie verwilderde ook Origa­num vulgare uit een kruidentuintje. Plaatselijk zijn diverse soorten aangeplant, zoals Dian thus deltoides.

Na afvoer van het zanddepot dat was ont-staan bij het graven van de vijvers, werd, om overwoekering door Cirsium arvense en Hol­cus-soorten tegen te gaan, de bodem tussen de jonge aanplant afgedekt met karton en een 20 cm dikke laag schors en schorsafval afkomstig van het houtverwerkingsbedrijf Spano in Oost-rozebeke.

Het jaar daarop groeiden in deze zone al verschillende bosplanten, zoals Anemone nemo rosa, Chry sosplenium sp., Corydalis sp., Ranunculus ficaria en Clematis vitalba (L. Bourrez, niet gepubliceerde waar nemingen). Op 24 juni 2010 groeiden in deze zone (C2.53.31) Aconitum napellus, Ajuga rep­tans (bewust ingevoerd), Anemone nemorosa, Carex syl va tica, Lamium galeob dolon subsp.

Figuur 1 Geactualiseerde verspreidingskaart van Conopodium majus in Vlaanderen. Wijzigingen ten opzichte van de Atlas (Zwaenepoel, in Van Landuyt et al. 2006): enerzijds werden de uurhokken C2.22 en E1.21, gebaseerd op de kerktorens van de gemeenten vermeld in Andriessen en Nagels (1991), geschrapt; anderzijds werden de groeiplaatsen in de Vierlingen bij

Ieper (E1.34) en in Hertsberge (C2.52) toegevoegd.

DUMORTIERA 100 – 30.04.201210

mon tanum, Luzula sylvatica, Primula elatior (bewust ingevoerd), Senecio ovatus, Silene di­oica en Stachys officinalis.

Conopodium majus groeit in de tuin op twee plaatsen. De grootste populatie, met vele tientallen planten, groeit in de droogste boven-helft van de brede, zandige, grasstrook aan de zuidoostrand van de vijver. Aan de oostzijde hiervan ligt een recente houtwal en in de gras-strook staan een aangeplante esdoorn (Acer saccharum) en een linde (Tilia cordata). De groeiplaats wordt hierdoor sterk bescha duwd. De vegetatie wordt gedomineerd door Holcus mollis, met in de moslaag Kindbergia prae­longa (Tabel 1, opname 1). De volledige gras-strook werd destijds bedekt met een dikke laag schorsafval; hiervan getuigen Anemone nemo­rosa en Silene dioica (in de rand van het pad naast de grazige berm). Op de droge, zandige bodem is deze laag inmiddels volle dig ver-teerd.

Een tweede, kleinere populatie groeit ca. 20 m ten oosten van de eerste, in het centrale en meer open gedeelte van de tuin. De vege tatie wordt er gekenmerkt door Festuca rubra, Hy­pochaeris radicata en Rumex acetosa, met in de moslaag Rhytidiadelphus squarrosus (Tabel 1, opname 2). ’s Namiddags bescha duwen een grote appelboom en een zomereik de groei-plaats. Deze plek ligt buiten het ge deelte dat destijds met schorsafval werd bedekt. Wel werd vroeger in juli het gemaaide gras van bij de vijver naar het hoger gelegen stuk gebracht om te drogen; wellicht zijn zo zaden van Co­nopodium majus op de tweede vindplaats te-rechtgekomen.

Bespreking

Voor uitbreiding van de populatie is kieming uit zaad noodzakelijk. Maar Conopodium majus bouwt geen persistente zaadbank op (Thompson et al. 1997, Fitter & Peat 1994), en bovendien is het een trage kiemer en trage groeier (Thompson & Baster 1992). Eens ver-dwenen door verruiging of vermesting, is de soort voorgoed verdwenen. Het is daarom onwaarschijnlijk dat ze de lange periode van verruiging en verbraming op het perceel in

Hertsberge zou doorstaan hebben. Het kan niet helemaal uitgesloten worden dat C. majus al op het terrein voorkwam in de bramenruigte die er vroeger stond, maar aanvoer met het grove schorsafval is veruit het meest waar schijnlijk. Veel van het hout voor het bedrijf werd aange-voerd uit de Belgische Ardennen en Frankrijk, tot de streek van Parijs (mond. med. aankoop-dienst firma SPANO); dit gebied reikt tot bin-nen het versprei dings gebied van C. majus in Noord-Frankrijk (Fa bri 1987).

De vegetatie van de groeiplaats in Herts-berge komt zeer natuurlijk over en stemt over een met het door Zwaenepoel (2004) ge-schetste habitat van de soort in Vlaanderen: be schaduwde grazige vegetaties van licht

Tabel 1. Twee opnamen met Conopodium majus van de groeiplaats in Hertsberge. Abundantie van de soorten volgens de Dafor-schaal; d: dominant; a: abundant; f:

frequent; o: occasioneel; r: zeldzaam (rare); [ ]: net buiten het proefvlak

Opnamenummer 1 2

Totale bedekking (%) 90 80

Conopodium majus a fFestuca rubra o dAgrostis tenuis f aStellaria graminea r aHolcus mollis d .Lysimachia vulgaris a .Narcissus poeticus r .Epilobium angustifolium o .Lotus uliginosus o .Fragaria vesca r .Rubus sp. r .Anemone nemorosa r .Gnaphalium uliginosum r .Silene dioica [ ] .Hypochaeris radicata . aTeucrium scorodonia . rHypericum perforatum . oRumex acetosella . oLuzula multiflora . rRumex acetosa . aQuercus robur juv. . oUrtica dioica . rAchillea millefolia . rLuzula campestris . oCarex pilulifera . oAtrichum undulatum o .Kindbergia praelonga d .Brachythecium rutabulum . oRhytidiadelphus squarrosus . d

DUMORTIERA 100 – 30.04.2012 11

zure lemige zandbodems. Dit sluit aan op het ecologisch profiel elders in Europa. Daar wordt C. majus beschouwd als een soort van relatief ongestoorde, weinig productieve vege-taties, zoals bossen, bosranden heggen, heiden en niet bemeste graslanden op neutrale tot lichtzure zand- en leembodems (Grime et al. 1988, Rameau et al. 1989, Crawford 2006).

De groeiplaats in Hertsberge is vrijwel zeker adventief, maar ook de indigeniteit op de andere groeiplaatsen wordt soms betwij-feld door de Belgische floristen. Meerts et al. (1988) kwamen niet tot één standpunt en zet-ten daarom de verschillende visies ten aanzien van het inheemse karakter van de groeiplaats in Ter Hulpen naast elkaar. In een NME project (Natuur, Milieu en Educatie) van de Vlaamse administratie lijst de Ver eniging voor Bos in Vlaanderen C. majus op als stinsenplant, dus aangevoerd in parken (VBV s.d.).

Op basis van haar goed gedocumenteerd overzicht denkt Fabri (1987) aan een uitbrei-ding van het areaal van C. majus naar het noor-den. Het areaal van C. majus in het Ieperse is dan een verre uitloper naar het noorden, met als dichtste deelareaal het voor komen van C. majus in de Boulonnais. Fabri acht het on-waarschijnlijk dat de ver schil lende nieuwe groeiplaatsen relictpopu la ties zijn die aan de aandacht van de vroegere floristen ontsnapt zouden zijn. De versprei dingskaart in Fabri (1987) geeft echter een enigszins vertekend beeld, dat de recente vondsten te sterk bena-drukt. Doordat slechts twee tekens gebruikt werden voor het weer geven van de gegevens (voor en na 1950, waarbij het sym bool voor recente waar nemin gen het symbool voor de oudere waarnemingen ‘over schrijft’) worden bijvoorbeeld in de Bou lonnais slechts drie van de acht lokaliteiten aangeduid als pre 1950. Maar bij de vijf als ‘recent’ (>1950) ingete-kende lokaliteiten zijn er twee waar C. majus zowel voor als na 1950 waargenomen werd. Het inten sieve werk van de heden daagse flo-risten heeft in de Bou lon nais dus slechts drie groeiplaatsen toege voegd.

De vroegere floristen waren beperkt in aantal en hadden niet de grote mobiliteit van de veel talrijkere moderne floristen. Zo inven-

tariseerde apotheker Van de Vyvere op zijn eentje de provincie West-Vlaanderen; nu zijn daar meerdere botanici actief. De nieuwe vind-plaatsen in Vlaanderen betreffen daar enboven vooral plaatsen die tot de jaren 1940 strikt pri-vé waren.

Het is in het licht van deze discussie belang-rijk dat Peterken (1974) C. majus be schouwt als een indicator voor oude bossen, met een continue bosgeschiedenis sinds 1650, met dien verstande dat deze soort ook kan voorkomen in andere oude habitats. Peterken wijst er op dat deze indicatorsoorten moeilijk nieuwe habitats koloniseren. Ook in recentere literatuur wordt C. majus beschouwd als een indicatorsoort voor oude bossen (Hermy et al. 1999, Craw-ford 2006) en verwante gestabi li seerde vegeta-ties zoals heggen en bosranden (Carter 2006).

Kunnen de Vlaamse groeiplaatsen – met uitzondering van Hertsberge – mis schien als relicten van oude bosmilieus beschouwd wor-den? De rand van het Helleketelbos valt vol-ledig binnen de ecologie van de soort én het betreft een oud bos (volgens de definitie in Hermy & Stieperaere 1981, dus onafgebroken bebost sinds de Ferrariskaart, ca. 1775). De overige groeiplaatsen zijn extensieve, bosrijke parklandschappen (Male, De Lovie, De Vier-lingen). Deze drie parken werden aangelegd op plaatsen met een continue bosgeschiedenis en op een tijdstip dat bemesting nog niet uni-verseel werd toegepast. Daarbij werden veel kiemingsites voor C. majus gecreëerd. Het lijkt daarom voorzichtiger om C. majus te beschou-wen als een indigene soort aan de rand van haar areaal die zich in een aantal oude parken heeft weten te handhaven.

Als een inheemse soort die wijst op oude bossen en bosranden verdient C. majus dan ook ten volle bescherming. Beheers maatrege-len, zoals aangepaste maai tijden, dringen zich daarom op.

LiteratuurAndriessen L. & Nagels C. (1991) – Een vijfde groei-plaats van Conopodium majus (Gouan) Loret in België. Dumortiera 47: 30.Carter S. (2006) – Check-list of types of Cornish hedge flora [http://www.cornishhedges.co.uk/PDF/checkflora.

DUMORTIERA 100 – 30.04.201212

pdf; geraadpleegd 23.07.2010].Crawford CL (2006) – A provisional ancient woodland indicator plant list for Scotland. Native Woodlands Dis­cussion Group Newsletter. 31 (2). Autumn 2006. NWDG [http://www.tnrc.co.uk/media//DIR_64201/provisional AWVPScotland.pdf; geraadpleegd 23.07.2010)Fabri R. (1987) – La limite nord-orientale de l’aire de Conopodium majus (Gouan) Loret en Europe occidentale. Travaux scientifiques du musée d’histoire naturelle de Lux­embourg 9: 1-20.Fabri R. (1992) – Ombellifères indigènes, naturalisées ou adventices intéressantes pour la flore belge. Dumortiera 50: 4-15.Fabri R. (1993) – Umbelliferae. Flore Générale de Bel-gique. Spermatophytes. Vol. 5, fasc. 2. Meise, Ministère de l’Agriculture/Jardin Botanique national de Belgique.Fabri R. & Kervyn A. (1989) – Conopodium majus (Gouan) Loret à Malonne (Namur, Belgique), sans doute une introduction fortuite. Dumortiera 44 : 30.Fitter A . H. & Peat H. J. (1994) – The Ecological Flora Database, J. Ecol. 82: 415-425 [http://www.ecoflora.co. uk; geraaadpleegd 23.07.2010].Grime J.P., Hodgson J.G. & Hunt R. (1988) – Com-parative plant ecology: a functional approach to common British species. Cambridge, Cambridge Univ. Press.Hermy M., Honnay O., Firbank L., Grashof-Bokdam C. & Lawesson J.E. (1999) – An ecological comparison between ancient and other forest plant species of Europe, and the implications for forest conservation. Biological Conservation 91: 9-22.

Hermy M. & Stieperaere H. (1981) – An indirect gra-dient analysis of the ecological relationship between an-cient and recent riverine woodlands. Vegetatio 44: 43-49.Meerts P., Duvigneaud J., Fabri R. & Henrion J. (1988) – Une troisième localité belge de Conopodium majus (Gouan) Loret à La Hulpe (prov. de Brabant). Dumor tiera 42 : 2- 4.Peterken G.F. (1974) – A method for assessing wood land flora for conservation using indicator species. Biol ogical Conservation 6: 239 – 245.Rameau J.C., Mansion D. & Dumé G. (1989) – Flore forestière française. Guide écologique illustré 1. Plaines et collines. Paris, Institut pour le développement forestier.Thompson K., Bakker J.P & Bekker R. (1997) – The soil seed banks of North West Europe: Methodology, den sity and longevity. Cambridge, Cambridge Univ. Press.Thompson K. & Baster K. (1992) – Establishment from Seed of Selected Umbelliferae in Unmanaged Grassland. Functional Ecology 6: 346-352.VBV (s.d.) – NME-project “Privé-boseigenaars en atti-tu des t.a.v. duurzaam bosbeheer” [http://vbv.be/nme/be heersfiches/Bijlage_47_beheer_van_bos_in_kasteeldo meinen.pdf; geraadpleegd 20 juni 2010].Zwaenepoel A. (2004) – Systematiek van Natuurtypen voor Vlaanderen: 8. Ruigten en zomen. INBO & WVI, 224 p. Zwaenepoel A. (2006) – Conopodium majus. In Van Land uyt W. et al., Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest. Brussel/Meise, INBO, Nationale Plan tentuin van België & Flo.Wer.

Carex bohemica na 100 jaar afwezigheidopnieuw opgedoken in Bokrijk (prov. Limburg)Robert BeRten1 en Cécile naGels2

1 Halveweg 45, B-3600 Genk [bert-berten@skynet.be]2 Dorpsplein 2 b 6, B-3830 Wellen [cncecilenagels@gmail.com]

Abstract. – Carex bohemica recorded again in Bokrijk (prov. Limburg, Belgium) after 100 years’ absence. Carex bohemica, observed for the last time in Belgium in 1910 near Hasselt, has recently been recorded from Bok-rijk. A short overview of the old records from Belgium (1890-1910) is given, followed by a description of the habitat and vegetation anno 2010. C. bohe mica appears to have survived unnoticed in a seedbank for decades.

Résumé. – Après une absence de 100 ans, Carex bohe­mica est retrouvé à Bokrijk (Prov. Limbourg, Belgi que). Carex bohemica, trouvé pour la dernière fois en Bel gique en 1910 aux environs d’Hasselt, a été retrouvé en 2010 sur

des vases exondées aux étangs de Bokrijk. Les données historiques (1890-1910) ainsi que les condi tions station-nelles et la végétation en 2011 sont briè vement décrites. L’espèce a pu survivre dans un stock grainier persistant.

Inleiding

Op 1 september 2010 vonden wij een speciale zegge in een drooggevallen vijver in Bokrijk (Oostelijke Kempen, IFBL D6.47.42). Enkele dagen later vonden we in totaal 8 bloeiende en

DUMORTIERA 100 – 30.04.2012 13

10 niet-bloeiende exemplaren, verspreid over drie droge vijvers. We herkenden de soort niet onmiddellijk, maar konden ze zonder veel pro-blemen determineren als Carex bohemica (lage cyperzegge). De soort wordt ongeveer 30 cm hoog en is gemakkelijk te herkennen aan de bloeiwijze en de geelgroene kleur (fig. 1). De plant is meerjarig of doorlevend.

Het is bekend dat C. bohemica in die omge-ving een eeuw geleden ook was waar genomen door de Hasseltse apotheker Th. Gérard (Anon. 1891). Gepubliceerd onder de naam ‘Carex cyperoides L.’ was dit tevens de eerste waar-neming van C. bohemica in België. De laatste opgave dateert van 1910. Al de planten werden verzameld in drooggevallen vijvers, die zich situeerden tussen Hasselt en Genk. In herbaria werd Bokrijk meermaals geciteerd, maar ook in vijvers ten noorden van Bokrijk (Terdonk) en ten westen ervan (pri vate vij vers) werd de plant toen aangetroffen. We weten dat die vij-vers in die periode ge bruikt werden voor de viskweek. Er zijn wel geen details bekend met betrekking tot de wijze van onderhoud van de vijvers, noch van hun flora en fauna.

Fytogeografie en ecologie

Carex bohemica is een continentale soort, die op de Britse eilanden en in Neder land ont-breekt. Op het Iberisch schiereiland is ze (vroe ger) eenmaal in Portugal aangetroffen. In Frankrijk komt ze meer voor. Volgens Du-vigneaud (1986), Parent (2002), Muller (2006)

en Delvosalle et al. (2010) is Carex bohemica op verschillende plaatsen recent waargeno-men in Noord-Frankrijk, namelijk in de streek van Laon en Lotharingen (inclusief Argonne). Lambinon et al. (2004) voegt daaraan toe dat de soort zeer zeldzaam of verdwenen is in het Tertiaire bekken van Parijs en dat ze vroeger ook in de Kempen voorkwam.

Het areaal van C. bohemica loopt van Cen-traal-Europa (Sebald et al. 1998) oost waarts door in gematigd Azië en reikt tot Japan (Ma-lyschev et al. 2001). In Europa liggen de meest noordelijke groeiplaatsen in Denemarken en Zuid-Finland (Kükenthal 1909). Overal wordt de plant als zeldzaam omschreven.

De Prodrome van de Belgische Flora (De Wildeman & Durand 1899) vermeldt slechts twee jaartallen, nl. 1814 en 1890. Het oudste heeft betrekking op een waarneming van Carex bohemica in Be loeil. Crépin (1866) drukte la-ter zijn twijfels uit bij die geïsoleerde waarne-ming: “Hocquart l’aurait, paraît-il, autrefois observé à Beloeil.” De Wildeman en Durand (1899) stipten aan dat C. bohemica eer tijds te-recht geschrapt was als ‘Bel gische’ soort, maar de ontdekking van de groei plaats in de omge-ving van Hasselt, in 1890, had de vraag naar het al dan niet in heemse karakter van de plant opnieuw actueel gemaakt.

In de Rode Lijst van Vlaanderen (Van Lan-duyt et al. 2006b) is C. bohemica opge nomen in de categorie ‘verdwenen’; in de omgeving van de enige gekende vindplaats, in Hasselt, was ze na 1910 immers nooit meer waargeno-men (Berten 2006).

Materiaal in de herbaria van Meise (BR) en Luik (LG) werd gecon tro leerd door resp. Filip Verloove en Jacques Lambinon. In Luik waren twee vellen aan wezig (1903 en 1909), terwijl in Meise mate riaal van zes verschil lende jaren bewaard wordt (1890, 1891, 1897, 1903, 1909, 1910). Nagenoeg al het materiaal is oorspron-kelijk afkomstig van apotheker Gérard en werd verzameld in de omgeving van Hasselt.

In 1890 trof Gérard zelfs 500 tot 600 exem-plaren aan. Diverse Flora’s (Kükenthal 1909, Hegi 1939, Sebald et al. 1998) vermelden dat de plant soms in grote aantallen verschijnt om nadien een tijd te verdwijnen, waarna ze

Figuur 1. Carex bohemica in Bokrijk (Limburg), 7 oktober 2010. (Foto Cindy Dubois)

DUMORTIERA 100 – 30.04.201214

later toch weer plots opnieuw kan opduiken. Carex bohemica groeit volgens Lambinon et al. (2004) op drooggevallen zandbodems en op het slib van oevers en vijvers. Gelijkaardige milieus, zoals de oevers van meren en zan di ge, met enig slib afgedekte oeverstroken langs ri-vieren, werden ook vermeld voor Midden-Eu-ropa en Siberië (Kükenthal 1909, Maly schev et al. 2001). Volgens Hegi (1939) en Kükenthal (1909) groeit C. bohemica vaak samen met Eleocharis ovata.

Groeiplaats in Bokrijk

De recente groeiplaatsen van Carex bohemica in Bokrijk liggen op zandige vijverbodems met een (vrij dun) laagje slib. De ontkiemde zaden van C. bohemica bevonden zich waar-schijnlijk in een zaadbank, die jarenlang in het slib van de vijvers wist te overleven. Sebald et al. (1998) signaleert het kiemen van zaden uit een dertig jaar oude zaadbank.

Door het droogleggen van een vijver kun-nen zaden aan de oppervlakte komen en ont-kiemen. Het huidige beheer in Bokrijk is erop gericht een aantal vijvers op regelmatige tijd-stippen te laten droogvallen. Daardoor kunnen behalve Carex bohemica hopelijk nog andere ‘verdwenen’ planten opnieuw de kop opsteken. Uit gegevens van de Floradatabank [http://www.inbo.be/content/page.asp?pid=FLO_flo rabank] blijkt dat een aantal zeldzame planten, zoals Isoetes echinospora, Lobelia dortmanna, Juncus tenageia, Subularia aqua tica, Gna­phalium luteoalbum, Radiola linoi des, Cicen­dia filiformis, Cyperus fuscus en Centunculus minimus, in de eerste helft van de 20ste eeuw werden waargenomen in het wes telijk vijver-gebied van Bokrijk. Deze planten van voedsel-arme, drooggevallen vijvers wer den later niet meer aangetroffen. Wel kon niet achterhaald worden in welke vijver(s) die soorten precies voorkwamen. In de tweede helft van de 20ste eeuw (tussen 1955 en 2006) werden de vijvers enkel gebruikt voor het kweken van vis; ze stonden in die periode doorlopend onder water, behalve kortstondig in het najaar, wanneer een vijver werd afgevist. De oevers en de vijverbo-dems vielen zelden of nooit droog. Het is niet

duidelijk of al de genoemde planten effectief verdwenen waren, dan wel gewoon niet meer werden opgemerkt. Behalve C. bohemica werd in 2010 alleen Gnaphalium luteoalbum heront-dekt.

Begeleidende soorten in Bokrijk zijn Eleo­charis ovata, Elatine hexandra, Eleocharis acicularis, Lythrum portula, Callitriche palu­stris, Callitriche hamulata, Riccia cavernosa, Riccia huebeneriana, Juncus foliosus, enz. Het zijn (zeer) zeldzame planten, die toch massaal kunnen voorkomen. Ook de minder zeldzame Bidens cernua, Oenanthe aquatica, Juncus bu­fonius, Persicaria lapathifolia, P. hydropiper, P. minor en de bastaard tussen de laatste twee (P. ×subglandulosa; det. J. Lam binon) groeien op de vijverbodems.

In verschillende vijvers, vooral daar waar het zand dagzoomt, vonden we een aantal Ric­cia’s. Heel talrijk vertegenwoordigd was Ric­cia fluitans, een zeer algemene soort in vijvers, beekjes en andere vochtige habitats. Verder groeide er ook vrij veel Riccia bifurca en Ric­cia sorocarpa, twee algemene soorten van allerlei substraten. Ook vonden we de te ver-wachten Riccia cavernosa en Riccia hue ber ne­riana, allebei zeer typisch voor vijver bodems en nat slib.

Het droogleggen van de vijvers

De vijvers dienden rond 1900, en ook later, voor het kweken van vis. Daarvoor werd in-heemse vis gebruikt. In 1955 werd een pro-vinciale visserijcommissie opgericht die er tot 2006 voor zorgde dat in elf vijvers karper, voorn, zeelt en snoek gekweekt werd. De vij-vers werden heel regelmatig afgevist, waar na de vis naar hengelwaters werd over gebracht. Dit gebeurde in het najaar. Enkele weken later werden de vijvers terug onder water gezet. Dit had voor gevolg dat de botanici geen idee had-den van de vegetatie van de vijverbodems. De provinciale visserij commissie bepootte de vij-vers nooit met vis van buitenlandse herkomst (mond. meded. Claude Belpaire, INBO). Van aanvoer van zaden van onder andere Carex bo­hemica uit het buitenland langs deze weg kan dus geen sprake geweest zijn.

DUMORTIERA 100 – 30.04.2012 15

In samenspraak met het Domein Bokrijk werd in 2010 beslist om een aantal vijvers gedurende langere tijd droog te leggen. Rond midden juli werd het water van acht vijvers afgelaten. Dit gebeurde via een ingewikkeld afvoersysteem, waarbij het water wegloopt via sloten en ondergrondse buizen. In de nazomer (augustus-september) werd de vegetatie van de vijverbodems grondig onderzocht. Sommi ge vijvers hadden na de drooglegging een zandige bodem zonder slib, in andere was een sliblaag aanwezig die varieerde van zeer dun tot enkele tientallen centimeters dik. De begroeiing ver-schilde van vijver tot vijver. Meestal was er sprake van een afwisseling van naakte bodems en vlekken met pioniers vegetaties. Hierin was er sprake van een variërende dominantie of co-dominantie van Callitriche palustris, C. hamu­lata, Elatine hexandra, Juncus effusus, Eleo­charis acicu laris, Riccia sp., Galium palustre, Lythrum salicaria, enz.

Conclusie

De kenmerken van de groeiplaatsen van Carex bohemica, opgegeven door meerdere auteurs – namelijk zandige bodems en slib – zijn in Bok-rijk aanwezig. De Belgische waar nemingen uit de periode 1890-1910 zijn alle afkomstig van Bokrijk en omgeving. De toenmalige vijvers bestaan nog altijd, zij het in gewijzigde vorm. Op oude topografische kaarten is te zien dat de vijvers met de huidige vindplaatsen rond 1900 één vijver vormden. Nadien zijn er voor de viskweek meerdere malen inrichtings- en on-derhoudswerken uit gevoerd en werden nieuwe dijken aangelegd.

Hoogst waarschijnlijk bevonden de za-den van de in 2010 waargenomen planten van Carex bohemica zich in een zaadbank. Behalve voor C. bohemica, geldt dit wellicht ook voor Gnaphalium luteoalbum. Het kan overigens niet worden uitgesloten dat C. bohemica ook na 1910 in het gebied voor kwam langs de oevers, maar decennialang onopgemerkt is gebleven.

In 2010 werden op de drooggevallen vijver bodems twee verdwenen plantensoorten herontdekt. In de toekomst zullen ook andere vijvers drooggelegd worden. Wie weet komen

daar dan ook bepaalde andere plantensoorten, zoals Lobelia dortmanna, Isoetes echinospora of Subularia aquatica, opnieuw te voorschijn.

Dankwoord. – Wij danken Jacques Lambinon en Filip Ver-loove (die de herbaria van Luik en Meise contro leer den en de determinatie van Carex bohemica bevestigden), Rutger Barendse (die bijzondere literatuurgegevens door stuurde) en uiteraard ook het personeel van de Dienst Groen van het domein van Bokrijk, die de vijvers lieten droogvallen.

LiteratuurAnon. (1891) – Mélanges et nouvelles. Bull. Soc. Roy. Bot. Belg. 29 (2): 123-124.Berten R. (2006) – Carex bohemica. In Van Landuyt W. et al. (2006a), op. cit.: 230-231.Crépin F. (1866) – Manuel de la Flore de Belgique. Deux-ième édition. Bruxelles, Gustave Mayolez.Delvosalle L. et al. (2010) – Atlas Floristique IFFB. France NW.N et NE. Belgique-Luxembourg. Sine loco, Inventaire IFFB. [Uitgave in eigen beheer.]De Wildeman E. & Durand T. (1899) – Prodrome de la Flore Belge. Tome III. Bruxelles, Alfred Castaigne.Duvigneaud J. (1986) – La gestion écologique et tradi-tionnelle de nos étangs. Pour la coexistence des deux éco-systèmes « étang » et « étang mis en assec ». Les Natura­listes Belges 67 (3): 65-94.Hegi G. (1939) – Illustrierte Flora von Mittel-Europa. Band II, Teil II. 2. Auflage. München, Carl Hanser Ver lag.Kükenthal G. (1909) – Cyperaceae-Caricoideae. In Eng ler A. (Hrsg.), Das Pflanzenreich. Regni vegetabilis con spec-tus, IV. 20: 1-824. Leipzig, Verlag von Wilhelm Engel mann.Lambinon J., Delvosalle L. & Duvigneaud J. (2004) – Nouvelle Flore de la Belgique, du Grand-Duché de Lux-embourg, du Nord de la France et des Régions voisines. 5e édition. Meise, Jardin botanique national de Belgique.Malyschev L.I. & Peschkova G.A. (2001) – Flora of Si-beria. Vol. 3 Cyperaceae. Enfield (NH), Science Publish-ers.Muller S. (2006) – Les Plantes protégées de Lorraine. Dis-tribution, écologie, conservation. Mèze, Biotope.Parent G.H. (2002) – La Flore de l’Argonne: biodiversité et atlas. Sine loco, SHNA.Sebald O., Seybold S., Philippi G. & Wörz A. (1998) – Die Farn- und Blütenpflanzen Baden-Württembergs. Band 8. Stuttgart, Verlag Eugen Ulmer.Van Landuyt W., Hoste I., Vanhecke L., Van den Bremt P., Vercruysse W. & De Beer D. (2006a) – Atlas van de flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest. Brussel/Meise, INBO, Nat. Plantentuin van België & Flo.Wer.Van Landuyt W., Vanhecke L. & Hoste I. (2006b) – Rode Lijst van de vaatplanten van Vlaanderen en het Brus-sels hoofdstedelijk gewest. In Van Landuyt et al. (2006a), op. cit.: 69-81.

16 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Abstract. – Three new locations with Mentha pulegium in Flanders. Since 2006, Mentha pulegium has been re-corded in three new locations in Flanders. It’s an extremely rare species of which only one small dwindling popu lation was previously known. The locations and their vegetation are briefly described, and their origin is suggested. The new populations have probably arisen from propagules from external sources. One of the locations is situated in shortly mown lawns within a botanic garden, where M. pulegium is thought to have escaped from the collection, where it has been present for at least 5 years.

Résumé. – Trois nouvelles stations de Mentha pule­gium en Flandre. Depuis 2006 trois nouvelles stations de Mentha pulegium ont été trouvées en Flandre, où à peine une petite population décroissante de cette espèce extrê-mement rare était encore connue. Les stations et leur vé-gétation sont brièvement décrites, et leur origine pro bable est suggérée. Il est probable que les nouvelles populations se soient formées à partir de propagules de source externe. Une des stations se trouve dans des pelouses d’un jardin botanique, où M. pulegium s’est apparemment échappé des collections, où il a été cultivé pendant au moins cinq ans.

InleidingSinds 2006 werden in het noorden van Bel-gië drie nieuwe groeiplaatsen ontdekt van Mentha pulegium (polei). Deze soort werd in de Vlaamse Plantenatlas nochtans vermeld als een in Vlaanderen uiterst zeldzame en met ver-dwijning bedreigde soort, waarvan anno 2005 vermoedelijk nog slechts één groeiplaats be-stond, bovendien met een onzekere toe komst (Zwaenepoel 2006). In deze bijdrage worden de nieuwe locaties kort beschre ven en wordt een verklaring gezocht voor het plotse opdui-ken van deze vindplaatsen.

De drie vindplaatsenMentha pulegium werd in 2006 ontdekt tij-dens inventarisaties in het domein van de Na-tionale Plantentuin in Meise door de auteur, groeiend in de gazons rond de Orangerievijver (D4.55.32), verspreid over meerdere tientallen vierkante meters. Vermits het gazon er kort ge-maaid wordt, kwamen de planten aanvan kelijk

niet tot bloei, en kon ik deze muntsoort niet op naam brengen. Pas in 2008 werden bloeiende planten gedetermineerd als M. pulegium. De soort stond onder andere op een kwelplek waar niet of weinig frequent met de grasmachine gemaaid wordt, en waar ze hoog genoeg kon worden om te bloeien (herb. A. Ronse 1763 en 1767). Als begeleidende soor ten noteerde ik voornamelijk Prunella vul garis, Trifolium mi­cranthum, Holcus lanatus, Veronica filiformis, Glechoma hederacea, Bellis perennis, Vero­nica serpyllifolia, Poa pratensis, Agrostis sto­lonifera, Cerastium fontanum, Anthoxanthum odoratum, Carex hirta en Sagina apetala. Op sommige plaatsen was M. pulegium dominant.

De tweede vindplaats ligt in Buggenhout (Oost-Vlaanderen) (D4.33.11), en is eveneens gekend sinds 2006 (mond. med. Marc Aerts), zonder dat de soort op naam gezet werd. Her-bariummateriaal (AR 2216) werd nader hand gedetermineerd als Mentha pulegium. De soort staat er in een venige wal die in 2006 uitge-diept werd. De wal ligt in een hooiweide die sinds datzelfde jaar tweemaal per jaar gemaaid wordt, en waarin momenteel Holcus lanatus en Anthoxanthum odoratum over wegen. De vindplaats ligt in het alluviaal gebied van de Klaverbeek, een zijrivier van de Vliet. Als be-geleidende soorten in en langs de wal werden volgende soorten genoteerd: Typha latifolia, Juncus effusus, Alisma plan tago­aquatica, Glyceria fluitans, Lysimachia nummularia, Juncus articulatus, Polygonum amphibium, Lycopus europaeus, Ra nunculus repens, Tri­folium repens, Poa tri vialis, Gali um palustre, Ranunculus acris, Cardamine pratensis, Jun­cus bufonius en zaailingen van Salix alba, S. caprea en Populus sp. De soort komt er voor op een oppervlakte van ongeveer 10 × 3 m, en is er lokaal dominant.

Een derde groeiplaats werd in 2009 ge-vonden door G. Heyneman, W. Van Landuyt,

Drie nieuwe groeiplaatsen van Mentha pulegium(polei) in VlaanderenAnne RonseNationale Plantentuin van België, Domein van Bouchout, B-1860 Meise [anne.ronse@br.fgov.be]

17DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

W. Vercruysse en F. Verloove. Ze is gelegen in de Groene Vallei te Gent (D3.12.34), in een ga-zon dat meerdere keren per jaar gemaaid wordt. De soort was er aanwezig tot in 2010, op plaat-sen die door bodemver dich ting in de winter nat zijn maar in de zomer uitdrogen (hangwater-tafel). In 2011 was dit gazon heraangelegd en de bodem openge maakt, en op de plek waar vroeger M. pule gium stond, werden o.a. de volgende soorten genoteerd: Trifolium dubium, Hypochaeris radicata, Plantago major en Po­lygonum avi cu lare. Dit zijn enerzijds soorten van eerder droge en schrale graslanden, en anderzijds tredplanten. Op de nattere plekken groeide o.a. Potentilla anserina.

Oude of recente groeiplaatsen?

De bijna gelijktijdige vondst van drie nieuwe groeiplaatsen van een uiterst zeldzame soort roept vragen op. Waar komen deze planten vandaan? Zijn het oudere, over het hoofd ge-ziene groeiplaatsen, of is er sprake van extern aangevoerd materiaal? Het oorspronkelijke verspreidingsgebied van Mentha pulegium ligt in Zuid- en Midden-Europa, Zuidwest-Azië, Noord-Afrika en Macaronesië. België ligt op de noordwestelijke grens van dit areaal, en de soort werd er recentelijk alleen waargenomen op enkele locaties langs de Grensmaas en in het uiterste zuiden (Lotharingen). De oude verspreidingsgegevens van vóór 1939 tonen bovendien één locatie langs de Schelde bij Antwerpen, en enkele locaties langs de De mer; niet één ervan ligt in de buurt van de nieuwe groeiplaatsen.

Uit de literatuur en het inter net blijkt dat M. pulegium buiten zijn areaal een invasieve soort is, die verwilderd voor komt in Noord- en Zuid-Amerika, Australië, Afrika en Hawaii (http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?24079; Weber 2003). In West-Euro pa is het een zeldzame inheemse soort, met afnemende inheemse populaties, maar met anderzijds een toenemend aantal adven tief vondsten. Dit is met name beschreven voor het Verenigd Ko-ninkrijk (Preston et al. 2002). Daar zijn talrijke waarnemingen gekend van niet-inheemse po-pulaties, soms met tien duizenden planten, die

vermoedelijk als contaminatie samen met gras-zaad aangevoerd werden (Kay 1996, Leach 1996). In sommige gevallen werd in Engeland voor natuur ontwikkeling zelfs een mengsel ge-bruikt van graszaden van Noord-Amerikaanse oorsprong (Briggs 1997).

De niet-inheemse populaties van M. pule­gium zouden kunnen onderscheiden worden van de inheemse doordat ze tot een andere va-riëteit behoren, namelijk var. erecta in plaats van de inheemse var. decumbens. Deze plan-ten zouden iets robuuster zijn, met een meer opgerichte habitus. Deze variëteiten worden echter niet vermeld in de belangrijkste flora’s; een goede beschrijving is nodig om ze te kun-nen onderscheiden. Genetische verschil len tus-sen de variëteiten zouden zijn aan ge toond door Brits onderzoek (http://www.bsbi.org.uk/html/mentha_pulegium.html).

Uiteenlopende aanvoerhypothesen

De oorsprong van de populatie in Meise ligt vermoedelijk in de collecties van de Planten-tuin. Volgens de database van de collecties is de soort momenteel niet in cultuur, maar in 1987 werden planten van ongekende herkomst aangeplant in een sector, die in vogelvlucht op ongeveer 500 m afstand van de huidige groei-plaats ligt. In 1991 was de soort er alweer ver-dwenen. Het is dus goed mogelijk dat M. pule­gium rond 1990 uit de collecties ontsnapt is en zich gevestigd heeft in de gazons rond de oran-gerievijver. Het feit dat M. pulegium in 2006 al over een relatief grote oppervlakte voorkwam, wijst erop dat de soort er vermoe delijk al een hele tijd aanwezig is. Qua timing lijkt de ont-snappingshypothese dus te kunnen kloppen, hoewel de soort maar kort in de levende col-lecties heeft gestaan.

Een moge lijke vector zijn wellicht watervo-gels geweest, zoals ganzen, die in het domein talrijk voorkomen (tot voor kort in hoofdzaak grauwe gan zen). In het gazon waar de plant is aange trof fen, grazen talrijke ganzen. Het is be-kend dat M. pulegium zeer veel zaden produ-ceert, die door dieren of via het water verspreid worden en die zelfs op overstroomde graslan-den kunnen kiemen (Weber 2003). Misschien

18 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

kan de soort ook door maaimachines verspreid zijn, door beworteling van kleine stukjes sten-gel.

De herkomst van de planten in Buggen-hout ligt minder voor de hand. Een natuurlijke groeiplaats is mogelijk, hoewel de soort er op de rand van haar areaal ligt, en er geen oude ge-gevens van een groeiplaats in de buurt zijn. Het zou ook betekenen dat de soort er tot nog toe onopgemerkt gebleven is, ondanks haar hoge zichtbaarheid vanaf de weg wanneer ze bloeit. Een alternatieve hypothese is de aan voer van planten of zaden van buitenaf. Een mogelijke verklaring is aanvoer van materiaal door water-vogels uit Meise, dat in vogelvlucht op 15 km afstand ligt.

Voor de groeiplaats in Gent lijkt de aan voer van zaden via graszaad plausibel. Een andere mogelijke zaadbron kunnen stads tuintjes zijn, aangezien de soort wel eens gekweekt wordt, vooral door mensen van Turkse origine (mond. med. G. Heyneman).

Ecologie van de groeiplaatsen

Ecologisch gezien is M. pulegium een soort van zilverschoongraslanden, locaties met wisselen-de grondwaterstanden, begrazing en betreding. De recente groeiplaatsen langs de Maas zijn pi-oniersgraslanden op oevers en dijken, met o.a. Potentilla anserina, Carex hirta en Alopecurus geniculatus als bege lei dende soorten (Zwaene-poel 2006). Volgens Schaminée et al. (1996) is M. pulegium een kensoort van de associatie van geknikte vossenstaart. De begeleidende soorten in Bug genhout komen goed overeen met diffe ren tiërende soorten uit de subassocia-tie equi setetosum palustris. In Meise daarente-gen is de groeiplaats een kortgemaaid en door ganzen begraasd gazon. Het is er vochtig, met lokale kwelplekken, en er komen meer bege-leidende plantensoorten voor van matig voed-selrijke graslanden. De groeiplaats in Gent was een weinig frequent gemaaid gazon met wis-

selende grondwaterstand en met betreding of verdichting.

Conclusie

De hypothese van een garden escape als oor-sprong voor de populatie in de gazons van de Plantentuin lijkt het meest plausibel in het licht van de gegevens over adventieve popu-laties wereldwijd. Het is goed mogelijk dat de plant in de Plantentuin door ganzen verspreid is naar de vochtige gazons. Of de soort er in-derdaad tot een verschillende variëteit behoort dan de inheemse, dient verder onder zocht. De oorsprong van de populaties in Buggenhout en Gent is minder duidelijk; er is veel kans dat het adventief vondsten betreft. Dit geldt vooral voor Gent, waar de soort slechts kort is aange-troffen.

Dankwoord. – De auteur dankt Marc Aerts en Geert Heyneman voor het verstrekken van informatie over de groeiplaatsen in Buggenhout resp. Gent.

LiteratuurBriggs M. (1997) – Non-native Mentha pulegium (Pen ny-royal). BSBI News 74: 50.Kay G.M. (1996) – Mentha pulegium in grass seed. BSBI News 72: 46.Leach S. (1996) – Contaminants in grass seed. BSBI News 73: 23-25.Preston C.D., Pearman D.A. & Dines T.D. (2002) – New atlas of the British & Irish flora. An atlas of the Vascular Plants of Britain, Ireland, the Isle of Man and the Channel Islands. Oxford, Oxford Univ. Press.Schaminée J.H.J., Stortelder A.H.F. & Weeda E.J. (1996) – De vegetatie van Nederland. Deel 3. Uppsala/Leiden, Opulus Press.Weber E. (2003) – Invasive plant species of the world: a reference guide to environmental weeds. Oxon (UK), CABI Publishing.Zwaenepoel A. (2006) – Polei, Mentha pulegium L. In Van Landuyt W., Hoste I., Vanhecke L., Van den Bremt P., Vercruysse W. & De Beer D., Atlas van de flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest: 586. Brussel, Insti tuut voor Natuur- en bosonderzoek, Nationale Plantentuin van België & Flo.Wer.

19DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Abstract. – Remarkable plant collections from two anthropogenic seed banks in Ghent (prov. of Oost-Vlaanderen, Belgium). In 1994-1995 and 2001-2002, two demolition areas in the city of Ghent yielded a remarkable assemblage of exotic vascular plants. All species are ob-viously related to previous industrial, horticultural and/or military activities and germinated from long-buried per-sistent seed banks. The species lists reflect the well-known longevity of seeds of the Fabaceae and Malvaceae fami-lies. Fifteen adventitious taxa of various origins were new to Belgium.

Résumé. – Collections remarquables de plantes issues de deux anciennes banques de graines à Gand (prov. Flandre orientale, Belgique). Deux chantiers de démo li-tion dans la ville de Gand ont permis à une flore exotique remarquable de se déve lop per en 1994-1995 et 2001-2002 grâce à l’expression de la banque de graines per sistant dans le sol depuis longtemps. Toutes ces espèces sont ma-nifestement associées à d’anciennes activités indu strielles, horticoles et/ou militaires. De nombreux membres des fa-milles des Fabaceae et Mal va ceae démontrent la longévité extrême de leurs semences. Quinze taxons adventices de provenances diverses sont nouveaux pour la flore belge.

InleidingAfbraakterreinen in het stedelijk gebied zijn uitgelezen vestigingsplaatsen voor tal van exo-tische plantensoorten. De vrijgekomen ruimte wordt snel ingenomen door pioniers uit de onmiddellijke omgeving, vaak verwilderde houtige gewassen (Acer div. spec., Ailanthus altissima, Buddleja davidii, enz.) of andere sierplanten (zoals Oenothera div. spec.). Een zeldzame keer echter komt bij afbraakwerken een oude zaadbank bloot te liggen die, afhan-kelijk van de aard van de voormalige activitei-ten, een onverwachte flora kan op leveren.

In het min of meer recente verleden wer-den in de Gentse binnenstad minstens twee dergelijke zaadbanken vrijgemaakt. In dit ar-tikel worden de beide terreinen getypeerd en vergeleken, wordt nagegaan welke taxa hierbij werden vastgesteld en wordt de taxonomische diversiteit beknopt besproken.

Van de meeste geciteerde taxa werd herba-riummateriaal ingezameld en gedeponeerd in de herbaria BR, GENT, LG en/of in het her-barium van de eerste auteur.

Voor taxa die reeds voor het gebied van de Flora gekend waren, volgen we de nomen-clatuur van de recentste Flora van België (Lambinon et al. 2004). Voor de overige taxa werd hoofdzakelijk Clement & Foster (1994) als referentiebron gehanteerd; alleen bij deze taxa werd een auteurscitaat toegevoegd.

De geïnventariseerde terreinen

De cavaleriekazerne ‘de Hollain’Het eerste terrein bevond zich tussen de Brussel sepoortstraat en de Schelde (IFBL D3.22.24) en kwam in de zomer van 1994 braak te liggen. Het betrof een afbraakterrein van de voormalige cavaleriekazerne de Hol­lain. Militairen uit talloze landen werden er sinds de dertiende eeuw gekazerneerd (Hen-drickx 1996-1997). Sinds 1814 werden er door de Pruisen paarden gestald en deed de kazerne dienst als paardenlazaret. Tegen 1845 was het aantal dieren opgelopen tot 485 (Anoniem 2009). Om die redenen werden er constant grote hoeveelheden paardenvoer, hooi, stro en haver aangevoerd. Het is niet duidelijk tot wan-neer deze paarden er gestald werden, maar het is onwaarschijnlijk dat dit na de Eerste Wereld-oorlog nog het geval was. Zeer waarschijnlijk werden de in 1994 en 1995 aangetroffen ad-ventiefplanten lang gele den (minstens 75 jaar, maar mogelijks nog langer) ongewild met hooi en/of haver voor de paarden aangevoerd. Na het slopen van de kazernegebouwen zagen ze de kans te ontkie men.

Het overgrote deel van de genoteerde taxa was afkomstig uit het Middellandse-Zee gebied. Veruit het best vertegenwoordigd waren de Fa-baceae en dan vooral het genus Trifolium (der-

Merkwaardige plantencollecties van twee antropogene zaadbanken in Gent (Oost-Vlaanderen, België)Filip VeRlooVe1 en Geert Heyneman2

1 Nationale Plantentuin van België, Domein van Bouchout, B-1860 Meise [filip.verloove@br.fgov.be]2 Meibloemstraat 28 B-9000 Gent

20 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

tien soorten, waarvan zowat de helft niet eerder in België was waargenomen; Hendrickx 1996-1997) (zie tabel 1).

In 1996 werd op het afbraakterrein een wooncomplex gebouwd; de opmerkelijke ad-ven tiefflora is er inmiddels volledig ver dwe-nen.

De industriële site van ArbedIn 2001 werd, eveneens langs de Schelde maar nu op het grondgebied van Gentbrugge, net ten westen van Gentbruggebrug (IFBL D3.23.13), een gelijkaardig terrein ontdekt. De historiek ervan kon opnieuw vrij gemak kelijk achter-haald worden. Deze bleek com plexer dan bij het eerste terrein. Het afbraak terrein betrof de oude industriële site van de staalfabriek van Arbed. Hoewel hier over geen absolute zeker-heid bestaat, is het weinig waarschijnlijk dat de industriële activiteiten van Arbed (beperkt tot de aanvoer en ver werking van ertsen) ver-antwoordelijk zijn voor de rijke adventieven-collectie: op een nabijgelegen identiek af-braakterrein van Arbed werden immers geen noemenswaardige adventieven aangetroffen. Verder opzoekwerk leerde dat de afgebroken site van Arbed relatief recent was. De in 1867 opgestarte activiteiten waren aanvankelijk kleinschalig. Pas aan het begin van de twintig-ste eeuw bereikte het bedrijf zijn uiteindelijke capaci teit.

Voordien werden er reeds andere industri-ele activiteiten ontwikkeld, in hoofdzaak geli-eerd met de textielindustrie. Op het terrein was onder meer een leerlooierij gevestigd, wat de vondst van de Australische Erodium crini tum – een frequente wol- en huidenadventief (zie bv. Stewart 1982) – zou kunnen ver kla ren. Voorts was er een olieslagerij en boven dien bevond zich op deze terreinen een deel van de kweek-tuinen van de befaamde Gentse plantenkweker Van Houtte. Het opduiken van onder meer in onbruik geraakte sierplanten als Nicotiana div. spec. en Salpiglossis sinuata zou hierdoor kun-nen verklaard worden. Ook hier moet de vrij-gekomen zaadbank redelij ker wijs minstens 100 jaar oud geweest zijn (allicht zelfs veel ouder).

Het aanbod aan adventiefplanten op deze site was zeer divers. Dit houdt ongetwijfeld verband met de erg gevarieerde vroegere in-dustriële activiteiten. Er werden zowel adven-tieven uit Amerika, Australië, Azië als Europa ingezameld. Deze konden onder meer met de aanvoer van graan (inclusief vogel- en olie-zaad) en wol geassocieerd worden.

Reeds in de zomer van 2002 was het terrein spontaan grotendeels geëvolueerd naar een Dauco-Melilotion (met onder meer veel Oeno­thera deflexa) en waren er nog nauwe lijks inte-ressante adventieven te vinden. Na sanering en drainering wordt het terrein momenteel bouw-rijp gemaakt voor nieuwe projecten.

Opmerkelijke vondsten

Op de hierboven beschreven afbraakterreinen werd kortstondig een vrij gevarieerde flora aangetroffen. 42 taxa kunnen redelijkerwijze gelinkt worden aan plaat se lijke indu stri ele, militaire of tuinbouwkundige activiteiten van vele tientallen jaren geleden. Daarnaast wer-den op de beide terreinen ook andere interes-sante adventieven opgetekend (zoals Apera interrupta en Lonicera japonica), maar bij die soorten was duidelijk sprake van een andere aanvoervector.

In tabel 1 worden de 42 ‘zaadbank adven-tieven’ van de twee terreinen opgesomd. Tel-kens worden ook de familie en regio van her-komst opgegeven. De volgende taxa ble ken op het moment van hun ontdekking niet gekend te zijn voor de Belgische adventief flora. Wel dient hierbij aangestipt dat som mige ervan sindsdien ook elders aangetroffen werden; van andere brachten uitgebreide herba riumrevisies dan weer eerdere vondsten in België aan het licht; zie Verloove (2006a).• Anoda cristata var. digitata Hochr. is een merkwaardige variëteit met handdelig inge-sneden bladschijf, die nauwelijks lijkt op de typische variëteit. Werd in het verleden als ad-ventiefplant opgegeven voor Nederland (Kloos 1934).• Astragalus hamosus L. ontbreekt in de door Podlech & Lambinon (2001) gepu bliceerde sleutel voor het genus Astra galus in België.

21DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Taxon dH Ar Familie Herkomst Tabel 1. Overzichtvan de 42 ‘zaadbank-adventieven’ van twee antropogene zaadbanken van afbraakterreinen in Gent.Taxa die op het moment van hun ontdekking in Gent nog niet gekend waren voor de Belgische adventiefflora, zijn voorafgegaan door een sterretje (*).

Afkortingen:

dH = kazerne de Hollain;Ar = bedrijfssite Arbed.

Althaea hirsuta . + Malvaceae EuropaAnoda cristata * var. digitata . + Malvaceae Amerika* Astragalus hamosus . + Fabaceae EuropaConvolvulus tricolor + . Convolvulaceae EuropaDracocephalum parviflorum + + Lamiaceae AmerikaErodium crinitum . + Geraniaceae AustraliëErodium malacoides + . Geraniaceae Europa* Hedysarum coronarium + . Fabaceae EuropaHibiscus trionum + . Malvaceae AziëHyoscyamus niger . + Solanaceae Europa* Lavatera cretica . + Malvaceae Europa* Malope malacoides + . Malvaceae Europa* Malva nicaeensis . + Malvaceae EuropaMalva parviflora + + Malvaceae EuropaMedicago arabica . + Fabaceae EuropaMedicago minima . + Fabaceae EuropaMedicago murex + . Fabaceae EuropaMedicago polymorpha + + Fabaceae EuropaMedicago polymorpha

* var. brevispina . + Fabaceae Europa

Melilotus indica + + Fabaceae EuropaMelilotus sulcata + . Fabaceae Europa* Nicotiana alata . + Solanaceae Amerika* Nicotiana forgetiana . + Solanaceae AmerikaPetunia ×punctata . + Solanaceae cult.Psoralea americana . + Fabaceae Europa, AfrikaRumex cf. pulcher . + Polygonaceae EuropaSalpiglossis sinuata . + Solanaceae Amerika* Trifolium constantinopolitanum + . Fabaceae AziëTrifolium hybridum

subsp. elegans+ . Fabaceae Europa

* Trifolium isthmocarpum + . Fabaceae EuropaTrifolium lappaceum + . Fabaceae Europa* Trifolium michelianum + . Fabaceae Europa, Azië* Trifolium pallidum + . Fabaceae EuropaTrifolium resupinatum + . Fabaceae Europa, Azië* Trifolium squamosum + . Fabaceae EuropaTrifolium squarrosum + . Fabaceae Europa* Trifolium strictum + . Fabaceae EuropaTrigonella foenum-graecum . + Fabaceae EuropaVicia bithynica . + Fabaceae EuropaVicia lutea + + Fabaceae EuropaVicia villosa subsp. varia . + Fabaceae EuropaVicia villosa subsp. villosa . + Fabaceae Europa

Het betreft een eenjarige soort met halfcirkel-vormig gekromde vruchten. Onder meer Cle-ment & Foster (1994) geven haar op als graan-adventief.

• Hedysarum coronarium L. is een opvallen de Fabaceae met grote roze bloeiwijze en merk-waardige vruchten. Als adventiefplant werd ze onder meer opgegeven voor Groot-Brittannië

22 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

(Clement & Foster 1994) en Nederland (van Ooststroom & Reichgelt 1956). De soort wordt misschien beter in een afzonderlijk genus on-dergebracht als Sulla coronaria (L.) Med. (Choi & Ohashi 2003).• Lavatera cretica L. lijkt zeer sterk op Malva sylvestris en onderscheidt er zich vooral van door de aan de basis vergroeide bijkelk. Wordt elders in Europa geregeld gesignaleerd als ad-ventiefplant. De soort is inmiddels ook op tal van andere locaties in België opgedoken en houdt soms enige tijd stand (bv. reeds enkele jaren bij een graanlosinstallatie van Aveve aan het Albertkanaal ter hoogte van Merksem).• Malope malacoides L. lijkt vrij sterk op de vaak gekweekte eenjarige Malope trifida; de plant is echter overblijvend en heeft kleinere bloemen en een bladschijf die langer is dan breed. Recente adventiefvondsten in Europa lijken te ontbreken.• Malva nicaeensis All. onderscheidt zich ge-makkelijk van de inheemse taxa uit dit genus door de combinatie van de brede bijkelkseg-menten, de gerimpelde deelvrucht jes en de korte kroonblaadjes. Clement & Foster (1994) geven de soort op als graan adventief voor Groot-Brittannië. Recenter is ze ook elders in België opgedoken. Onder meer in de Gentse binnenstad lijkt ze sinds kort op één plaats min of meer inge burgerd te zijn (Verloove 2008).• Medicago polymorpha var. brevispina (Benth.) Heyn. is een opvallende variëteit, waarbij de stekels op de peulvrucht tot kleine knobbeltjes herleid zijn.• Nicotiana alata Link et Otto is een grote ta-bakssoort met grote groenwitte bloemen. Ze werd vroeger vaak gekweekt als sierplant en als dusdanig frequent geciteerd in de Europese adventief-literatuur. Inmiddels is gebleken dat de soort reeds eerder in België werd waar-genomen (Verloove 2006a).• Nicotiana forgetiana Hemsley (det. E.J. Cle-ment), een middelhoge tabakssoort met opval-lende, roze bloemen, werd vroeger vaak ge-kweekt. Ook deze soort bleek nadien al eerder in België te zijn ingezameld (Verloove 2006a).• Trifolium constantinopolitanum Ser. is nauw

verwant met T. alexandrinum en heeft kleine, bleekgele bloemen. Anders dan bij die laat-ste, sluit de kelk van T. constantino poli tanum zich na de bloei als een gevolg van bilabiate weefselgroei. De soort werd als graan adventief onder meer gesignaleerd in Groot-Brittannië (Clement & Foster 1994).• Trifolium isthmocarpum Brot. is een opval-lende eenjarige klaversoort met grote lichtroze bloeiwijzen. De planten van Gent behoren tot de subsp. jaminianum (Boiss.) Murb., geken-merkt door de eivormige bloeiwijze en de priemvormige kelktanden (Coombe 1968). De soort werd in Nederland gevonden als graan- en woladventief (Kloos 1948).• Trifolium michelianum Savi lijkt sterk op T. nigrescens; beide zijn eenjarig, met lang-gesteelde, witachtige tot bleekroze bloemen op uiteindelijk teruggeslagen bloemsteeltjes. Trifolium michelianum heeft echter kelk tanden die veel langer zijn dan de kelkbuis. Om de-zelfde redenen verschilt ze ook van de er even-eens op lijkende T. hybridum subsp. elegans. Bovendien is deze laatste over blijvend. Onder meer ook in Nederland werd T. michelianum als adventief gevonden (Kloos 1934).• Trifolium pallidum Waldst. et Kit. is een min of meer met T. diffusum verwante soort met gro-tere, blekere bloemen en smallere blaadjes. Ze werd als zeldzame voederadventief onder meer door Clement & Foster (1994) gesignaleerd.• Trifolium squarrosum L. is nauw verwant met T. alexandrinum en T. constantino poli­tanum. De plant verschilt van die beide soorten door de tuberculeus behaarde vrucht kelk met brede, sterk generfde kelktanden. Recent is gebleken dat T. squarrosum in België ook al in 1990 was gevonden, namelijk ontkiemd uit vogelzaad (Verloove 2006a).• Trifolium strictum L. is een onmiskenbare klaversoort met gezaagde steunblaadjes en van klieren voorziene bladtanden. Vondsten als graanadventief zijn schaars of onbe staan de.

Discussie

Beschrijvingen van uit antropogene zaad ban-ken ontstane vegetaties van hogere planten zijn

23DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

in de literatuur nauwelijks te vinden. Enkel Clement (1977) geeft een overzicht van plan-tencollecties van afbraakterreinen die min of meer overeen komen met deze van Gent.

Nochtans zijn dergelijke begroeiingen van uit meerdere oogpunten interessant. Ze laten ons bijvoorbeeld toe fragmenten van de samen stelling van de adventiefflora van vele decennia geleden te reconstrueren. Het is zon-der meer duidelijk dat die flora snel evo lueert: de graanadventiefplanten die op de site van de voormalige kazerne de Hollain werden aan-getroffen, komen nauwelijks overeen met de huidige graanadventiefflora (vergelijk met bv. Verloove & Vandenberghe 1993-1999, Ver-loove 2003, Verloove 2006b). Blijkbaar wer-den de graangewassen toen uit andere regio’s betrokken, was de onkruidsamen stel ling van de akkers in het gebied van herkomst anders of werden hoofdzakelijk andere graan gewassen ingevoerd (zoals haver).

Na de afbraak van een oude graanmolen (Bloemmolens Flandria) aan het Albertkanaal in Merksem, in 2000, verschenen onder meer Elsholtzia ciliata en Lepyrodiclis holosteoides (Verloove 2003), twee uitzonderlijke, Azia-tische soorten die niet behoren tot de courante hedendaagse graanadventiefflora. Vermoede-lijk kiem den ook die soorten uit een oude, door afbraakwerken vrijgekomen zaadbank.

Anderzijds biedt een ontblote zaadbank een goed beeld van de kiemkracht van talrijke soor-

ten van wel bepaalde families. Het is niet toe-vallig dat op de beide locaties het aandeel van de Fabaceae (en in mindere mate de Malvaceae en Solanaceae) zo groot was: het is bekend dat de zaden van veel soorten van die families heel lang hun kiemkracht kunnen bewaren (zie bv. Priestley 1986, Raven & Polhill 1981). Hierop werd ook reeds gewezen door Clement (1977).

Van de 42 op de twee afbraakterreinen genoteerde zaadbankadventieven (zie tabel 1) behoorden er niet minder dan 25 tot de Fabaceae (60 %; zie fig. 1). Dit is een duide-lijke overrepresentatie: in de globale Belgi sche adventiefflora maken de Fabaceae circa 8 % uit (Verloove 2006a). Hetzelfde geldt voor de Malvaceae (17 % versus 1,5 %) en, weliswaar minder uitgesproken, de Solana ceae (12 % ver-sus 2,6 %). Opvallend is voorts dat de op de twee terreinen aangetroffen adven tiefplanten behoren tot een heel beperkt aantal plantenfa-milies (figuur 1). De in adventievenstudies tra-ditioneel soortenrijkste families (Asteraceae en Poaceae; zie Verloove 2006a) ontbreken vol-ledig of nagenoeg vol le dig; ongetwijfeld is dit een gevolg van de beperkte houdbaarheid van hun zaden.

LiteratuurAnoniem (2009) – Kazernes te Gent. De grote cavale-riekazerne alias het “Pesthuis”. [http://users.telenet. be/ABL1914/Hollain.htm; geraadpleegd op 24.12.2009]Choi B.H. & Ohashi H. (2003) – Generic criteria and

25

75

2 1 1 105

1015

2025

30

Fabaceae

Malvaceae

Solanaceae

Geraniaceae

Convolvulaceae

Polygonaceae

Lamiaceae

Figuur 1. Verdeling over de plan­tenfamilies van de 42 ‘zaadbank­adventieven’ die werden aangetrof­fen in twee antropogene zaadbanken in Gent. Zie tabel 1 voor een opsom­ming van de soorten.

24 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

an infrageneric system for Hedysarum and related genera (Papilionoideae-Leguminosae). Taxon 52: 567-576.Clement E.J. (1977) – Aliens and adventives. Adventive News 9: Demolition aliens. BSBI News 17: 14-16.Clement E.J. & Foster M.C. (1994) – Alien plants of the British Isles. London, B.S.B.I.Coombe D.E. (1968) – Trifolium. In Tutin T.G. (ed.), Flo-ra Europaea. Volume 2: 157-172. Cambridge, Cam bridge Univ. Press.Hendrickx P. (1996-1997) – Adventiefplanten van kazer-ne de Hollain. Het genus Trifolium. Maandwerk acade mie-jaar 1996-1997, Universiteit Gent, Vakgroep Morfo lo gie, Systematiek en Ecologie, Laboratorium Plantkunde.Kloos A.W. Jr. (1934) – Aanwinsten van de Nederlandse flora in 1933. Nederl. Kruidk. Archief 44: 110-145.Kloos A.W. Jr. (1948) – Aanwinsten van de Nederlandse flora in 1945, 1946 en 1947. Nederl. Kruidk. Archief 58: 199-243.Lambinon J., Delvosalle L. & Duvigneaud J. (2004) – Nouvelle Flore de la Belgique, du Grand-Duché de Luxem-bourg, du Nord de la France et des Régions voi si nes. 5e édition. Meise, Jardin botanique national de Bel gique.Podlech D. & Lambinon J. (2001) – Cinq Astragalus (Fabaceae) jadis adventices en Belgique. Dumortiera 77: 11-13.Priestley D.A. (1986) – Seed aging: implications for seed storage and persistence in the soil. Ithaca (New York), Cor-nell University Press.Raven P.H. & Polhill R.M. (1981) – Biogeography of the Leguminosae. In Anon. (ed.), Advances in legume syste-matics: 27-34. Kew, Royal Botanic Gardens.Stewart O.M. (1982) – Aliens and adventives. Shoddy aliens (part 1). BSBI News 31: 13-15.Van Ooststroom S.J. & Reichgelt Th. J. (1956) – Floris-

tische notities 19-34. Acta Bot. Neerl. 5: 322-334.Verloove F. (2003) – Graanadventieven nieuw voor de Belgische flora, hoofdzakelijk in 1999 en 2000. Dumor­tiera 80: 45-53.Verloove F. (2006a) – Catalogue of neophytes in Bel gium (1800-2005). Scripta Botanica Belgica 39.Verloove F. (2006b) – Graanadventieven nieuw voor de Belgische flora, hoofdzakelijk in de periode 2001-2003. Dumortiera 88: 1-6.Verloove F. (2008) – Enkele nieuwe neofyten in België en Noordwest-Frankrijk. Dumortiera 94: 1-8.Verloove F. & Vandenberghe C. (1993) – Nieuwe en interessante graanadventieven voor de Noordvlaamse en Noordfranse flora, hoofdzakelijk in 1992. Dumortiera 53-54: 35-57.Verloove F. & Vandenberghe C. (1994) – Nieuwe en in-teressante graan- en veevoederadventieven voor de Belgi-sche en Noordfranse flora, hoofdzakelijk in 1993. Dumor­tiera 58-59: 44-59.Verloove F. & Vandenberghe C. (1995) – Nieuwe en in-teressante voederadventieven voor de Belgische en Noord-franse flora, hoofdzakelijk in 1994. Dumortiera 61-62: 23-45.Verloove F. & Vandenberghe C. (1996) – Nieuwe en interessante voederadventieven voor de Belgische flora, hoofdzakelijk in 1995. Dumortiera 66: 11-32.Verloove F. & Vandenberghe C. (1997) – Nieuwe en interessante voederadventieven in België en aangrenzend Nederland, hoofdzakelijk in 1996. Dumortiera 68: 13-26.Verloove F. & Vandenberghe C. (1998) – Nieuwe en interessante voederadventieven voor de Belgische flora, hoofdzakelijk in 1997. Dumortiera 72: 18-36.Verloove F. & Vandenberghe C. (1999) – Nieuwe en interessante voederadventieven voor de Belgische flora, hoofdzakelijk in 1998. Dumortiera 74: 23-32.

25DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Abstract. – Three little-known taxa of the genus Caly­stegia (Convolvulaceae) in Belgium. Recent fieldwork and a thorough herbarium revision have resolved some taxon omic problems within the genus Calystegia in Bel-gium. The enigmatic and non-native Calystegia silvatica is reliably reported for the first time. It is probably often overlooked and seems well-naturalised locally. Several ad-ditional records (including a recent one) are provided for non-native Calystegia pulchra. Finally, we ascribe pink-flowered forms of native Caly ste gia sepium to subsp. se­pium f. colorata. A key for the identification of all Belgian taxa of the genus Calystegia is provided.

Résumé. – Trois taxons méconnus du genre Calystegia (Convolvulaceae) en Belgique. Des recherches de terrain et une révision d’herbier ont résolu plusieurs problèmes taxonomiques dans le genre Calystegia en Belgique. Caly ­stegia silvatica – taxon non indigène très énigma ti que – est signalé pour la première fois avec certitude. Cette espèce est probablement méconnue et semble bien naturalisée localement. Plusieurs nouvelles données (y compris une récolte récente) sont fournies pour Caly stegia pulchra, espèce également non indigène. Fina le ment, des popula-tions à corolle rose de l’espèce indi gène Calystegia sepium appartiennent à subsp. sepium f. colo rata. Une clé pour l’identification des taxons belges du genre Calystegia est fournie.

Inleiding

Calystegia1 is een klein maar taxonomisch erg complex genus. Lambinon et al. (2004) ver-meldt voor België en de omliggende gebieden twee inheemse soorten (Calystegia sepium en C. soldanella) en drie adventieven: C. japo­nica (met als correcte naam C. pubescens

1 Hoewel Calystegia zuiver morfologisch gemakkelijk te onderscheiden is van Convolvulus, heeft recent moleculair onderzoek aangetoond dat het eerste genus volkomen inge-bed zit in het tweede (Stefanović et al. 2003). Caly stegia wordt daarom beter opgenomen in een breder omschreven genus Convolvulus. Indien Calystegia behou den zou blij-ven, zou Convolvulus verder opgesplitst moe ten worden. Wij volgen voorlopig de nomenclatuur gehanteerd in Lam-binon et al. (2004). Het is echter onver mijdelijk dat de ge-wijzigde taxonomie op korte termijn ook in de Belgische floristiek ingang zal vinden. Vol le digheidshalve worden daarom, indien voor handen, voor alle besproken taxa ook hun synoniemen in Convolvulus opgegeven.

Lindley; zie Rhui-cheng & Brummitt 1995), C. pulchra en C. silvatica. Rond al die soor ten – met uitzondering van de erg karakteris tieke C. sol danella – heerst in mindere of meerdere mate onduidelijkheid. Lambinon et al. (2004) geeft aan dat de infraspecifieke taxa van Ca­lystegia sepium, en dan vooral de plan ten met roze bloemen, slecht gekend zijn: “la position systématique de ces plantes doit encore être précisée”.

Van de voornoemde adventieve soorten kon uiteindelijk alleen Calystegia pulchra weer-houden worden (Ver loove 2006, Ver loove & Lambinon 2008). Bij de overige soor ten was er sprake van foutieve determi naties of was geen herbariummateriaal voor handen.

Recent veldwerk en herbariumstudie heb-ben de kennis van het genus Calystegia in Bel-gië aanzienlijk verbeterd. Voor de roze vormen van de inheemse C. sepium werd een correct epitheton gevonden. De (historische) aanwe-zigheid van C. pulchra in België werd beves-tigd, en bovendien kwamen enkele extra vond-sten van die soort aan het licht (waar onder één recente). Ten slotte werd Calystegia silvatica voor het eerst met zekerheid in Bel gië aange-troffen.

Calystegia pulchra Brummitt et Heywood(Syn.: Convolvulus dubius J. Gilbert)Herbarium: Hofstade, buisson, 07.1931, V. Lambert s.n. (BR; det. R.K. Brummitt); Clermont-lez-Walcourt, natu-ralisé, 10.1935, Haverland s.n. (BR); *Watermael, spoor-wegtalud in de buurt van het station, 17.07.1952, E. Mi­chiels s.n. (BR); *Berchem, in een haag, 15.08.1967, J.E. De Langhe 465/1967 (BR); Beveren (Waasland), richting Haasdonk (IFBL C4.33.22), slootkant, 26.06.1970, J.E. De Langhe 333/1970 (BR); Beveren-Waas, E van Hof ter Saxen (IFBL C4.33.22), begroeide berm, 13.07 en 26.07.1970, E. van Rompaey GIII/1595-1bis (BR); Roese-lare, Hoogledesteenweg (Beekkwartier) (IFBL D1.47.42), old hedge, 05.06.2008, F. Verloove 7180 (BR, LG).

Calystegia pulchra wordt door Lambinon et al. (2004) vermeld onder de rubriek “adven-

Drie slecht gekende taxa van het genus Calystegia(Convolvulaceae) in BelgiëFilip VeRlooVe

Nationale Plantentuin van België, Domein van Bouchout, B-1860 Meise [filip.verloove@br.fgov.be]

DUMORTIERA 100 – 20.03.2012

26 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

tices”, maar uit de tekst valt niet af te leiden of de soort ooit daadwerkelijk in België gevon-den werd. Pas tijdens een recente herbarium-revisie bleek dat C. pulchra tussen 1931 en 1935 inderdaad enkele keren in België werd ingezameld (Verloove 2006). Eén vondst – uit 1935, in Clermont-lez-Walcourt – werd door Lawalrée (1956) gepubliceerd, maar die col-lec tie werd ten onrechte toegeschreven aan C. silvatica.

Recent werden in het herbarium van de Na-tionale Plantentuin onder Calystegia se pium nog twee andere Belgische vondsten van C. pulchra aangetroffen. Bovendien werd de soort in 2008 ook ontdekt in een verwaar loos de haag in Roeselare, waar ze vermoe delijk jarenlang onopgemerkt was gebleven. Begin 2010 werd die groeiplaats door bouw werk zaamheden ver-nield.

Typische planten van Calystegia pulchra onderscheiden zich op het eerste zicht van C. sepium subsp. sepium (uitgezonderd f. colo­rata) door de opvallend roze bloemkroon (meestal met 5 witte strepen). Van f. colora­ta verschilt ze door de matte bladschijf met hoekige bladsinus, de minstens ten dele smal gevleugelde bloemsteeltjes en vooral door de aanwezigheid van beharing op de bloem- en bladsteeltjes en jonge blaadjes. Doorgaans is de bloemkroon bij C. pulchra ook groter. Toch is het onderscheid tussen planten met roze bloemen van C. sepium (zie Brummitt 1972 voor de overige infraspecifieke taxa van deze laatste in Europa) en C. pulchra niet altijd even duidelijk. In het bovenstaande lijstje van herbariumcollecties zijn de met een asterisk aangemerkte exemplaren de meest typische. Wellicht behoren ook de overige collecties (blijkbaar ook volgens Brummitt, die één ervan in 1960 determineerde) tot C. pulchra, hoewel de kenmerken minder uitgesproken zijn (bv. bloemsteeltjes zonder smalle vleugel, plant slechts spaarzaam behaard, bladsinus minder hoekig, enz.). Mogelijk is in deze laatste ge-vallen sprake van introgressie door C. sepium. Volgens Brum mitt & Chater (2000) heeft het weinig zin dergelijke planten te benoemen als C. ×sca ni ca Brummitt, ‘dé’ vermoedelijke hybri de van C. pulchra en C. sepium. Eerder

betreft het telkens ‘een’ hybride tussen beide, die soms meer naar de ene en dan weer eerder naar de andere oudersoort neigt.

Moleculair onderzoek (Brown et al. 2009) toonde aan dat ook Calystegia sepium subsp. spectabilis Brummitt waar schijnlijk een hy bri-de is van C. pulchra (of zelfs eerder ‘zuivere’ C. pellita; zie onder) en C. sepium subsp. se­pium. Onder meer de vermelde collecties uit Beveren behoren al licht tot deze hybriden-zwerm van Convolvulus pulchra en C. sepium (determinatie bevestigd door R.K. Brummitt, 03.2008). Ze worden gekenmerkt door de aanwezigheid van zowel gevleugelde als on-ge vleugelde bloemstelen op eenzelfde plant, een erg variabele bladschijf met zowel ronde als hoekige bladbasis, diep roze, relatief kleine bloemen, steelblaadjes die qua vorm en breed te min of meer intermediair zijn,…

Calystegia pulchra is een enigmatisch taxon, waarvan tot voor kort zelfs het gebied van oorsprong niet met zekerheid bekend was. Brown et al. (2009) toonden pas recent aan dat het allicht ontstaan is uit een kruising van de Aziatische Calystegia pellita (Ledeb.) G. Don en C. silvatica.

In Europa wordt Calystegia pulchra als een verwilderde sierplant beschouwd. Volgens Brummitt & Heywood (1960) komt ze hoofd-zakelijk voor in Noordwest-Europa. Ook in het oosten van Duitsland zijn de laatste decen nia veel nieuwe groeiplaatsen ontdekt nadat de soort er lang over het hoofd was gezien (zie onder meer de verspreidingskaart in Hellfeldt 1981). De sierwaarde van Caly stegia pulchra lijkt overigens beperkt. Op haar groeiplaats in Roeselare werd zowel in 2008 als 2009 vast-gesteld dat de soort slechts gedurende enkele weken bloeit (in tegen stelling tot C. sepium en C. silvatica).

Calystegia sepium (L.) R. Brownsubsp. sepium f. colorata (Lange) DörflerHerbarium: Heindonk, nabij toegang tot Blaasveldbroek (IFBL D4.16.43), grazige berm, 20.08.1972, E. Van Rom­paey GIII/1595-1bis (BR); Merksem (Antwerpen) (IFBL C4.27.11), adventieventerrein Vamo Mills, noord zijde Al-bertkanaal, 08.1995, J. Slembrouck s.n. (BR); Harbour of Antwerp, Albertkanaal at Merksem (IFBL C4.27.11), fen-ce at the former Vamo Mills granary, present since several

27DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

years, 10.09.2000, F. Verloove 4641 (BR, LG); Antwerpen-Linkeroever, t.h.v. voetgangers tunnel, Sint-Anna (IFBL C4.26.14), Schelde-oever, in Phrag mites, bloem lichtroze, 15.06.2008, F. Verloove 7193 (BR); Antwerpen, Noordkas-teel, rechter Schelde-oever (IFBL C4.16.43), in Phragmi­tes windend, rivier oever, bloem lichtroze, 15.06.2008, F. Verloove 7198 (BR).

Zoals eerder aangegeven, bleef het lang on-dui delijk tot welk taxon de vormen met roze bloemen van Calystegia sepium moesten gere-kend worden (Lambinon et al. 2004). Vooral in Groot-Brittannië is de laatste decennia veel onderzoek gedaan naar het genus Calystegia (o.a. Brummitt & Heywood 1960, Stace 1961, Brummitt 1980, Brummitt 1998, Brummitt & Chater 2000, Brown et al. 2009). De resul taten van dit onderzoek werden recent mooi gesyn-thetiseerd door Sell & Murrell (2009).

De Belgische planten met roze bloemen komen perfect overeen met Calystegia sepium subsp. sepium f. colorata. Dit taxon wordt in de Britse Eilanden als inheems beschouwd en komt er verspreid maar zeldzaam voor. Allicht geldt hetzelfde voor België, maar zowel haar verspreiding als ecologie vergen bijkomend onderzoek. Merkwaardig is dat alle tot nu toe gekende vondsten zich in de omgeving van Antwerpen situeren.

Calystegia silvatica (Kit.) Griseb.[Syn.: C. sylvestris (Waldst. et Kit. ex Willd.) Roem. et Schult., C. sepium var. sylvestris (Willd.) Willk., C. sepium subsp. silvatica (Kit.) Batt., Convolvulus silvaticus Kit.]Herbarium: Rumbeke-Roeselare, former clay-pit Ostyn (IFBL D1.58.32), on the verge of a dump (fence, waste-land), locally abundant, 29.06.2008, F. Verloove 7219 (BR, LG); Dadizele, nabij tuin centrum Floralux (IFBL E1.27.44), puinhoop, enkele ex., 26.07.2008, F. Ver­loove 7279 (BR, LG); Tielt, entrance of cemetery (IFBL D2.33.23), plantation weed, abundant, 04.07.2009, F. Verloove 7659 (BR, LG); Eernegem, oude spoorwegberm Torhout-Oostende (IFBL C1.56.23), grazi ge berm, enkele ex., samen met C. sepium en hun hybride (C. ×lucana), 11.08.2009, F. Verloove 7711 (BR); Menen (Barakken), Z-zijde Leie, aan Franse grens (IFBL E1.48.13), afsluiting, 25.09.2009, F. Ver loove 7829 (BR). Op alle locaties (be-halve in Dadizele) werd de soort in 2009 nog bevestigd.

Calystegia silvatica – oorspronkelijk inheems in het Middellandse-Zeegebied – lijkt heel sterk op C. sepium en beide worden onge-twijfeld met elkaar verward. Vaak zijn de

bloemen van C. silvatica iets groter, wat al een eerste indicatie kan zijn. Dit is evenwel lang niet altijd het geval. De beide soorten zijn het best te onderscheiden op basis van de vorm van de steelblaadjes. Bij C. silvatica zijn deze erg breed en overlappen de randen elkaar (Fig. 1). Bovendien zijn ze meestal ook opvallend bul-tig aan de basis en afgerond tot iets uitgerand aan de top. Bij C. sepium zijn de steelblaad-jes veel smaller en overlappen ze elkaar niet aan de randen waar door de kelk in zijaanzicht zichtbaar is. Ook hebben ze een spitse top en is de basis niet bultig. Op plaats en waar de beide soorten voorkomen, worden vaak planten met inter mediaire kenmerken gevonden [Calyste­gia ×lucana (Ten.) G. Don]; zo bijvoorbeeld in Eernegem (zie lijst herbariumcollecties). Der ge lijke intermediaire planten kunnen ook voor komen op plaatsen waar één of de beide ouder soorten ontbreken (Sell & Murrell 2009).

Calystegia silvatica is op zich – net als C. sepium – een erg variabele soort. Brum-mitt (1996) beschreef, na lang aarzelen, twee ondersoorten in het Middellandse-Zeegebied, namelijk subsp. silvatica en subsp. disjuncta Brummitt, deze laatste met een meer weste-lijke verspreiding en qua kenmerken eerder

Figuur 1. Calystegia silvatica verschilt van C. sepium door de zeer brede en elkaar sterk overlappende steel­blaadjes, die daardoor de kelk grotendeels bedekken.

(Foto: Filip Verloove)

28 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

neigend naar C. sepium. Recent moleculair on-derzoek (Brown et al. 2009) heeft uitge wezen dat subsp. disjuncta allicht eerder tot de hybri-denzwerm van Calystegia sepium en C. silva­tica behoort.

Lawalrée (1956) signaleerde als eerste Ca­lystegia silvatica in België. Recent is echter ge-bleken dat die waarneming betrekking had op C. pulchra (zie boven). Voor zover bekend was de ‘echte’ C. silvatica tot voor kort nooit met zekerheid in België ingezameld. Ook Brum-mitt, die begin jaren 1960 de Belgische collec-ties van Calystegia in BR reviseerde, kon geen enkele collectie aan deze soort toeschrijven. Het plots opduiken van C. sil va tica in België is daarom waarschijnlijk niet enkel een gevolg van een verhoogde aandacht; vermoedelijk be-landde ze pas relatief recent in onze contreien.

Nu in dit artikel de aandacht op deze soort wordt gevestigd, is het waarschijnlijk dat ze binnenkort op wel meer plaatsen zal gevonden worden. Nadat van der Meijden (2005) Caly­stegia silvatica opnam in Heukels’ Flora (“Mo-gelijk over ’t hoofd gezien”) werd de plant kort nadien inderdaad op enkele plaatsen in Neder-land aangetroffen (Holverda et al. 2009). In sommige delen van Groot-Brittannië zijn C. silvatica en haar hybriden onder tussen zelfs al-gemener dan C. sepium (Brum mitt 1998).

De herkomst van de Belgische populaties van Calystegia silvatica is volstrekt onbekend. Volgens van der Meijden (2005) wordt de soort al lang niet meer als sierplant aange boden. Bo-vendien heeft ze nauwelijks meer sierwaarde dan C. sepium, al zijn de bloemen meestal iets groter. De beide soorten worden bovendien in hetzelfde type standplaatsen gevonden. Er is geen enkele duidelijke aan wijzing dat C. silva­tica vaker in de buurt van tuinen zou voorko-men.

Determinatiesleutel

De momenteel in België voorkomende soorten van het genus Calystegia kunnen als volgt onderscheiden worden (planten met inter mediaire kenmerken die moeilijk uitsleu-telen behoren allicht tot hybridenzwermen van C. pulchra, C. sepium en/of C. silvatica):

1 Stengel liggend-kruipend, niet windend. Bladschijf nier vormig, vlezig. Kroon roze met 5 witte strepen .... .......................................... Calystegia soldanella

Stengel opgaand, windend. Bladschijf eirond-lang-werpig tot driehoekig met pijlvormige voet, niet vle zig. Kroon wit of roze met witte strepen .........................2

2 Steelblaadjes met spitse top en niet of nauwelijks bultig aan de basis, gewoonlijk 10-18 mm breed1, de zijden elkaar niet of nauwelijks overlappend, de kelk-bladen grotendeels zichtbaar latend. Bladschijf iets glanzend, met V-vormige bladsinus. Kroon zel den langer dan 50 mm ...... C. sepium subsp. sepium

[kroon wit: f. sepium; kroon rozemet 5 witte strepen: f. colorata]

Steelblaadjes met afgeronde tot lichtjes uitgerande top, duidelijk bultig aan de basis, gewoonlijk 18-40 mm breed, de zijden elkaar duidelijk overlappend en daardoor de kelkbladen grotendeels bedekkend. Blad schijf vaak mat, met hoekige of afgeronde blad-sinus. Kroon meestal langer dan 50 mm ................ 3

3 Blad- en bloemsteeltjes en onderzijde van jonge bladen (vooral nabij de bladsinus) verspreid kort behaard. Steelblaadjes gewoonlijk 18-25 mm breed. Kroon roze, meestal met 5 witte strepen, 50-75 mm lang. Bloemsteeltjes minstens ten dele smal en on-regelmatig gevleugeld. Bladsinus min of meer hoe-kig ....................................................... C. pulchra

Bloemsteeltjes ongevleugeld. De gehele plant onbe-haard. Steelblaadjes tot 40 mm breed. Kroon wit (zel-den lichtroze met 5 witte strepen), 50-90 mm lang. Bladsinus afgerond ............................ C. silvatica

Dankwoord. – Met dank aan R.K. Brummitt (Kew, Groot-Brittannië) voor advies met betrekking tot som mi ge van de kritische collecties.

LiteratuurBrown J.M., Brummitt R.K., Spencer M. & Carine M.A. (2009) – Disentangling the bindweeds: hybrid ization and taxonomic diversity in British Calystegia (Convolvu-laceae). Bot. J. Linn. Soc. 160: 388-401.Brummitt R.K. (1972) – Calystegia. In Tutin T.G. et al. (eds.), Flora Europaea, vol. 3: 78-79. Cambridge, Cam-bridge Univ. Press.Brummitt R.K. (1980) – Further new names in the genus Calystegia (Convolvulaceae). Kew Bull. 35: 327-334.Brummitt R.K. (1996) – Two subspecies of Calystegia silvatica (Kit.) Griseb. (Convolvulaceae) in the Mediter-ranean region. Lagascalia 18: 338-340.Brummitt R.K. (1998) – Calystegia. In Rich T.C.G. &

1 De breedte van de steelblaadjes wordt gemeten in uitge-spreide, vlakke toestand.

29DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Jermy A.C. (eds.), Plant crib: 231-233. London, BSBI.Brummitt R.K. & Chater A.O. (2000) – Calystegia (Con-volvulaceae) hybrids in West Wales. Watsonia 23: 161-165.Brummitt R.K. & Heywood V.H. (1960) – Pink-flower ed Calystegiae of the Calystegia sepium complex in the Brit-ish Isles. Proc. Bot. Soc. Brit. Isles 3: 384-388.Hellfeldt R. (1981) – Zur Verbreitung der rosarot blü-henden Calystegia-Arten in Schleswig-Holstein. Kieler Not. 13(3-4): 44-47.Holverda W., van Moorsel R. & Duistermaat L. (2009) – Nieuwe vondsten van zeldzame planten in 2005, 2006 en ten dele 2007. Gorteria 34: 1-40.Lambinon J., Delvosalle L. & Duvigneaud J. (2004) – Nouvelle Flore de la Belgique, du Grand-Duché de Luxem-bourg, du Nord de la France et des Régions voisi nes. 5e édi-tion. Meise, Jardin botanique national de Belgique.Lawalrée A. (1956) – Phanérogames adventices ou natu-ra lisées en Belgique. Bull. Soc. Roy. Bot. Belg. 88: 25-28.Rhui-cheng F. & Brummitt R.K. (1995) – Calystegia.

In Wu Z.Y. et al. (eds.), Flora of China, vol. 16: 286-289. Beijing/St. Louis, Science Press/Missouri Botanical Gar-den Press.Sell P. & Murrell G. (2009) – Flora of Great Britain and Ireland. Vol. 3 Mimosaceae-Lentibulariaceae. Cambridge, Cambridge Univ. Press.Stace C.A. (1961) – Some studies in Calystegia: com-patibility and hybridisation in C. sepium and C. silvatica. Watsonia 5: 88-105.Stefanović S., Austin D.F. & Olmstead R.G. (2003) – Classification of Convolvulaceae: a phylogenetic ap-proach. Syst. Bot. 28: 791-806.Van der Meijden R. (2005) – Heukels’ Flora van Neder-land. 23e druk. Groningen, Wolters-Noordhoff.Verloove F. (2006) – Catalogue of neophytes in Belgium (1800-2005). Scripta Botanica Belgica 39.Verloove F. & Lambinon J. (2008) – Neophytes in Bel-gium: corrections and adjustments. Syst. Geogr. Pl. 78: 63-79.

Mediterrane brandnetels in Gent: Urtica pilulifera en Urtica membranaceaAntoon de Rycke1, Wouter Van landuyt2 en Ivan Hoste3

1 Krommenelleboog 21, B-9000 Gent [antoon.de.rycke@telenet.be]2 INBO (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek), Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel [wouter.vanlanduyt@inbo.be]3 Nationale Plantentuin van België, Domein van Bouchout, B-1860 Meise [ivan.hoste@br.fgov.be]

Abstract. – Two Mediterranean nettles in Ghent: Ur­tica pilulifera and Urtica membranacea. Two Medit er -ranean species of nettles have recently been recorded from Ghent’s city centre. Urtica pilulifera and U. membra nacea are briefly described and possible intro duction pathways are suggested.

Résumé. – Deux orties méditerranéennes à Gand, Ur­tica pilulifera et Urtica membranacea. Récemment, deux orties méditerranéennes ont été observées dans le centre de la ville de Gand. Urtica pilulifera et U. mem bra nacea sont brièvement décrits et des mécanismes probables d’intro-duction sont suggérés.

Mediterrane adventieven in de stad

Regelmatig duiken in het centrum van Gent zuidelijke plantensoorten op. Enkele daarvan zijn ondertussen ingeburgerd en hebben zich verbreid over het centrum van de stad (bv. Poly carpon tetraphyllum; Verloove 2002); an-

dere zijn al enige jaren aanwezig, maar blijven voorlopig beperkt tot één of enkele straten (bv. Minuartia mediterranea; Verloove 2006a). Bij de meeste soorten is momenteel alleen sprake van eenmalige waarnemingen. Omdat de ge-middelde botanist niet bepaald veel aandacht besteedt aan ‘banaliteiten’ zoals brand netels, willen we hier twee mediterrane soorten onder de aandacht brengen die vrij recent gevonden werden in het stadscentrum van Gent.

Urtica pilulifera

Op 13 juni 2004 vond de tweede auteur op het voetpad aan de ingang van een Turkse groot-handel Urtica pilulifera L. (Gent, Nieuwland, IFBL D3.12.44; Fig. 1). Heel lang heeft de soort er niet standgehouden; enkele weken later was het exemplaar weggewied. Urtica

30 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

pilulifera heeft een mediterrane verspreiding en is wijd verspreid in Zuid-Europa (Jalas & Suominen 1976). De soort groeit er op rude-rale, stikstof rijke plaatsen, vaak nabij bewo-ning, aan de voet van muurtjes of tussen puin. Opvallend is dat de meeste noordelijke loca-ties oudere vondsten betreffen, die recent niet herbeves tigd werden. In Frankrijk ligt het aaneen gesloten areaal in het Middellandse-Zee gebied, maar ook in Centraal-Frankrijk komt de soort voor (http://www.tela-botanica. org). De meest noordelijke vondsten komen uit de departementen Aisne en Oise, maar ook dit betreft oude gegevens (schriftel. meded. Be noît Toussaint, mei 2011). Op de Britse Eilanden is er een hele reeks waarnemingen, noordwaarts tot Schotland (Edinburgh). De meeste gege-vens dateren uit de eerste helft van de twin-tigste eeuw (http://data.nbn.org.uk; bron: Vas-cular Plant Database BSBI). Toch raakte U. pilulifera er nooit duidelijk inge burgerd; in de recente verspreidingsatlas van de Britse Eilan-den is de soort zelfs niet meer vermeld (Preston et al. 2002).

In het herbarium van de Nationale Plan-tentuin (Meise) worden acht 19de-eeuwse en twee 20ste-eeuwse collecties bewaard. Bij drie ervan (uit 1849, 1889 en 1953) vermeldt het etiket dat het om gekweekte planten gaat, en bij diverse andere collecties ontbreekt elke da-tering of precieze plaatsaanduiding. De plant werd volgens Hegi (1912) eertijds ge kweekt als medicinale plant. Bonnier (1928?), die aan-geeft dat de soort in Frankrijk vooral voorkomt in het zuiden, omschrijft alleen var. dodartii (L.) Aschers. als “Cultivé et sub spon tané” (Fig. 2). Verschillende exemplaren in het her barium van de Nationale Plantentuin – maar niet de in 1975 in Antwerpen en in 2004 in Gent inge-zamelde adventiefplanten – beho ren tot deze varië teit met gave bladrand.

Blijkbaar was het voorkomen van ont snap-te tuinplanten voor De Wildeman & Durand (1898-1907) voldoende reden om in hun Pro­drome alle Belgische gegevens in twij fel te trek ken en de soort alleen te ver melden in de categorie “espèces mal déter minées ou dues à des indications fautives”.

Figuur 1. Urtica pilulifera. Herkomst: Gent, 2004 (herbarium W. Van Landuyt).

Figuur 2. Urtica pilulifera var. dodartii. Herkomst: Gellik (Limburg), 1866 (BR).

31DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

De enige 20ste-eeuwse collectie van niet-gekweekt materiaal in het herbarium van de Nationale Plantentuin is afkomstig van Ant-werpen: adventiefterrein bij Nachtegalenpark, IFBL C4.36.23, 19.09.1975, J.E. De Langhe 397/1975.

Urtica membranacea

Op 16 april 2011 vond de eerste auteur in Gent (IFBL-hok D3.22.12, Bernard Spaelaan) een kleine populatie van Urtica membranacea Poiret. De planten groeiden aan de voet van een art-nouveau geveltje van een rijwoning, wortelend in de voegen van de onderste lagen baksteen (Fig. 3). Deze soort is nog meer dan Urtica pilulifera beperkt tot mediterrane stre-ken met een mild zeeklimaat. Ze komt ook voor in Portugal, Noordwest-Spanje (Galicië) en de Azoren (Jalas & Suominen 1976). De meest noordelijke populaties bevinden zich in Bre tagne (Finistère). Ook deze soort groeit, net zoals U. pilulifera, op ruderale stik stof rijke plaat sen.

De waarneming in Gent betreft ver moe-delijk de eerste vondst ‘in het wild’ van U. membranacea in België. Sinds 2008 (eerste waarneming in België; zie Hoste et al. 2009) werd de soort enkele keren waargenomen in diverse tuincentra, telkens groeiend als on-kruid in containers met uit het Middel landse-Zeegebied ingevoerde kuipplanten.

Twee reeksen foto’s van Urtica membra­nacea zijn te vinden op de internet-adressen http://www.maltawildplants.com/URTI/Urti camembranacea.php en http://waarnemingen. be/waarneming/view/53547361.

Herbariummateriaal: Gent, Bernard Spae-laan, IFBL D3.22.12, voet van een gevel, tus-sen de voegen, begin mei 2011, A. De Rycke (BR); ibid., 23.04.2011, I. Hoste 11.004.

Herkomst van de vondsten in Gent

Hoe de beide soorten in Gent terechtgekomen zijn, is gissen. Voor de vondst van Urtica pi­lulifera zou men een link kunnen leggen met de aanvoer van goederen via de Turkse groot-handel in de directe omgeving van de vind-plaats. Diverse andere aanvoermechanismen

zijn echter mogelijk. De soort zou bijvoor beeld kunnen ‘meegelift’ zijn in de wagen van uit het Zuiden teruggekeerde toeristen of alloch tonen. Hetzelfde kan misschien gezegd worden van U. membranacea.

Het is echter wel opvallend dat het patroon van enerzijds vooral oudere waarnemingen voor Urtica pilulifera en anderzijds alleen recentere gegevens voor U. membranacea blijkbaar opgaat voor zowel België als Groot-Brittannië (Stace 2010). De eerste soort werd in West-Europa in het verleden wellicht voor al aangevoerd als “ballast and grain alien” (Cle-ment & Foster 1994), maar werd ook gekweekt. Bij vondsten van de tweede soort lijkt het on-miskenbaar dat de recent sterk toegenomen im-port van sierplanten uit het Zuiden, waaronder olijven, palmen en andere grote kuipplanten, een rol speelt (Hoste & Verloove 2010).

Terwijl de introductiekanalen voor Urtica pilulifera in de voorbije decennia wellicht grotendeels opgedroogd zijn (en de plant ook vrijwel niet meer gekweekt wordt?), is het aan-nemelijk dat het aantal waarnemingen van U. membranacea in de toekomst zal toene men. De

Figuur 3. Urtica membranacea. Herkomst: Gent, 2011 (herbarium I. Hoste 11.004).

32 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

kans lijkt bovendien reëel dat laatst genoemde soort in West-Europa in het urbane milieu zou kunnen inburgeren. Te volgen!

Determinatiesleutel

Met uitzondering van Urtica incisa (in 1911 eenmalig waargenomen als adventiefplant; Ver loove 2006b), kunnen de vier in België inheemse of als adventiefplant waargenomen Urtica-soorten met de volgende sleutel op naam gebracht worden.

1 Vrouwelijke bloemen in lang gesteelde bol vormige hoofdjes, plant eenjarig ............... Urtica pilulifera

Alle bloemen in aarvormige trossen, planten eenjarig of overblijvend ........................................................ 2

2 Plant overblijvend, met goed ontwikkelde wortel stok-ken. Plant meestal tweehuizig. Bladen meestal met een hartvormige voet ........................ Urtica dioica

Plant eenjarig en eenhuizig .................................... 33 Twee steunblaadjes aan elke knoop. Bovenste

bloem trossen meestal mannelijk en met de bloemen ingeplant op afgeplatte, opgezwollen bloeistelen ...... .......................................... Urtica membranacea

3 Vier steunblaadjes aan elke knoop. Bovenste bloem-trossen niet ingeplant op afgeplatte en opgezwollen bloem stelen ...................................... Urtica urens

Dankwoord. – Met dank aan Filip Verloove (BR) voor com men taar bij het manuscript.

LiteratuurBonnier G. [s.d. (1928?)] – Flore complète illustrée en couleurs de France, Suisse et Belgique. Vol. 10. Paris, Libr. Gén. de l’Enseignement.Clement E.J. & Foster M.C. (1994) – Alien Plants of the British Isles. London, B.S.B.I.De Wildeman E. & Durand Th. (1898-1907) – Pro drome de la flore belge. Bruxelles, A. Castaigne.Hegi G. [s.d. (1912)] – Illustrierte Flora von Mittel-Euro-pa. III. Band. München, J.F. Lenmann’s Verlag.Hoste I. & Verloove F. (2010) – Mediterranean container plants and their stowaways: A potential source of invasive plant species. Proceedings Science Facing Aliens, Brus-sels, May 11th, 2009 [http://ias.biodiversity.be/meetings/ 200905_science_facing_aliens/proceedings.pdf; geraad-pleegd mei 2011].Hoste I., Verloove F., Nagels C., Andriessen L. & Lam-binon J. (2009) – De adventievenflora van in België inge-voerde mediterrane containerplanten. Dumortiera 97: 1-16.Jalas J. & Suominen J. (1976) – Atlas Florae Euro paeae. Distribution of Valscular Plants in Europe. 3. Sali caceae to Balanophoraceae. Helsinki, Committee for Map ping the Flora of Europe.Preston C. D., Pearman D. A. & Dines T. D. (2002) – New atlas of the British & Irish flora. Oxford, Oxford Univ. press.Stace C. (2010) – New Flora of the British Isles. Third edition. Cambridge, Cambridge Univ. Press.Verloove F. (2002) – Ingeburgerde plantensoorten in Vlaanderen. Mededeling van het Instituut voor Natuur­behoud 20. Brussel, Instituut voor Natuurbehoud.Verloove F. (2006a) – Minuartia mediterranea, een nieuw urbane neofyt in België. Dumortiera, 90: 15-18.Verloove F. (2006b) – Catalogue of Neophytes in Belgium (1800-2005). Scripta Botanica Belgica 39. Meise, Natio-nal Botanic Garden.

33DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Abstract. – Nyssopsora echinata on Meum atha­manticum in Belgium. Following the first obser vation from Belgium, in the Haute Ardenne, N. echinata (Lév.) Arthur is briefly described.

Samenvatting. – Nyssopsora echinata op Meum atha­manticum in België. Ingevolge de eerste waarneming in België, in de Hoge Ardennen, wordt N. echinata (Lév.) Arthur in deze bijdrage kort beschreven.

Nyssopsora echinata en Haute Ardenne

Meum athamanticum Jacq., le fenouil des Alpes, est une ombellifère (Apiaceae) origi-naire des régions montagneuses d’Europe et qui se rencontre dans l’est de la Belgique, en Haute Ardenne. Cette région constitue un sous-dis-trict d’altitude plus élevée (Elsen born : 650 m) du district phytogéographique ardennais. La flore y présente une nuance montagnarde bien marquée (Lambinon et al. 2004). Une carte de distribution de Meum athamanticum est don-née par L. Delvosalle (2011, carte 974) : Haute Ardenne et Eifel, plus de rares stations arden-naises, à des altitudes supérieures à 500 m, très rarement plus bas (minimum 300 m).

Dans le camp militaire d’Elsenborn (com-mune de Butgenbach), où les sols n’ont plus été fertilisés ni cultivés depuis le 19e siècle, cette ombellifère se déploie en de vastes peu-plements s’étendant sur plusieurs centaines d’hectares (voir photo de couverture). Compo-sante de la nardaie montagnarde, elle est sur-tout régénérée par les incendies réguliers et non par la fauche, comme c’est le cas pour les prairies à fenouil. La plante est une hémi-cryptophyte en rosette, odorante, de 20 à 60 cm, à fleurs blanches et dont les feuilles sont divisées en très fins segments.

Le 26 juin 2010, Jean-Yves Baugnée a trou-vé plusieurs plants de Meum athaman ticum dont les folioles et pétioles présentaient des épaississements noirs pulvérulents con sti tués

d’amas de spores. Ces spores sont des téleu-tospores d’une Pucciniale appar tenant au genre Nyssopsora, rattaché à la famille des Ravene-liaceae, selon Cummins & Hiratsuka (2003).

Le genre Nyssopsora

La famille des Raveneliaceae comporte 22 genres, dont la plupart possèdent des téleuto-spores pluricellulaires et qui parasitent les Apiaceae, Dioscoreaceae, Euphorbiaceae, Fa-ba ceae, Rosaceae et Tiliaceae.

Le genre Nyssopsora se caractérise par des téleutospores pédicellées composées de trois cellules, une basale supportée par le pé-dicelle et deux cellules supérieures. Chacune de ces cellules est ornée de protubérances en forme d’épines, simples ou plus ou moins four-chues à l’apex. Deux pores germinatifs dans chaque cellule font la différence avec le genre Triphragmium, dans lequel Nyssopsora était auparavant inclus.

Selon Lohsomboon et al. (1990), neuf es-pèces sont connues dans le genre Nys sop sora. Parmi elles, N. echinata (Lév.) Arthur et N. trevesiae (Gäum.) Tranzschel ont des épines simples ou très peu fourchues, mais la dernière citée n’est connue que d’Indonésie, et ses pro-tubérances sont plus courtes. Seule, parmi les neuf espèces, N. echinata a été obser vée en Eu-rope et sur ombellifères. Elle est signalée aussi en Amérique du Nord. C’est une microforme dont les téleutospores repré sentent l’unique type de spore décrit.

Description et identification

Sur l’échantillon récolté à Elsenborn, nous avons trouvé des spores tricellulaires brun sombre, à paroi épaisse, possédant deux pores par cellule et garnies de fortes épines, dont cer-taines sont courtement bifurquées au sommet

Présence de Nyssopsora echinatasur Meum athamanticum en BelgiqueArthur VandeRweyen1 et Jean-Yves BauGnée2

1 9, avenue Cardinal Micara, BE 1160 Bruxelles [art.vanderweyen@gmail.com]2 Service public de Wallonie, Direction de la Nature et de l’Eau, 23, avenue Maréchal Juin, BE 5030 Gembloux

34 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

(Fig. 1 et 2). Un reste de pédicelle hyalin sup-porte la cellule inférieure.

Les télies, ou sores de téleutospores, se pré-sentent sur pétioles ou amphigènes sur feuilles, d’abord très petites puis confluentes, jusqu’à former des pustules noires pulvéru lentes, par rupture de l’épiderme, et pouvant atteindre 2 cm. Les téleutospores tricellulaires ont une paroi extérieure épaisse de 1,4 à 2,3 µm, et des parois entre les cellules épaisses de 1,8 à 3,2 µm. Chaque cellule possède deux pores germi-natifs, dont l’un est situé près de l’angle inté-rieur. La paroi est lisse et brune, à l’exception des épines, qui sont moins colo rées. Ce qui sub-siste du pédicelle hyalin peut atteindre 20 µm.

Les mensurations de 30 spores sont de 28,4 - 31,1 ± 1,0 - 33,8 × 25,5 - 29,1 ± 1,9 - 31,1 µm. Dans le tableau 1, nous comparons nos mesures effectuées sur le spécimen F 746 d’El-senborn, avec les données de la littérature. La longueur des spores est mesurée de l’insertion du pédicelle jusqu’au plus haut point des deux cellules supérieures. La largeur correspond à la distance entre les deux points les plus écartés de l’ensemble des deux cel lu les supérieures. Les épines sont exclues.

Les caractères macroscopiques et micro-sco piques correspondent aux données de la litté rature. Nous pouvons admettre que le pa-rasite sur Meum athamanticum Jacq. est bien Nys sopsora echinata (Lév.) Arthur. La pré-sente récolte constitue, à notre connaissance, la première observation de cette Pucciniale en Belgique.

La description originale de cette espèce est due à J.-H. Léveillé (1848 : 247), sous le nom de Triphragmium echinatum. Le spécimen type provient de Mende (France). Etant donné qu’il s’agit d’une microforme, décrite forcé ment sur base des téleutospores, ce nom peut servir de basionyme, et le nom actuellement admis est Nyssopsora echinata (Lév.) Arthur. C’est en 1905 que J.C. Arthur (1906 : 342) créa le genre Nyssopsora pour les Triphrag mi um possédant deux ou plusieurs pores germi natifs par cellule. Monoson (1974) reproduit la description d’Ar-thur.

Tableau 1. Comparaison des mesures de téleutospores.

longueur (µm)

largeur (µm)

Elsenborn F 746 28 - 34 26 - 31Gäumann (1959) 28 - 35 25 - 28Wilson & Henderson (1966)

24 - 35 24 - 30

Brandenburger (1985)

24 - 40 24 - 30

Nous avons examiné un spécimen de N. echinata sur Meum athamanticum provenant de Silésie, déterminé par H. Sydow en 1922 (Mycotheca germanica n° 1859). Les téleuto-spores sont morphologiquement semblables à celles de notre spécimen et mesurent 29,4 - 31,9 ± 1,0 - 33,3 × 25,6 - 27,1 ± 0,9 - 31,1 µm. Malgré l’écart des dates de récolte, ces mesures correspondent.

Figure 1. Téleutospores de Nyssopsora echinata. Figure 2. Téleutospore de Nyssopsora echinata.

35DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

En outre, nous avons examiné un spéci men de Triphragmium echinatum Lév., prove nant de la Forêt Noire (Allemagne), récolté par G. Lagerheim, en 1888, et faisant partie, sous le n° 4627, des Fungi selecti exsiccati de C. Rou-meguère. Ici encore, les téleutospores sont bien conservées et semblables à notre spécimen de Belgique. Elles mesurent 29,3 - 30,8 ± 1,2 - 32,9 × 24,8 - 27,9 ± 1,8 - 31,1 µm. Cette ré-colte doit donc être classée sous Nyssopsora echinata. Une téleutospore à 4 cellules a été observée dans notre préparation, ce qui reste exceptionnel.

Répartition

Ce parasite se rencontre, selon Majewski (1977), sur les genres suivants : Coleopleu­rum Ledeb., Conioselinum Hoffm., Ligusticum L., Meum L., Oenanthe L. et Selinum L. Pour l’Amérique du Nord, Monoson (1974) reprend tous les genres cités ci-dessus et y ajoute Ci­cuta L. et Ferula (Tourn.) L. En Belgique, on pourrait éventuellement le trouver sur Oe­nanthe et Selinum.

Sur Ligusticum mutellina (L.) Crantz, qui ne fait pas partie de la flore belge, il est signa-lé en Allemagne, Autriche, Pologne, Norvège, Ecosse et Amérique du Nord.

Sur Meum athamanticum, Monoson le si-gnale de Norvège, Allemagne, Tchéco slo va-quie, Pologne et Suisse.

Il est à signaler que Majewski (1977) fait passer Triphragmium isopyri Moug. & Nestl. 1826, dans le genre Nyssopsora, comme Nys­sopsora isopyri (Moug. & Nestl.) Majewski. Mais les téleutospores n’ont que de faibles verrues, et le parasite se présente sur Isopyrum

thalictroides L., qui ne fait pas partie de la flore belge. Lohsomboon et al. (1990) ne font pas état de cette espèce.

BibliographieArthur J.C. (1906) – Eine auf die Struktur und Ent wick-lungsgeschichte begründete Klassifikation der Uredineen. Résultats scientifiques du Congrès internatio nal de Bota-nique, Vienne, 1905 : 331-348. Jena, Gustav Fischer.

Brandenburger W. (1985) – Parasitische Pilze an Gefäß-pflanzen in Europa. Stuttgart, New York, Gustav Fischer Verlag.

Cummins G.B. & Hiratsuka Y. (2003) – Illustrated ge-nera of rust fungi, 3d edition. St Paul (MN), American Phy-topathological Society.

Delvosalle L. (2011) – Les plantes caractéristiques des districts phytogéographiques révélées par les cartes de dis-tribution de l’Atlas floristique IFFB, France NW, N et NE, Belgique, Luxembourg. Les Naturalistes belges 92(1-2) : 1-24.

Gäumann E. (1959) – Die Rostpilze Mitteleuropas. Bei-träge zur Kryptogamenflora der Schweiz, Band XII. Bern, Büchler & Co.

Lambinon J., Delvosalle L. & Duvigneaud J. (2004) – Nouvelle Flore de la Belgique, du Grand-Duché de Luxem bourg, du Nord de la France et des Régions voi-sines, 5e éd. Meise, Jardin botanique national de Belgique.

Léveillé J.H. (1848) – Fragments mycologiques. Ann. Sci. nat., Bot. série 3, 9 : 119-144 et 245-262.

Lohsomboon P., Kakishima M. & Ono Y. (1990) – A re-vision of the genus Nyssopsora (Uredinales). Myco lo gical Research 94(7) : 907-922.

Majewski T. (1977) – Grzyby (Mycota), Tom IX, Ure di-nales I. Warszawa, Kraków, Polska akademia Nauk.

Monoson H.L. (1974) – The species of Triphragmium, Nyssopsora, and Triphragmiopsis. Mycopathologia et My­co logia applicata 52(2) : 115-131.

Wilson M. & Henderson D.M. (1966) – British Rust Fungi. Cambridge, Cambridge Univ. Press.

36 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Abstract – The transformation of the Scheldt River landscape in Bornem: altered public utilization gives rise to new land scapes. The loss of the specific interac-tions between local inhabitants and the Scheldt landscape resulted in its slow degradation. Com pre hensive socially justified infrastructure works (the consolidation of the river dikes) caused huge envi ronmental changes, but at the same time created opportunities for recreation and nature con-servation which today attract a wider public.

Résumé – La transformation du paysage de l’Escaut à Bornem : des paysages différents liés à de nouvelles fonctions sociales. La dissolution d’inter actions très spé-cifiques entre habitants locaux et le paysage le long de l’Escaut a causé la dégradation de celui-ci. Des travaux drastiques (la consolidation des digues riveraines), bien accueillis par les résidents, ont eu un grand impact sur l’en-vironnement, mais en même temps ces activités ont créé pour le grand public de nouvelles opportunités au niveau des loisirs et de la conservation de la nature.

Voorgeschiedenis en petites histoires,een lang verhaal

In april 1975 verscheen het eerste nummer van het nieuwe tijdschrift Dumortiera. Hierin wa-ren als afsluitende ‘eye-catchers’ twee ver ge-lijkende foto’s geplaatst van de Schel de dijk ter hoogte van het Groot Schoor in Bornem: een oude foto opgenomen door Jean Massart in november 1904, en, precies op dezelf de plaats, een foto genomen in november 1973 door Luc Verelst (toen werkzaam in de bibliotheek van de Nationale Plantentuin en onder meer huis-fotograaf van het instituut). Dit initiatief be-tekende meteen de start van een project om telkens twee foto’s van een zelfde plaats in con-frontatie met elkaar af te beelden: ener zijds een foto van een histo risch, traditioneel land schap uit het begin van de 20ste eeuw, door Massart gepubliceerd in zijn Aspects de la végétation en Belgique (Massart 1908, 1912a), anderzijds een recent beeld van diezelfde plaats.

De aanzet tot dit project ontstond in 1970, het Europees jaar van het Natuurbehoud. Het initiatief greep terug naar het door Jean Mas-sart (1912b) uitgegeven boek Pour la protec­

tion de la Nature en Bel gique, waarin deze bio-loog en natuurbeschermer van het eerste uur 75 voor het nageslacht te bewa ren plaatsen had beschreven. In het kader van het Europees Na-tuurbeschermingsjaar werd in België toen be-slist om die 75 plaatsen op nieuw te be zoeken en te onderzoeken. Alle Belgische uni versiteiten werkten hieraan mee, maar de resultaten van deze grootschalige monitoring avant la lettre werden nooit tot één geheel geïn tegreerd. Al-leen individu ele stukjes over afzonderlijke si-tes werden her en der gepu bli ceerd.

Landschappen in Vlaanderen, vroeger en nu

De opzet van het nieuwe fotoproject bood de mogelijkheid om van meet af aan een op na-tuurbehoud gericht profiel te geven aan Dumor­tiera, dat overigens vooral bedoeld was voor bijdragen over de floristiek van België. Tijdens het opzoeken van de te fotografe ren plaatsen was het immers spoedig duidelijk gewor den, dat de ondertoon van de meeste vergelijkingen er een zou zijn van achter uitgang en van ver-dwijning of vernietiging van natuur waarden. In Dumortiera werd de fotoreeks echter al na twee nummers stop gezet.

Het idee om voor de volgende nummers de fotoparen als wisselende voorkaft te gebrui-ken werd afgeschoten, maar in de plaats daar-van kwam de optie om de foto’s in een boek te bundelen. Het duurde allemaal nog even, en beroepsfotograaf Georges Charlier verving Luc Verelst, maar aan het oorspronkelijke uit-gangspunt – een zo objectief mogelijke ver-gelijking maken tussen de historische en de recente toestand – werd niets gewijzigd. Het trouw respecteren van de opnameplaatsen van Massart en van de vroegere opnamecondities (opnameseizoen) waren hierbij de voornaam-ste implicaties.

Transformaties van het Scheldelandschap in Bornem: nieuwe maatschappelijke functies geven nieuwe landschappenLeo VanHecke

Nationale Plantentuin van België, Domein van Bouchout, B-1860 Meise [leo.vanhecke@br.fgov.be]

37DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Bij de keuze van de te fotograferen plaat sen werd het al dan niet selecteren nagenoeg alleen bepaald door de zekerheid over de lokalisatie. Voorts werd naar ana logie met de oude foto’s bewust gekozen voor zwart-wit. Alles bij el-kaar werden het 60 foto-duo’s, telkens voorzien van informatieve onder schriften. Deze in span-ningen mondden uit in het boek Land schappen in Vlaanderen, Vroe ger en Nu (Van hecke et al. 1981), een gemeen schap pelijke uitgave van de Planten tuin en de toenmalige Belgische Na-tuur- en Vogel reser vaten.

Het boek kwam op het juiste moment en kende een zeker succes, met voorstellingen en toelichtingen in prime time op radio en tele-visie, onder meer in de programma’s Leven en laten leven, Verover de Aarde, Middag maga­zine en Van mensen en dingen. Ook werd het boek besproken in kranten, weekbladen en vaktijdschriften. Alle 4000 Nederlandstalige exemplaren werden verkocht. Van de 1000 Franstalige exemplaren (vertaling A. Lawal-rée) zijn daarentegen tot vandaag enkele tien-tallen exemplaren onverkocht gebleven.

Door de objectieve opzet van het werk – fo-to’s liegen niet (toen toch niet) en in de begelei-dende teksten werden retoriek en buik gevoelens vermeden – werd de evolutie van het landschap algemeen ervaren als negatief, ontluisterend, verarmend. Deze gevoelens wer den door re-censenten en commentatoren soms gewikkeld in termen als verloe dering, aantasting en treur-nis, maar gingen ook gepaard met een bewust-wording van ergernis en responsabilisering, zoals treffend verwoord werd in Het Belgisch Labyrinth van Geert Van Istendael (1989), in een recensie van het boek in Natura Mosana, geschreven door Jacques Duvigneaud (1982), en in tal van andere recensies. Zelfs recent duikt nog wel eens een gelijkaardige connotatie op (Delvingt 2009). Een onmiskenbaar teken van erkenning van de betekenis van het boek op dit vlak was de opname in het Knack Millennium-nummer (onder de rubriek Terugblik) van een aantal geactualiseerde landschapsvergelijkin-gen uit het boek (Herremans 1999).

Parallel met de uitgave van het boek werd op initiatief van de BNVR een rondreizende tentoonstelling opgezet met een selectie van de

fotoparen uit het boek en de bijhorende onder-schriften. Deze tentoonstelling was over al in Vlaanderen te zien (in culturele centra en zeer diverse gelegenheidszalen), maar hield ook halt in Brussel (stadhuis, City 2, de Heizel ter gelegenheid van het Land- en Tuinbouw salon, Shopping-Center, KBIN), Luik (cultu reel centrum) en Amsterdam (De Brakke Grond). Ontroerend in dit verband was de geschreven getuigenis van Hélène Massart – dochter van – na een bezoek aan de ten toon stelling in City 2: “pleine d’admiration, de respect et d’émotion après la visite de l’expo sition”. Lezingen over het onderwerp werden on der meer gehouden voor Euro-ambtenaren in Meise, aan het Natio-naal Hoger Instituut voor Bouwkunst en Stede-bouw in Antwerpen, aan het Hoger Technisch Instituut der Kempen in Geel, voor de Neder-landse Koninklijke Bota nische Vereniging in Nijmegen en ter gele gen heid van de opening van meerdere ten toon stellingen.

De belangstelling voor het project en het boek was breed en divers. Op zijn minst heeft het project “Landschappen in Vlaanderen” er toe bijgedragen om de door Massart in het begin van de 20ste eeuw in Vlaanderen gefoto-grafeerde traditionele landschappen opnieuw in de belangstelling te brengen. Deze werden aansluitend veelvuldig gebruikt als praktijk-voorbeelden in leerboeken over natuurbeheer (Roos & Vintges 1991, Hermy & De Blust 1997) of gewoon als informatief illustratie-materiaal (Van Isacker 1984, Rigaux 1989, Billiau et al. 1992, Tack et al. 1993, Verhulst 1995, Stabel et al. 2002 en talrijke andere, heel uiteenlopende referenties). Dank zij de foto’s van Massart kregen de grotendeels ver dwenen traditionele landschappen opnieuw een gezicht. Meteen ook werden ze in groene kringen vaak verheven tot referentiebeelden en verwierven ze een modelfunctie die ver taald kon worden in natuurdoelstellingen en streefdoelen voor omvormingsbeheer.

Terug naar de Scheldedijk in Bornem: de zichtbare veranderingen

In dit artikel worden vier van de beschikbare vergelijkende foto-opnamen voor de site van

38 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Bornem getoond: het origineel van J. Massart van 15.11.1904 (Fig. 1), de foto van L. Verelst van 22.11.1973 die gepubliceerd werd in het eerste nummer van Dumortiera (Fig. 2), de foto van G. Charlier van 5.3.1981 uit Land­schappen in Vlaanderen (Fig.3) en een niet eerder gepubliceerde foto van L. Vanhecke van 15.11.2009 (Fig. 4). Een kwalitatief slech-te foto uit 1970 (L. Vanhecke) met omgehakte notelaars lijkt verloren te zijn gegaan. De foto gepubliceerd in een voorlichtingsbrochure over het jachtpaviljoen De Notelaer (Anoniem 1994) werd genomen op een verkeerde plaats en in de verkeerde richting. Niet gebruikt wer-den de foto’s van G. Charlier uit 1999, afge-drukt in de Millennium-Knack, en van J. Kem-penaers uit 2004, afgedrukt in Recol lec ting Landscapes (Uyttenhove et al. 2006).

In 1904 zien we een landschap dat nog de kenmerken vertoont van de functies die het in het dagelijkse leven voor de lokale bewoners had: de cultuur van wijmen, het gebruik van notelaars. Op de Schelde werd toen ook nog gevist, maar dit is niet zichtbaar op deze foto (Vanhecke 1982, Van Driessche 2010b). Het contrast tussen de foto’s uit 1904 en 1973 is zeer groot omdat de dominerende notelaars kort voor 1973 vervangen waren door spich-tige populieren. Ook de wijmen worden niet meer geteeld, maar structureel zijn de beide landschappen overigens goed vergelijkbaar ge-bleven. Hoewel het dijkprofiel wat hoekiger is geworden door een beperkte verhoging, bleef de sierlijke boog die de Schelde hier maakt toch nog bewaard.

De meest ingrijpende veranderingen ge-beurden tussen 1973 en 1981 (Fig. 2 en 3). In het kader van het Sigmaplan, een reactie op de grote overstroming van Ruisbroek-Sauve-garde in 1976, werden alle dijkprofielen langs de Vlaamse getijdenrivieren aanzienlijk ver-zwaard en verhoogd. De foto van 1981 legt de situatie vast van kort na het beëindigen van de wer ken. Van het vroegere traditionele land-schap is nu niets meer over (behalve van het buiten dijks schorregebied) en alle vroegere lokale functies gingen verloren. Het bescher-men van het achterland tegen nieuwe overstro-mingen is nu de hoofdfunctie.

Tussen 1981 (Fig. 3) en 2009 (Fig. 4) ver-anderde fotografisch in essentie zeer wei nig (zoals trouwens ook de hier niet getoonde tus-senstadia van 1994, 1999 en 2004 aan geven). Aan de rivierzijde groeit de dijk dicht met een ruige kruidig-grazige vegetatie en geïsoleerde struikjes, en aan de landzijde worden de aan de voet van de dijk geplante populieren gelei-delijkaan groter. Het is duide lijk dat dit land-schap in zijn nieuwe hoedanig heid een nieuwe stabiliteit heeft verkregen.

‘Verborgen’ veranderingen

Foto’s zijn gebonden aan een welbepaalde en meestal erg beperkte ruimte. Essentiële ken-merken worden fotografisch slechts geregis-treerd als ze visueel voldoende opvallen. Ver-gelijkingen op basis van foto’s alleen kunnen daarom een onvolledig beeld geven van ver-an deringen: achter de gefoto grafeerde veran-deringen steken nog tal van ‘ver bor gen’, niet geregistreerde veranderin gen. Een aantal van die laatste worden hierna be licht.

Sedert de jaren tachtig is de status van de biologische kennis over onze getijden- en an-dere rivieren en hun alluvia geëvolueerd van bijna onbestaand naar (zeer) goed bestu deerd. Zeker voor wat de Schelde betreft werden met grote regelmaat bijdragen gepu bliceerd over de aanwezigheid van hogere planten. Dit be-treft in beperkte mate ook neofyten (Vanhecke 1986a en 1996). Het blijkt dat de verovering van Vlaan deren door Impatiens glandulifera duidelijk begonnen is langs de getijdenrivie-ren (Ver loove 2006). Men kan zich afvragen in hoe verre de Sigma-werken hierin een rol ge-speeld hebben.

Veel aandacht ging in de voorbije decen nia naar het in kaart brengen van zeldzame biezen, zoals Schoenoplectus triqueter en de bastaar-den van die soort met S. tabernae mon tani en S. lacustris, die specifiek zijn voor de slikken van de Europese getijdenrivieren. Dit leidde onder meer ook tot de herontdekking van de als verdwenen beschouwde soort S. pungens (Vanhecke 1986b, 2006a en 2006b; Hoffmann 1993a en b; De Koninck 1996; Meys man 1996; Hoffmann et al. 1996).

39DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

De gestage inkrimping van de oppervlakte schorregebieden langs getijdenrivieren overal elders in Europa, geeft een extra dimensie aan het belang van de Belgische getijdenrivieren waar deze schorren en hun specifieke soorten wél nog bestaan (zie verder).

Eveneens een gevolg van de toegenomen belangstelling voor de Schelde en andere getij-denrivieren was de herontdekking van Oenan­the crocata, een soort die ook als uit ons land verdwenen was opge geven (Ver cruys se 2006).

De wijmenteelt, waarvan sporen nog zicht-baar zijn links op de foto uit 1904, werd in de voorbije decennia grondig gedocumenteerd, onder meer voor de Klein-Brabantse getijden-rivieren. Momenteel heeft men een vrij accu-raat beeld van de verspreiding van de spontane inheemse wilgensoorten en van de variëtei-ten die geteeld werden voor ver wer king in de kleinschalige huisnijverheid. We hebben sedert kort een veel beter zicht op de ware identiteit van deze taxa (Zwaenepoel et al. 2000, Zwae-nepoel 2002 en 2008, Van den Bremt 2010). Duidelijk is geworden dat de cultuur van wil-gen (de zogenaamde wijmen teelt) in de alluvia van de getijdenrivieren een erg winstgevende bedrijvigheid was in het laatste kwart van de 19de en het eerste kwart van de 20ste eeuw (Van Driessche 2010b).

Ook de mosflora van de schorregebieden langs de getijdenrivieren vertoont een merk-waardige evolutie in de voorbije decennia. Het absolute aantal aangetroffen taxa is sterk toe-genomen (met meer dan 50%). Intensief onder-zoek uitgevoerd in 1992 (Hoffmann 1993b) en nog eens tussen 2001 en 2006 (De Beer 2007) toont een sterke toename aan van het gemid-deld aantal mossen en levermossen per onder-zochte plek (van 20 naar 38). Een aantal van deze soorten is bijzonder. De stij ging is vooral te wijten aan de toename van het aantal epify-tische mossen. Het aantal terrestrische mossen daarentegen gaat lichtjes ahteruit. De Beer wijt dit vooral aan de ver oudering of ‘rijping’ van de wilgenstruwelen in de schorregebieden.

Zowel de private natuurbehoudsbeweging als de regionale overheid hebben in de voor-bije drie decennia grote inspanningen gedaan om de kwetsbare restanten van vroegere tra-

ditionele landschappen voor verder verval te behoeden, in het bijzonder langs de rivieren en in hun alluvia. Het betreft in het laatste ge-val zowel buitendijkse slikken en schor ren, als binnendijks gelegen hooilanden en wei landen in de rivieralluvia. Tussen 1985 (het jaar waar-in de eerste private reservaten van staatswege ‘erkend’ werden) en 2007 werden niet minder dan 61 private reservaten erkend die gelegen zijn langs de grotere Vlaamse rivieren, name-lijk Demer (inclusief Grote Gete), Den der, Dij-le, Durme, Leie, Nete (in clusief Grote, Kleine en Molse Nete), Ru pel, Schelde en Zenne. Die erkende reservaten hebben samen een opper-vlakte van 2043 ha. De Schelde neemt hiervan het grootste gedeelte voor haar rekening, met 24 reser vaten, met een totale oppervlakte van 931 ha. Bovendien werden in dezelfde periode ook tal van Vlaamse staatsnatuurreservaten gereali seerd (cfr. Vanallemeersch et al. 2000).

Parallel met de toegenomen belangstelling en waardering voor de biologische, landschap-pelijke en ecologische karakteristieken van het getijdenrivieren-landschap, kregen ook histo-risch-culturele aspecten in de voorbije drie decennia meer aandacht. Ook werd de belang-stelling van het brede publiek aangewakkerd. De Notelaer, een op de Scheldedijk gelegen laat acht tiende-eeuws jachtpaviljoen, ligt in vogelvlucht op ongeveer een kilometer van de plaats waar de landschapsfoto’s ter hoogte van het Buitenschoor werden opgenomen. In de voorbije decennia was het herhaaldelijk het voorwerp van aandacht, herstellingswerken en opwaardering.

Het paviljoen werd in 1983 eigendom van de Vlaamse Gemeenschap. Het werd daarna voor het eerst in zijn geschiedenis opengesteld voor het grote publiek en onderging hiertoe enkele aanpassingswerken (Van Driessche 2010a). De vzw De Notelaer werd gesticht om de functie die het paviljoen kreeg als ‘Toeristisch-Recrea-tief Onthaalcentrum van de Schelde’ te beharti-gen. Restauratiewerk zaamheden volgden in de periode 1991-92, en in 1994 werd ter gelegen-heid van het (ver meende) 200-jarige bestaan van De Notelaer een officieel feestjaar geor-ganiseerd en een herinneringsbrochure uitge-geven (Anoniem 1994). Hierin werden vooral

40 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Figuur 1. Scheldedijk in Bornem. Foto J. Massart, 1904. [Gepubliceerd in Massart (1908).]

Figuur 2. Scheldedijk in Bornem. Foto L. Verelst, 1973. [Gepubliceerd in Vanhecke (1975).]

41DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

Figuur 3. Scheldedijk in Bornem. Foto G. Charlier, 1981. [Gepubliceerd in Vanhecke et al. (1981).]

Figuur 4. Scheldedijk in Bornem. Foto L. Vanhecke, 2009.

42 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

historische en architecturale aspecten van het paviljoen behandeld , maar via een cultuurhis-torische en botanische kijk op het belang van de Schel de landschappen en -dijken was er ook ruimte voor de band van het paviljoen met zijn om geving (Vanhecke 1994).

Bijkomende, meer fundamentele restaura-tiewerken drongen zich na korte tijd opnieuw op. Deze nieuwe herstelbeurt (2008-2009) verliep onder de professionele hoede van het Vlaams Instituut voor het onroerend erfgoed (VIOE). Van die gelegenheid werd gebruik ge-maakt om het paviljoen en zijn omgeving aan grondige analyses en voorstudies te onderwer-pen. Hierover werd uitgebreid en multidiscipli-nair gerapporteerd in een luxueus uitgegeven monografie (Buijs & Bergmans 2010), waarin ook de landschappelijke aspec ten van de lig-ging betrokken worden (Van den Bremt 2010). De samenstelling van de part ners in dit project – Erfgoed Vlaanderen als erfpachthouder van het gebouw, de v.z.w. De Notelaer als lokale beheerder, Toerisme Vlaan deren als eigenaar van het paviljoen, het Agentschap voor Natuur en Bos als eigenaar van de omgeving van het paviljoen en de n.v. Waterwegen en Zeekanaal als eigenaar van de Scheldedijk – mag zonder meer symptoma tisch genoemd worden voor de maatschap pe lijke verbreding van de belang-stelling voor het rivierenlandschap.

De link tussen dit jachtpaviljoen en het ge-fotografeerde Scheldedijklandschap werd nog eens ondubbelzinnig gelegd in 2004, toen drie reusachtige fotopanelen geïnstalleerd werden aan het paviljoen op de Scheldedijk met de weergave van de foto’s van Massart en Charlier uit respectievelijk 1904 en 1981, in combina-tie met een toen actuele foto van fotograaf Jan Kempeneers. Deze ‘stunt’ dien de als ‘appeti-zer’ voor de groots opgevatte fototentoonstel-ling Recollecting Landscapes in Gent (Uytten-hove et al. 2006), een ‘remake’ van het project Landschappen in Vlaanderen.

Nog meer veranderingen

Tot nu toe besteedden we alleen aandacht aan de evolutie op landschappelijk en botanisch vlak. De toegenomen kennis op het gebied van

fauna en ecologische wisselwerking van facto-ren is echter veel uitgebreider, maar kan binnen het korte bestek van dit artikel niet behandeld worden. We beperken ons tot de evolutie van een enkele diergroep, die even wel zeer specta-culaire veranderingen in de positieve zin heeft ondergaan in de laatste decennia, met name de vissen. Gebleken is dat tussen 1997 en 2011 meerdere vissoorten die helemaal uit de Schel-de verdwenen waren of alleen nog in het delta-gebied voorkwamen, zich spectaculair hersteld hebben. Het betreft soorten als zeebaars, flint, spiering en bot, die de Schelde weer helemaal stroomopwaarts tot in het zoete gedeelte van het getijdentraject (bijna tot Gent) heroverd hebben (Breine 2012). Een en ander hangt samen met een betere zuurstofvoorziening en meer in het algemeen met de sterke verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater.

Voor een gedetailleerd overzicht van alle vakliteratuur die tussen 1990 en 2012 ver-schenen is over de biodiversiteit en de milieu-variabelen van de Schelde en andere Vlaamse rivieren verwijzen we naar de websites van het Inbo (http://informatiecentrum.inbo.be/imis.p hp?module=person&show=search) en van de Universiteit Antwerpen, faculteit Wetenschap-pen, departement Biologie, onder zoeksgroep Ecosysteembeheer (http://anet. ua.ac.be/acad bib/uae/03295). De meeste van deze gegevens moeten in dit beknopte artikel onvermeld blij-ven.

De periode 1981-2012 is er zeker ook een geweest met heel veel wettelijke veranderin-gen met een gunstige impact op natuur en mi-lieu, zowel op lokaal, regionaal en natio naal als Europees gebied. Ook dit zou ons te ver voe-ren. De websites van het Inbo en de Vlaamse overheid bieden hierover veel infor matie.

Uitleiding

De uitzending van de VRT-televisieserie Stille Waters in 2001-2002, waarbij het paviljoen De Notelaer en de Scheldelandschappen een essentiële rol speelden, is niet zonder belang geweest voor de gestegen populariteit van dit gedeelte van het rivierengebied. Meer in het al-gemeen echter heeft de uitvoering van het Sig-

43DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

ma-plan in het begin van de jaren 1980 er door het aanbrengen van de nodige infra struc tuur voor gezorgd dat dit mogelijk werd. Op korte tijd zorgden de consequent op de kruin van de dijken aangelegde asfaltwegen voor de recrea-tieve ontsluiting van de streek voor lokale en regionale wandelaars en wieler toeristen. In een later stadium werden deze landschappelijk en recreatief aantrekkelijke, en overigens ver-keersvrije en dus relatief vei lige verbindingen tussen de dorpen en steden langs de rivieren een alternatief voor de zachte weggebruiker. De aanleg van bewegwijzerde fietsnetwerken en bijzondere infrastructuur (bv. specifieke bruggen voor fietsverkeer) optimaliseerde verder dit recreatieve gebruik door een groter publiek. Van al deze aspecten is op de foto’s weinig of niets te zien. De grote landschappe-lijke veranderingen in het gebied hebben zich vooral voltrokken tussen 1970 en 1980. In de latere fasen van het veranderingsproces hebben deze landschappen echter nieuwe duurzame, maatschappelijk breed gedragen functies ver-kregen, waarbij veiligheid (bescherming tegen overstromin gen), recreatie en natuurbehoud voorop staan.

In het traditionele landschap was er een zeer specifieke wisselwerking tussen dit land-schap en zijn bewoners. In het hier beschreven Scheldelandschap ging het om het aanplanten en gebruik van notelaars (op brengst van de noten, gebruik van het hout in fijn meu belen), de aanleg en het gebruik van wijmen culturen, het bevis sen van de Schelde en het benutten als vloei weiden van graslanden in de alluvia. Deze interacties gingen langzaam verloren en het landschap ‘degradeerde’. Breed maat schap-pe lijk gedragen grootschalige ingrepen (met name door het uitvoeren van het Sigma-plan) plaatsten veiligheid op de eerste plaats en ver-oorzaakten een breuk met de vroegere fysische con text, maar gaven ook nieuwe impulsen aan de ontwikkeling van neven functies als recrea-tie en natuurbehoud, gericht op een veel breder segment van de bevolking. Deze evolutie ging tevens gepaard met ingrijpende verbeteringen van de algemene milieukwaliteit (water en lucht) en de alge mene mentaliteit ten opzichte van natuur behoud en ecologie.

LiteratuurAnoniem (1994) – De Notelaer te Hingene-Bornem 1794-1994. Brochure uitgegeven door De Notelaer v.z.w. in samenwerking met de Stichting Monumenten- en Land-schapszorg v.z.w. en het Vlaams Commissariaat voor Toer-isme, Bornem.Billiau R., Dalle G., Dalle R., De Ceuninck R., Dele-pierre R., Kuyken E., Leten M., Termote J., Van Aer-schot-Van Haeverbeek S. (1992) – Tussen Land en Zee. Het duingebied van Nieuwpoort tot De Panne. Tielt, Lan-noo.Breine, J. (2012) – Evolutie van de vissamenstelling in de Zeeschelde (provincie Antwerpen). [Lezing 15de Ankona ontmoetingsdag, 11.2.2012: http://www.provant.be/bina ries/WS3_1_Vissen_Schelde_Breine_tg_tcm7-149424.pdf]Buijs J. en Bergmans A. (red.) (2010) – Een belvedère aan de Schelde. Paviljoen De Notelaer in Hingene (1792-1797). Relicta Monografieën 5. Brussel, VIOE.De Beer D. (2007) – 10 jaar mossenonderzoek langs de Schelde. [Lezing plenumvergadering ANKONA ontmoe-tingsdag 2007: http://www.provant.be/binaries/Schelde project%20mossen_tcm7-42341.pdf]Dekoninck W. (1996) – Het genus Schoenoplectus (Rei-chenb.) Palla langs de Zeeschelde. Onuitgegeven licentie-verhandeling Universiteit Gent.Delvingt W. (2009) – Hommes et Nature. Mais où sont les neiges d’antan? Parcs & Réserves 64(3) : 3.Duvigneaud J. (1982) – Paysages de Flandres. Jadis et aujourd’hui. De la pauvreté dans la verdure à la surabon-dance dans la grisaille. Natura Mosana 35 (1): 32-33. [Boekbespreking]Hermy M. & De Blust G. (1997) – Punten en lijnen in het landschap. Brugge, Stichting Leefmilieu, Krediet bank, Schuyt, WWWF-België, Natuurreservaten & Instituut voor Natuurbehoud.Herremans B. (1999) – Het leed van het landschap. Knack (Millenniumnummer) 9 nov.: 84-93.Hoffmann M. (1993a) – Verspreiding van biezen vege-taties langs de Zeeschelde, historiek en mogelijkheden tot biezenaanplant. Gent, Univ. Gent, Lab. Morf., System. & Ecol. der Planten. [Rapport in opdracht van I.N.]Hoffmann M. (1993b) – Vegetatiekundig-ecologisch on-der zoek van de buitendijkse gebieden langs de Zeeschelde met vegetatiekartering. Gent, Univ. Gent, Lab. Morf., Sys-tem. & Ecol. der Planten. [Rapport in opdracht van I.N. en Rijkswaterstaat, Directie Zeeland]Hoffmann M., Vanhecke L. & Zwaenepoel A. (1996) – Bolboschoenus maritimus (L.) Palla en Schoenoplec-tus (Reichenb.) Palla in de getijdenzone van Zeeschelde, Rupel, Dijle en Beneden-Nete. Dumortiera 64-65: 2-8.Massart J. (1908) – Les districts littoraux et alluviaux. In Bommer Ch. & Massart J. (red.), Les aspects de la végéta-tion en Belgique. Bruxelles, Jardin botanique de l’Etat.Massart J. (1912a) – Les districts flandrien et campin-ien. In Bommer Ch. & Massart J. (red.), Les aspects de

44 DUMORTIERA 100 – 30.04.2012

la végétation en Belgique. Bruxelles, Jardin botanique de l’Etat.Massart J. (1912b) – Pour la protection de la nature en Belgique. Bruxelles, H. Lamertin.Meysman F. (1996) – Het wel en wee van biezen langs de Zeeschelde. Gent, Uni v. Gent, Lab. Morf., System. & Ecol. der Plan ten. [Maandwerk academiejaar 1995-1996]Rigaux J. (1989). – Tuinen in het duin. Beter (ver)bou wen 46: 204-219.Roos R. & Vintges V. (red.) (1991) – Het milieu van de natuur. Herkennen van verzuring, vermesting en verdro-ging in de natuur. Utrecht, Stichting Natuur en Milieu.Stabel A., Vrylinck S., Belpaire C., Triest L., Par min-der K., Es K., Vanhecke L., Librecht I. & Vandaele K. (2002) – De referentietoestand van waterlopen in het Vlaamse Gewest op basis van historische gegevens. Brus-sel, AMINAL.Tack G., Van den Bremt P. & Hermy M. (1993) – Bossen van Vlaanderen. Een historische ecologie. Leu ven, Dav-idsfonds.Uyttenhove P., Vanbelleghem D., Van Bouwel I., Not-te boom B., Debergh R. & Willequet B. (2006) – Re col-lecting Landscapes. Herfotografie, geheugen en trans for-matie. Gent, A & S/books.Vanallemeersch R., Hoffmann M. & Meire P. (2000) – Ontwerpbeheersplan voor het Vlaams Natuurreservaat Slik ken en schorren van Schelde en Durme. Brussel, IN. [Rapport]Van den Bremt P. (2010) – Het groen erfgoed van de hertog. Een eerste aanzet tot een floristische, dendrolo gi-sche en historisch-ecologische analyse van de omgeving. In Buijs J. & Bergmans A. (red.), Een belvedère aan de Schelde. Paviljoen De Notelaer in Hingene (1792-1797). Relicta Monografieën 5: 97-117.Van Driessche Th. (2010a) – De hertog en zijn schip-per. Geschiedenis van het paviljoen en het veer. In Buijs J. & Bergmans A. (red.), Een belvedère aan de Schelde. Paviljoen De Notelaer in Hingene (1792-1797). Relicta Monografieën 5: 31-61.Van Driessche Th. (2010b) – Het Zand en Hingene broek. De omgeving van De Notelaer. In Buijs J. & Bergmans A. (red.), Een belvedère aan de Schelde. Paviljoen De Notelaer in Hingene (1792-1797). Relicta Monografieën 5: 63-95.Vanhecke L. (1982) – Het niet-stedelijk landschap in Noord-België: voorbeelden en achtergronden van recente evolutie (1900-1980). Extern 9(4): 243-257.Vanhecke L. (1986a) – Rumex scutatus en andere “zui-de lijke” soorten langs de Schelde IFBL Driemaandelijks Contactblad 4(1): 4.Vanhecke L. (1986b) – Scirpus ×carinatus Smith, S. ×scheuzeri Brügger en S. triqueter L. In België. Dumor­tiera 34-35: 94-100.Vanhecke L. (1994) – De Schelde, een getijderivier met vele gezichten. In Anoniem, De Notelaer te Hingene

Bornem 1794-1994: 29-36. Bornem, De Notelaer v.z.w., i.s.m. de Stichting Monumenten- en Landschapszorg v.z.w. en het Vlaams Commissariaat voor Toerisme.Vanhecke L. (1996) – Sedum sarmentosum, een ver-wilderde exoot op de Schelde-dijken. Dumortiera 63: 8.Vanhecke L. (2006a) – Schoenoplectus triqueter (L.) Pal-la, driekantige bies. In Van Landuyt W., Hoste I., Vanhecke L., Van den Bremt P., Vercruysse W. en De Beer D., Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest: 805. Brussel & Meise, INBO, Nationale Plan tentuin van België & Flo.Wer.Vanhecke L. (2006b) – Schoenoplectus ×carinatus (Smith) Palla + Schoenoplectus ×kuekenthllianus (P. Jun ge) D.H. Kent. In Van Landuyt W., Hoste I., Vanhecke L., Van den Bremt P., Vercruysse W. & De Beer D., Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest: 805-806. Brussel & Meise, INBO, Nationale Plantentuin van België & Flo.Wer.Vanhecke L., Charlier G. & Verelst L. (1981) – Land-schappen in Vlaanderen, vroeger en nu. Van groene armoe-de naar grijze overvloed. Meise, Nationale Planten tuin van België.Van Isacker K. (1984) – Mijn land in de kering 1830-1980. Deel 2. De enge ruimte 1914-1980. Antwerpen, De Nederlandse Boekhandel.Van Istendael G. (1989) – Het Belgische Labyrinth. Schoonheid der wanstaltigheid. Utrecht, Arbeiderspers.Vercruysse W. (2006) – Oenanthe crocata L., dode-mansvingers. In Van Landuyt W., Hoste I., Vanhecke L., Van den Bremt P., Vercruysse W. en De Beer D., Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest: 618. Brussel & Meise, INBO, Nationale Plantentuin van België & Flo.Wer.Verhulst A. (1995) – Landschap en Landbouw in Mid-deleeuws Vlaanderen. Brussel, Gemeentekrediet.Verloove F. (2006) – Impatiens glandulifera Royle, re-uzenbalsemien. In Van Landuyt W., Hoste I., Vanhecke L., Van den Bremt P., Vercruysse W. en De Beer D., Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Ge west: 491. Brussel & Meise, INBO, Nationale Plantentuin van België & Flo.Wer.Zwaenepoel A. (2002) – Wijmenteelt en taxonomie van wilgen in Vlaanderen. De Levende Natuur 103(5): 157-159. Zwaenepoel A. (2008) – Oorspronkelijk inheemse bomen en struiken in de provincies Vlaams-Brabant en Limburg. Onderzoek autochtone genenbronnen in Vlaanderen. Een overzicht van het genus Salix in de provincies Limburg en Vlaams-Brabant: autochtone taxa en cultuurvariëteiten, Brugge, Westvlaamse Intercommunale.Zwaenepoel A., Vanallemeersch R., Van den Bremt P. & Hoffmann M. (2000) – Taxonomie van wilgen langs de Zeeschelde. In Vanallemeersch et al., Ontwerp beheersplan voor het Vlaams Natuurreservaat Slikken en schorren van Schelde en Durme: bijlage 6. Brussel, I.N. [Rapport]

Pour en savoir plusLe livre « Paysages de Flandre, jadis et aujourd’hui » est la version française de « Landschappen in Vlaanderen, vroeger en nu » (*), publication décrite dans l’article de Leo Vanhecke dans ce volume de Dumortiera (pp. 36­44). Le livre contient 60 photos anciennes de Jean Massart (prises durant la pé­riode avant la première guerre mondiale), comparées avec 60 photos prises au même endroit en 1980, et pourvues de brèves notes descriptives. La confron­tation évoque les grands changements survenus dans les paysages et la végé­tation dans la partie nord de la Belgique au courant du 20e siècle.

Publié en 1981, un petit stock de cette publication est encore disponible au Jardin botanique national de Belgique, où elle peut être commandée au prix réduit de € 7 (+ frais de port). Si vous le souhaitez, vous pouvez passer votre commande via sales@br.fgov.be ou par fax, au 02/260.09.96.

(*) De Nederlandstalige editie is uitgeput.

Inhoud – Sommaire

ISSN 0251-1134

1 F. Van Rossum, S. Godefroid et P. Verté – Stabilité de la végétation du marais de Heinsch (Lorraine belge) sur trois décennies.

8 H. Stieperaere en L. Bourrez – Een nieuwe groeiplaats van Conopodium majus in Hertsberge (Oostkamp, West-Vlaanderen): inheems in het Vlaams Gewest?

12 R. Berten en C. Nagels – Carex bohemica na 100 jaar afwezigheid opnieuw opgedoken in Bokrijk (prov. Limburg)

16 A. Ronse – Drie nieuwe groeiplaatsen van Mentha pulegium (polei) in Vlaanderen

19 F. Verloove en G. Heyneman – Merkwaardige plantencollecties van twee antropogene zaadbanken in Gent (Oost-Vlaanderen, België)

25 F. Verloove – Drie slecht gekende taxa van het genus Calystegia (Convolvulaceae) in België

29 A. De Rycke, W. Van Landuyt en I. Hoste – Mediterrane brandnetels in Gent: Urtica pilulifera en Urtica membranacea

33 A. Vanderweyen et J.-Y. Baugné – Présence de Nyssopsora echinata sur Meum athamanticum en Belgique

36 L. Vanhecke – Transformaties van het Scheldelandschap in Bornem: nieuwe maatschappelijke functies geven nieuwe landschappen

DU

MO

RT

IE

RA

100 (2012)