Doorgaande lijn van VVE naar groep 3 en verder

Doorgaande lijn van VVE naar groep 3en verder

Oberon-Focus-DoorgaandevanVVEnaar3-0110 18-12-09 09:16 Pagina 1

ISBN 978-90-77737-58-3


DOORGAANDE LIJN VAN VVE NAAR GROEP 3 EN VERDER • 1

1.Waarom aandacht voor dedoorgaande lijn naar groep 3 en verder?

In groep 1 en 2 is de laatste jaren veel geïnvesteerd. Een aantal scholen is met VVE-pro-gramma’s gaan werken, wat heeft geleid tot eenmeer systematische aanpak. De vraag is, hoegroep 3 hier optimaal op in kan springen: hoe kunnen zij gebruik maken van de goede basis die isgelegd in groep 1 en 2 (en vaak ook al in de voor-schoolse periode) en de overstap soepel laten verlopen? In de praktijk is er vaak sprake van een‘knip’ tussen groep 1-2 en groep 3 en verder. Ingroep 1 en 2 is de aanpak veelal ontwikkelings -gericht – er wordt nauw aangesloten bij de ontwikkeling van het individuele kind. In groep 3staat het leren lezen, schrijven en rekenen centraal,met een doorgaans meer ‘homogene’, methodischegroepsaanpak.

In deze brochure laten we zien welke mogelijkhe-den er zijn om de knip van groep 1-2 naar groep3 en verder te overbruggen en de doorgaandelijn te versterken. Hierbij onderscheiden we drieaspecten van de doorgaande lijn:• Beleid en samenwerking• Overdracht van gegevens• Inhoudelijke doorgaande lijn: programma’s en

domeinenWe sluiten af met enkele tips voor scholen.

Deze brochureIedere school geeft op zijn eigen manier vorm aande doorgaande lijn. Daarom geven we in dezebrochure geen ‘blauwdruk’ voor de doorgaandelijn naar groep 3 en verder. Wel laten we zienwelke mogelijkheden er zijn, met andere woorden,

Wanneer het bij VVE over de ‘doorgaande lijn’ gaat, denkt men al snel aan de overgang van devoor- naar de vroegschoolse educatie. Het is duidelijk dat kinderen baat hebben bij een soepeleovergang naar de basisschool. Maar wat gebeurt er als de kinderen in groep 1 en 2 VVE hebbendoorlopen en doorstromen naar groep 3?


waar kun je aan denken als je de doorgaande lijnwilt versterken? We doen dat aan de hand vanpraktijkvoorbeelden. Hiervoor hebben we eenaantal scholen geïnterviewd die zelf aan hebbengegeven ‘good practice’ te zijn op dit terrein. Ookhebben we een aantal experts geïnterviewd.1

Deze brochure sluit aan op een andere brochureuit deze Focus-reeks, namelijk Doorgaande lijn vanvoor- naar vroegschoolse educatie.

2 • DOORGAANDE LIJN VAN VVE NAAR GROEP 3 EN VERDER

1 Zie achterin voor een lijstvan scholen en experts diebij de totstandkoming vandeze brochure betrokkenzijn geweest.



De doorgaande lijn van groep 1-2 naar groep 3en verder krijgt gemakkelijker vorm wanneer erdoor de hele school heen één beleid of aanpakwordt gevolgd, bijvoorbeeld wat betreft de onder-wijskundige visie, de pedagogisch/didactischeaanpak (o.a. zelfstandig werken) of het te volgeninstructiemodel. Dat vereist dat er binnen de schoolnauw wordt samengewerkt en veel wordt afge-stemd. De rol van de directie hierbij is van grootbelang – die jaagt de aanpak aan en zorgtervoor dat alle neuzen één kant op staan. Resul-taatgericht werken is een goed voorbeeld van eenschoolbrede aanpak.

2.Beleid en samenwerking

We starten met enkele belangrijke voorwaarden voor een doorgaande lijn: eenduidig beleid engoede samenwerking. Dat illustreren we met enkele voorbeelden uit de praktijk.

We hebben voor heel de school een duidelijkbeeld van waar we naar toe willen. Dit beeldhebben we per bouw beschreven in een planwaarin tussendoelen, einddoelen, activiteiten enverantwoordelijken zijn opgenomen. Met nametussendoelen zijn van groot belang om devinger aan de pols te houden. Als deze er nietzijn, kan het gebeuren dat leerkrachtenhalverwege een schooljaar concluderen dat ze‘achterlopen’, terwijl de doelen pas aan heteinde van een schooljaar gerealiseerd hoevente zijn. De tussentijdse evaluaties vinden plaatstijdens een studiemiddag met alle teamleden.We bekijken dan of de tussendoelen voor eenvoorbije periode gerealiseerd zijn. Op basisvan de uitkomsten van de tussentijdse evaluatieworden de bouwplannen daar waar nodigbijgesteld.Onder de Kastanje, Sittard



Behalve resultaatgericht werken kan de school ookop andere punten met één aanpak werken – bij-voorbeeld wat betreft de didactiek. Een voorbeeldhiervan is een doorlopend instructiemodel.

Het werken vanuit één visie voor de hele school kanin de praktijk ook op bezwaren stuiten. Een visiedie heel goed past bij de onderbouw sluit nietaltijd goed aan bij de manier van werken inhogere groepen.

Door de hele school heen werken we met het‘Stoplicht in de klas’: als stoplicht op rood staat,is iedereen stil, vervolgens ga je verder met ééngroepje kinderen. Ook het model ‘afpellen’passen we in de hele school toe: we beginnenmet de hele groep, dan zelfstandig, een kleingroepje krijgt de instructie nog een keer op eenandere manier, dan weer zelfstandig.Uiteindelijk houd je nog één leerling over.De Barte, Drachten

Ontwikkelingsgericht onderwijs (OGO) isonderdeel van de visie van de school. Dit is inde peutergroepen en de groepen 1-2 goedzichtbaar, in groep 3 en 4 ook nog wel, maardaarna wat minder. De VVE-coördinator houdtsamen met de onderbouwcoördinator dedoorgaande lijn in de gaten. De OGOwerkgroep stelt voor drie jaar de schoolthema’svast. Ook gaan we zoveel mogelijk op dezelfdemanier om met woordenschat. De valkuil is dathet ontwikkelingsgericht werken vooral eendoorgaande lijn kent van de peuters tot en metgroep 4 en dat het in de bovenbouw ‘meer ietserbij’ wordt. “Het moet ook leuk zijn om te doen,niet omdat het moet.”Het Startblok, Schiedam



se

n,Hoe draag je gegevens over van de kleuters naargroep 3? In groep 1-2 wordt vaak gewerkt metspeciale observatie-instrumenten voor kleuters, diesoms al starten in de voorschoolse periode. Veelvan deze instrumenten zijn gekoppeld aan VVE-programma’s of andere kleutermethodieken enlopen niet door in groep 3. Het Cito-LOVS start welal in groep 1-2, maar ook met speciale kleutertoet-sen (Ordenen en Taal voor Kleuters), die niet ver-der doorlopen. In onderstaand voorbeeld laten wezien hoe een discrepantie tussen de scores voorTaal voor Kleuters en de Drie Minuten Toets op eenschool hebben geleid tot een andere aanpak bijde kleuters. Voor scholen is het dus de moeitewaard om de overgang extra in de gaten te hou-den – zeker wat betreft de toetsresultaten – enhier zonodig de aanpak op aan te scherpen.

3.Registratie en overdracht vangegevens

Een belangrijk aspect bij het realiseren van een doorgaande lijn is de overdracht van gegevens. Watis hiervoor nodig en wat zijn de mogelijkheden? Een eerste vereiste is dat scholen systematischobserveren en registreren.

Tijdens de gehele schoolperiode maken deleerlingen op vaste momenten Cito-toetsen. Opschoolniveau evalueren we de resultaten. Bij dekleuters kijken we onder meer naar de voor -spellende waarde van toetsscores in groep 2voor succes op deelvaardigheden van technischlezen in groep 3. Deze voorspellende waardeblijkt gering te zijn. Het kan bijvoorbeeld zijndat een leerling in groep 2 een A-score heeftvoor Taal voor Kleuters, terwijl diezelfde leer -ling in groep 3 matig scoort op de DMT-toets.Hierdoor weten we dus dat voor technisch lerenlezen meer vaardigheden nodig zijn dandegene die aan bod komen in Taal voorKleuters. In onze kleutergroepen hebben wedaarom een zeer gevarieerd taalaanbod,zowel wat betreft inhoud als wat betreft maniervan aanbieden.Onder de Kastanje, Sittard



Sommige scholen ontwikkelen zelf leerlingvolg - systemen of aanvullingen daarop, die doorlopennaar groep 3 en verder.

Systematisch observeren en registreren en eenzorgvuldige overdracht is met name bij zorgkinde-ren van groot belang. Door het gebruik van obser-vatie- of volgsystemen wordt het voor leerkrachtengemakkelijker om zorgkinderen tijdig te signaleren.

2 Voor taal en rekenen heb-ben we vergelijkbare formu-lieren.

Voor het in beeld brengen van de ontwikkelingvan leerlingen maken we onder meer gebruikvan toetsen uit het Cito-LOVS. De scores op dezetoetsen worden verwerkt in zelf ontwik kelde tus-senformulieren. We hebben een tussen formulierdat dient als basis voor een hande- lings plan. Indit formulier worden per leerling de scores opalle toetsen opgenomen. We kunnen zo snel zienop welk onderdeel een leerling uitvalt. Voorleerlingen die ‘echt uitvallen’ stellen we als aan-vulling op de groepsplannen waar we mee wer-ken een handelingsplan op. In een tweedetussenformulier hebben we drie leeslijnen2 opge-nomen: basisniveau, lwoo-niveau en praktijk on-derwijsniveau. Op basis van de toetsscores vaneen leerling kunnen we een voorspelling doenvan het eindniveau van een leerling. Het strevenis dat alle leerlingen het basisniveau halen. Alstussentijds blijkt dat dit niet haalbaar is omdateen leerling onder de tussennormen scoort, komthet in een lagere leerlijn met andere leerdoelenterecht. Met dit formulier kunnen we de ontwik-keling van een kind goed zien. Daardoor kunnenwe tijdig signaleren en ingrijpen voordat er ‘echtiets aan de hand is’. De leerkrachten van groep1, 2 en de schakelklas hebben wekelijks overlegover het programma.De Barte, Drachten

Op onze school houden we de ontwikkeling vanalle leerlingen goed in de gaten. Daarvoormaken we gebruik van toetsscores en vanobservaties. Leerkrachten krijgen daarbijondersteuning van de ib-er. De ib-er heeftenkele malen per jaar leerlingbesprekingen metde leerkrachten. In deze besprekingen wordende zorgen besproken en wordt indien nodig eenplan van aanpak gemaakt. Ook wordt ergebruik gemaakt van de deskundigheid van hetspeciaal onderwijs om de leerkrachten teadviseren en eventueel onderzoeken af tenemen, zodat de juiste zorg geboden kanworden.Leerlingen waarvan de ontwikkeling stagneertworden, na toestemming van de ouders,besproken in het zorgteam. Dit zorgteam kenteen brede samenstelling. Naast de ib-er van deschool bestaat het uit een leidster van depeuterspeelzaal, een schoolarts envertegenwoordigers van het consultatiebureau,jeugdzorg en maatschappelijk werk. Hetvoordeel van een dergelijk zorgteam is dat delijnen naar alle organisaties kort zijn, zodat snelde juiste hulp geboden kan worden.Onder de Kastanje, Sittard

3

*)



e-r-enen.

n

et

n

t

e

l

Wat kun je als school doen om de inhoudelijke aansluiting tussen het VVE-programma in groep 1-2 en de aanpak in groep 3 te optimaliseren?Enerzijds kun je leerlingen in groep 1-2 beter voorbereiden op wat er komen gaat in groep 3,anderzijds kun je de aanpak van groep 1-2 doortrekken naar groep 3. We noemen hier enkeleconcrete mogelijkheden:• Gebruikmaken van een speciale ‘groep 3 uitbrei-

ding’ van VVE-programma’s;• ‘Tussengroepen’ creëren die de overstap gemak-

kelijker maken;• Methodes gebruiken die in groep 1-2 starten met

een ‘voorbereidend programma’;• Gebruik maken van één doorlopende leerlijn

taal, rekenen, etc.3

We lichten deze mogelijkheden hieronder toe aande hand van voorbeelden uit de praktijk.

VVE-programma’s die doorlopenEen aantal VVE-programma’s heeft een speciale‘groep 3 uitbreiding’ ontwikkeld, met als doel deknip tussen groep 1-2 en groep 3 te overbruggen.Daardoor wordt het voor scholen die met een VVE-programma werken in groep 1-2, gemakkelijk omde methodiek door te trekken. We geven hierenkele voorbeelden:• Kaleidoscoop: Het accent blijft in groep 3 liggen op

interactief leren. De inhoud van het leerproces wordtgekoppeld aan vaste elementen van Kaleidos coop,zoals de leeromgeving en het dagschema.i *)

• Ko heeft praatjes: Dit programma bouwt in groep3 voort op de leerlijnen mondelinge communicatieen woordenschat van Ik & Ko. De Pop Ko gaatmee naar groep 3. De leerkracht onderneemtprikkelende activiteiten en werkt met kleinegroepjes. Door herkenbare situaties oefenen dekinderen spelenderwijs met de woorden.ii

4.Inhoud

Ook al is het essentieel om te werken vanuit een eenduidig beleid en goed te registreren, het realise-ren van een doorgaande lijn naar groep 3 en verder staat of valt met de inhoudelijke aansluiting.We bespreken eerst manieren om de inhoudelijke aansluiting te organiseren, en gaan daarna in opdoorlopende leerlijnen per domein.

Doorgaande lijn in het programma

3 Zie verderop in dit hoofd-stuk, onder ‘Doorgaande lijnper domein’.

*) Noten in Romeinse cijfers verwijzen naar de literatuur-lijst op p.22


• Piramide: Binnen projecten in groep 3 wordt aan-dacht besteed aan ontwikkelingsaspecten alstaal, rekenen, beeldende vorming, muziek, soci-ale en persoonlijke ontwikkeling. Leerkrachten sti-muleren leerlingen om op eigen initiatiefleerervaringen (o.a. lezen, schrijven en rekenen)op te doen in verschillende hoeken.iii

Ook andere elementen van de werkwijze in groep1 en 2 zijn geschikt om in groep 3 door te latenlopen (zie kader).Het doortrekken van een VVE-programma naar

groep 3 heeft nog een voordeel: het geeft leerlin-gen vertrouwen omdat al bekende principes ensymbolen weer terugkomen.

Sommige scholen zijn van mening dat je er met een‘groep 3 uitbreiding’ alléén niet komt. Ze vullen dataan met eigen oplossingen ‘op maat’.


Je kunt de doorgaande lijn ook versterken doorin groep 3 te blijven werken met takenborden,thematisch te werken, te werken in hoeken (inhet kader van zelfstandig werken) en eeninloophalf uurtje te organiseren met vrij werkenen ingeplande tijd voor spel, creativiteit enbeweging. CEDgroep

Door het gebruik van ‘Ko heeft praatjes’ voorgroep 3 is de doorgaande lijn geïntensiveerden voltooid: de doorgaande lijn staat. Numoeten we deze gaan onderhouden. Het feitdat de pop Ko ook in groep 3 in de klas is,zorgt voor een gevoel van veiligheid bij dekinderen.Tweelingen, Eindhoven

We hebben inmiddels ervaring opgebouwd inhet doortrekken van de lijn van Piramide naarde methodes in groep 3. Die verbinding isgebaseerd op ervaring van de leerkrachtenvan de groepen 1-2 en is dus zelf ontdekt,besproken en opge schreven. Het is niet deofficiële doorgaande lijn van Piramide. Als jehet volgens Piramide doet, dan kun je groep 3meenemen op de kleutermanier maar dan hebje het breekpunt bij de overgang naar groep 4.We hebben dus onze eigen oplos sing gemaakt.Gelukkig is één van de leerkrachten in groep 3ook intern begeleider en kan diegeneinformatie meenemen naar andere groepen.Uiteindelijk moet er binnen de school een door -gaande lijn tot groep 8 komen, gebaseerd op

W

GLejaoOhe

GNnwzja

GJgsbm

t


endat


Tussengroepen creërenEen andere mogelijkheid om de overgang vangroep 1-2 naar groep 3 en verder te versoepelen,is het creëren van ‘tussengroepen’. Onderstaandfragment uit een schoolgids laat zien dat dit toteen herindeling van de onderbouw heeft geleid.

eigen inzicht en met de methode als uitgangs -punt, basis of hulpmiddel.Op Dreef, Nieuw Vennep

.

We onderscheiden de volgende groepen in de onderbouw:

Groep 1: de instroomgroepLeerlingen komen als 4-jarige de school binnen. Daar blijven zijeen periode die ligt tussen de 4 maanden en een heel school -jaar. Kinderen ontdekken gedurende deze periode hun nieuweomgeving, wennen aan nieuwe kinderen, aan een nieuwe leraar.Ontdekken de materialen: wat kun je er allemaal mee, waar ligthet, wat doen andere kinderen ermee. Pas daarna komen deeerste gerichte opdrachtjes.

Groep 1-2Na de instroomgroep schuiven de kinderen na enige tijd doornaar een van de groepen 1-2. Het zijn de kleutergroepenwaarin kinderen langer verblijven. Oudste en jongste kleuterszitten bij elkaar. De meeste kinderen brengen er één tot tweejaar door.

Groep 2,5Je bent halverwege op weg naar groep 3. Het lesaanbod vangroep 2,5 is gericht op leerstof van groep 3. Door middel vanspel, kringactiviteiten, werken in hoeken leren de kinderen debetekenis van begrippen, letters, cijfers. Sommige kinderenmaken een start om op speelse manier een begin te maken met

de leefstof van groep 3. Hoe lang je hier blijft, hangt ook weeraf de ontwikkeling die je doormaakt op de diverse gebiedenvan lezen, rekenen, schrijven, de sociale ontwikkeling. Dezeperiode duurt gemiddeld enkele maanden.

Groep 3Behandelt de leerstof rond aanvankelijk lezen, aanvankelijkschrijven en aanvankelijk rekenen.

Groep 3,5Reikt de leerstof aan waarin het technisch lezen, schrijven,rekenen en nu ook schriftelijke taal geoefend worden. Dezeleerlingen zijn in het AVI-lezen bezig, leren sommen makenzonder hulpmiddelen als het rekenrek of de vingers, krijgendictees. Ook deze fase neemt een aantal maanden in beslag.

Groep 4Daar leren de kinderen rekenen tot 100, tafels vanvermenigvuldiging, schrijven van hoofdletters. Het leestempogaat omhoog en we maken een start met begrijpend lezen.Verder wordt dagelijks aan schriftelijke taalopdrachtengewerkt.Fragment uit de schoolgids van de Van Kampenschool,Vlaardingen

tOberon-Focus-DoorgaandevanVVEnaar3-0110 18-12-09 09:17 Pagina 9


Een andere optie is om, in plaats van de gebruike-lijke combinatie groep 1-2, een combinatieklasgroep 2-3 in te richten, waardoor snelle leerlingeneerder kunnen starten met lezen en/of rekenen.Deze voorbeelden gelden voor alle leerlingen vande school. Maar scholen kunnen ook een ‘schakel-klas’ inrichten, waarin juist die kinderen wordengeplaatst die extra ondersteuning nodig hebben.

Methodes gebruiken die starten in groep 1-2Behalve het doortrekken van het (VVE-)programmanaar groep 3, kunnen scholen ook methodieken vangroep 3 en verder ‘naar voren halen’. Verschil-lende taal- en rekenmethodes hebben een voor -bereidend programma ontwikkeld dat start ingroep 1-2.

Voorbeelden taalmethodes: • Alle Kinderen leren lezen (medio groep 2 tot

april groep 3)• De Leesbus (groep 2 en 3)• De Leeslijn (groep 1-6)

Veel leerlingen komen met een taalachterstandbinnen. Hoe hard we ook werkten, we boektente weinig resultaat; in groep 3 hadden ze nogsteeds een taalachterstand. Wij hebbendaarom een schakelklas opzet, die gericht is optaal-taal-taal. Daar worden 8 tot 10 leerlingenuit groep 1-2 voor geselecteerd – niet dezwakste leerlingen, ze moeten welleerpotentieel hebben en geengedragsproblemen. De schakelklas is in 2008-2009 begonnen.Daarbinnen komen onderdelen van Schatkistaan bod. Het programma is intensiever dan inde reguliere groep: er wordt 2 keer gewerkt inplaats van een keer (themahoek, met materiaalbezig zijn, etc.). Omdat het een klein groepje is,er is meer aandacht voor ieder kind. Dat is degrootse kracht: er zitten geen kinderen die deles verstoren. Je kunt er echt voor gaan. Alle kinderen zijn vooruitgegaan. Voor deinvoering van de schakelklas werd het AVI-2niveau door bijna niemand gehaald. Nu wel, de

aanpak heeft dus resultaat. Ook zijn kinderenveel vrijer geworden. Daarnaast is er voor de‘zwaardere gevallen’ twee middagen per weektutoring. In groep 3 tot en met 5 wordt ditdoorgetrokken, met 3 à 4 ochtenden. Daar zijnspecifieke programma’s voor gemaakt, om dieonderdelen aan te pakken waar het kind opuitvalt.Door deze maatregelen hoef je bij deovergang naar groep 3 niet op niveau 0 tebeginnen. Je kan beter tegemoetkomen aanniveauverschillen tussen kinderen. Een aantalkinderen kan al heel snel aan het reguliereprogramma van de school mee doen. Deleerkracht van groep 3 houdt dan meer tijdover voor kinderen die dat nodig hebben.De Barte, Drachten



Doorgaande lijn per domein

maan

• De Leessleutel (groep 1 tot en met 3)• Combinatie Schatkist (groep 1-2) en Veilig Leren

Lezen (groep 3)

Voorbeelden rekenmethodes:• Pluspunt kleuterpakket (groep 1-2)• De Wereld in getallen kleuterpakket (groep 1-2)• Alles Telt (groep 1-8)• Rekenrijk (groep 1-8)

k

De inhoudelijke doorgaande lijn tussen een (VVE-)pro gramma in de onderbouw en groep 3 enverder wordt ondersteund door uit te gaan van ééndoorlopende leerlijn taal, rekenen, etc. We gevenvoorbeelden voor de domeinen taal, rekenen, sociaal-emotionele ontwikkeling en motoriek.

TaalEr is veel geschreven over de voorbereidingen ingroep 1-2 op het aanvankelijk lezen in groep 3.We geven hier enkele voorbeelden van manierenwaarop de doorgaande lijn op het gebied vantaal is uitgewerkt.

CPS heeft een Doorgaande Leeslijniv uitgewerktvoor 3-13-jarigen. In groep 1-2 moet er aandachtbesteed worden aan een aantal leergebieden,zodat leerlingen in groep 3 met aanvankelijk lees-onderwijs kunnen starten. Deze leergebiedenkomen grotendeels overeen met die van de TaallijnVVE (mondelinge taalvaardigheid, kennis vangeschreven taal, woordenschat). Daarnaast bevatde doorgaande leeslijn de leergebieden ‘fonolo-

gisch en fonemisch bewustzijn’ (inzicht in klanken -de vorm van gesproken taal) en ‘begrijpend luiste-ren’. Voor ieder leergebied omschrijft de leeslijnwat de (tussen)doelen zijn in groep 1-2, hoe je dedoelen kunt toetsen en welke activiteiten mogelijkzijn. Volgens taalspecialist Kees Vernooyv zijn drie ele-menten cruciaal voor een goede leesstart in groep3: goede mondelinge taal/woordenschat, fone-misch bewustzijn en letterkennis. Dit heeft een kindminimaal nodig om woorden nauwkeurig en vlot tekunnen decoderen. De leergebieden in groep 3sluiten daar op aan:• Aanvankelijk technisch lezen• Woordenschat• Mondelinge taalvaardigheid• Begrijpend luisteren/begrijpend lezenOok voor groep 4 tot en met 8 geeft de leeslijnaan om welke leergebieden het gaat.

In de Pilots Taalbeleid Onderwijsachterstanden ende taalverbetertrajecten is de doorgaande lijn vande voor- en vroegschoolse educatie naar de basis-


schoolperiode (4-12 jaar) één van de doelstellin-gen.vi Voor verschillende taaldomeinen zijn kwali-teitskaartenvii ontwikkeld, die bedoeld zijn alsleidraad voor leerkrachten om effectief onderwijste geven. Zinvolle kwaliteitskaarten voor hetdomein taal:• Aanvankelijk lezen: Leerkrachten in groep 3 star-

ten met het toetsen van letterkennis. ‘Al aan hetbegin van groep 3 brengt de leerkracht in kaarthoe veel letters en welke letters de leerlingen alkennen. Deze informatie ontvangt zij van de leer-kracht van groep 2.’

• Woordenschat: Vanaf groep 1 passen leerkrach-ten de 4-Takt toe: voorbewerken, semantiseren,consolideren en controleren. Daarnaast is er eenkwaliteitskaart met ideeën om woordspelletjes tedoen in de onderbouw. Bijvoorbeeld een verhaalvoorlezen en telkens de kinderen een gebaarlaten maken als een bepaald woord wordtgenoemd of leerlingen zo veel mogelijk rijmwoor-den laten noemen bij een woord.

Daarnaast is er een kwaliteitskaart met een tijd-padaanduiding voor voorlezen aan jonge kinderen(didactiek die doorloopt in groep 3 en verder), eneen kwaliteitskaart voor leesbevordering, door -lopend voor groep 1 tot en met 8.

In de praktijk maken scholen vaak combinaties vanbestaande methodieken en materialen. Dat vullenze nader in of aan met eigen materiaal en inzich-ten.


We stimuleren de beginnende geletterdheidmet de letter van de week, de woordspin, enhet eerste-laatste woord spel. Dat zijnonderdelen van Schatkist. We houden ons aande methode, maar we vullen het soms wel oponze eigen manier verder in. Schatkist is voorgroep 1 en 2, in groep 3 stappen we langzaamover naar Lang zullen ze lezen. Kinderen komenredelijk verschillend binnen in groep 3.Sommige leerlingen kunnen al volledig lezen,sommige beginnen op ‘niveau 0’. De leerkrachtmoet al heel snel differentiëren om aan tesluiten bij het niveau van de kinderen.Leerkrachten van groep 1-2 overleggenhierover met de leerkracht van groep 3, allesstaat ook op papier.De Barte, Drachten


RekenenEnkele instanties hebben een doorgaande leerlijnontwikkeld voor rekenen vanaf de onderbouw. Wenoemen hieronder drie voorbeelden.

Het Projectbureau Kwaliteit, dat onder verantwoor-delijkheid valt van de PO-raad, heeft in het kadervan de rekenpilotsviii een brochure opgesteld methandvatten voor het rekenonderwijs in groep 1 toten met 8ix. Cruciaal voor groep 1-2 is dat leer-krachten veel aandacht besteden aan gecijferd-heid en wiskundige oriëntatie (verbonden aan

speelse en betekenisvolle activiteiten), dat zegerichte aandacht besteden aan tellen en getal -begrip en dat ze problemen in de reken -ontwikkeling zien aankomen en tijdig ingrijpen.Ook worden doelen genoemd voor het einde vangroep 2:• Kinderen kennen de cijfersymbolen;• Kinderen kunnen tot 20 tellen;• Kinderen kunnen vanaf een gegeven getal verder

tellen;• Kinderen kunnen de buurgetallen noemen van

getallen tot 20.De aanpak in groep 3 bouwt hierop voort. Net alsin groep 2 hebben zwakke rekenaars meer instruc-tie en oefentijd nodig. Einddoel voor het einde vangroep 3 is dat het optellen en aftrekken tot 10 isgememoriseerd. Ook voor de hogere groepenworden de einddoelen benoemd. Net als voor detaalpilots zijn ook voor de rekenpilots kwaliteits-kaarten ontwikkeld. Hierin staan tips voor leer-krachten, zowel voor de inhoud als voor dedidactiek.

Het Freudenthal Instituutx spreekt in het boek‘Jonge kinderen leren rekenen’ van ‘elementairgetalbegrip’. Daarbinnen worden drie niveausonderscheiden. • Niveau 1: kinderen kunnen aantallen tot tenminste

tien tellen, ordenen, redelijk schatten wen verge-lijken op meer, minder en gelijk, indien ze inge-bed zijn in contextsituaties;

• Niveau 2: kinderen kunnen zowel op rij geor-dende als ongeordende aantallen objecten tot


mn

Taal staat in de kleutergroepen in het teken vanontluikende geletterdheid en het voorbereidendschrijven. Met behulp van de Leeslijn wordenspelletjes in groep 2 geïntroduceerd, dievoorbereiden op het lezen in groep 3. Bij hetvoorbereidend schrijven is het trainen van defijne motoriek van belang. De school heeft demethodes ‘Schrijfkriebels’ en ‘Cesar & Nelly’aangeschaft, die aansluiten op het trainen vande fijne motoriek. De echte schrijfmethode zoalsdie op veel scholen vanaf begin groep 3gebruikelijk is, wordt pas vanaf januari (dushalverwege groep 3) ingezet. Het eerste halfjaar vinden er voorbereidende activiteitenplaats. De methodes ‘Schrijfdans 2 ‘ en‘Schrijven op maat’ worden op dit ogenblikbestudeerd. Eén ervan zal aangeschaft worden. Op Dreef, Nieuw Vennep


tien ordenen, vergelijken, schatten en tellen, enzijn in staat eenvoudige erbij- en eraf-situaties tottien op te lossen in de vorm van bedekspelletjes,winkelen en dergelijke;

• Niveau 3: kinderen kunnen benoemde aantallentot tien telbaar representeren met vingers,streepjes en stippen.

Het gebruik van cijfers en het uitvoeren van reken-handelingen daarmee (niveau 3) behoort niet totde doelstellingen van eind groep 2, maar komt ingroep 3 wel nadrukkelijk aan bod. In groep 3staat het rekenen tot tien en vervolgens tot twintigcentraal, in groep 4 volgt het rekenen tot honderd.De overgang naar niveau 3 wordt gestimuleerddoor vragen te laten beantwoorden over schatten,ordenen, vergelijken en ‘erbij’ en ‘eraf’, zondernaar concrete objecten te verwijzen. Het is belang-rijk dat het aanvankelijk rekenonderwijs in groep 3zowel qua vorm als qua inhoud aansluit bij hetonderwijs in de kleutergroepen. Dat betekent voorde didactiek dat er ruimte moet zijn voor zowelspontane als vooropgezette onderwijsactiviteiten;inhoudelijk moet het aansluiten bij het objectgebon-den tellen van niveau 2 in het kleuteronderwijs.

Een andere bruikbare richtlijn voor rekenen en wis-kunde in de onderbouw is het boek ‘Wiskunde-avonturen met jonge kinderen’xi van het CPS. Ditboek schetst een leerlijn rekenen van de kleuterstot en met groep 4 en gaat expliciet in op de over-gang van groep 1-2 naar groep 3 en 4. Watbetreft de inhoud is de doorgaande lijn uitgewerktvoor getalbegrip en tellen, werken met aantallen,

meetkunde, tijd en de relatie tussen wiskunde entaal. Voor de overgang van groep 1-2 naar groep 3(en verder) geeft het boek een voorbeeld van eenplanning voor een rekenles in groep 3 waarin ookelementen voorkomen die in groep 1-2 wordengebruikt, zoals het starten met een opwarmer, hetgezamenlijk oefenen en het werken vanuit een cen-traal thema. Andere tips voor een soepele over-gang:• Creëer ook in groep 3 enkele interessehoeken, in

de klas of buiten het lokaal;• Pas als leerkracht van groep 1-2 ook didactische

vaardigheden toe die in hogere groepen wordengebruikt, zoals het aanreiken van leuke reken-wiskundespelletjes, het geven van een klassikaleinstructie en het presenteren van meerdere bena-deringen om een probleem op te lossen;.

• Pas differentiatie toe als leerkracht: er zijn kinde-ren die aan het begin van groep 3 al toe zijn aanhet formele rekenen, terwijl andere meer baathebben bij een ‘speelse’ aanpak. Geef kinderenruimte om zelf te experimenteren.

Onderstaande beschrijving geeft een voorbeeldvan hoe men het VVE-programma kan aanvullenmet een rekenmethode die spelenderwijs is opge-zet en geschikt is voor kleuters maar ook voorgroep 3 en verder.


4


VVE-programma’s bevatten elementen die kinde-ren goed voorbereiden op het echte rekenen. Doorgoede afstemming tussen de leerkracht van groep1-2 en de leerkracht van groep 3 is de door-gaande lijn nog te versterken.

Tot slot kan het programma ‘Talentenkracht’xii4

inspiratie bieden over de speelse manier waaropje kinderen wiskundig/technisch inzicht kunt ontlok-ken. Dit programma wil antwoord vinden op devraag welke talenten, mogelijkheden en kwaliteitenkinderen in de leeftijd van 3 tot 5 jaar hebben enop welke manier leidsters, leerkrachten en oudersdeze talenten kunnen stimuleren.


enk

ten-

in

heen

ea-

e-an

n

-

Bij rekenen draait het om het scheppen vanvoorwaarden voor de echte start in groep 3. Ditzit in Piramide, maar we vullen het aan met demethodiek ‘Fred van de rekenflat’. Weproberen daarmee de kleuters zoveel mogelijkbij te brengen om het in groep 3 allemaal tekunnen bevatten. Het unieke van de rekenflat isdat het steeds om dezelfde materialen gaat,maar dat kinderen ze op hun eigen niveaugebruiken. De rekenflat is daarmee geschiktvoor kleuters maar ook voor groep 3, 4 en 5.Alle materialen zitten in één kast: een toren metverschillende lades boven elkaar. Kinderenleren zo spelenderwijs omgaan met cijfers enruimtelijke begrippen. Op het moment dat zeecht gaan rekenen, kennen ze alle getallen enbenodigde begrippen, zoals meten en boven-onder-halverwege, etc. In groep 3-5 wordt demethode ‘Met sprongen vooruit’ gebruikt.Hiermee leren de kinderen automatiseren enhandig rekenen onder de tien met behulp van‘verliefde getallen’ (zoals 4 en 2). Op Dreef, Nieuw Vennep

Kinderen krijgen in groep 1-2 in ieder geval decijfers 1 tot en met 10 aangeboden. Verderkomt binnen Piramide veel aan de orde:vergelijken, classificeren, ordenen, kleuren, etc..Rekenen is ook heel veel taal. De leerkracht vangroep 3 gaat daarmee door, in deovergangsperiode is die vooral bezig metbegrippen en getallen. Uiteindelijk stappen weover op Pluspunt. Door Piramide is hetstartniveau rekenen omhoog gegaan.De Barte, Drachten

4 Op www.talentenkracht.nlzijn filmpjes te zien ter inspi-ratie.


De komende jaren wordt de aanpak verder geïm-plementeerdxiii – het streven is dat er in 20161000 ‘Talentenkracht-scholen’ zijn. Deze basisscho-len hebben een functionele aanpak voor talentont-wikkeling (op het gebied van wetenschap entechniek) geïmplementeerd en delen hun opgedanekennis met een aantal volgscholen. De leeftijd van dedoelgroep wordt uitgebreid van 3-5 naar 2-14 jaar.

Sociaal-emotioneelHet versterken van de soci-aal-emotionele ontwikkeling van kinderen is eenbelangrijke doelstelling van veel basisscholen. Erwordt ook vaak gesproken over ‘sociale competen-tie’. Doorlopend van 0 tot 18 worden daarbinnendrie componenten onderscheidenxiv:• Jezelf: het gaat hier om kennis en vaardigheden

van het kind zelf. Het kind geeft richting aanzijn/haar eigen ontwikkeling in wisselwerking metde omgeving. Belangrijke vaardigheden die hierbij horen zijn initiatief nemen, zelfstandig dingendoen, opkomen voor jezelf.

• Jezelf en de ander: hier gaat het om kennis envaardigheden in relatie tot anderen. Bijbeho-rende vaardigheden zijn aardig doen, samenspelen, imiteren, emoties herkennen, luisteren.

• Jezelf en de groep: hierbij gaat het om kennis envaardigheden in relatie tot de groep, met vaar-digheden als speelgoed delen, overleggen, zichaan de regels houden, conflicten oplossen.

Leerkrachten kunnen dit versterken door ‘sensitieveresponsiviteit’ te tonen. Belangrijke leerkrachtvaar-digheden daarvoor zijn het tonen van interesse en


In veel kleutergroepen is er veel vrij spel,bijvoorbeeld in themahoeken. Voor hetonderzoek van Talentenkracht nemen wekinderen apart om taakjes te doen. Voor eenleerkracht is zo’n individuele benadering niethaalbaar. Maar het kan wel met groepjes van4-5 kinderen. Medewerkers van het FreudenthalInstituut laten leidsters en leerkrachten over hunschouder meekijken, zodat ze weten hoe zetalenten kunnen ontlokken en op die manier hetbeste uit het kind naar boven kunnen halen bijeen taak. Kinderen worden gestimuleerd omdingen zelf te ontdekken. De taak kan vrijeenvoudig zijn. Het materiaal moet weluitdaging bieden – en de begeleider moet erstimulerende vragen bij stellen. Ook bij dethemahoeken doen leidsters en leerkrachten ergoed aan om aan te schuiven – en te kijken hoever ze de kinderen kunnen laten komen. Freudenthal Instituut


positieve betrokkenheid, vragen serieus nemen,duidelijke regels en afspraken stellen en ruimtegeven voor eigen initiatief.

Het stimuleren van de sociaal-emotionele ontwikke-ling neemt in de kleutergroepen een prominenteplaats in en is een belangrijk onderdeel van veelVVE-programma’s. Hoe er vanaf groep 3 vormaan wordt gegeven, is afhankelijk van prioriteitenen keuzes van de school. Algemeen beeld is dat erveel gebeurt op scholen, maar dat er nog weinigsprake is van één samenhangende of doorlopendeaanpak. Oberon heeft een Beleids Evaluatie Instru-mentxv ontwikkeld waarin scholen kunnen vast stellenof hun aanpak voor sociale competentie voldoendesamenhang vertoont (afstemming tussen visie,methodieken en activiteiten en meet instrumenten).

Een systematische aanpak begint bij het stellen vandoelen, die vervolgens worden uitgewerkt inSMART doelstellingen: wat wil de school preciesbereiken? Ook methodieken en leerlingvolgsyste-men (bij voorkeur één voor de hele school) kunnenscholen op weg helpen. Daarvan zijn er talloze,wat het maken van een keuze moeilijker maakt. DeKeuzegids sociale competentiexvi geeft een totaal-overzicht van methodieken, programma’s en leer-lingvolgsystemen voor het basisonderwijs, met eenstappenplan om tot een goede keuze te komen.

Onderstaande voorbeelden laten zien hoe scholenéén lijn hebben aangebracht in hun aanpak voorsociaal-emotionele ontwikkeling.


m-

o-t-

edear.

en-n

n

metern

en-h

vear-n

In de groepen 1-2 wordt de hele dag doorgewerkt aan de sociaal-emotioneleontwikkeling. Dit loopt door naar groep 3. Deschool gebruikt daarnaast op dit moment nogViseon, maar wil graag overstappen op deSCOL, een leerlingvolgsysteem dat aansluit bijde methodiek ‘Kinderen en hun sociale talenten’.Het hele schoolsysteem is er op gericht datkinderen goed in hun vel zitten. Zo is erbijvoorbeeld een gezamenlijke start van deweek in de aula, een pestprotocol en eenruziestappenplan. Eigenlijk zijn we bij dekleuters en groep 3 beter bezig dan bij de rest.Dat komt omdat de sociaal-emotioneleontwikkeling structureel aan bod komt inPiramide. De doorlopende lijn naar de hogeregroepen moet nog gerealiseerd worden. Onzenieuwe methodiek ‘Kinderen en hun socialetalenten’ biedt daar ruimte voor.Op Dreef, Nieuw Vennep


MotoriekOok op het gebied van motorische ontwikkelingkan er sprake zijn van een ‘knip’ tussen groep 1-2en groep 3 en verder. Motorische ontwikkeling isdoorgaans een onderdeel van de VVE-program-ma’s (hoewel niet alle scholen dit voldoende vin-den) en verschuift later wat meer naar deachtergrond. Bij motoriek kan men denken aanfijne motoriek, zoals het leren schrijven of tech-niek/knutselen, of aan de grovere motoriek, diegeoefend wordt bij dans of gymles. Een door-gaande leerlijn op het gebied van motoriek wordtmeestal door basisscholen zelf ontwikkeld. Wel zijner methoden die zich specifiek op het technischschrijven richten, zoals Pennenstreken van Zwijsenen Schrift van Thieme Meulenhoff. Beide methodenrichten zich op groep 1 tot en met 8.

Onderstaande beschrijvingen laten zien hoe scho-len zelf zijn gekomen tot een doorgaande lijn in deaanpak van de motorische ontwikkeling.


We hebben een leerlingvolgsysteem voorsociaal-emotionele ontwikkeling voor de heleschool: SOEMO. Dat wordt een aantal kerenper jaar ingevuld (digitaal en op papier). Er iseen doorgaande lijn door de hele school heenvoor de omgang met leerkracht, de omgangtussen kinderen onderling, faalangst, etc. Wehebben een pittige schoolpopulatie, er waren‘tig’ incidenten. We hebben toen enquêtesgehouden, op basis daarvan zijn we gestartmet een anti-pestprogramma enweerbaarheidstrainingen (vanaf groep 4) enmet gedragsregels voor de hele school. Wehebben het heel strak aangepakt. Daardoor ishet aantal incidenten enorm afgenomen. Datgeeft ons de ruimte om een andere manier metkinderen bezig te zijn. We hoeven geenbrandjes meer blussen. De Barte, Drachten



2

dtijn

en

o-de

1ech2fo3g4zi

De Mytylschool Haarlem heeft enige tijdgeleden een uitnodiging naar de basisscholengestuurd met daarin de mogelijkheid om deel tenemen aan een cursus die inzicht geeft enoplossingen biedt bij kinderen met problemenop het gebied van de fijne motoriek. Aanleidinghiervoor was dat men steeds meer kinderen zaguitvallen vanwege problemen met de fijnemotoriek, zoals bijvoorbeeld het niet goedkunnen vasthouden van een pen of een potlood.De inzichten uit de motoriekcursus wordengebruikt bij kinderen tot groep 7. Er wordtbijvoorbeeld gebruik gemaakt vanzogenaamde wiebelkussens, waardoor kinderenzich bewust worden van hun lijf en automatischgecorrigeerd worden. De tutor van groep 1-2heeft zich voor de cursus opgegeven. “Ik kan nuvroeg signaleren of een kind extraondersteuning nodig heeft. Veel problemen kanik zelf aanpakken. Maar ik kan nu ook bepalenof een leerling doorverwezen moet wordennaar de kinderfysio of dat ik beter depreventieve ambulante begeleider kaninschakelen.”Ook het fysiek voorbereiden op het lerenschrijven krijgt veel aandacht. “In dekleuterperiode scheppen we de voorwaardenvoor groep 3 en verder.” Het accent in dedoorgaande lijn naar groep 3 en verder ligthiermee op de fysieke, motorische voorwaardenom goed te kunnen leren schrijven. Op Dreef, Nieuw Vennep

Binnen Ko-Taal misten we de mogelijkheid omaan de motoriek te werken door middel vanknutselen. Dit doen de leerkrachten er zelf nogbij, aanvullend op Ik & Ko. Het gaat dan omknippen, plakken, kleien, spelen met toestellenen bijvoorbeeld voorbereidendeschrijfoefeningen zoals het tekenen vangolfbewegingen. Tweelingen, Eindhoven


5.Praktijktips voor scholen

We sluiten deze brochure af met enkele concrete tips voor het versterken van de doorgaande lijn vangroep 1-2 naar groep 3 en verder. Dit illustreren we met citaten van de geïnterviewde scholen.


Investeer in onderlinge afstemmingNeem meerdere personen op in de planning, niet alleen leerkrachten van groep 1-2 maar ook van groep 3 (en verder) en de intern begeleider.“Het kost veel tijd en energie om de doorgaande lijn goed neer te zetten, het komt niet vanzelf. Het moetdoor het hele team gedragen en uitgevoerd worden – het moet niet één ding van één iemand zijn.”

Werk doelgerichtFormuleer tussen- en einddoelen, en check of deze ook behaald worden.“Als kinderen met enorme taalachterstanden binnenkomen, verhoog dan de hoeveelheid tijd die je aan taalbesteedt. Ga effectiever werken, schaf de crea-middag af, en zet meer tijd in op taal. Ga terug naar dekern.”

Zorg voor warme overdrachtAls de leerkracht van groep 3 aan de start meteen weet wat het niveau van de kinderen is, kanhij/zij daar direct op aansluiten en meer ‘op maat’ werken.“Als de overdracht van groep 2 naar 3 zorgvuldig is, weet de leerkracht direct welke kinderen baat hebbenbij extra instructie, welke kinderen met het basisprogramma mee kunnen draaien en welke kinderen al min ofmeer zelfstandig kunnen werken. Klassikaal allemaal dezelfde leesinstructie en verwerking is dan verledentijd.”



an

nof

Maak wederzijds gebruik van elkaars ‘verdiensten’VVE-programma’s sluiten nauw aan bij de (individuele) ontwikkeling van het kind, een groot aantalprincipes uit deze programma’s is ook toepasbaar in groep 3 en verder. Daarnaast is het zinvol omin groep 1-2 al te starten met de voorbereidingen voor het leren lezen.“Het helpt echt als er veel aan fonemisch bewustzijn wordt gedaan, bijvoorbeeld door te spelen met klankenen letters. Vroeger dachten we dat kinderen er aan toe moesten zijn om deze vaardigheden te ontwikkelen,nu weten we dat we het al eerder systematisch moeten aanbieden op een voor kinderen betekenisvollemanier.”

Neem de eigen schoolsituatie als uitgangspuntBlijf de dingen doen die al goed lopen, gooi niet alles overboord. “Probeer niet te rigide vast te houden aan wat er vanuit het programma wordt voorgeschreven, maar pas dedingen zo nodig aan aan de eigen schoolsituatie. Je moet wel adem kunnen halen.”



Geraadpleegde literatuur

i Vegter, J., & Schonewille, J. (2006). Kaleidoscoop: een educatieve aanpak voor groep 3 en verder.Utrecht: NJI.

ii Van de Kreeke, N., & Groeneveld, E. (2007). Ko heeft praatjes. Zo stimuleert u de mondelinge com-municatie in groep 3. Rotterdam: CED-groep.

iii Breebaart, D., & Van Weringh, B. (2005). Handleiding Piramide in groep 3. Arnhem: Cito. iv Ahlers, L. (2007). Een goede leesstart. Doorgaande leeslijn 3-13 jarigen. Amersfoort: CPS.v Vernooy, K. (2006). Schakelklassen en effectief leesonderwijs. Presentatie Den Haag, juni 2006.vi Spaans, G., & Leenders, Y. (2008). Samen op weg naar betere taal- en leesresultaten. Advies en Edu-

catie, november 2008. vii Zie www.taalpilots.nlviii Zie www.rekenpilots.nlix Gelderblom, G. (2009). Iedereen kan leren rekenen. Utrecht: PO-raad. x Treffers, A., Van den Heuvel-Panhuizen, M., & Buys, K. (1999). Jonge kinderen leren rekenen. Tussen-

doelen annex leerlijnen. Groningen: Wolters Noordhof.xi Baltussen, M., Klep, J., & Leenders, Y. (1997). Wiskunde-avonturen met jonge kinderen. De wiskun-

dige ontwikkeling in het onderwijs aan jonge kinderen. Amersfoort: CPS.xii Van Benthem, J., Dijkgraaf, R., & De Lange, J., (2005). Talentenkracht. Amsterdam/Utrecht.xiii Denktank wetenschap en techniek (2009). Masterplan ruimte voor talent, ruimte voor wetenschap

en techniek 2011-2016. Talentontwikkeling tussen 2-14 jaar. Den Haag: Platform Bèta Techniek. xiv Walraven, M., Oomen, C., Klein, T., & Appelhof, P. (2006). Sociale competentie en participatie in

beeld. Een begrippen- en analysekader. Utrecht: Oberon.xv Walraven, M., Oomen, C., Klein, T., & Appelhof, P. (2006). Sociale competentie en participatie in

beeld. Een beleids Evaluatie Instrument. Utrecht: Oberon.xvi Roede, E., & Joosten, F. (2008). Keuzegids sociale competentie. Methoden voor het onderwijs. Amster-

dam/Rotterdam: SCO-Kohnstamm Instituut en CED-groep.


Met dank aan...

• OBS De Barte, Drachten. Harm Blumers (directeur) en Ellie Otten (leerkracht schakelgroep 1/2).

• Basisschool Onder de Kastanje, Sittard. Regien Hoedemakers (leerkracht).

• Basisschool Op Dreef, Nieuw Vennep. Piet Hoogerwerf (directeur) en Plonie Spijker (tutor groep 1/2).

• OBS Het Startblok, Schiedam. Jorien Desjardijn (VVE-coördinator).

• Basisschool Tweelingen, Eindhoven. Moniek van Rooij (adjunct-directeur) en Rensie van Kemenade, (leer-kracht groep 1/2)

• Van Kampenschool, Vlaardingen. Niek van der Mark (directeur).

• CED-groep. Anja de Rooij (expert VVE) en Suze van de Pol (expert VVE).

• Freudenthal Instituut. Willem Uittenbogaard (expert rekenen-wiskunde).


-

u-

n-

r-


Projectorganisatie De ondersteuning van schoolbesturen en scholen bijde A genda ‘Focus op vroegschoolse educatie’ wordtuitgevoerd door het onderzoeks en adviesbureau Oberon te Utrecht. De coördinatie is in handen vaneen projectgroep met als leden:• Wendy de Geus, Oberon, projectleider• Ron Davids, Bond KBO, lid projectgroep namens degezamenlijke onderwijsorganisaties

• Jo Kloprogge, zelfstandig adviseur en lid van deprojectgroep

InformatieVoor meer informatie kunt u een bericht sturen [email protected].

Deze brochure maakt onderdeel uit van het ondersteuningstraject bij de A genda ‘Focus op vroegschoolse educatie’

COLOFON:AUTEUR: CLAUDY OOMEN (OBERON) • VORMGEVING: CAS DE VRIES, DVADA • DRUK: PLANTIJNCASPARIE • FOTOGRAFIE: SIJMEN HENDRIKS

© OBERON

januari 2010


Doorgaande lijn van VVE naar groep 3 en verder

Documents

Transcript of Doorgaande lijn van VVE naar groep 3 en verder