00 MAAND 2003EDE INGENIEURE00 19

Nog 26 000doden te gaan

DossierHet

ASBEST

De stille moordenaarDe Nederlandse overheid verbood tien jaar geleden, in het

voorjaar van 1993, het gebruik van asbest. De verwachting is

dat de stille moordenaar de komende 25 jaar nog 26 000

slachtoffers maakt. Wereldwijd lopen er voor miljarden dollars

aan claims van asbestslachtoffers. Storten is geen oplossing,

omsmelten tot glas of chemisch ontsluiten wel. Een tijdbom.

Ronduit een wondermiddel. Gemakkelijk teverwerken, slijt- en trekvast, bestand tegen hitte, olie, zuur enloog en met uitstekende isolerende eigenschappen. Maar hetwerd voor velen een nachtmerrie: asbest. Alleen al de naamroept direct associaties op met stoflongen en een naar soort kan-ker, die zich pas tientallen jaren na blootstelling aan het vezel-rijke goedje openbaart. Als bij een brand asbest is vrijgekomen,worden kinderen binnengehouden tot de mannen in de wittepakken alle hoeken en gaten minutieus hebben gestofzuigd.

Elk niet gerenoveerd huis in elke binnenstad zit stampvolasbest. Ooit op last van de brandweer aangebracht als brand-werend materiaal in de smalle trappenhuizen, verwerkt in destandpijpen van de waterleiding, de ontluchting van de geiser,de isolatie van de cv-ketel of als bescherming om elektriciteits-draden. Of gebruikt als vulmiddel in vinyltegels ter versieringvan wc en keuken of als schimmelwerende laag onder hettapijt. Ook het afsluitende koord in de klep van de kolenkacheldat er geregeld moest worden uitgepulkt als het ging lekken,was van asbest en – menige sleutelende puber herinnert hetzich achteraf – ook de koppakking van de brommercilinder wasvervaardigd van het oliewerende, hittebestendige mineraal.

ASBESTOSEDe Grieken onderkenden de hittebestendige kwaliteiten al

en de Romeinen bejubelden asbest in pathetische verzen.

Alleen vernietiging vezelstructuur afdoende

Het inpakken van asbesthoudend materiaal.

18 APRIL 2003EDE INGENIEURE718

De Romeinenbejubelden asbest in

pathetische verzen

tekst ir. rené didde, maarten evenblijillustratie beeldarchief stichting historie der techniek

foto's carlo ter ellen/de twentsche courant tubantia, thijs van velzenfotomateriaal avenant Asbestsanering bv, Amsterdam,

fotografie jan-willem l. guldemond, amsterdam

De stille moordenaar

FOTO

MATE

RIAAL

: AVE

NANT

ASBE

STSA

NERIN

G BV,

AMST

ERDA

M, FO

TOGR

AFIE:

JAN-

WILLE

M L.

GULD

EMON

D, AM

STER

DAM

18 APRIL 2003EDE INGENIEURE720

Asbest is een verzamelnaam voor silicavezelsdie worden gewonnen uit de mineralen serpen-tijn en amfibool. Net als bijvoorbeeld micakunnen ze laagjes vormen, die zich kunnenoprollen tot minuscule holle vezeltjes. Serpen-tijn bevat de magnesiumhoudende chrysotie-len, waarvan een aantal het zogenoemde witteasbest leveren. Ook uit amfibool kunnenasbestvezels worden gewonnen. De amfibool-vezels zijn niet hol, maar massief en minderflexibel dan de chrysotielvezels. Ze hebben deneiging in kleine, zeer scherpe splinters af te

splitsen. Amfibool bevat naast magnesium ookijzer, calcium en natrium. Er zijn twee hoofdty-pen amfibool-asbest: amosiet (het bruineasbest) en crocidoliet (het blauwe asbest).Daarnaast zijn er nog het zelden commercieeltoegepaste tremoliet en anthofylliet. Amfibool-asbest komt hoofdzakelijk uit Zuid-Afrika, voorhet serpentijn zijn Canada (bij Québec), deOeral, Kazachstan, Zuid-Afrika en Chinabelangrijke vindplaatsen. Het wordt gewonnenin open groeven en is gemakkelijk te be- enverwerken, waardoor het zo goedkoop is.

Bovendien is het ijzersterk, vandaar de naam,afgeleid van het Griekse asbestos dat onver-gankelijk of onverwoestbaar betekent.Bijna al het asbest, 90 %, is wit asbest (chryso-tiel). Toepassing daarvan is vooral asbestce-ment, ook wel in remvoeringen van auto’s entreinen. De vezels leiden zeker tot asbestoseen wellicht ook tot longkanker, maar de weten-schappelijke discussie daarover is nog gaande.Blauw asbest (crocidoliet) en bruin asbest(amosiet) hebben vooral toepassing in deindustrie en bij het brandwerend maken vanstaalconstructies. Het werd vooral gebruikt inbouwmaterialen, brandwerende middelen en

Over Karel de Grote gaat de legende dat hij zijn gasten ver-raste door tijdens eetpartijen het bevuilde asbesttafelkleed inhet vuur te gooien om het er even later weer schoon en onge-schonden uit te halen. Asbest diende toen ook als pitten voorolielampen.

Toch is ook de keerzijde van het wondermiddel allangbekend. Aan het einde van de negentiende eeuw kwamen deeerste berichten dat asbest ziekten onder arbeiders in deindustrie kan veroorzaken. Doordat het zeker vijftien jaarduurt voordat de ziekte zich manifesteert, erkende de Britsearbeidsinspectie pas in 1929 na een grootscheeps onderzoekasbestose, een soort stoflongen, als beroepsziekte. Na deTweede Wereldoorlog onderkende ook Nederland deze door

de kleine asbestvezels veroorzaakte verbindweefseling van delongen.

Toen waren er echter al aanwijzingen dat asbest ook tumo-ren van de longcellen en van het buik- en longvlies kon ver-oorzaken. Pas na de eerste internationale asbestconferentie inNew York in 1964 komen er meer wetenschappelijke publica-ties over de verschillende soorten tumoren die zich dertig tot35 jaar na blootstelling aan asbestdeeltjes kunnen openbaren.Zo werd bij zowel arbeiders als huisgenoten van de scheeps-werf De Schelde in Vlissingen eind jaren zestig een oorzake-lijk verband tussen mesothelioom (kanker van buik- enlongvlies) en blootstellingaan asbestvezels gevonden.In de jaren zeventig entachtig blijkt dat niet alleenhet blauwe asbest boosdoe-ner is, maar dat elke soortasbest met vezeltjes van 10-20 micrometer lang en een dia-meter van 0,1-0,3 micrometer schadelijk is. Nu is de overtui-ging dat elke blootstelling, hoe gering ook, een zeker risico opkanker inhoudt.

ARCHITECT‘We schatten dat er de komende 25 jaar in totaal ongeveer

26 000 asbestdoden zullen vallen, van wie 13 000 mensenzullen sterven aan mesothelioom’, zegt advocaat Bob Ruersmet een verpletterende nuchterheid. Ruers kan het weten,want hij is dé ‘asbestadvocaat’ van Nederland. Vele kasten voldossiers van slachtoffers en hun nabestaanden bezit Ruers. Invaak slopende procedures tracht hij smartengeld los te krijgenbij de werkgevers. Onder de ruim negenhonderd zaken dieRuers tot nog toe voerde, bevindt zich het dossier van de onge-

Elke blootstelling, hoegering ook, houdt eenzeker risico op kanker in

Een advertentieuit 1915.

WIT, BLAUW EN BRUIN ASBEST

18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7 21

lukkige architect Peter de Bruin, die in november overleed.De Bruin (niet zijn echte naam) had ooit een florerend

bureau voor binnenhuisarchitectuur. In 1973 en 1974 raaktehij betrokken bij de bouw van het interieur van een tweetalschepen van de Holland Amerika Lijn, waaronder dePrinsendam. Die werden gebouwd op werven in Giessendamen de haven van Bremen. In deze mierennesten van marieneen civieltechnische bouwnijverheid werd De Bruin ongewildblootgesteld aan asbest. ‘In die tijd zweefden de minusculeasbestvezels in grote hoeveelheden door de lucht’, zegt Ruers.‘Asbest werd gebruikt ter isolatie van leidingen en ook in grotehoeveelheden als brandwering tussen de wanden in de rui-men en hutten gespoten, want brand is een grote vijand opeen schip.’ Bij De Bruin werd mesothelioom geconstateerd.Hij stierf korte tijd later, na een pijnlijk ziekbed.

ETERNITDe architect is, voor zover bekend, een van de weinige

doden met een hogere opleiding. De meeste slachtoffers totnog toe zijn werknemers uit de primaire asbestindustrie, waarin Nederland tot ver in de jaren zeventig van de vorige eeuwruw asbest werd verwerkt tot producten. Op de scheepswerven

in Vlissingen, Amsterdam en Rotterdam zijn enorme partijenasbest verwerkt. Maar de Eternit-fabriek in het OverijsselseGoor is de meest beruchte ‘asbestplaats’ in Nederland. Nogsteeds moet daar, in de inmiddels tot Hof van Twente omge-doopte gemeente, de wijk De Hogenkamp voor vele miljoeneneuro’s worden ontdaan van restanten gestortasbest. In Goor werden decennialang grotehoeveelheden asbestcement gemaakt alsgrondstof voor de bekende golfplaten die ophonderdduizenden boerenschuren, tuinhuisjesen loodsen terecht zijn gekomen. Nu produ-ceert Eternit asbestvrije golfplaat, maar bijandere vestigingen van de multinational in bij-voorbeeld Latijns-Amerika gaat het asbestgebruik onvermin-derd voort. Ook Oost-Europa, India en China produceren nogaltijd op grote schaal asbest. Ruers: ‘Daar zullen de komendedecennia nog honderdduizenden asbestdoden vallen.’

In Nederland is de productie in de jaren dertig begonnenmet de jaarlijkse invoer van een luttele 2000 ton ruw asbest.Na de Tweede Wereldoorlog vertienvoudigde de invoer tot 20000 ton per jaar in de periode 1955-‘70. Asbestbuizen, asbest-plaatjes, golfplaat, isolatie van leidingen en boilers, in de

petrochemische industrie en inelektriciteitscentrales, deNederlandse industriële wereldraakte ermee vergeven.

De productiepiek ligt tussen1970 en 1975 als het bedrijfVan Gelder in Wormer asbest-vilt gaat maken dat in de toen-malige Novilon-fabrieken inKrommenie onder het zeilwordt geplakt. 50 000 Tonasbest vindt dan zijn weg vanZuid-Afrikaanse, Canadese enRussische mijnen naarNederland. Ook is al die jarennog eens een factor drie tot vierkeer zoveel asbest ingevoerd inde vorm van kant en klareasbestcementproducten.

Door de bouwmalaise eindjaren zeventig verschrompeltde productie tot 10 000 ton per

isolatie. De vezels veroorzaken asbestose, longkanker en mesothe-lioom.Het vóórkomen van asbest in de lucht wordt uitgedrukt in vezelequi-valenten. Dit omdat niet alle asbestvezels even kankerverwekkendzijn. Chrysotielvezels groter dan 5 micrometer en amfibole vezels klei-ner dan 5 micrometer hebben een factor 1. Kortere chrysotielvezels(kleiner dan 5 micrometer) worden minder schadelijk geacht en krij-gen een factor 0,1, terwijl amfibole vezels (blauw en bruin asbest) dielanger dan 5 micrometer zijn juist als schadelijk worden beoordeelden een factor 10 meekrijgen. De concentratie tot welke de risico’s vanasbest verwaarloosbaar worden geacht, ligt op 1000 vezelequivalen-ten per m3 lucht (jaargemiddelde), het maximaal toelaatbaar risiconi-veau is 100 000 vezelequivalenten.

Oost-Europa, India enChina produceren nogaltijd op grote schaalasbest

DossierHet

ASBESTFlesjes met verschillende soorten asbest.

FOTO BEELDARCHIEF STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK

Bij de sloop of renovatie van flats uitde jaren vijftig wordt eerst het

asbest verwijderd.

In de jaren zeventig is veel asbest verwerkt inschepen, zoals op de Prinsendam.

FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM

FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM

18 APRIL 2003EDE INGENIEURE722

Voor de toepassing van asbest zijn diverse alternatie-ven gevonden. Voor rem- en frictiemateriaal zijn datsteenwol, koolstofvezels, aramide en kevlar; voorasbestcement: houtvezels, polyvinylalcohol, aramide,cellulose, polyacrylnitril (PAN). Minerale wol en glas-vezels kunnen dienen als vervanging van brandwe-rend en warmte-isolerend asbest, die vervangen ookde traditionele asbestpakkingen. Asbestfilters bij-voorbeeld voor het klaren van dranken zijn nu vanglas of nitrocellulose.Halverwege de jaren negentig woedde er een discussie

over de schadelijkheid van alternatievenvoor asbest, zoals glas- en steenwol enaramide. In Nederland is dat debat dood-

gebloed nadat de Gezondheidsraad er in 1995 een rap-port over uitbracht. De raad ziet geen grote gevaren inminerale vezels. Alleen met keramische vezels die zoklein zijn dat ze diep ingeademd kunnen worden (5 tot200 micrometer lang en met een diameter kleiner dan3 micrometer), is een waarschuwing op zijn plaats.

Keramische vezels vormen slechts 1 % van de totalehoeveelheid toegepaste vezelisolatie, vooral inindustriële setting. De Gezondheidsraad concludeertechter dat het gevaar van keramische vezels niet metasbest vergeleken mag worden. Want de verblijfsduurvan de meeste minerale kunstvezels, zoals kerami-sche, is aanzienlijk korter dan van asbest: enkeleweken tot twee jaar tegen wel twintig jaar voorasbestvezels.

jaar. Bovendien zwellen de geluiden overde schadelijkheid aan. In 1993 valt inNederland het doek voor asbest.Toepassing ervan wordt verboden. Destroom van protesten en vooral het toe-nemend aantal asbestdoden vanaf heteinde van de jaren zeventig worden nietlanger ontkend door het ministerie vanSociale Zaken.

LATENTIETIJD‘De stille moordenaar’ heet nu het

ooit zo bejubelde product. Volgens schattingen van hetInstituut voor Asbestslachtoffers – eind jaren negentig opge-richt door werkgevers, werknemers, overheid en het Comité

Asbestslachtoffers – zijn er tussen 1969 en1998 5526 mensen, meest mannen, overle-den aan pleura-mesothelioom. Deze specifie-ke vorm van ongeneeslijke longvlieskanker isdoor zijn aard alleen toe te schrijven aanblootstelling aan asbest. Datzelfde geldt voorperitonale mesothelioom (buikvlieskanker),waarbij de kwaadaardige asbestvezels nog ver-

der in het lichaam zijn doorgedrongen. Daarnaast zijn er nogduizenden mensen gestorven aan longkanker die is gerela-teerd aan blootstelling aan asbest. De bewijsvoering hiervoor

ligt stukken moeilijker door verstorende factoren, waarvanroken vanzelfsprekend nummer één is.

‘De latentietijd voor mesothelioom ligt tussen de 25 enveertig jaar’, zegt dr. Paul Swuste, onbetwiste asbestautoriteitin Nederland en werkzaam aan de leerstoelgroepVeiligheidskunde van de Technische Universiteit Delft. ‘Eniemand die is blootgesteld aan erg hoge concentraties asbest-vezels, kan vroeg in zijn leven te maken krijgen met de dode-lijke vorm van kanker.’

Doordat de piek van asbesttoepassing in het midden van dejaren zeventig en tachtig lag (50 000 ton invoer per jaar), gaatde piek aan asbestdoden nu aanbreken. Een hausse die zalaanhouden tot ongeveer 2030, want in 1993 werd asbestimmers verboden. Schattingen van de Rotterdamse ErasmusUniversiteit uit midden jaren negentig komen op een piek vanongeveer 950 doden per jaar rond 2015, alleen al aan meso-thelioom. Volgens Swuste en Ruers verschuift de herkomstvan de asbestslachtoffers de komende jaren van de primaireindustrie, waar asbest is geproduceerd, naar de secundaireindustrie, waar de producten werden toegepast. Zoals debouw en de petrochemische industrie, waar lassers, elektri-ciens en isoleerders werkzaam waren.

Een van de plaatsen waar werknemers grote asbestrisico’sliepen, waren de elektriciteitscentrales, waar asbest als isolatievan kabels diende. ‘Je moet je voorstellen dat ze eerst een 30cm dikke asbestmantel moesten afbikken om de te reparerenleiding te bereiken. Na afloop werd het asbest met een bezem-pje bijeen geveegd’, weet advocaat Ruers uit zijn dossiers. Veelslachtoffers zullen volgens de deskundigen ook vallen onder

‘De latentietijd voormesothelioom

ligt tussen de 25 enveertig jaar’

Onderzoek met een elektro-nenmicroscoop van mogelijk

asbesthoudend materiaal.

ALTERNATIEVEN: STEENWOLEN GLASVEZEL

18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7 23

werknemers in de rioleringsbranche, die asbestpijpen pas-klaar moesten maken. Andere secundaire plaatsen zijn ondermeer NS-werkplaatsen (zoals in Haarlem), waar oude, metasbest geïsoleerde treinstellen werden gereviseerd of gesloopt.Ook Defensie is een grote bron, met dodelijke militaire slacht-offers in de Canneberg in Zuid-Limburg en de marinehavenin Den Helder. Voor 1980 werd daar zonder enige vorm vanbescherming gewerkt. Het bekende witte stofkapje (snuitje)dat mondjesmaat in de bouw wordt gebruikt, biedt absoluutonvoldoende bescherming. ‘De vezels gaan er dwars door-heen’, zegt Swuste.

DRINKWATERLEIDINGMaar ondanks het asbestverbod in

Nederland is het nog niet gedaan met de bloot-stelling aan de gevaarlijke vezeltjes. Volgenseen, in opdracht van Greenpeace, in 1999 uit-gebracht rapport is er tot 1994 1,4 miljoen tonasbest gebruikt in gebouwen, leidingen en andere producten.In 1999 was daarvan ongeveer de helft gestort, zodat er nog692 000 ton asbest in omloop was. Ter indicatie: asbest is tot1983 verwerkt in 35 600 km drinkwaterleiding, 2500 kmafvalpersleidingen en 100 000 m2 isolatieproducten, in zo’n

Een zogenaamdeBobcat ruimtasbest op.

Het Amsterdamsebedrijf Avenant isgespecialiseerd in

asbestverwijdering.

‘De vezels gaan dwarsdoor het bekende,witte stofkapje heen’

In de Verenigde Staten worden enorme schadeclaimsingediend tegen voormalige producenten van asbest.Gerenommeerde bedrijven als Federal Mogul, dat hetEngelse asbestverwerkend bedrijf Turner and Newallovernam, staan door veroordelingen van vele tiental-len miljoenen per claim op de rand van het faillisse-ment. Het Zweeds-Zwitserse concern ABB heeft 1,2miljard euro in een fonds gestort dat Amerikaanseasbestclaims afhandelt en tegen Amerikaanse doch-ters van bouwmaterialenproducent Hanson werdenalleen al vorig jaar 32 200 asbestclaims ingediend.Volgens advocaat Bob Ruers hoeven we daar inNederland niet bang voor te zijn. In de VS is alleen aliemands blootstelling aan asbest voldoende voor eenclaim, in Nederland moet iemand echter ook werkelijkziek zijn. ‘Een veel zinniger redenering’, meent de let-selschadespecialist. Bovendien leven in de VS naarschatting veertig miljoen mensen zonder ziekte-

kostenverzekering. ‘In een land dat een fatsoenlijkvangnet ontbeert, zijn mensen geneigd op alle moge-lijke manieren hun gelijk te halen’, aldus Ruers.In Nederland zijn de meeste werkgevers intussen over-tuigd van hun verantwoordelijkheid. Overheidsinstel-lingen betalen zonder morren ongeveer 45 000 eurosmartengeld aan slachtoffers, net als Eternit en descheepswerven. Het in 1995 opgerichte comité Asbest-slachtoffers ijverde met succes voor een InstituutAsbestslachtoffers, waarin verzekeringsmaatschappij-en namens de werkgevers zitting hebben evenals vak-bond, overheid en slachtofferorganisaties. ‘Het insti-tuut onderzoekt of iemand werkelijk asbestslachtofferis en neemt de procedure van het slachtoffer over. Hetleidt in het algemeen tot een veel vlottere betaling’,aldus Ruers.Maar nog steeds lopen mensen het risico te wordenblootgesteld aan asbest. Bijvoorbeeld als werknemers

van asbestsaneringsbedrijven. PaulHakker, directeur van het Amsterdamse Avenant asbest-sanering, houdt zijn hart vast. Hoe goed je je ook aan deregels houdt, werknemers lopen toch een latent risico.‘Wie moet dat gaan betalen’, vraag Hakker zich af.‘Want het herverzekeren van asbestclaims is praktischonmogelijk.’Hakker pleit ervoor dat ‘de vervuiler betaalt’ en dat desaneringsbranche 3 % van de jaaromzet van zo’n 700miljoen euro in een fonds stort. Met dat geld kunnen nietalleen toekomstige claims van werknemers wordenbetaald, maar ook de preventie en scholing in de bran-che. ‘Als iemand bij mij een asbestprobleem oploopt, wilik hem in de watten leggen en niet zeiken over aanspra-kelijkheid.’ Het zal nog wel een tijd duren voor de sane-ringsbranche zo’n fonds instelt, want de sector is bangvoor het erkennen van problemen. ‘Vreemd, want asbestis toch een door de overheid erkend probleem’, zegtHakker. ‘En aan dat probleem verdienen wij ons brood.’

ELK SLACHTOFFER KRIJGT 45 000 EURODossierHet

ASBEST

FOTO

MATE

RIAAL

: AVE

NANT

ASBE

STSA

NERIN

G BV,

AMST

ERDA

M, FO

TOGR

AFIE:

JAN-

WILLE

M L.

GULD

EMON

D, AM

STER

DAM

FOTO

MATE

RIAAL

: AVE

NANT

ASBE

STSA

NERIN

G BV,

AMST

ERDA

M,FO

TOGR

AFIE:

JAN-

WILLE

M L.

GULD

EMON

D, AM

STER

DAM

FOTOMATERIAAL: AVENANT ASBESTSANERING BV, AMSTERDAM, FOTOGRAFIE: JAN-WILLEM L. GULDEMOND, AMSTERDAM

18 APRIL 2003EDE INGENIEURE724

tien miljoen m2 vinylvloerbedekking en, tot 1993, in 400 mil-joen m2 dak- en gevelplaten. Tot 1995 zijn drie miljoen gei-sers, boilers en cv-ketels met asbestisolatie geplaatst. Naarschatting 80 % van al het asbest is toegepast in de bouw, waar-van verreweg het meest als asbestcementplaten.

Ongeveer de helft van het gebruikte asbest moet dus nogvrij komen. Met asbest is het zo: kom je er niet aan, dan is erniets aan de hand. Maar wie thuis een oude vinylvloerbedek-king met asbestonderlaag lostrekt, komt gegarandeerd in aan-raking met ontoelaatbare hoeveelheden asbestvezeltjes. Van detot 1982 gelegde 10 miljoen m2 asbestzeil is nu naar schattingminder dan 1 miljoen m2 over dat meestal onder andere vloer-bedekking ligt. Het meeste asbest zit in (golf)platenbekleding.Onoordeelkundig reinigen en verwijderen daarvan leidt onher-roepelijk tot blootstelling, evenals het boren van een gaatjedoor zo’n plaatje. Ongeveer een half miljoen ton asbest was in1999 nog aanwezig in zulke asbestcementplaten. Ook hetwaterleiding- en rioleringsnet zal door de lange levensduur vande buizen nog lang last geven, vooral bij de sloop. Overigensleidt de toepassing van asbest in leidingen tot verhoogde con-centraties van de vezels in het drinkwater. De meeste onderzoe-kers gaan ervan uit dat deze, in tegenstelling tot het inademenervan, geen verhoogd risico op kanker geven.

VERGLAZENTot nog toe wordt asbestafval in enorme stortplaatsen onder

strenge omstandigheden gestort. Toch gelooft asbestspecialisting. Jan Tempelman van TNO Milieu, Energie en

Het zijn geen mannen in witte, maar in blauwe pak-ken. Met gele gezichtmaskers op waaruit een zwarteslang hen van lucht voorziet. Via een powerpack metventilator en vezelfilter op hun heup of via een slangdie naar buiten de containment loopt. Twee-aan-tweewerken ze in hun weggooikleding van Tyvek aan hetverwijderen van stukjes asbest uit 350 flatwoningen inde Amsterdamse Bijlmer. Twee uur op, een uur af.Voor Avenant Asbestsanering BV is het inmiddels rou-tine. Het Amsterdamse bedrijf doet jaarlijks meer dan1400 saneringen, van het opruimen van een veranda-kast tot het asbestvrij maken van een huizenblok.Asbestverwijdering geschiedt binnenshuis ondercontainment: in een afgesloten ruimte. Daarbij wor-den ramen en deuren afgeplakt met plastic. Een deurwordt voorzien van een ‘sluis’ van plastic en via eenraam pompt een onderdrukmachine de gefilterdelucht uit de ruimte. Door een onderdruk van mini-maal 30 Pa kunnen opdwarrelende asbestvezels nietnaar andere ruimten of naar buiten. ‘Het is een uur-tje knippen en plakken, dan een uurtje wegfrezen vanasbestresten en dan nog een uur schoonmaken’, zegttoezichthouder asbestsloop Chris Beers van Avenant.Want na het werk moeten alle hoeken en gaten vanasbestslijpsel worden ontdaan, wat wordt gecontro-leerd door een extern laboratorium.Na twee uur werken trekken de werkers in de sluis

een schone wegwerpoverall over hun vuile exemplaaren begeven zich naar een doucheruimte. Daar dou-chen ze zich met T-shirt en onderbroek aan, die netals beide overalls direct worden weggegooid. Voorelke medewerker gebeurt dat drie keer per dag. Netals de asbestrestanten en het plastic worden de kle-ren dubbel in plastic verpakt in een containergestort. Want geen asbestvezel mag ontsnappen.Wie het vele werk en de veiligheidsmaatregelen zietvoor het verwijderen van een paar asbesttegels enenkele haast onzichtbare resten asbestcement krabtzich achter de oren. ‘Wij moeten onze werknemers

en de omgeving beschermen en dat doen we dan vol-gens de regels’, verklaart Avenant-directeur PaulHakker. Hij heeft permanent ruim vijftig mensenrondlopen in de asbestsanering, veel voor Neder-landse begrippen. Driekwart van zijn opdrachtenbetreft asbest dat ontdekt wordt tijdens sloop ofrenovatie. Zeker eens per week belt een stadsdeelhem wegens illegale stort van asbest; een paar plaat-jes of wat stukken pijpleiding.Daarnaast is Avenant ook betrokken bij calamiteiten,zoals het ontdekken van asbest in een airco-installa-tie of het vrijkomen van asbest bij een fabrieksbrand.

SANEREN: TWEE UUROP, EEN UUR AF

18 APRIL 2003EDE INGENIEURE7 25

Procesinnovatie in Apeldoorn dat in de nabije toekomst steedsmeer verwerkingstechnieken lucratief zullen worden. ‘Het pro-bleem met storten is dat de asbestvezels over een eeuw nogeven gevaarlijk zijn.’ Tempelman ijvert al jaren voor twee ver-werkingsmethoden die de asbestrisico’s geheel elimineren. Zokunnen de asbestvezels in een glasoven worden gesmolten,zodat een glasachtig, lavaproduct ontstaat. ‘Feitelijk kun je hetgeen asbest meer noemen’, zegt Tempelman. ‘De vezelstructuuris geheel vernietigd. Het kost wel de nodige kilowattuurtjes.’Goedkoper is een chemisch proces met natronloog. ‘Deze basi-sche ontsluiting van asbest zet onder hoge temperatuur en drukde asbeststructuur om in een onschadelijke amorfe silicagel.’

Nu zijn de stortkosten lager dan verwerking. Tempelman:‘Maar de asbestdeponieën zullen steeds meer ruimte vergenen de kosten daarvan zullen stijgen. Je kunt op die steedsschaarser wordende grond ook woningen van drie ton bou-wen. Tegelijk zal de groeiende hoeveelheid asbestafval techni-sche en commerciële verwerking rendabeler maken. Dankunnen we het asbestboek sluiten.’

Het Nederlands Normalisatie-Instituut (NEN) houdt op 8 mei inUtrecht het congres ‘Asbest, stof tot nadenken’. Aanleiding is het ver-schijnen van de normen NEN 5707 voor asbest in de bodem en NEN5897 voor asbest in bouw- en sloopafval. Inl.: tel. (015) 26 90 188 of(015) 26 90 444.www.nen.nl

Medewerkersvan het bedrijfLankelma zijn inde Smientstraatin de wijk DeHogenkamp inGoor bezig metasbestonder-zoek.

INTERNETBRONNEN

www.avenant.nlAsbestsaneringsbedrijfwww.asbestslachtoffers.nlInstituut asbestslachtofferswww.comiteasbestslachtoffers.nlComité Asbestslachtoffers

Nog 26 000doden te gaan

DossierHet

ASBEST

Goor heeft niet alleen te kampen met een verontreinigde nieuwewoonwijk, vermoedelijk door gebruik van grond uit met asbestafvalgedempte sloten. In het agrarisch gebied rondom het Overijsselsestadje zijn ook tientallen kilometers wegen vervuild doordat boerende afgelopen decennia productieafval van de Eternit-fabriek heb-ben benut als plaveisel. ‘Het gaat om losgebonden draaisel enstukken asbestcement’, zegt dr. Paul Swuste van de TU Delft. ‘Hetdraaisel is los, vezelachtig asbestafval, bijvoorbeeld slijpsel vandoorgezaagde platen en gefreesde buizen.’Volgens de asbestdeskundige lopen de mensen die van jongs afaan in dit agrarisch gebied wonen een belangrijk risico doordatasbestvezels uit het plaveisel vrijkomen als ze erover rijden. In deomgeving van Goor zijn al zes mensen, die niet in de asbestpro-ductie werkzaam waren, overleden aan mesothelioom.Een andere, relatief kleine groep van asbestslachtoffers zijn devrouwen en zelfs de kinderen van werknemers. Landelijke bekend-heid verwierf midden jaren negentig de zaak-Grootenhuis. Bij de32-jarige Marino Grootenhuis uit Borculo werd mesothelioomgeconstateerd. Gezien de latentietijd en de leeftijd van de man,kon de besmetting alleen via de overall van zijn vader, werknemerbij Eternit hebben plaatsgevonden, oordeelde ook de rechter. Mari-no is intussen gestorven. Zijn vader mankeert niets. Ook de groepvan vrouwen die op soortgelijke manier, zoals door het wassen vande kleren van hun man, mesothelioom oplopen, wordt geschat opcirca 800.

GOOR, ASBESTGEMEENTE

Luchtfilter dat op een speciaalmasker is aangesloten.

FOTO

CARL

O TE

R ELLE

N/ DE

TWEN

TSCH

E COU

RANT

TUBA

NTIA

‘Daar gaat het bijna altijd om asbestcementplaten. Deze exploderenvaak bij verhitting en de stukken vliegen dan in het rond’, zegt Hak-kers mededirecteur Kees Wolters. ‘Dan komen wij om het op te rui-men. We leggen aan de bewoners uit wat we gaan doen en maken metzuigwagens en stofzuigers straten, tuinen en dakgoten schoon. Voorde ongeruste bewoners zijn wij zowel technische als sociale hulpver-leners.’Na de sanering volgt een verklaring van een onafhankelijk laboratori-um. Dat pompt ongeveer een kuub lucht door een filtertje en teltonder de microscoop het aantal vezeltjes. Ondanks het potentieelgevaarlijke werk kan Avenant genoeg personeel krijgen. Dat volgt eenopleiding en krijgt relatief goed betaald. ‘Maar een deel van henvormt de onderkant van de samenleving, onder wie relatief veel ex-criminelen’, bekent Hakker. ‘Mensen die een nieuwe start willenmaken. De arbeidsomstandigheden zijn zwaar. Je zit de hele dag inzo’n Tyvek-pak met een masker op. Het ademen gaat zwaar en je tem-peratuur stijgt zo’n anderhalve graad. En er is altijd het risico vanblootstelling.’De grote sloopprojecten en renovaties voor woningcorporaties vor-men in het algemeen geen probleem. Die werken met gecertificeerdeasbestsaneringsbedrijven, hoewel Wolters vraagtekens zet bij de con-trole van het certificaat en het opleggen van sancties bij eventueleovertredingen. ‘Er wordt helaas nog steeds op grote schaal illegaalgesloopt en gestort door malafide aannemers en klusbedrijven. Parti-culiere doe-het-zelvers zijn vaak ondeskundig. In de meeste oudewoningen zit asbest. Sla je daar een muurtje met een asbestplaatjeweg of trek je een tapijt met asbestrug los, dan kun je de hele woningsaneren. Een klein containment begint bij 1400 euro, dat is goedko-per dan de 20 000 euro die het saneren van een woning kan kosten.Bovendien, waarom zou je het risico van blootstelling nemen?’

FOTO

MATE

RIAAL

: AVE

NANT

ASBE

STSA

NERIN

G BV,

AMST

ERDA

M, FO

TOGR

AFIE:

JAN-

WILLE

M L.

GULD

EMON

D, AM

STER

DAM

FOTO

MATE

RIAAL

: AVE

NANT

ASBE

STSA

NERIN

G BV,

AMST

ERDA

M, FO

TOGR

AFIE:

JAN-

WILLE

M L.

GULD

EMON

D, AM

STER

DAM

Het opzuigen van asbesthoudend stof.