Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t...

61
Pîrîzâde İbrâhim’in Risâletü Gâyeti’t-Taĥķîķ î ‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ ’t-Taķlîd Adlı Eserinin Tahkikli Neşri ve Tercümesi Doç. Dr. Hasan ÖZER ATIF: Özer, Hasan. “Pîrîzâde İbrâhim’in Risâletü Gâyeti’t-Taĥķîķ î ‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ ’t-Taķlîd Adlı Eserinin Tahkikli Neşri ve Tercümesi”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/1 (Haziran/June 2020): 121-18 Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, İslam Hukuku Anabilim Dalı, [email protected] Geliş Tarihi: 22.02.2020 Kabul Tarihi: 15.06.2020 DOI: 10.5281/zenodo.3904499 ORCID: orcid.org/0000-0001-6251-1306 Öz: Bu makale, XVII. yüzyıl Osmanlı döneminde Mekke’de yaşamış Haneî bir fakih olan Pîrîzâde’nin (ö. 1099/1688) Risâletü ġâyeti’t-taĥķîķ î ‘ademi cevâzi’t-telîķ ’t-taķlîd adlı eserinin tahkikli neşri ve tercümesinden oluşmaktadır. Müellif; yedi Osmanlı sultanının dönemine şahitlik etmiştir. İstikrarın bozulmaya başladığı ve yönetimde ekberiyet sisteminin yürürlüğe girdiği bir devirde yaşayan Pîrizâde, 1672 yılında Mekke kadılığından azledilerek dönemin bu olumsuz havasından bizzat nasibini alan si- malar arasında yer almıştır. Daha ziyade fıkıh disipliniyle ilgilenmiş, kullandığı zengin kaynaklar ve ele aldığı konular göz önüne alındığında yetkin bir hukukçu olduğu anlaşılmaktadır. Müellin bu yazıda tanıtım, tahkikli neşir ve tercümesi yapılan risâlesi de yaşadığı çağ ile birlikte günümüzde de devem eden bir problem üzerine eğilmektedir. Pîrîzâde, taklidde telîk yapmanın sahih olduğu kanaatini paylaşan ve sayıları gittikçe artan çevrelere karşı, Haneî mezhebinde bu uygulamanın câiz olmadığını belirtmek ve bu konu etrafındaki belirsizliği gidermek üzere ilgili risâleyi kaleme aldığını belirtmektedir. Söz konusu risâle, “Nassın olmadığı yerde taklidde telîkin câiz olduğu” görüşünü savunan Molla Ferruh’a bir reddiye mahiyetinde ortaya konulmuş olup, o dönemde birçok ilim adamı tarafından da takdirle karşılanmıştır. Anahtar Kelimeler: Pîrîzâde, taklid, telîk, taklidde telîk, mezhep ve kadı. A Critical Edition and Translation of Pīrīzāda’s Work Named Risāla Gāyat al-Tahqīq ī ‘Adam Jawāz al-Talīq ī al-Taqlīd Abstract: This article consists of critical edition and translation of the work named Risāla ghāyat al- tahqīq fī ‘adam jawāz al-talfīq fī al-taqlīd by Burhānudd īn Ibrāhim b. Husain b. Ahmad b. Muhammad b. Ahmad b. Bī rī (d. 1099/1688), who was a Hanafī faqih lived in Mecca during the 17th century Ottoman period. The author known as Pīrīzāda has witnessed the period of seven Ottoman sultans. Living in a period when the stability system deteriorated and the primogeniture management system began, Pīrīzāda was also negatively aected by the negativity of that period and was dismissed om the Mecca masquerade in 167 From this point of view, it is understood that Pī rīzāda is a competent jurist. His booklet, described, critiqued and translated in this article, also addresses a problem in his age and still continues today. As made clear in the introduction of the work, it has been stated that when the researches on the talīq in taqlīd were on the increase, he wrote aforementioned work to show that it is not permissible according to the Hanaī sect and for the removal of uncertainty and confusion in this matter. The booklet in question was also wrotten as a disclaimer to Molla Farruh, who said “talfīq in taqlīd is permissible where nass is absent” and was appreciated by many scholars of the day. Keywords: Pīrīzāda, taqlīd, talfīq, talfīq in taqlīd, madhhab and kā dī .

Transcript of Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t...

Page 1: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Pîrîzâde�İbrâhim’in Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ��î�‘Ademi�Cevâzi’t-Tel�îķ��’t-Taķlîd�Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

Doç. Dr. Hasan ÖZER

ATIF: Özer,�Hasan.�“Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ��î�‘Ademi�Cevâzi’t-Tel�îķ��’t-Taķlîd�Adlı�Eserinin�

Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi�”.�Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi�3/1�(Haziran/June�2020):�121-18�

Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi İs lami İlimler Fakültesi, İslam Hukuku Anabilim Dalı, [email protected]

Geliş Tarihi: 22.02.2020 Kabul Tarihi: 15.06.2020 DOI: 10.5281/zenodo.3904499 ORCID: orcid.org/0000-0001-6251-1306

Öz: Bu�makale,�XVII.�yüzyıl�Osmanlı�döneminde�Mekke’de�yaşamış�Hane�î�bir�fakih�olan�Pîrîzâde’nin�

(ö.�1099/1688)�Risâletü� ġâyeti’t-taĥķîķ� �î� ‘ademi� cevâzi’t-tel�îķ��’t-taķlîd�adlı�eserinin� tahkikli�neşri� ve�

tercümesinden�oluşmaktadır.�Müellif;�yedi�Osmanlı�sultanının�dönemine� şahitlik� etmiştir.�İstikrarın�

bozulmaya�başladığı�ve� yönetimde�ekberiyet�sisteminin�yürürlüğe�girdiği�bir�devirde�yaşayan�Pîrizâde,�

1672�yılında�Mekke�kadılığından�azledilerek�dönemin�bu�olumsuz�havasından�bizzat�nasibini�alan�si-

malar�arasında�yer�almıştır.�Daha�ziyade�fıkıh�disipliniyle�ilgilenmiş,�kullandığı�zengin�kaynaklar�ve�ele�

aldığı�konular�göz�önüne�alındığında�yetkin�bir�hukukçu�olduğu�anlaşılmaktadır.�Müelli�n�bu�yazıda�

tanıtım,�tahkikli�neşir�ve�tercümesi�yapılan�risâlesi�de�yaşadığı�çağ�ile�birlikte�günümüzde�de�devem�eden�

bir�problem�üzerine�eğilmektedir.�Pîrîzâde,�taklidde�tel�îk�yapmanın�sahih�olduğu�kanaatini�paylaşan�ve�

sayıları�gittikçe�artan�çevrelere�karşı,�Hane� î�mezhebinde�bu�uygulamanın�câiz�olmadığını�belirtmek�ve�

bu�konu�etrafındaki�belirsizliği�gidermek�üzere�ilgili�risâleyi�kaleme�aldığını�belirtmektedir.�Söz�konusu�

risâle,�“Nassın�olmadığı�yerde�taklidde�tel�îkin�câiz olduğu”�görüşünü�savunan�Molla�Ferruh’a�bir�reddiye�

mahiyetinde�ortaya�konulmuş�olup,�o�dönemde�birçok�ilim�adamı�tarafından�da�takdirle�karşılanmıştır.�

Anahtar�Kelimeler:�Pîrîzâde,�taklid,�tel�îk,�taklidde�tel�îk,�mezhep�ve�kadı.��

A�Critical�Edition�and�Translation�of�Pīrīzāda’s�Work�Named�Risāla�Gāyat�al-Tahqīq��ī�‘Adam�

Jawāz�al-Tal�īq��ī�al-Taqlīd

Abstract: This�article�consists�of�critical�edition�and�translation�of�the�work�named�Risāla�ghāyat�al-

tahqīq�fī�‘adam�jawāz�al-talfīq�fī�al-taqlīd�by�Burhānuddīn Ibrāhim�b.�Husain�b.�Ahmad�b.�Muhammad�

b.�Ahmad�b.�Bīrī� (d.�1099/1688),�who�was� a�Hanafī� faqih� lived� in�Mecca�during� the�17th� century�

Ottoman�period.�The�author�known�as�Pīrīzāda�has�witnessed�the�period�of�seven�Ottoman�sultans.�

Living�in�a�period�when�the�stability�system�deteriorated�and� the�primogeniture�management�system�

began,�Pīrīzāda�was�also�negatively�a�ected�by�the�negativity�of�that�period�and�was�dismissed��om�the�

Mecca�masquerade�in�167��From�this�point�of�view,�it�is�understood�that�Pīrīzāda�is�a�competent�jurist.�

His�booklet,�described,�critiqued�and�translated�in�this�article,�also�addresses�a�problem�in�his�age�and�

still�continues�today.�As�made�clear�in�the� introduction�of�the�work,�it�has�been�stated�that�when�the�

researches�on�the�tal� īq�in�taqlīd�were�on�the�increase,�he�wrote�aforementioned�work�to�show�that�it�is�

not�permissible�according�to�the�Hana�ī�sect�and�for�the�removal�of�uncertainty�and�confusion�in�this�

matter.�The�booklet�in�question�was�also�wrotten�as�a�disclaimer�to�Molla�Farruh,�who�said�“talfīq�in�

taqlīd�is�permissible�where�nass�is�absent”�and�was�appreciated�by�many�scholars�of�the�day.

Keywords:�Pīrīzāda,�taqlīd,�talfīq,�talfīq�in�taqlīd,�madhhab�and�kādī.

Page 2: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

122

A.�Araştırma�ve�Değerlendirme

1.�Müelli�n�Hayatı

Hayatı�hakkında�ayrıntılı�bilgi� bulunamayan�Burhânüddîn�İbrâhim�b.�Hüse-

yin�b.�Ahmed�b.�Muhammed�b.�Ahmed�b.�Bîrî� [Pîrî],�aslen�Mekkeli�olmak-

la� birlikte,� ailesinin� o� esnada� ziyaret� için�bulunduğu�Medine’de� 1022� (1613)�

dolaylarında�dünyaya� gelmiştir.�Daha�sonraysa�Mekke’ye� intikal�ederek�orada�

yetişmiştir.�Büyük� dedesi�Pîrî’ye�nispetle�kendisine�Pîrîzâde�(İbn�Bîrî)� lakabı�

verilen�müellif,�Mekke’de�ilimle�şöhret�bulmuş�bir�aileye�mensup�olup,�Hane�î�

ulemasının�önde�gelen�meşhur�âlim�ve�fakihlerinden�biri�olarak�tanınmıştır.1

Bir�dönem�Mekke�kadılığı�vazifesinde�bulunan�Pîrîzâde,�tam�olarak�tespit�

edemediğimiz�bir� sebeple�bu�görevinden�azledilmiştir.�Bunda� dönemin� istik-

rarsız� yapısı� ile�buna�bağlı�olarak�merkezin�zayıf� düşmesi� ve�Mekke� şeri�eri-

nin�emirlik�için�aralarında�sürdürdüğü�mücadelenin�de�etkili�olma�ihtimali�söz�

konudur.�Nitekim�Mekke�emirinin� atanmasında�Mekke�kadısının� görüşünün�

alınması�da�bu�ihtimali�güçlendirmektedir.2

���Hocaları�

Pîrîzâde,�amcası�Muhammed�b.�Ahmed�el-Bîrî�[Pîrî],�Şeyhülislâm�Abdurrahman�

b.�Îsâ�el-Mürşidî�(ö.�1037/1627),�Ahmed�b.�Îsâ�el-Mürşidî�(ö.�1085/1675)�ve�Ebû�

Bekir�Kusayr�el-Mağribî’den�ders�almıştır.�Ali�b.�Ebî�Bekir�el-Cemmâl’den� (ö.�

1071/1661)�Arapça�ve�İbn�Allân’dan�(ö.�1057/1647)�da�hadis�okumuştur.�Yine�de�

Şehâbeddîn�el-Ha�âcî�(ö.�1060/1659)�de�hocaları�arasındadır.�İsmi�zikredilmeyen�

daha�pek�çok�hocasının�olduğu�ve�birçok�âlimden�icazet�aldığı�belirtilmektedir.3

1� Muhammed�el-Emîn�b.�Fazlillâh�b.�Muhibbillâh�el-Muhibbî�el-Ulvânî�el-Hamevî�ed-Dımaş-kî,�Ħulâśatü’l-eŝer��î�a‘yâni’l-ķarni’l-ĥâdî�‘aşer�(Beyrut:�Dâru�Sâdır,�ts.),�1/19;�Bursalı�Mehmed�Tâhir,�Osmanlı�Müelli�eri�(İstanbul:�Matbaa-i�Âmire,�1333),�1/262;�Ömer�Rızâ�Kehhâle,�Muʻce-mü’l-mü’elli�în:�Terâcimu�muśanni�’l-kütübi’l-‘Arabiyye�(Beyrut:�1957),�1/22;�Abdullah�Mirdâd�Ebü’l-Hayr,�el-Muħtaśar�min�kitâbi�Neşri’n-nevr�ve’z-zeher��î�terâcimi�e�âżıli�Mekke�mine’l-ķar-ni’l-‘aşir� ile’l-ķarni’r-râbi‘� ‘aşer,� nşr.�M.� Saîd� el-Âmûdî� -�Ahmed�Ali� (Cidde:� 1406),� 39;�M.�Habib�el-Hîle,�et-Târîħ�ve’l-müerriħûn�bi-Mekke�mine’l-ķarni’ŝ-ŝâliŝ�el-hicrî�ilâ�ķarni’ŝ-ŝâliŝ�‘aşer (London:�Müessesetü’l-Furkan�li’t-Türasi’l-İslâmî,�1994),�362;�Ahmet�Özel,�Hane��Fıkıh�Alim-leri�ve�Diğer�Mezheplerin�Meşhurları�(Ankara:�Türkiye�Diyanet�Vakfı,�2014),�323;�Hasan�Özer,�Mekke’de�Bir�Osmanlı�Kadısı�Pîrîzâde�(Konya:�Çizgi�Yayınları,�2019),�47;�Tahsin�Özcan,�“Pirîzâde�İbrahim”,�Türkiye�Diyanet�Vakfı�İslâm�Ansiklopedisi�(Ankara:�TDV�Yayınları,�2007),�34/28�

2� Ayrıntılı�bilgi�için�bk.�Hasan�Özer,�Mekke’de�Bir�Osmanlı�Kadısı�Pîrîzâde,�47�vd.

3� Muhibbî,�Ħulâśatü’l-eŝer,�1/19;�Abdullah�Mirdâd,�el-Muħtaśar,�39;�Özel,�Hane��Fıkıh�Alimleri,�

323;�Özer,�Mekke’de� Bir� Osmanlı�Kadısı� Pîrîzâde,� 49;� Özcan,� “Pirîzâde� İbrahim”,� 34/28�

Page 3: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

123

���Öğrencileri

Pîrîzâde,�aralarında�Hasan�b.�Ali�el-Uceymî�(ö.�1113/1702),�Tâceddîn�b.�Ah-

med�ed-Dehhân�ve�Süleyman�Hînû� gibi�âlimlerin�bulunduğu� pek�çok�talebe�

yetiştirmiştir.�Kaynaklarda�Mekke’ye�kendisinden�ders� almak� üzere� gelen� sa-

yılamayacak�kadar�çok�öğrencisinin�olduğundan�bahsedilmektedir.�Elimizdeki�

kaynaklarda�isimleri�zikredilen�öğrencileriyse�bunlardır.4

���Eserleri

Pîrîzâde’nin,�sayıları�konusunda�farklı�rivayetler�bulunmakla�birlikte�çoğu�risâle�

şeklinde�ve�fıkıh�ilmi�ağırlıklı�yüzü�aşkın�eserinin�olduğu�bilinmektedir.�Bur-

salı�Mehmed�Tâhir,�sonuncusu�1096�(1685)� tarihli�olmak�üzere,�bir�mecmua�

içerisinde�bizzat� gördüğünü�kaydettiği� on� dokuz� eserinin� adını� vermektedir.5

Muhibbî�ile�diğer�bazı�kaynaklar�yetmiş�küsür,�bazıları�ise�yüzden�fazla�risâlesi�

olduğunu� belirtir.�Bu� eserlerin� tamamına� rastlanamamış,� ancak�bir�kısmının�

mevcudiyeti�tespit�edilebilmiştir.6

���Vefatı

Yaşadığı�dönemin�bir�fıkıh�ve�fetvâ�otoritesi� sayılan�Pîrîzâde,�Abdurrahman�b.�

Îsâ�el-Mürşidî’den�sonra�üstlendiği�Mekke�kadılığı�görevini�uzun�yıllar�sürdür-

müştür.7�1083’te�(1672)�Mekke�emîri�olan�Şerîf�Berekât�b.�Muhammed�zama-

nında�azledilmiştir.�Tek�oğlunun�da�1094�(1684)�yılında�vefat�etmesi�onu,�insan-

lardan�ilgisini�keserek�daha�çok�ilim�ve�teli�e�meşgul�olmaya�yöneltmiştir.�Vefat�

tarihi�olarak�kaynaklarda�16�Şevval�1099�(14�Ağustos�1688)�tarihinin�öne�çıktığı�

görülen�Pîrîzâde,�Mekke’de�bulunan�Muallâ�Kabristanı’na�defnedilmiştir.8

4� Muhibbî,�Ħulâśatü’l-eŝer,�1/19;�Abdullah�Mirdâd,�el-Muħtaśar,�39-40;�Özel,�Hane��Fıkıh�Alim-

leri,�323;�Özer,�Mekke’de�Bir�Osmanlı�Kadısı�Pîrîzâde,�50;�Özcan,�“Pirîzâde�İbrahim”,�34/28�

5� Bursalı,�Osmanlı�Müelli�eri,�1/261-26�

6� Muhibbî,�Ħulâśatü’l-eŝer,�1/20;�Abdullah�Mirdâd,�el-Muħtaśar,�39-40;�İbrâhim�b.�Hüseyin�b.�Ahmed�Pîrîzâde,�‘Umdetu�źevi’l-beśâir,�thk.�Sa�et�Köse�-�İlyas�Kaplan�(İstanbul:�Mektebetü’l-İr-

şad,�1438/2016),�1/12;�ayrıntılı�bilgi�için�bk.�Özer,�Mekke’de�Bir�Osmanlı�Kadısı�Pîrîzâde,�51-113;�Özcan,� “Pirîzâde� İbrahim”,� 34/286-28��Ayrıca� Pîrîzâde’nin� altmışa� yakın� risâlesi� ve� fetâvâsı,�

tarafımızdan�tahkik�edilmiş�olup�şu�anda�baskıdadır.

7� Abdülmelik�b.�Hüseyin�‘Âsımî,�Semŧü’n-nücûmi’l-‘avâlî�� î�enbâi’l-evâil�ve’t-tevâlî�(Beyrut:�Dâ-

ru’l-Kütübi’l-İlmiyye,�1998/1419),�4/5�

8� Muhibbî,�Ħulâśatü’l-eŝer,�1/19;�Abdullah�Mirdâd,�el-Muħtaśar,�39-40;�Özel,�Hane�î�Fıkıh�Âlim-

leri,�323;�Özer,�Mekke’de�Bir�Osmanlı�Kadısı�Pîrîzâde,�47-48;�Özcan,�“Pirîzâde�İbrahim”,�34/28�

Page 4: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

124

2.�Gâyetü’t-tahkîk�fî�‘ademi�cevâzi’t-telfîk�fi’t-taklîd�Adlı�Risâlenin�

Özellikleri

���Risâlenin�Müellife�Nispeti

Tahkiki�yapılan�risâlenin�giriş�kısmında�yer�alan�“Günahlarının�bağışlanmasını�is-

teyen,�günahkâr�kul�İbrâhim�b.�Hüseyin�Pîrî�el-Mekkî�el-Hane�î�–Allah�ona�lütfuyla�

muamele�eylesin–� şöyle�der�”� ifadesinden� de� anlaşılacağı�üzere�eser�Pîrîzâde’ye�

aittir.�Bu�aidiyet�hususunda�farklı�bir�görüş�de�yoktur.�Eserin�yazımından�sonraki�

yankılar�ve�müelli�ne�yapılan�iltifatlar,�kaleme�alınan�risâlenin�Pîrîzâde’ye�nispe-

tini�teyit�etmektedir.�Tahsin�Özcan,�risâlenin�tanıtımını�yaparken�eser�hakkında�

yapılan�değerlendirmeleri�şöyle�açıklamıştır:�“�Bu�risâle�sebebiyle�Pîrîzâde�İbrâ-

him’in,�Şeyhülislâm�Minkârîzâde�Yahya�Efendi�ile�Şehâbeddîn�Ahmed�el-Cev-

herî’nin�de�içinde�bulunduğu�bir�grup�âlimin�övgüsünü�kazandığı�belirtilir.”9

���Risâlenin�Telif�Sebebi

Pîrîzâde,�eserinin�girişinde,� “Taklidde�tel�îk�yapmanın�geçerliliğiyle�ilgili�araş-

tırmalar� artınca,�tel�îkin�câiz�olmadığı�konusunda�Hane�î�mezhebinin� –tespit�

edebildiğim�kadar–�sarih�görüşlerinin�nakillerine�yer�vermek�istedim.�Böylece�

tel�îkin�hükmünü�bilmeyenler�öğrensin�ve�hataya�düşmekten� kendisini koru-

sun”�diyerek�risâlesini�yazmaya�giriştiğini�belirtmiş�ve�eseri�kaleme�alma�gerek-

çesini�açıkça�beyan�etmiştir.�Bu�açıklamalardan�da�anlaşılacağı�üzere�eserin�telif�

sebebi,� o�gün� için� önemli�görülen�hukukî�bir� probleme� dayanmaktadır.�Adı�

geçen� risâle,�aynı�zamanda,�nassın�olmadığı�yerde� taklidde�tel� îkin�olabileceği�

görüşünü�savunan�Molla�Ferruh’a�(ö.�1052/1642’den�sonra)�da�bir�reddiye�ma-

hiyeti�arz�etmektedir.

���Risâlenin�Konusu�ve�Önemi

Eser,�en�az�sorumluluk�gerektiren�fıkhî�görüşün�tercihi�hususunda�ve�usûl�tar-

tışmaları� çerçevesinde�ortaya� çıkan� tel�îk�problemi�üzerinde�durmaktadır.� Bu�

problem,�mukallidin�karşılaştığı�fıkhî�bir�meselede�farklı�mezheplerden�kendisi-

ne�en�kolay�gelen�görüşü�tercih�edip�edemeyeceği�ve�onlardan�istediği�hükümle�

9� Muhibbî,�Ħulâśatü’l-eŝer,�1/20;�Abdullah�Mirdâd,�el-Muħtaśar,�40;�Özcan,�“Pirîzâde�İbrahim”,�

34/28�

Page 5: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

125

amel�edip�edemeyeceği�konularını�ilgilendiren�oldukça�tartışmalı�bir�meseledir.�

Burada�müellif,�Hane�î�mezhebinin�muteber�kaynaklarından�referanslar�göstere-

rek�mezhep�mensubu�olan�bir�kimsenin�tek�tek�meselelerde�imamı�dışında�biri-

ni�taklid�etmesinin,�taklidde�tel� îk�yapmasının�ve�âhâd�meselelerde�imamından�

başkasını�taklid�etmesinin�câiz�olmadığını�ortaya�koyma�gayreti�içerisindedir.

��sülâsî�mâzî�kökünden�tef‘îl�bâbına�nakledilen�veل�� sözlükte,�iki� kumaşı�birbirine� eklemek,� iki� şeyi� bir� araya�getirmek,� kumaşın� iki� tarafını� yan�yana�

getirip�dikmek�ve�yamamak�gibi�anlamlara�gelen� tel�îk�kelimesi,10�fıkıh�usûlü�

ıstılahı�olarak,�bir�meselenin�hükmünü�birden�fazla�mezhebin�görüşünden�seçi-

len�unsurlardan�yararlanarak�meydana�getirmektir.�Fürû-i�fıkıh�kavramı�olarak�

ise�bir�meselede�iki�ve�daha�fazla�şeyi�birleştirme,�dolayısıyla�iki�veya�daha�fazla�

mezhebin�birbirine�aykırı�olan�hükümlerini�bir�eylemde�veya�bir�olayda�birleş-

tirme�manasına�tekabül�eder.11

İlk�dönem�eserlerinde�terimleşmiş�anlamıyla�tel�îk�ifadesinin�kullanıldığına�

pek� rastlanılmamaktadır,� ancak� bu�kavramla� ilgili�bazı�meseleler,� �/��asır-

dan�önceki�bazı�usûl�kitaplarında�görülmektedir.�Dipnotta�bunlardan�bazılarına�

işaret� edilse�de�ancak��/��yüzyılın�sonlarına�doğru�bu�kavramın�fıkıh�usûlü�

ıstılahı�olarak�terimleştiği�anlaşılmaktadır.12

Konunun� farklı� kelimelerle�dile�getirilip� tel�îk� lafzıyla� ıstılahlaşmasından�

sonra,��/��asrın�son�yarısından�itibaren�özellikle�bazı�bölgelerde�söz�konusu�

kavramın�fıkıh�usûlü�ve�fetvâ�kitapları�ile�birakım�risâlelerde�yoğun�bir�şekilde�

ele�alındığı�görülür.�Aynı�zamanda�tel�îk,�modernleşme�sürecinin�öncesindeki�

üç�asra�yakın�bir�süre�zarfında�da�fıkıh�usûlünün�en�çok�tartışılan�meselelerin-

den�biri�olmuştur.� Bu� dönemde� tel�îkle� ilgili� tartışmalara�her�mezhepten� fa-

kihlerin�iştirak�ettiği�müşahede�edilmektedir.�Hane�î�fakihlerden�konuyla�ilgili�

müstakil�eser�yazanlardan�bir�kısmı�şöyle�zikredilebilir:�Zeynüddîn�b.�İbrâhim�b.�

Muhammed�b.�Nüceym�el-Mısrî�(ö.�970/1563);�el-Ķavlü’s-sedîd��î�ba‘żı�mesâ’i-

li’l-ictihâd�ve’t-taķlîd�isimli�eseriyle�İbn�Molla�Ferruh�diye�meşhur�Muhammed�

10� Ebu’l-Fazl� Cemâlüddîn�Muhammed� b.� Mukrem� İbn� Manzûr,� Lisânü’l-‘Arab� (Beyrut:� Dâ-ru’s-Sadr,�1414),�10/330-33�

11� Ayrıntılı�bilgi�için�bk.�Eyyüp�Said�Kaya,�“Tel�îk”,�Türkiye�Diyanet�Vakfı�İslâm�Ansiklopedisi�(An-

kara:�TDV�Yayınları,�2011),�40/401-40�

12� Abdülkerim�Remuylî,�Taġayyuru’l-fetvâ�bi-taġayyuri’l-ictihâd�(Beyrut:�Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,�

1971),�256;�Kaya,�“Tel�îk”,�40/40�

Page 6: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

126

b.�Abdülazîm�el-Mekkî�(ö.�1052/1642’den�sonra);�el-‘İķdü’l-ferîd�li-beyâni’r-râ-

ciĥ� mine’l-ħilâf� �î� cevâzi’t-taķlîd� adlı� eseriyle� Hasan� b.�Ammar� b.� Ali� eş-Şü-

rünbülâlî�(ö.�1069/1659);13 Ħulâśatü’t-taĥķîķ� �î�beyâni� ĥükmi’t-taķlîd�ve’t-tel�îķ

ile� Abdülganî� b.� İsmâil� en-Nablusî� (ö.�1143/1731).14�Pîrîzâde’nin�de�Risâletü�

ġâyeti’t-taĥķîķ� �î� ‘ademi� cevâzi’t-tel�îķ��’t-taķlîd�adlı� eseriyle� bu� literatürün�bir�

parçasını�oluşturduğunu�görmekteyiz.�

Çalışma�dahilinde�tahkik�ve�tercümesi�sunulan�bu�eserinde�müellif;�ayrı�ayrı�

ele� alınması� gereken�meseleleri� tek�bir�meseleymiş�gibi�birbirine�karıştırmanın�

batıl�olduğu,�mezhep�mensubu�olan�bir�kimsenin�tek�tek�meselelerde�imamı�dı-

şında�birisini�taklid�etmesinin�ve�taklidde�tel�îk�yapmasının�geçersiz�olduğu,�mez-

hebin�esasının�devamlık�olduğu,�taassubun�ise�câiz�olmadığı,�mezhebin�hükmüne�

aykırı�olarak�hâkimin�verdiği�hükme�uymanın�da�câiz�olmadığı,�bir�meselede�amel�

ettikten�sonra�taklid�yapmanın�tel�îk�ya�da�takyîd�olup�olmayacağı,�taklid�konu-

sunda�tel�îkin�câiz�olmadığı�ve�usûlcülerden�yapılan�nakillerle�farklı�iki�ictihaddan�

oluşup�bu�iki�ictihadın�birleştirildiği�(tel�îk)�bir�meselede�taklid�etmenin�icmâen�

sahih�olmadığı�gibi�meseleleri�ele�alarak�bunları�açıklığa�kavuşturmaya�çalışır.

Bu�meseleleri�ele�alırken�konuyla�ilgili�olarak�önceki�eserlerde�belirtilen�ve�

genel� yargı�niteliği� taşıyan�bazı�tespit�ve�hükümleri�de�merceğe�alan�Pîrîzâde,�

bu�nakiller�üzerine� çeşitli�değerlendirmelerde�bulunur.�Nakledilen�söz�konusu�

görüşlerden�bazılarını�burada� şu� şekilde� sıralayabiliriz:�Bütün�Müslümanların�

ittifakıyla�tel�îk�ile�oluşturulmuş�hüküm�ve�mukallidden�tel�îkin�sudûr�etmesi�

bâtıldır.�Mezhepte�devamlılık�esas�ve�taassubiyet�ise�câiz�değildir.�Mezhep�görü-

şüne�aykırı�olarak�hâkimin�verdiği�hükmü�almaya�izin�verilmemiştir.�Taklid�ko-

nusunda�tel�îk�kesinlikle�câiz�değildir.�Hâkimin�mezhebine�muhalif�bir�şekilde�

ictihadda�bulunması,�yalnızca�ictihadının�doğruluğuna�inanması�ve�ictihadının�

onu�bu�inanca�sevk�etmesi�şartıyla�geçerli�olur.�Hane�î�bir�mukallidin�mezhebe�

aykırı�meselelerde�Mâlik�ve�Şâ�î’nin�görüşünü�alması�câiz�değildir,�fakat�mez-

hebe�aykırı�hüküm�verdiğinde�hâkimin�görüşünü�uygulayabilir.�Mu‘tezile�gibi�

birden�fazla�doğrunun�olabileceğini�kabul�edenlerin�avama,�her�mezhepten�di-

lediği�hükmü�alma�hakkı�tanıdıkları,�fakat�Hane�î�âlimler�gibi�hakkı�tek�kabul�

edenlerin�ise�avamın�bir�tek�imama�bağlanmasını�zorunlu�gördükleri.�Amelden�

sonra�taklidin�tel�îk�mi�yoksa�takyîd�mi�olacağı�vs.�

13� İstanbul:�Süleymaniye�Kütüphanesi,�Ayaso�a,�1184,�85b-104a.

14� Görüşler,�tartışmalar�ve�literatür�için�bk.�Kaya,�“Tel�îk”,�40/401-40�

Page 7: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

127

���Risalenin�Üslûbu�ve�Kaynakları

Pîrîzâde,�bütün�eserlerinde�takip�ettiği�metodu�bu�eserinde�de�devam�ettirmiş-

tir.15�Kaleme�aldığı�metinlerde�pek�delil�zikretmeyen�müelli�n�referansları�ise�

tamamıyla�mezhebin�muteber�kaynakları�ve�müctehidlerin�görüş�ve�tercihlerin-

den�ibarettir.�Öyle�ki�eserlerinde�kimi�zaman�“Ben�bu�konuda�sadece�aktarıcı�ve�

elçiyim,�Allah�(c.c)�ise�hatamı�bağışlamaya�kâdirdir”16�diyerek�kendisinin�sadece�

bir�aracı�olduğunu�ifade�etmiş�ve�mümkün�mertebe�mevcut�görüşleri�aktarmak-

la�yetinmiştir.�O,�kendi�tercihlerinde�dahi�sâbık�ulemanın�görüşleri�arasından�

nakilde�bulunarak�meseleleri�ele�almış�ve�eserlerinde� şahsî�kanaatlerine�de�bu�

şekilde�yer�vermiştir.�Söz�konusu�risâlede�de�açıkça�görüleceği�gibi,�evvelki�ule-

manın�görüşleri�üzerinden�kendi�görüşlerini�beyan�eden�müellif,�itirazlara�karşı�

verdiği� cevaplarda� da� yine� aynı� şekilde,� geçmiş� fakihlerin� görüş� ve� tercihleri�

üzerinden�meseleyi�izah�etmeyi�uygun�bulmuştur.

Bu�çalışmada�müelli�n,�önceki�ulemanın�görüşlerinden�yanlış�çıkarımlar-

da� bulunan� kimselere� cevap� verdiğini�de� görüyoruz.� Bir� örnek� olarak,�Hâti-

metü’l-Müteahhirîn�Ahmed�b.�Yûnus�eş-Şelebî’nin�(ö.�947/1540)�eserinde�yer�

verilen� şu� yargıyı� ele� alabiliriz:� “Tarsûsî,� iki� mezhepten� alınma� tel�îkle� fetvâ�

vermenin�cevâzını�ifade�eden�bilgilerin�Münyetü’l-mü�î�adlı�eserde�yer�aldığını�

söylemiştir.”17�Pîrîzâde�bu�iddiayı�şu�şekilde�cevaplar:�“Ben�derim�ki;�şu�ana�ka-

dar�yaptığımız�nakillerden�ve�verdiğimiz�bilgilerden�bu�görüşün�kabul�edilebilir�

bir� görüş�olmadığı� anlaşıldı�” 18�Pîrîzâde’nin�buna�benzer�bir� biçimde,�karşıt�

görüşleri�tenkit�ettiği�bağlamlarda,�nakledilen�pasajın�hemen�ardından�“Ben�de�

şöyle�derim”,�“Buna�şöyle�cevap�verilir”�gibi�kalıplarla�cevap�vermesi,�metnin�eleş-

tirel�hüviyetini�göstermesi�bakımından�dikkat�çekici�bir�noktadır.

Yine�dikkat�çekici�bir�başka�husus�da�Pîrîzâde’nin,�metni�zengin�bir�kaynaklar�

bütününe�müracaat�etmek�suretiyle�inşa�etmiş�olmasıdır.�Eser�boyunca�müelli�n�

referans�gösterdiği�kaynak�metinlerse�şunlardır:�Ebü’l-Leys�Nasr�b.�Muham-

med�b.�İbrâhim�es-Semerkandî’nin�(ö.�373/983)�Ħizânetü’l-fuķahâ’sı,�Ebû�Mu-

15� Özer,�Mekke’de�Bir�Osmanlı�Kadısı�Pîrîzâde,�378-38�

16� Pîrîzâde,�Risâletü�ġâyeti’t-taĥķîķ��î�‘ademi�cevâzi’t-tel�îķ��’t-taķlîd�(İstanbul:�İstanbul�Üniversitesi�

Arapça�Yazmalar,�6392),�1b.

17� Pîrîzâde,�Risâletü�ġâyeti’t-taĥķîķ�(İÜAY�6392),�3b.

18� Pîrîzâde,�Risâletü�ġâyeti’t-taĥķîķ�(İÜAY�6392),�3b.

Page 8: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

128

hammed�Hüsâmüddîn�Ömer�b.�Abdülazîz�b.�Ömer�b.�Mâze�el-Buharî’nin�(Sad-

rüşşehîd)�(ö.�536/1141)�Muħtaśaru’l-Vâķı‘ât�ve�el-Fetâva’ś-śuġrâ�isimli�eserleri,�

İ�ihârüddîn�Tâhir�b.�Ahmed�b.�Abdürreşid�el-Buhârî’nin�(ö.�542/1147)�Ħulâśa-

tü’l-fetâvâ’sı,�Rüknüddîn�Ebû�Bekr�Muhammed�b.�Ebi’l-Me�âhir�b.�Abdirreşîd�

el-Kirmânî�el-Hane�î’nin�(ö.�543/1149)�Cevâhiru’l-fetâvâ’sı,�Alâüddîn�Ebû�Bekr�

b.�Mesʻûd�b.�Ahmed�el-Kâsânî’nin�(ö.�587/1191)�Bedâi‘u’ś-śanâiʻ��î�tertîbi’ş-şerâiʻ

isimli�eseri,�Ebü’l-Mehâsin�Fahrüddîn�Hasan�b.�Mansûr�b.�Mahmûd�Kādîhân�

el-Uzcendî/el-Özkendî� el-Ferğânî’nin� (ö.� 592/1196)�Fetâvâ� Ķāđîħân� (el-Fetâ-

va’l-Ħâniyye)�ve�Şerĥu’z-Ziyâdât�isimli�eserleri,�Ebü’l-Hasan�Burhânüddîn�Ali�

b.�Ebî�Bekr�b.�Abdilcelîl�el-Fergânî�el-Mergīnânî�er-Riştânî’nin�(ö.�593/1197)�

el-Hidâye�ve�Muħtârâtü’n-nevâzil’leri,�Burhânüddîn�(Burhânüşşerîa)�İbn�Mâze�

Mahmûd�b.�Ahmed�el-Buhârî’nin�(ö.�616/1219)�Tetimmetü’l-fetâvâ’sı,�Yûsuf�b.�

Ebî�Saîd�Ahmed�es-Sicistânî’nin�(ö.�639/1240)�Münyetü’l-mü�î’si,�Îsâ�b.�Mu-

hammed�b.�İnanç�el-Kırşehrî�er-Rûmî’nin�(ö.�734/1334’den�sonra)�el-Mübteġâ�

�’l-�rû‘� adlı� eseri,� Ebü’l-Mekârim� Fahrüddîn�Ahmed� b.� el-Hasen� b.� Yûsuf�

el-Çarperdî’nin�(ö.�746/1346)�el-Hâdî’si,�Ebû�İshâk�Necmüddîn�İbrâhim�b.�Ali�

b.�Abdilvâhid� b.�Abdilmünʻim�et-Tarsûsî’nin� (ö.� 758/1357)� Tuĥfetü’t-Türk� �î�

mâ�yecibu�en�yuʻmele��’l-mülk�isimli�eseri,�Ebü’l-Mehâsin�Cemâlüddîn�Mahmûd�

b.� Sirâcüddîn� Ahmed� b.�Mesʻûd,� İbnü’s-Sirâc� el-Konevî� ed-Dımaşkî’nin� (ö.�

770/1369)�el-Ġunye��’l-fetâvâ’sı,�Ahmed�b.�ʻİmâd�el-Ag�hsî’nin�(ö.�808/1402)�

Tevķī�’l-ĥükkâm�ʻalâ�Ġavâmizi’l-aĥkâm’ı,�Bedrüddîn�Mahmûd�b.�İsrâil�b.�Ab-

dilazîz� İbn�Kādî�Simavne,� tanınmış� ismiyle�Şeyh�Bedreddin’in� (ö.� 823/1420)�

Câmi‘u’l-Fuśûleyn’i,�Ha�îzüddîn�Muhammed� b.�Muhammed�b.�Şihâb� b.�Yû-

suf�el-Hârizmî�el-Kerderî�el-Bezzâzî’nin�(ö.�827/1424)�el-Fetâva’l-Bezzâziyye’si,�

Şemsüddîn�Mehmed�b.�Hamza,�tanınmış�ismiyle�Molla�Fenârî’nin�(ö.�834/1431)�

Fuśûlü’l-bedâi‘� �î�uśûli’ş-şerâiʻ�isimli�eseri,�Kemâlüddîn�Muhammed�b.�Abdil-

vâhid�b.�Abdilhamîd�b.�Mesʻûd,�İbnü’l-Hümâm�es-Sivasî�el-İskenderî’nin� (ö.�

861/1457)�et-Taĥrîr’i,�Ebü’l-Adl�Zeynüddîn�Kâsım�b.�Kutluboğa�b.�Abdullah�

es-Sûdûnî�el-Cemâlî�el-Mısrî’nin�(ö.�879/1474)�et-Tercîĥ�ve’t-taśĥîĥ� ale’l-Ķudûrî�

(Taśĥîĥu�Muħtaśari’l-Ķudûrî)�ve�Mûcebâtü’l-aĥkâm�ve�vâķıʻâtü’l-eyyâm’ları,�İbn�

Emîru�Hâc�Ebû�Abdillâh�Şemsüddîn�Muhammed�b.�Muhammed�el-Halebî’nin�

(ö.�879/1474)�Şerĥu’t-taĥrîr�ve�Menâsiku�İbn�Emîri’l-Ĥâc�adlı�eseri,�Kādî�Cüken�

Kücerâtî� el-Hane�î� el-Hindî’nin� (ö.� 920/1514� veya� 930/1523)�Ħizânetü’r-ri-

vâyât��’l-fetâvâ’sı,�Burhânüddîn�İbrâhim�b.�Mûsâ�b.�Ebî�Bekr�b.�Ali�et-Tarablusî�

Page 9: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

129

ed-Dımaşkî’nin� (ö.� 922/1516)� el-İsʻâf� �î�aĥkâmi’l-evķâf�ve� el-Fetâvâ’ları,�Şem-

süddîn�Muhammed�b.�Hüsâmüddîn�el-Horasânî�el-Kuhistânî’nin�(ö.�962/1555)�

Câmiʻu’r-rumûz��î�şerĥi’n-Nuķāye�muħtaśari’l-Viķāye’si,�Zeynüddîn�b.�İbrâhim�

b.�Muhammed�b.�Nüceym�el-Mısrî’nin�(ö.�970/1563)�Baĥru’r-râiķ�isimli�eseri.

Risâle�içerisinde�bu�kadar�çok�ve�önemli�kaynağı�referans�göstermesini�ise�

müelli�n�literatüre�vukûfunun�en�önemli�göstergesi�olarak�kabul�edebiliriz.

���Yazma�Nüshaların�Özellikleri

Risâlenin,� üçü�mecmualar� içerisinde,�biri�de�müelli�n� risâleye� yazdığı� şerhte�

memzuc�vaziyette�bulunan�toplamda�dört�nüshasına�ulaşılabilmiştir.�Bu�nüsha-

ları�aşağıdaki�başlıklarda�kısaca�tavsif�edeceğiz.

2.5.1.�İstanbul�Üniversitesi�Arapça�Yazmalar�Nüshası

Eserin�bir�nüshası,�İstanbul�Üniversitesi�Arapça�Yazmalar�Bölümü’ndeki�(İstan-

bul�Üniversitesi�Nadir�Eserler�Bölümü)�6392�numaralı�mecmua�içerisinde,�1b-3b�

varakları�arasında�kayıtlıdır.�Tahkikte�(�)�rumuzuyla�gösterilen�ve�yazısı�oku-

naklı�olan�bu�nüshada�bölüm�adları�kırmızı�mürekkeple�yazılmış�olup�metnin�

hâmişinde�birkaç�tane�açıklama�bulunmaktadır.�Ferağ�kaydında�ise�nüshanın�8�

Ramazan�1056�Perşembe�(18�Ekim�1646)�tarihinde�tamamlandığı�belirtilmiştir.

2.5.2.�Süleymaniye�Kütüphanesi�Aşır�Efendi�Nüshası

Risâlenin�bir�nüshası�da�Süleymaniye�Kütüphanesi�Aşır�Efendi�koleksiyonunda-

ki�420�numaralı�mecmuanın�55b-61a�varakları�arasında�yer�almaktadır.�Tahkikte�

(�)�rumuzuyla�gösterilen�bu�nüshada,�aynı�şekilde�bölümlerin�başlıkları�kırmızı�

mürekkeple�yazılmış�olup,�metnin�hâmişinde�farklı�bir�nüshadan�bir�kelime�ya-

zılmış�ve�nüsha�diye�belirtilmiştir.�Ferağ�kaydında,�nüshanın�22�Cemâziyelevvel�

1130�(23�Nisan�1718)�tarihinde�tamamlandığı�kayıtlıdır.

2.5.3.�Konya�Bölge�Yazma�Eserler�Kütüphanesi�Nüshası

Çalışmanın�bir�nüshası�da�Konya�Bölge�Yazma�Eserler�Kütüphanesi�Rodos�Yaz-

malar�Bölümü�(RDS�Hadis)�86�numaralı�mecmuanın�108b-110b�varakları ara-

sında�kayıtlıdır.�İlgili�mecmua�dahilinde�hadis,�kelâm,�mantık�ve�fıkıh�alanında�

yazılmış� toplam�on�dört� adet� risâle�mevcut�olup,�buna� istinaden�mecmuanın�

Page 10: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

130

hadis�bölümüne�kaydedildiği�görülür.�Tahkikte�(�)�rumuzuyla�gösterilen�bu�nüs-

hanın�başlıkları�da�diğer�nüshalar�gibi�kırmızı�mürekkeple�yazılmıştır.�Eserin�bu�

nüshası�ile�İstanbul�Üniversitesi�Arapça�Yazmalar�Bölümü�nüshasının�ferağ�ka-

yıtları�tarih�olarak�aynıdır.�Bu�ise�ya�birbirinden�ya�da�üst�bir�başka�nüshadan�is-

tinsah�edilirken�en�az�bir�ferağın�da�aynen�kopya�edildiğini�gösteriyor�olmalıdır.

2.5.4.�el-Keşf�ve’t-tedķîķ�li-şerĥi�Ġâyeti’t-taĥķîķ��î�men‘i’t-tel�îķ�Adlı�Şerhin�İçerisindeki�Nüsha

Müellif,�kaleme�aldığı�tel�îk�risalesi�üzerine�daha� sonra�bir�de�şerh�yazmıştır.�

el-Keşf�ve’t-tedķîķ�isimli�bu�şerhte�asıl�metin�ile�şerh�kısmı�memzuc�olduğundan,�

dolayısıyla�asıl�metnin�ibareleri�de�bihakkın�bu�eserde�mevcut�bulunduğundan�

bunu�da�ayrı�bir�nüsha�hüviyetiyle�değerlendirme�ve�tahkikte�dördüncü�bir�nüs-

ha�olarak�kullanma� yoluna�gidilmiştir.�On�yaprak�hacminde�bir� eser�olan�bu�

metnin�tek�nüshası�ise�Medine’deki�el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye�Kütüphane-

si’nde�bulunmaktadır.�Başka�bir�nüshası�tespit�edilemeyen�bu�risâle,�adı�geçen�

kütüphanede� 2646� numaralı� mücelledin� 6b-16b� varakları� arasında� kayıtlıdır.�

Tahkikte�gövde�metne�alma�konusundaki�tercihlerde� fazlaca�istifade�edilen�bu�

nüsha,�neşirde�(�)�rumuzuyla�gösterilmiştir.

Pîrîzâde’nin�söz�konusu�eseri,�mecmualarda,�Risâletü�ġâyeti’t-taĥķîķ��î�‘ademi�

cevâzi’t-tel�îķ� �’t-taķlîd� ismiyle�kayıtlı� bulunmaktadır.�Fakat�bazı�yerlerde� söz�

konusu�risâle�ile�el-Keşf�ve’t-tedķîķ�li-şerĥi�Ġâyeti’t-taĥķîķ��î�men‘i’t-tel�îķ�adında-

ki�şerhin�aynı�çalışma�olduğu�bilgisi�verilmekte�olup�bu�ise�yanlış�bir�tespittir.�

Daha�önce�de�açıklandığı�üzere�el-Keşf,�yine�aynı�müellif�tarafından�bu�risâleye�

yapılan�bir�şerhtir.19

3.�Tahkikli�Metin�Neşri�ve�Tercüme�Kısmında�Takip�Edilen�Yöntem

Elimizde�bulunan�nüshaların�müellif�nüshası,�müellif�nüshasından�istinsah�edil-

miş�bir�nüsha�ya�da�müellif�nüshasıyla�karşılaştırılmış�bir�nüsha�olduğuna�dair�

herhangi�bir�bilgiye�rastlayamadığımız�için�nüshaların�hepsi�eşit�görülerek�tah-

kikte�herhangi�birisi�esas�alınmamıştır.�Tahkikte�inşa�metodu�kullanılmış�olup,�

doğru� olduğu�düşünülen� ibareler� gövdeye� alınmış,� farklılıklar� ise� dipnotlarda�

19� Pîrîzâde,�‘Umdetu�źevi’l-beśâir,�1/17-18;�Özcan,�“Pirîzâde�İbrahim”,�34/28�

Page 11: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

131

gösterilmek�suretiyle�sahih�bir�metin�oluşturma�yoluna�gidilmiştir.�Tahkik�ya-

pılırken�metinde� geçen� şahıs� ve� eserler� hakkında� kısa� bilgiler� verilmiş;� ismi�

geçen�eserler�matbu�ise�neşri,�yazma�hâlinde� ise�de�mevcut�yazmasına� işarette�

bulunulmuştur.

Tercüme�yapılırken�imkan�nispetinde�metne�bağlı�kalınmaya�çalışılmıştır.�

Bununla�birlikte�Arapçanın�tabiatı�gereği�her�seferinde�açıkça�zikredilmeyen�ke-

lime�ve�zamirler,�takibi�kolaylaştırabilmek�adına�tercümeye�açık�hâlleriyle�dahil�

edilmiştir.

Page 12: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

132

Konya�B�lge�Yazma�Eserler�Ktp.,�Rodos�Yazmalar,�nr.�86,�vr.�108b-109a

Page 13: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

133

Konya�B�lge�Yazma�Eserler�Ktp.,�Rodos�Yazmalar�B�lümü,�nr.�86,�110b

Page 14: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

134

Istanbul�Üniversitesi�Arapça�Yazmalar�B�lümü��

(Istanbul�Üniversitesi�Nadir�Eserler�B�lümü)�nr.�6392,�vr.�1b-2a

Page 15: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

135

Istanbul�Üniversitesi�Arapça�Yazmalar��

(Istanbul�Üniversitesi�Nadir�Eserler)�nr.�6392,�vr.�3b

Page 16: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

136

Süleymaniye�Ktp.,�Aşır�Efendi,�nr.�420�mecmua�içinde,�vr.�55b-56a

Page 17: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

137

Süleymaniye�Ktp.,�Aşır�Efendi,�nr.�420,�vr.�59b-61a

Page 18: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

138

]�1[

B.�Tahkikli�Metin�Neşri

�ســــا�ة�/

»غا�ة������ي��ف��عد��جو��������ي��ف�������يد«�

ل��ي���بر��ي��ب��ح�ي��پير���ل�����ل�ن��1

��ح�ة��ل����ع�ي�

���لرح����لرحي� ب����ل��

»�ب������ي�«

��لص��� �ح��نا�م��ت�ي�����ل��و�،� ��ر�لنا��لوقو��ع�ى��ل�ن�و�،� �لذ�� ل��� �ل��د�

���ل��و�. ��ل����ع�ى��فض��������سو�،��ع�ى��ل���������ل���

��ب�:� �����ل�ن��،�ل����ل�� ر��لـ�����ر��بر��ي��ب��ح�ي��پير�،��لـ �ب�د؛���و���ل��د��لـ��ص�

م�� ع�ي�� �ق����ر��2 ما� �ع���� �ح������� �ل���يد،� �ل���ي��ف�� �ل����ع����ة� ك�ر� ل�ا�

�لن��و���3لـ�ذ��ية��لصر��ة�ف��عد��جو���،�لي�����م��جه��،�������ب��������4.�

� ت�الى بال��ا���ع���ل���قد�ر. ���ا�ف���ل��م���ر��س�ير،���ل��

�بر��ي��ب��ح�ي��ب���ح�د�ب��بير���1023–1�1�/�1099-��1�88،�ف�ي��حن��،��لد�ف���ل�د�نة،���ل����ف�اء� 1

ك�ا��ف������ر���ج�ر�������ة،�����و��������ع�ى� ��ل�د��،�منها� �ل���� ف�� ل��حو����شر��� �ما��بها،� ب��ة�

س����سا���ــ�ف��جام�ة��لر�ا������13ــ،��ع�د���������صائر������ه�ا����ش�ا�����ن�ائر،��ل��فى����و��غا�ة�

�����ي�،������سال�نا��ذ�.����ر���������ؤ��ي��ل��ر���ا�ك�الة، 22/1؛���ع���ل�ير��لد����لز�ك���3�/1.�

��:��ضر. 2

��:��ل�ن�و�. 3

��:�ب��و�. 4

Page 19: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

139

قا��ف�����صر���و�ق�ا��ل�صد���ل�هيد��5ح����ل����ت�الى:�»�ج��غر��ش�ر��ف� �ل�ا��،�

ف�ا�،�ف�����حد��لو�ثة�حص�6��ل����د،����ص�؛����حص���م�ا��7ف���لـ�ن�و�«.����هى.

�لى� ت�الى����� �ل���� �با��وس���ح��� �ا؛���� م��� �ل�� �ل�و����قو�8� ق��:��ج��عد��

ما� ���ير�� �لـ�ن�و�����لـ��ا�.� �لـ��ا�����لـ�ن�و�،��م��د�������لى�جو��� جو����ق��

�ق��ف��غال��ك����لـ�ذ����9لـ����د��م��10»��������عد��جو�����ق�د�ء�بالـ��ال�،�����

����من��ما���ال���لر��«،��لي���ل������ر�با�م���ل���ي��عند��ل���ي�،���ل�و���ل�����د11

لي�ا��ب�،� �����لة،� ا� ع�ى��ل��ييد����ص� ���د��12ل����ي�د،�����لي�� ل�� ����ل�يد��ل��ب�ا�����

»فالـ�����جا��ع�ى��ط�ق�«.�

�ل�هيد� بالصد�� �ل��ر��� �لد��،� ح�ا�� ����ة،� بر�ا�� م��د،� �بو� ما��،� ب�� ع�ر� ب�� �ل�ز�ز� ع�د� ب�� ع�ر� �و� 5

����خر�سا�،�ق���ب��رقند،���ف��ف��ب�ا��.����ر:� م�� ��83-�1090/��3-��11�1،�م���كابر��ل�ن�ية،�

���ل�ر��،���2�3؛�تا�����ر�ج� ���و��ر����ضية�ف��ط��ا�����ن�ية�ل��د��ل�ا����ل�رش�،��ع�نى�ب�:�م��د�ع�د��ل��

ل�اس��ب��ق��وب�ا،�ح���:�م��د�خير��مضا���وس�،���217-�218؛����و�ئد����هية�ف��تر�ج�����ن�ية����نو�،�

�ع�نى�ب�:��ح�د��لزع�����242.

��:�حصن�. 6

تهذ�����و�ق�ا�:�شا��ة.���و����و�. ������:�شا��.�|��ف�� 7

��:��ق�. 8

��:��ل�ذ���. 9

��:�م�. 10

د. ������:�ل����ي� 11

��:�ل����يد. 12

Page 20: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

140

»�لو�با�������15لوق�� ف�ا���قا���خا�����13س�ا��14ــ���ل����ل��ا���ــ:� �ف��

ب����في��غ���فاح�،�����و��بي���ف��قو���ب���وس������؛��16���ل�ي���ب�نزلة��لوكي�،17

ف��������ل�ي��ب����فاح�.��لو�كا���بو�حني�ة���يز��لوق��ب�ر����س��د��،��جا��بي���ل�ي��

����كا��ب����فاح�،�كالوكي��بال�ي��عند�«.����18هى.

�فا���ح����ل����ت�الى�ب�صر��جو�����خذ�ب�و����ما��ف����ة��ل�ي��ب����فاح�،�ب�ا�لو�

كا���ر����ة��ش�ر�����س��د��،���و����ر��؛������19طر����لى�جو����ل���ي�،�����ل�ا�كا�

ل��ييد��جو�����خذ�ب�و����ما�،�ب�ا�لو�كا���ر����ة��ش�ر�����س��د���20فا�د�.�

����جند�� �ل��ر���ب�ا���خا�� �لد��،� ف�ر� �ل�ز�ز،� ع�د� ب�� م��و�� �ل�اس�� �ب�� ب�� منصو�� ب�� ح��� �و� � 13

�ل�رغا��،�ف�ي��حن��،�م��ك�ا������.���1196/�592.����و��ر����ضية�ل��رش�،���135؛ تا�����ر�ج���ب��

ق��وب�ا،���151-152؛����و�ئد����هية�ل��نو�،���111-112؛���ع���ل�ز�ك�� 224�/2.

ب�ر� �ب�� ب�� موسى� ب�� �بر��ي�� �و� �:���� م����ي�:� ل�ات�ي�� ���ا� �،���� �ل�نو��� ������ ك�ابا�� ث�ة� � 14

��خذ�بدم���ع��ج�اعة،���������لى��ل�ا�ر�� �ل�ا�،� ف�ي��حن��،��لد�ف��طر�ب��� �لد��،� �ل�ر�ب���،�بر�ا��

ل�ز�ك��،�76/1.� ��ع��� بها��853-1449/�922-��1516،�م��ك������س�ا���ح�ا�����قا�.� �توف��

م���ر�� ��ل�ي�ة،� ����� ترك�� �ل��ر�ء،� م�� قا�،� �لد��،� ع�ء� �،���� حنا��� م��د� ب�� ع��� �و� ��ل�ا��:�

�ل�� ث�� بال�د���،� ��ش���� �تأ��،� بال�ربية� �ت���� �س�ا�سة،� ف�� �لد� �،��1572-1512/�979-918�

��ل���،���ن�� حو�ش��ف���لن�و� بأ���ة.�ك��� �ما�� ف�ضاء�بر�سة،�فأ���ة،�فال���ن�ينية،� �ل�ضاء�بدم��،�

��ل�ركية� بال�ربية� �ل������ »��خ��«،� ف�� »�ل���ير«،��ك�ابا� ف�� ��سالة����ة� ���قا�،� ��س�ا��ف��ع���

��ع��،�ل�ز�ك��،�12/5. ��ل�ا�سية.�

�����بهذ���ل�و���ك��ة:��لناظر. 15

بالر��،� �����ل�صر�،�ل��� م�� �ل�ن�ية،� �عيا�� �ل�صر����.���859/�245،�ف�ي��م�� �����ب����يى�ب��م���� 16

ل��ك�ا��ف�� �وس����فر،������ع���ب��عو��ة���ب��مهد�،� �خذ��ل����ع���ب�� ع�����ك�ر���خذ��بال�يا�،� ل��ة�

�ح�ا�� ب��ا�� ���� �ش�هر� ��ل����«،� �ل�ر��� ع��� ف�� »����م���ن�� ���نو�:� ك��� ف�� قا�� »�ل�ر��«،�

��ع�� خ�ي�ة،�10��/2�،21/1؛ ���نو��ل�اج�� ك��� ق��وب�ا،���312-313؛� ���ر�ج���ب�� تا�� ��وق�.�

ل�ز�ك��،�92�/8.

��:��كي��. 17

����ر�ف�ا���قا���خا�،�184/3،��ع�نى�بها:�سال��مص��ى��ل�د��. 18

.���:������ 19

��:��س��د��. 20

Page 21: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

141

��ـد� �لــ�� �ف�صد� حن��� � »عام�� ــ:� ������ى� لــ� ��ل���� ــ� ����نية�22 ��ـ����ى�21 �ف��

���لـ�،���ص���23لو�ف��� �ل�هـا��،���ق�ـد��بال�ـافـ���ف��حـ���ـذ���لـ���،�����ـو��لـ

�ل�.�

�ب����بال�ر����ل�ر��،24 ب�ي������ع�ي���لو�وء�ل���م��وبة،�لي��ل������أخذ�مذ���

����ص��.«����27هى. �ل�اف��،��25ل������26كا���ضر���لـ�اء،���ي��

�؛����حن��� ق��:��ج��عد��جو����ل���ل�ر���م���ل���ي�؛���ل�و���ل������د�ك�ا�ل������و��

�لـ�ذ������ن��ع�ي���������د�غير��مام��ف���حا���لـ��ا��،��ما�بال��ية�ف����ل�،�ك�ا�سنو����

����في�ا�ب�د.�

ل��اف�ية«،����29 �ل��ر��عند�ا���ي�ة،�خ�فا� ����ر��ل��رسوس�:�28»س��نة� ت��ة� �ف��

فإ�ه������ل����ولو�� �ل�رعية�ع�ى�مذ��نا�منه�،�خ�فا�له�،� ������ز��من����ة��لو��ا�� ش��

بص�ة�س��نة��ل�ر�،�ف�ي��ت�و���ل�ولية�منه�؟�

ب�د����133،�ف�ي����م�،�م�� ب�د���73/� �ل�رشهر����.� ��نا��� ب�� ��:��ل�ن��ى.��������ى�ل�ي�ى�ب��م��د� 21

ل��الة، 31/8؛���ع��،�ل�ز�ك��،� ك������نو�،�ل�اج��خ�ي�ة،�1579/2؛���������ؤ��ي�� ع��اء��ل�ن�ية.�

.108/5

�لد��:�م��و��ب���ح�د�ب��م��و���ل�و�و����.� ���نية�ف������ا����ب�ية����نية�ك���ا��ب���ل�ناء،�ج�ا�� �ك�ابا� 22

��1375/�771.����و��ر����ضية�ل��رش�،���391-392؛����و�ئد����هية�ل��نو�،���339.

��:��صن�. 23

��:��ل�ر�. 24

���-��ل�اف��. 25

.����:�� 26

27 ������ى،�29/�.

�لد����721–1321/�7�8- �و��بر��ي��ب��ع���ب���ح�د�ب��ع�د��لو�حد�ب��ع�د��ل�ن����ل�رسوس�،����� 28

ت��ة� ��13�7،�قا�،�مصن�،��لد��ما��ف���م��،���ل��قضاء�ا�ب�د���لد��سنة������7،���ف�ى�����،�ل��

ل��نو�،���28- تا�����ر�ج���ب��ق��وب�ا،���89-90؛����و�ئد����هية ���ر��في�ا�������������ف�������.�

ك������نو��ل�اج��خ�ي�ة،�183�،127�،98�،33/1،� 29؛���د������ا�نة��ب��ح�ر��ل������،�1/��-��؛�

�ع�نى�ب�:�م��د��ال��ا�ا���ف����ل��ي��؛���ضا������نو���س�اعي��باشا��ل��د���،��ع�نى�ب�:��ال��ا�ا���ل��ي���

�1��،�30�،137/1؛���ع���ل�ز�ك����1/1.

���ر�،���71. 29 ���ر�ت��ة�

Page 22: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

142

]�2[

ف��ي��ع�ى��ل���ا��������ول����حد���منه�����ة����قضاء����؛���30�ف���ع�ه�����

�ل���نة�ف��قر��،������ل��ر����س��نة�له�،�����ا��������شوكة،��31خو����ع�ى��ل��فة،�

م��د���ل�ذ����ب��حني�ة��ح����ل����ت�الى،��ج�� فإ���������ل���ا�،��ق��و���لو��ة�كا�و��

�لو��ة،����ال�و���ف���ل�ر�������و�«.����32هى.

�ف�����اجة�تص�ي�����د����ل���مة��ل�اف��قاس���ل�ن��:�33»قا�����وليو�:��� �

�ص���ل���يد�ف��ش�ء�مرك��م���ج�ها����م����ي��با�ج�ا�.��م���و��ل��ب�ا�����تو�أ�/�م���

��ح�ا�:35 ع�ى�غو���� ف��»توقي������ا�34 قا�� ب���ش�ر�،�ث����ى�بن�اسة��ل���،�

�ل��أ� �ث���36 ف�و� �لـ����ي�،� بإج�ا�� باط�� �� �ل���� ��ل���� في�:� �قا�� با�ج�ا�.� ب����

،�ف����شاف���ل���ن��د.37« ���هى. مال���

�ف���وج�ا����ح�ا��-ل����ق�ة�����و�-:�»�ج���ق��حص���38م�اعة�م���ش�ا�� �

ف�������ل�ير،�ع�ى�����،�ث��م��ب�د��ع�ى�ش����خر...«��لى��خر�؟

م�� مرك�ة� �لوق�� ح�ي�ة� ��� باط�،� بال�اط�� ��ل���� باط�،� �لوق�� بأ�� �جي�:�

�ق�� ����� ��لـ��ا�،� �لن���39 ع�ى� �لوق�� �� ��� ��� �وس�� فأبو� م����ي�،� �ج�ها����

.���:�� 30

������:��ل�وكة. 31

���ر�،���71. 32 ���ر�ت��ة�

باح�� مؤ��،� �ل�ن�ية،� ب���� عال�� �ل��ال�،� �ل�و����� �ل�د�� �بو� �لد��،� ���� ق��وب�ا،� ب�� قاس�� � 33

�ل��ا�،�قا���ع�ى� بال�ا�ر�.�قا���ل��ا��:�»�ما��ع�مة،�ط��� �802-1399/�879-��1474،�مولد����فات��

���ر�تا�����ر�ج���ب��ق��وب�ا،���11- �عو���م�اج�ة«.� �ل�ناظر�،�م�ر��با����ا���لو�ل��ا���،�م��شا��ة�

�3؛���ع���ل�ز�ك��،�180/5.

��:�توفي����ح�ا�. 34

��ح�د�ب��ع�ا��ب���وس��ب��ع�د��لن��،��بو��ل��ا�،�شها���لد�����ق�ه��،�ث���ل�ا�ر�،�ف�ي��شاف��،�ك�ير���ط��،� 35

��ضوء�������ل���ا��،�18�/11�،�7/2؛����د�����ا�� ف��ل�ا���ب���ح��ة��750–��1405-1349/�808.�

�ح�د�ب��م��د�ب��ع����ل�وكا��،�93/1؛�ك������نو��ل�اج��خ�ي�ة،��08/1؛���ع�� ل�ز�ك��، 184/1.

��:�قالو��ث��. 36

��:��ن�ذ. 37

��:�حصة. 38

���-�ع�ى��لن��. 39

Page 23: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

143

�لـ�ن�و��قصد�،��م��د���������ق���لـ�ن�و�،�ب����ق���لـ��ا����لوق��ع�ى��لن��.�

��ر�40�ج�اعة�م���ل���اء�بأ��ما�كا��كذل��فهو�باط��بإج�ا���لـ����ي�.�

ف�ا��ب��:�»���ف����ص�ر�41 ������ة:�42لو�قضى�ب�ها����ل��ا��ع�ى�غا��،����ب�ها���

ع�ى� �ل�ضاء� ��و�� م���43 كا�� ���� قضا��� �ن��د� فإ��� غا��،� ع�ى� بالن�ا�� ��مر�تي�� �ج��

�ل�ا��،���و�:�لي��ل���ا�����ل�ن�اء�شها���ف���44لن�ا�«.45

��ما� في�،� تركي�� ب��ــ��و��لن�ا��ــ�ف�� � �ل��ض�� �ما� ����في�،� �ذ��م�ا� لي�� ق��:� �

�ل��ابي�:� ع�ا��� فإ�� �،���� قضى�باج�ها�� ����ا� �ا،� مرك� ��و�� �حد��ح�ى� ����د� ل�� �ل�ضاء�فهو�

»فإ����ج�هد��ل�ا��،���س��ر������ع�ى��ل�،���ذ�قضا���باج�ها��«،��ل��������ذ���ل�ـا������

�لـ���ـد�����د�قو���مام���و�با��������ل��أ،��قو��م�ال���خ�ــأ����ـ����لصو��،�ف�ذل��

���ع��. .���ل�� د�باط� كا���ذ��م���لـ����

�ب����تركي��في�،�����ك���لن�ا������ا����ل��و�،����شها�� ق��:���ج��كو���لـ��ض��

�ج�� �ل����ت�الى�بي��� �ل��د�ف�����جزء،���ل��ي�ة�م��غير��ز��.���������46ح��� شر��لص�ة�

كو���ل������د��حد��ف���ل��ف��ف�ا����بن�:�»����لذ��ف�������ة��خذ��لن�ا��ب�رط����كن��م��

قو��م��هد���و��بص���،�����ر����ة��ل�ضاء�ع�ى��ل�ا��،���خذ��ل�ضاء�ع�ى��ل�ا���ــ�

كذل��ــ�م��قو��م��هد��ر������،�����ر����ة��لن�ا��بال�ها����لـ�ذكو��.�

م�،�ف�����ق����ل�ص�ي�� �مو�����ني��م��هد��حد��قو��ثال�ا����رف��خ���م��ت�د�

م��هد�فيه�ا،�فين�ذ�قضا���باج�ها���فيها«.����هى.

.�����:���� 40

��لصد���ل�هيد���.�������1141/�536ر�ل��ا��. 41

�بر�ا���ل�ر��ة��اح������ي�����ر�ا�����.���1219/�616. 42

��:�م�. 43

��:�ع�ى. 44

�،131/4 �ل�رخ�����.���1090/�483، سه��ش�������ة� �ب�� ب�� ب���ح�د� ل���د� ����ير� ير� شر������ 45

ت��ي�:�ح����س�اعي�.�

.������:������ 46

Page 24: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

144

د�فن��47 �قا�:��ذ���لذ��ف�������ة���ي��م���لـ���هد�ــ�ع�ى��لـ���ا��ــ،�فأما��لـ����

توقي������ا��ع�ى�غو������ح�ا�،���ج�ا��ع�ى�عد������،��كذ���شا���لي�� �ف��ك�ا��

�ل�ي����ما��48ف���حو����لـ���د�،�49ف�ا�:�»�ل�ا��:����������ف���ل��ــ���ن�:��ل���يد�ــ�

ح�ي�ة�مرك�ة�م��ن�ة�با�ج�ا�،�في��ن�.���ن�:��ل���يد«.

ق��:���و�ظا�ر��لوج�،�����لـ���د��ما���ر�����قو���مام�...��لى��خر�ما�ت�د�.

قول�:� �ف���ل�،�حي��قا��ع�ي�� ��ا��ت�،���� �قو�:��ك���مو��ا�قا���خا��ف�� �

��شها����ل��ا�،����شها����لرجا��م���لن�اء� ���ل�ضاء�ع�ى��ل�ا��،�����و� »����كا��م����و�

ف���لن�ا�،�ل���ل�ا�كا����حد�50م���ل�ص�ي��م����ا�في�،���ذ�قضا��«.����هى.

ف�� ق��د� ���� �لـ��ألة،�م�� ف�� ��ـ�نية�51 ف�� �� فه��� ف�� �ل�رسوس�� �ل��مة� �بهذ��ظهر�����

�ل�،�فوج��حين�ذ��ل�د��،�فافه��،�����كا��عال�ا�م�هو����������خ����لـ�ن�و��ف���لـ�ذ��.�

�� ��ما�ح����ل��مة�قا�� �ل�ضا���لر���،�52بص�ة��ق� حصة53 م��م��و��ع�ي�،�ف�نز�

��ف���ل�.� ع�ى�����ل��كا��باج�ها��من�،�����ل������ف��ح����ما����ر�بأ���ل��

���نية.��قد� م�� بناء�ع�ى�ما�فه��� �زل��ع�ى��ل�،� ت�الى� �ل���� ����ل�رسوس���ح��� غير�

�� ��م����ص���ل������� ع����عد����وبي�������.�فرح���ل��

��:�فين��. 47

�لد�����.���1201/�598،�ف�ي��حن��،��قا��مد��ف��ح��� �ع���ب���ح�د�ب��م����لر���،��بو��ل���،�ح�ا�� 48

تا�����ر�ج� ���د���.� ��د�ئ��ف��شر�����صر� خ��ة� �م����توف��بها،�ل�� ��ا���و���لد���م��و�،�ث��س���

���و�ئد����هية�ل��نو�،����99؛���ع���ل�ز�ك��،�256/4.� �ب��ق��وب�ا،���207-�208؛�

��ما�� ���-�ف��ك�ا��»توقي������ا��ع�ى�غو������ح�ا�«،���ج�ا��ع�ى�عد������،��كذ���شا���لي���ل�ي�� 49

ف���حو����لـ���د.

����:���حد�. 50

�ك�ا���نية��������ليوس��ب���ب��س�يد��ح�د��ل����ا�����.���1240/�638.�ك������نو��ل�اج��خ�ي�ة،� 51

1211/2؛��د�ة����ا�في���س�اعي��باشا��ل��د���،�554/2.�

52 ل���:��ل����ب���ح�د�ب����وشر���،�قا����ل�ضا�،�ح�ا���لد����لر������.���1352/�699،كا���ماما�ع�مة�

���ضية�ل��رش�،��� ���و��ر� �ل�ولى�ف���ل�د�����ل���ير.� �ليد� �ل�ر�������و�،�ل�� فا��،���سا�ف�� كام��

123-124؛����و�ئد����هية�ل��نو�،���104؛������ا�����نية�ف��تر�ج�����ن�ية�ل�����لد���ب��ع�د��ل�ا����ل�ي��،�

ت��ي�:��.�ع�د��ل��ا���ل��و،���648.�

������:�حصة. 53

Page 25: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

145

]�2[

فر��

�ل���يد،� ف�� �ل���ي�� جو��� عد�� ع�ى� ��لة� �لـ�ذ��� ف�� م���د�� ك��� م�� مه�ة� فر�����ر��ة�54ف��عد��جو���ت��يد�غير��مام��ف���حا���ل��ا��.55

�ع��:�����ل��ا��مأمو����بال����بد�����56ل�ر�،��ما�ف��ح��عامة��لـ����ي��57ف�� �

���ماما��ر�����و�� ���لد��������هد،�ل����ن��������رج� ��و��ف���س��ك����حد�����58رج�

قو�� عند�� ب��� �ل�����لصو��،� �����طر��ة� �ما�،� �ماما�/ع�ى� ��ج�� تأم�� فإ��� ل�،� م����ا�

�ل�اقي�،�ف����و��ل���ل����ب�ذ��ه�،�كالـ���هد��������عند���لي���������بال�اق�.�

���جه�ء،� �ل���،�ع��اء�كا�و�� بأمر� بال���� مأمو���� ك��ه�� �لنا�� ��� كا��كذل�؛� ����ا�

غير�����ل���اء�مأمو����بالد������لن�ا�ر��ترجي���حد���لد���،���ل�و���مأمو����ب�رجي��

�ل���اء؛����لي��ف���س�ه��غير��ل�،�لي�و���ل���م����ي���59مر��ل���.�

كذ��ف��جو��ر�����ا����60فيها:�قا��ف�ر���س���61ل�ا�س���ع���ل��ص��ف���لـ�ذ���

�����ب�ا��و�مذ���� قا��:�»�لص�بة�ف���لـ�ذ�����ج�،���ل��ص������و�.���لص�بة:����

�رج�� �ما� ��خر،� �لـ�ذ��� ف���اح�� ��ل��اء�62 �ل��ا�ة� ��ل��ص�:� ا���و�با،� ��ر���ح��

�لى���ص�.������و���ل�،�فإ���لـ����ي��كا�و��ف��ط����ل��،�����ع�ى��لصو��«.����هى.

.������:�� 54

��ألة.� ������:��لـ 55

��:�بدلي�. 56

��:�عامة�ح���ل����ي�. 57

��:��حد. 58

59 �:�م����ي�.

�ل���اء� م�� حن��،� ف�ي�� �،��1170/�565 �.�� �ل�رما��� م��د� ب�� �صر� ب�� �لرشيد� ع�د� ب�� ل���د� ��و� � 60

جام�ة� ب����ة� ���ة� �من�� ����ا��� جو��ر� ل�� �،�543 م��د� ب�� �لرح��� �ل�رما����ع�د� ت�ميذ� م�� بال�د��،�

�ل����س�و�،��لرق�:�318�،4/217/��.����و�ئد����هية�ل��نو�،���290؛���ضا������نو��ل���د���،��19�/1؛�

��ع���ل�ز�ك��،�204/6.

�ل���،��ل�ز�����400-1010�/�482-��1089،�ف�ي�،� �ل�ر��،��بو� ب��ع�د� ب���ل��ي�� ��و�ع���ب��م��د� 61

��ول�،�م���كابر��ل�ن�ية.�م��س�ا��س�رقند،��������لى�»بز��«�ق��ة�ب�ر�����.�تا�����ر�ج���ب��ق��وب�ا،���

���و�ئد����هية�ل��نو�. 205-206؛����و��ر����ضية�ل��رش�،���241؛�

����:���ل��ا�. 62

Page 26: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

146

��قر��ع�ى��ل���اح��خز��ة���ر���ا��ف������ا��.63

في�ا�خال�� ل��ن�������أخذ�ب�و��مال����ل�اف��� ��ز� »�ل�� جا������صو�ي�:�64 �ف��

مذ���،��ل������أخذ�ب�و��قا��ح���ع�ي��ب����مذ���«.����هى.

فو�ف�ه�� �ل�ـاف�ية� �س���ى� »�ل�نـ��� �ل��ا�:�66 ع�د� �ل�ـا��� ل��ـ�مة� ���نية�65 �ف��

جو�ب�،��������������67ا��.��ل�رج����لـ�ر�������ن���68م�69�مذ����ل�اف����لى�مذ����ب��

حني�ة������ل����ت�الى�عنه�ا،��ع�ى��ل���،��ل���بال��ية،��ما�ف��م�ألة���حد��ف������70

م���ل�«.����هى.�

��قر��ع�ي���اح��فصو�.71

��ك�ر�ت���ل�ن����لهند����.���1514/�920�����1523/�930. ��و�م��ك����ل�ا���ج�� 63

�ل���و��ب���سر��ي��ب��ع�د��ل�ز�ز،�بد���لد��،��ل�هير�باب��قا���س�ا��ة،��ف�ي��حن���م�صو�،�م���ل�ضا����.� 64

�لى�قو�ية،�ث���لى� بها،���ح�� فولد��ت���� ف��سن���كوتا�ية،� ��1420/�823،�كا���بو��قا�يا�ب���ة�س�ا��ة�

مصر،��ح���تصو�،���ح���لى�ت�ر�ز�مرشد�،�فأكرم��فيها���مير�تي�و�خا�،��عا���لى�مصر،�ف�����لر��،���س��ر�

���ا���لى��غر��م�����ة���������،�فاته�� ف������ة،��كا��بها���لد��،�فنص��قا�يا�ل����ر،��ح���ف���شا�ة�ف�ر�

����هي�،� ب��ا��س�ا�� شرح�� ث�� �ل��� ��ائ����شا���،� ك��،�منها� ل�� ب�ير��،� فأخذ��ق��� �ل���نة،� �ر�د� بأ���

ب���ب��ب�ر��ل�رغينا��،��فصو�� �لرحي�� ل��د� ����ا��� فصو�� بي�� في�� ���ر��،�ج��� ف�� ���صو�ي�� جا��� �منها�

ل�اج��خ�ي�ة،�1676/2�،767�،772�،566/1،� ���نو�� ك��� ب��م��و����سر�شنى.� ��سر�شن��ل���د�

���و�ئد����هية�ل��نو�،� ك�ر������،�148/2؛ ل�ا�� ����ا�� ���ا�� ���ا�في��ل���د���،�410/2؛� �د�ة� 1807؛�

��533؛���������ؤ��ي� ل��الة،�152/12؛���ع���ل�ز�ك��،�166-165�،86/7�،344/3.

��:��ل���ة. 65

-1035/�489-426� �ل���ر� �بو� �ل���ا��،� �ل�ر���� �ل��ا�� ع�د� ب�� م��د� ب�� منصو�� ب�:� �ل�ر��� ل��� � 66

�ل����ع�ى� ����مر��مولد����فا�،�كا��م����خر�سا�،�قدم����ا�� ��1096،�م��ر،�م���ل���اء�بال�د��،�م��

���ا������ا���ل�ا��ك�ر������،�191/2؛���ع���ل�ز�ك��،�303/7. �قر����ف��مر�.�

�ل����لصو��:�فو�ف���جو�به�. 67

��:��ن���. 68

���-�م�. 69

��:�ف�����. 70

�لر�م�����1431-1350/�834-751،� �ل�نر��� ���� �ل�نا��� �لد��� ب��م��د،�ش��� ب��ح�ز�� �و�م��د� � 71

��ع�� ���و�ئد����هية�ل��نو�،���274؛� ���ا������ا���ل�ا��ك�ر������؛�452�/1؛� عال��بال�ن�������و�.�

ل�ز�ك��،�110/6؛���س��ك�اب��كام�:�فصو���ف����و�����ر�ئ�،�ت��ي�:�م��د�ح�ي���س�اعي�،�498/2.

Page 27: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

147

ــ� م��د��� � �ل��� ج��� م�� ��� »��ع��� �ل�ه��ا��:�73 ش��� ل����72 ��ن�ا�ة� شر�� �ف��

كالـ���زلة�ــ،��ث���ل��ام�74 �ل�يا��م��ك��مذ���ما��هو��،��م��ج������حد��ــ�ك���ا�نا�ــ،�

�ا��فاس�ا� �لز���75ل�ام���ماما���حد��ــ�ك�ا�ف��������ــ،��لو��خذ�م��ك��مذ�� م�اح�76

ا،�ك�ا�ف��شر������ا���77ل���ي��س�يد�ب��م��و�.78 تام�

���و��رــ،79 ف�� ك�ا� ــ� ��و�با� ا� ح�� كو��� �ع��ا�� �:�� �لص�بة،� �لـ�ذ��� ف�� في���

��عنه��قالو�:�مذ��نا��و����������ل��أ،��مذ���م�ال�نا�خ�أ������� �م�ا��نا������ل��

�لصو��«.����80هى.

ف����رف�� �مر��، بال�ز���،��تز��� �ل���� ع��� ���حن�يا� قا���خا�:�»�لو� ف�ا��� �ف��

�ن����ل��ال������أخذ�ب��و��� �ف�ا��ب�د���قو���ل���،��� ��مر��لى��ل�ا��،�ل���شاف��81�

ت�و�� �� �ف�و���� �ل�اف��،� ���ا�� ب�و�� ع��ا��،��� ب�و�� ��خذ� ع�ي�� ��� ���ر��مذ���؛�

ح�ة�ف��ح��«82.����هى.

��:�ل��ن�. 72

��.���و��953/��و���1546،�كا��م��يا�ب��ا��،�ل��ك��،�منها� �ل�ه��ا��،�ش����لد��،�ف�ي��حن�� �م��د� 73

��ع�� جا�����ر�و��ف��شر����ن�ا�ة����صر���وقا�ة�لصد���ل�ر��ة�ع�يد��ل����ب��م��و�������1346/�747.�

ل�ز�ك��،�11/7.

��:��ل�ام�. 74

��:�لز�. 75

������:��هاج�. 76

��ح�د�ب��م��د�ب��س�مة�ب��س��ة��ل��ا��،��و��بو�ج��ر��239–853/�321-��933،�ف�ي�،����ه���لي�� 77

��اسة��ل�ن�ية�ب�صر.����و��ر����ضية�ل��رش�،���71-72؛�تا�����ر�ج���ب��ق��وب�ا����101–102؛��د�ة�

��ع���ل�ز�ك��،�206/1. ���ا�في��ل���د���،�58/1؛����و�ئد����هية�ل��نو�،���59-63؛�

����� ��م�� بال���و��،� �ل���اء� ك�ا�� م�� �ل�افي��،� م��و�� ب�� س�د� ب�� س�ي�ا�� ب�� م��د� ل���:� � 78

�� ل��نو�،� ���هية� ���و�ئد� 454/1؛� �،���� ك�ر�� ل�ا�� ����ا��� ���ا�� �.��1474-1386/�879–788�

278-279؛���ع���ل�ز�ك��،�150/6.�

�ل���:�جو��ر�����ا��. 79

����ر���ا����صد���ف��شر��ك�ا�����ر������ر���ل��افي��،���70. 80

����:�ش��و�.���ل�اف����و���ما���بو�ع�د��ل����م��د�ب�������،�من�و���لى��حد��جد���:�شاف��ب���ل�ا��،� 81

ــ،���ل�امة�ت�و�:�ش��و�����و�خ�أ. لي��شاف���ــ���ضا� ��لن���� �م����و��ب�ذ���،�فإ��

82 ف�ا���قا���خا�،�465�/1.

Page 28: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

148

�ف�����ا������نو���:�83»�ف�و������ت�و��ح�ة�ف��ح��«.����هى.

�ن���84 ��حد�� �لـ�ذ��،� حن��� ��و� �ل�ا�ثة� �اح�� �س���ى� »�لو� ���و��ر:� �ف��

مذ����ل�اف��،�فأف�ا��ب�د���قو���ل���«�ــ�قا�:�ــ�»���ص��ل�«.�

�قو�:�ف���ذ� ما�����د�،�فإ���ف���خ���ما�����د�،�ل������ل����ا�ة«.����هى.

�قو�:�ب����ما�����قضى�ل�����ع�ي�،�����مر���ل��ي�ة�بذل�،�كص����ب���وس���م��د�

�ل�يد�ب�ذ����ب��ع�ا�،������ل����عنه�ا.�

�ف����ها��:�85»�لو���86ت��ا ��87لى�قا��حن��،�ف����بص�ة��لن�ا�،����ص���������

�ع��د�ف���ذ���لـ��ألة�قو���ل�اف��،�������ج�ها����لى��ل�«؛��م��� ف�����و��ر.�

��اب��،� �ع��ا�� ب�ر�� �ن�ذ� ���ا� �لـ���هد��،� ف�� �لـ��ال�� »�ل�ضاء� �ل�د���:�88 �ف��

��فضاء��89ج�ها����لي�«.����90هى.

�قو�:����ز���ف����ة�ما����نا��91�لى��ذ���ل�ر��،�ب�د��س��ناء�جو�����خذ�ب�و���ل�اف���

83 ���ا������نو���،�ل�ر�ا���لد���ع���ب���ب��ب�ر��ل�رغينا��،���287.

عا��لن���.��ف����ن����مذ���كذ���ق�ي�ة�كذ�،������������لي�.� ���ا�:�������ف���ش�ر�غير�،����قو��غير�،�������� 84

���ر:���ص�ا��ل��و�ر�.

�ل���:�ل��ر�ب��م��د�ب��ع�ر��ل��ا����ل��ند�،��بو�م��د،�ج����لد����629–��1292-1232/�691،� 85

ف�ي��حن��،�م�������م��.�تا�����ر�ج���ب��ق��وب�ا،���220-221؛ ���ا������ا���ل�ا��ك�ر������،�58/2؛�

���و�ئد����هية�ل��نو�،���245-246؛���ع���ل�ز�ك��،�63/5.

��:�لو. 86

87 �:�تر�ف�ا.

�ل��ء��لد����ب��ب�ر�ب��م��و��ب���ح�د��ل�اسا�����.���1191/�587.�سير��ع�����ن��ء�ل�ذ���،��305/4؛� 88

��ع���ل�ز�ك��،�70/2.

��ق��ف��ك���لن�����فضى�،���لص�ي�:�ما��ث��نا��ف��بد�ئ����صنائ�. 89

90 بد�ئ����صنائ��ل��ء��لد����ب��ب�ر�ب��م��و��ب���ح�د��ل�اسا�����.�147/6�،��1191/�587،�ت��ي�:�ع���

م�و�،�عا���ع�د��ل�وجو�.

��:�بينا�. 91

Page 29: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

149

]�3[

ف���لي�ي���لـ�ضافة�ف��،�ك�ا�ف�������ة:�92قا����ما��ظهير��لد����لـ�رغينا��:93

»����و���لرجو���94لى�شاف����لـ�ذ������ف���لي�ي���لـ�ضافة«. ���هى.

ب�ز�جها،� �ل���� ع���� ع���ج�� ����س��� ���نية:�»�ع��95ع�د��ل�يد��ل��ي��� �ف�� �

�لـ��ا�� ����� فه�� ب�،� � ���د� م��هد� ���� ع�ى� فاخ�ا��� �ل�اف��،� قو�� ��ن��ع�ى� ل�:��� ف�ي��

م�ها؟�96ف�ا�:�ع�ى�قو��م�ا��نا��ل�ر�قيي�:����،��ع�ى�قو���ل�ر�سا�يي�:��«.

�ذ��ب�ذ����ل�اف��،���� قا��م�د�����ة��ل�رج�ا��:�97»��بأ��بأ���ؤخذ�98ف�� �

ل��������خذ�ب�و�� ك�ير��م���لص�ابة������ل����عنه��ف��جا���«�ــ�قا���ح����ل����ــ:�»����

99���� حاك�� ح��� ب�� �تص�� ���� بال��� �ل�و�� ���� �ل��هة،� ق���� بأ�،� �ذ�� ف�� �ل�اف���

�ل���ي�.���ذ��م�ا�ت���100�ل��و�،�ف����ذ���خصة�ع�ي�ة«.����هى.

�ل�ن�� م�ا��نا� ����/ع�ي����ضا�مو��ا�شي�� �،�ك�ا�قدمنا�،� ���� ��� �قو�:�ل���ب�ر�� �

د��ماما��خر�ف��ب����لـ��ا��،�ل�����بد� ع����ل�ا��،�101ب�ا��و�ت�:�»ل���م���د�م��هد��������

���ل�وفي�«.� م��مر�عا��ت����لـ��ا����لـ������ة�ب�����لـ��ألة،�ل�������ف���ل���ي�.��بال��

�ل�ا�ر�ب���ح�د�ب��ع�د��لرشيد�ب���ل��ي�،��ف��ا���لد����ل��ا��،�ف�ي��م��ك�ا����حنا���482–1090/�542- 92

���و�ئد����هية تا�����ر�ج���ب��ق��وب�ا،���172-173؛� خ��ة�����ا������و�ق�ا�����نصا�.� ��1147،�ل��

ل��نو�،���146-147؛���ع���ل�ز�ك��،�220/3.

���و��ر� �.��1113/�506�.�� ب��ع�د��ل�ز�ز��ل�رغينا��،��بو��ل��اس�� �لد����ل��ير� ظهير� ب��ع��� ��ل���� 93

���و�ئد����هية�ل��نو�،���108-107. ���ضية�ل��رش�،���131؛�

��:��لرف�. 94

��:�ع�. 95

��:�م�ا. 96

���ضية�ل��رش�،��� ���و��ر� �ل�و���م����.���1247/�645.� م��و���ل�رج�ا��� ب�� م��د� �لد��� �ع�ء� 97

.533-532

��:��أخذ. 98

99 �:��ل�اك��ب���

.����:������ 100

��و�ع���ب��س��ا��م��د،��و���لد����ل����لهر����ل�ا�����.���1606/�1014،�ف�ي��حن��،�م���د����ل���� 101

���و�ئد����هية�ل��نو�،���515-517؛���ع���ل�ز�ك��،�12/5. ف��عصر�.�

Page 30: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

150

������س��ناء،� �قو�:���س��ناء��لي�ي���لـ�ضافة�م���لـ�ن��خ���ل����ي����102ل���ي�

ف�� ���� ع��م��د:� بر���ة� �ظ�ر�� �لز��د��105 »قا�� قا�:� ���ائ�«�104 ����اح��»��نهر103

�لـ�ضافة������،��ب��كا�������ك�ير�م�����ة�خو����«.����106هى.�

فإ��قي�:�����ف��ب����ل��ا���فر���د��ع�ى�جو����ل���ي����ل���يد�ب�د��ل���،���و�ما�

ا�،��قد�كا�� ����ع���ب���وس��م��������ى��و���ل���ة،�ث���خ�ر�بوجو��فأ���ف��ب�ر��ل���

ب��� ف�ا�:��أخذ�ب�و���خو��نا�م�������لـ�د�نة�»���� �غ����في�،��كا���ل��ب�د�ت�ر���لنا�،�

�لـ�اء�ق���ي������107���خ��ا«.108

�،�����قا��ف��جو��ر�����ا��:�»�كر�ف�����ا������109 ��جي�:�بأ���ذ���لد�لة���ي�ة�جد�

��ت�الى،� �با��وس��كا��ع�ى��ذ���لـ�ذ���س�ة��شهر،�ث���ج���لى�مذ����ب��حني�ة،��ح����ل��

��:��ل���ي�. 102

�� ���:��ه�. 103

مصر���.� ب��م��د،�سر����لد����ب����ي�،�ف�ي��حن��،�م������ �بر��ي�� ب�� ���ائ��ف��شر�����نز�ل��ر� 104 ��نهر�

��1596/�1005.���ع���ل�ز�ك��،�39/5.

�لد��،��لز��د���ل�زمينى،�ف�ي�،�م���كابر��ل�ن�ية���.� �ل����ل�ر��:�م��ا��ب��م��و��ب��م��د،��بو��لرجا،����� 105

���ا���ف������ا��.�تا�����ر�ج� ��1260/�658،�م������غزمي��ب�و����،��ح���لى�ب�د�����لر��،�م��ك����

���و�ئد����هية�ل��نو�،���349؛� ���و��ر����ضية�ل��رش�،���396-397؛� �ب��ق��وب�ا،���295-296؛�

��ع���ل�ز�ك��،�193/7.

�ح�������اسي��ل���د�ب���ح�د��ل��دس�،� ���ر� بهي��.� �ل���ى� �خو����:�كو���ع�ى�حاف���جي�و�،�قص��ها� 106

��225-226؛���ر��������ا��ل���د�ب��ع�د��ل�ن����ل��ير�،���224.

��ل���ة:�ح��–��:�جر�-�ع�ي�،�����م�ر�فة�بال��ا����ل�ا�.��قا������ر��:�ق�����ر�م�ر�فة�تأخذ�م���ل�اء� 107

� ���ل�اف��� �ــ���:�ترف��ــ�����م���.��قد� مز����ك�ير�،��ت����لر���ة�ق���ي��ــ�قا��ــ:������ا�س�ي��ق�����ها�ت���

�قربة�ما�ة��ط�����ا.����ر:�����ر��ف��ترتي������ر� :�ك�� �ل����ي��ب����قر�،�����اب��ب����ا�ة��ط�����ا

لنا�ر��لد���ب��ع�د��ل�يد�ب������ر�،�م��ا�،�215/2.

ب��ع�ر:��خرج���ح�د،�107�،27�،23/2؛�����ر�ذ�،� �حد���»����ب����ل�اء�ق��ي��ل�������خ��ا«�ع��ع�د��ل���� 108

ك�ا���ل�ها��،�،�49؛���بو�����،�ك�ا���ل�ها��،�،�33؛����ن�ائ�،�ك�ا���ل�ها��،�،�44؛���ب���اج�،�ك�ا���ل�ها��،�

ف��سنن�،�260/1؛��غير��.� ف��سنن�،�13/1؛�����يه��� ،�75؛�����اك��ف��م��د�ك�،�133�/1؛����د��ق�ن��

�������ل�اك��ع�ى�شر���ل�ي�ي�،����ف����لذ���.���و�حد�����ي�.�

109 ���ا���ل���د�ب���بر��ي��ب����و��ب���بر��ي��ب��م��د،��بو�ب�ر��ل�صير����.���1107/�500،�ف�ي��حن���

���و��ر����ضية�ل��رش�،���299؛�ك��� م������ب�ا��،�ك���بال�ر�����ل��ا���خر�سا�،��توف��ب��ا��.�

���نو��ل�اج��خ�ي�ة،�624/1؛���ع���ل�ز�ك��،�295/5.

Page 31: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

151

تص�ي�� ����ية��ل�ها�����س�ي�ا���لر����ترتي���لو�وء�سنة�عند�ا�ع�ى�����،�ك�ا�ف��

���د����110ل���مة�قاس���111ل�ن����م���ل��ف����لة�ل�و�ق�ة�112ع�ى�جو����ل���ي�.�

�لز��د�� ���نية� �ل���؛�ف����اح�� ب�د� �ل���يد� جو��� ع�ى� ��ما�م��حي����ل�ها�

������خر��م�� :�»�ع���ب���وس���ح����ل�� �ع�ى��عا�����خ���113 ف���لو�ق�ة،�بن�� ���

�ل�ابية�فأ��،�فاغ������عا���لص��،� �ل�و�،�ث���خ�ر���ل��ام�������جد�ف�� � ا�،����� �ل���

�ل���أمر��ل�و��با�عا��،��قا�:��ج�ها�����ز���������غير�،��ف��طها����ذ����خ��114

ك�ير«.�115 ���هى.

�قو�:���ذ���لذ�������ع��ا��؛�����لـ��أخر���قاط�ة�ع�ى��جو����عا���ف���ما��ع���

ب��ا����ت���لـ������فيها.�قا��ف�����������ا��:�116»ع�����ما��ب��ا����ت���لـ������

فيها،�ف����أمر�با�عا��،��������������117ل����في��ع�ى�ما�����د�«.����هى.

�ف�����نية:�»������ل����في��ع�ى�م���د�«،��ف��خز��ة�����هاء:�118»��ما��������ى�م��

ع�ى��ل�و������ل�� �119��� بال�ها��،���� ������ى�ب�ير�طها��،�ت�����عا��� �ل�و�،�ث��ع���

����و�«.����هى.

����ر����137. 110

��و�قاس��ب��ق��وب�ا. 111

���-�ل�و�ق�ة. 112

113 ��– ��خ���.

�� ���:�ل�خ��. 114

��:�ك�ير. 115

ث���خ�صر�� م�و�،� ����ا��� ����� ��1128/�522،��ن�� ف�ي����� �ل�ن��،� ب�ر� �ب�� ب�� ب��م��د� ��ح�د� 116

�س�ا��خز��ة�����ا��.�ك������نو��ل�اج��خ�ي�ة،�1603�،1197/2�،703/1؛���ع���ل�ز�ك��،�215/1.

.�������:�� 117

�لنصر�ب��م��د�ب���ح�د�ب���بر��ي���ل��رقند�،��ب���ل�ي�،��ل�����بإما���لهد����.���983/�373،�ع�مة،� 118

���ضية�ل��رش�،��� ���و��ر� ���ر�ج���ب��ق��وب�ا،���310،� تا�� �ل��صوفي�.� �لز�ا�� م�� م�����ة��ل�ن�ية،�

��ع���ل�ز�ك��،�27/8. 415-416؛����و�ئد����هية�ل��نو�،���362؛�

��:�ت��. 119

Page 32: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

152

فإ��قي�:��ر��ع�ى�ما�ق����م��عد��جو����ل���ي��ف���ل���يد،�ما�ح���ف�����نية�ع��ف�و��عي��

����ة��ل�ر�بي��120،�فإ�ها�ت�يد�جو����ل���ي��ف���ل��ييد�121ما�ح���ف�����نية���122صه��123:�

»�قر��124�ع�و���ل�ات�ة�عند�ع��125ف�ر�� فيها�ما����د��لص��،�فأمر�ا�ب�ر��ما����د،�ف�ي��

ل�� ف�ا�� �ل�ات�ة.� غير� ��زمها�قضا��ا،�����ل��أ�عند��ل�اف���ف�� ف�ا�:��� في�ا�مضى؟� ل�:�

�ل�اقرح�:��126ذ��ح����ل���عند��ل�اف���ف��غير��ل�ات�ة.�ف�ا�:��خذ��م��مذ��������ل��أ�

�����د��لص�������ت�يي���ل�ات�ة�فر�ا�ع�ي�«.����هى.

���د� �� �ل��أ� ��� م�� �ل�اف��� ب�ذ��� �خذ��127 ج��ها �ر�،���� �� �ل�� بأ�� �جي�:�

�لص��،�����ت�يي���ل�ات�ة�فر�ا�ع�ي�.128

جو�����ة��ل��ا���ب��ت��يد،����ك��اء�ب�صا�فة��قوعها�ع�ى�قو��م��هد����د129 فر�:�

�ل��ي�،� �����خ�يا�������130لهذ���ل�ال�� ��لـ�ن�و���ر���ف��عد����ة��ل�،���ل�ا�ر� ب�.�

ل�ن��م�ي�د�ب�ا�ب�د��لوقو����ق���.�فافه�.�

�ل��ير،� �ل���:��ل��ي��ب��ع���ب���ز�د،��بو�ع��،��ل�ر�بي�����.���863/�248،�ت����ب��د��،�س����ل�د��� 120

79/12؛� ل�ذ���،� ��ن��ء� �ع��� سير� ���اب�.� ك�ا�� ف�� م�د��� ��و� �ل���،� عن�� �ح��� �ل�اف��،� �����

���وسوعة�����هية����و��ية،�320/22.

121 مص��ة�م�:��ل���يد.

�ل���ع�ا��:�»ما�ح���ف���ل�نية«،���د���هنا�خ�أ�م���لناس�. 122

�بين�����ة���»ع�«:��ذ��ع�مة�ع�ى��ل��ء��ل��ام�. 123

��:�قر�ء�. 124

�بين�����ة���ع�:��ذ��ع�مة�عي������ة��ل�ر�بي��. 125

ــ�ب�����ل�ا���س�و���لر�ء،�ف���خر�ا��ل�اء� اقرح�� ������:��لياقرح�.�|��ل����م��د�ب���س�ا��ب���بر��ي���ل� 126

ع����قضاء��حد��.� ب�د�����.���1088/�481،��كا��م��بي�� �و�ح�� قر�ة�م�� باقر�:� �لى� ���ة� �ل�ه��ة،�

ك�ائ���ع�����خيا�،�432/2،�سير��ع�����ن��ء�ل�ذ���،�384/19.

��:�ج�����خذ�.�|���ما�ك��ة��خذ���هنا�ف�ص��ة�م�:��خذ�. 127

���-�����ت�يي���ل�ات�ة�فر�ا�ع�ي�. 128

��:�م��د. 129

��:��خ�يا��. 130

Page 33: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

153

]�3[

��هد��ة:�131»لو���ى��لوتر��ك�ة���حد�� �م���لـ�ن�و��ما�ف�����ا������نو����لصاح��

ث������ث�ثا،�����يد�ما���ى�����م�����في���لو�كا��جا���ث� ت����،���يد«.����132هى.

م�� ����كا������و�أ� �لـ�ذ��� �ل�ن�����134 �لـ���:�133 ����ة� ���نية:�»قا��شر�� �ف��

�ل�صد�ل�ا�س�������مذ����ل�اف��،�ف��ي����عا��«.����هى.

�ف��شر������ر�ر��ب���مير�حا�:�135»�ع������منا���ل�����ل���يد،����������و���حد�

�م��هد«.����هى. ��������ف����ق�ة����ب���يد�م��هد،����

�سا�ة�ل��بن�:�»�ما� �����لـ�ن��ع���لـ�ذ��،�ف�� قي�:������ل��مة�����ب����ي�� فإ��

�ق��ف���خر�����ر�ر�م��من���ل���ي�،�فإ��ا�عز���ل�����لـ��أخر��،��لي���ذ���لـ�ذ��«.

��/كو��136�لـ�ن��خ����لـ�ذ��،���لـ�ذ���جو���؛�ب���لـ�ذ��� �جي�:�بأ�ا�������

�لـ�ن�؛����جو����فر��جو����ل���يد�م��غير�مر�عا��ما����رط���ل���لـ����د�في�،���لـ�ذ���

�ش�ر����ل�،�ك�ا�ع�����م�ا�ت�د�.�

�قر�����ضا��ب���مير�حا��ف��»مناس��«،���قر���و�ع�ي��ف��»ب�ر�«،��ل���������ب��ء.��ك�ا�

���قر��ق����138ع�ي�؛� ���مو��ا��ل��مة��لـ��أخر:�م��د�بد���لد����ل�ها����ل�ن����137ح����ل��

����ما��س�د��ب��ع�ى��ل��م�ر���ف��م��هد��حد��قو��ثال�ا����رف��خ���م��ت�دم�.�

�ل�رغينا�����.���1197/�593.�سير� �بو��ل���،�بر�ا���لد���ع���ب���ب��ب�ر�ب��ع�د��ل��ي���ل�رغا��� ��و� 131

�ب��ق��وب�ا،���206- تا�����ر�ج�� ل�ذ���،�232/21؛����و��ر�����ضية�ل��رش�،���357؛� �ع�����ن��ء�

���و�ئد����هية�ل��نو�،���234-230. 207؛�

132 ���ا������نو����ل��رغينا��،���129.

�ل���:�بر�ا���لد���م��د�ب��م��و���لصد���ل��يد،�شر������ة،��ل�����ل�ن�����.���1289/�684.�ك�ائ�� 133

�ع�����خيا�،�537/2.

��:�حن��. 134

�لد��� �،�ش��� �ل�� ع�د� �بو� �ل�وق�،� �ب�� ل�:� ���ا�� �ل�ا�،� �مير� باب�� �ل��ر��� م��د،� ب�� م��د� ب�� م��د� � 135

�،285/5 ل�ذ���،� ��ن��ء� �ع��� سير� ح��.� ���� م�� �ل�ن�ية،� ع��اء� م�� �،��1474-1422/�879–825�

��ع���ل�ز�ك��،�49/7.

���-�كو�. 136

��و��س�ا��پير������. 137

��:�ق��. 138

Page 34: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

154

بال��أ� �ل��ا�� عد�� �خ�ا�� م�� خو����� ع��اء� ���ز���ة:��139م�� ����ا��� ف�� قا�� ��ص�:�

غير��ل�ات�ة«،�ف�ا�:� ف���ل�ر�ء���خذ��ب�ذ�����ما���ل�اف��،�ف�ا��ل���ل�اقرح�:�»مذ����م��

»�خذ��م��مذ������ط����ترك���ل�يد،�ل�ا�ت�ر��ف��ك���م��د:�����لـ���هد�������لدلي��

���ل�ا��،�ح�ى�����ل�ضاء�بص�ة��لن�ا��ب��ا��140 �لن�اء�ع�ى��ل�ا��«.����هى.

�ل���ي�� جو��� ع�ى�141 �د�� �لـ�ضافة،� �لي�ي�� ب����� �ل�اك�� ح��� ��و�� قي�:� فإ��

����ع�د�ب���كر��لـ�هر����ب���ل�،��جي�:�بأ����و���ل����ف���لي�ي�� ل��ول���و���ما�

ب��مة�بر�ا���اح�� �لـ�ضافة�م�يد�ب�ا�����كا��ب�د��عو����ي�ة،�ك�ا�قال��ف�����نية�

��ـ��ي�،�142بن��ــ�قا��ــ:�»���تز�ج��ف��ة�فه��ث��،�����143ع�د�لها��144فضول��

�ل����ب���� �147 ث��،�146ف�ر��ة �لن�ا�،�فه�� ����ح���حاك��بص�ة� فه��ث��،145

�لي�ي��ب�د��عو����ي�ة«.����هى

ف�د��فا�������ة��لدعو��شر��ل�و��ح����لـ��ال����148ف�ا�ل�����ف���لـ��ألة،�

���ت�و����ي�ة�عند�ا��������كا���ع�ى�خا�ر���149لـ�ر���ل��ت�ز��،��عند��ل�اك��ب�د�

���150 غير��ل�.151 �جو��ما�����ر��م���لـ����ر���ل�ن�ا�،�كذكر��لـ�هر�ف���ل��د�����لول��

�ل���د�ب��م��د�ب��شها��ب���وس���ل�ر�����ل�ر��ين���ل�و���م�،��ل�هير�بال�ز������.���1424/�827،� 139

ب��ر� ����� �كا�� ��ش�هر،� �ح�،� ��ل���ا�،� �ل�ر�� ب��� ف�� تن��� خو����،� ب�ها�� كر��� م�� ����� حن��،� ف�ي��

تي�و�لن�،�م��ك�������ا�����وجيز،��ف�ا���ف��ف����ل�ن�ية.�تا�����ر�ج���ب��ق��وب�ا،���48؛�سير��ع�����ن��ء

���و�ئد����هية�ل��نو�،���309؛���ع���ل�ز�ك��؛�45/7. ل�ذ���،�274/7؛�

������:���ا��.� 140

�����عد�. 141

�م��ك����ل�رغينا��. 142

������:�ب���. 143

��:�بها. 144

������:�ث��. 145

������:�ث��. 146

��:�ف�ر���. 147

��:��ل��ال�. 148

������:�خا�. 149

.��:� 150

��غير��ل�. ��:���لول�� 151

Page 35: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

155

��ت��ــــــة:/

�ل�ن��،152 �ل�ر�ب���� م��د� ب�� م��د� مو��ا� �ل���يد،� ف�� �ل���ي�� جو��� ب�د�� �ف�ى�

�و��� ب�� �لـ��أخر����ح�د� خات�ة� �ل��مة� ب�د��جو���� ��ضا ف�ا���،���ف�ى ف�� �153 �كر ك�ا�

�ل����،�154م��قول�،�ل����كر��ل�رسوس�����ف���نية��������155ما���يد�جو����ل�����لـ�رك��

م��مذ��ي�.����هى.

ق��:�قد�ع��������م�ا�ت�د�.���ل�ا��:������طر����لى�جو����ل���ي��ف���ل���يد�بوج��

��ل�.� ما،��م��ما���لى�جو����م�������ل�صر،���ح�ة�ل��ف���ل�،����م����

��ل����من��كي���صد��من���ل�؟���لي��ل������ف���ما�نا���156�����ما����ع������

مذ�����لذ�������ب�وله�،������لـ����������ا���أ��ع�ا������لي�����ة��ل���لـ�ذ��،���

ع�ا���ي���ل�����.�

��خ�ر���م���ط�����ع�ى�ما�ح�ينا��ع��عي������ة��ل�ر�بي��،���عا�����ما���ب���وس��

م���ل�،� ��ل����ي��157ب�����158لـ��أل�ي�،�ت���� �لص���ف���لو�ق�ة،�����ل�ا��خ�ر��لـ��و�

�ل�ز�يا������و�ب��ر��160 م����ع�ى� حي��ل��������و�ع�ى��ل�؛���159�ف���ع��������

�ل�����بر��ي��ب��موسى�ب���ب��ب�ر��ل�ر�ب���،�بر�ا���لد����853-1449/�922-��1516،�ف�ي��حن��،��لد� 152

���و�ئد����هية�ل��نو�،���364؛� �ل�ا�،���خذ�بدم���ع��ج�اعة،���������لى��ل�ا�ر���توف��بها.� ف��طر�ب���

��ع���ل�ز�ك��،�76/1.

��:��كر�. 153

��ح�د�ب���و���ب��م��د،��بو��ل��ا�،�شها���لد��،��ل��ر���باب���ل�������.���1540/�947،�ف�ي��حن��� 154

مصر�،��فات��بال�ا�ر�.���ع���ل�ز�ك��،�276/1.

��:�م�ألة. 155

��:�قو�. 156

��:��ل���ي�. 157

��:�ب���ا. 158

.������:�� 159

��:�ل��ر�. 160

Page 36: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

156

ت�الى�مو��ا�ع�ى��161خول��ف��ج��ة�م���س��ا���ل��من��بالو�س�ة،�م�� ك�����ف��د���ل����

شد��ح�د��ل���عد��ت�����ل��فض���ل�����ؤتي��م����اء.�

�������ل��ي���ل��ي�﴾��]�ل��ر�:�23/2[� ���� �ما�ع����نا ﴿س��ا�����ع���لنا����

�لو�قا�� �ذ�� ف�� �ل���يد،� ف�� �ل���ي�� ��ة� عد�� ع�ى� �ل���� م�� تي�ر� ما� �خر� ��ذ��

�لـ�وسومة �162بــ�غا�ة������ي�.�

�����ها�بهذ���لدعاء��لـ��ا��:�

شد،���سأل��ش�ر������،� �ل��ه�������سأل���ل��ا��ف����مر،���سأل���ل�ز��ة�ع�ى��لر�

��سأل��ح���ع�ا�ت�،���سأل��ق��ا�س�ي�ا،���سأل��ل�ا�ا��ا�قا،���سأل��م��خير�ما�ت���،�

�ما�ت���،���س���ر��ل�ا�ت���،���������ع����ل�يو�،��س�ا���ل�يو�� ��عو��ب��م��شر�

�كا���ل�ر���م��ت��ي���ل��ف���و���ل��ي�،�ثام���مضا���لـ����،�ف��شهو��سنة� �

1056،�ع�ى�مهاجر�ا��فض���لص��،���ك����ل���ي�.���ل��د�ل�������ل�ال�ي�.163

��:�ف�. 161

��:��ل�و�ومة. 162

��:��و���ل���ة�ب�د��ل�صر�م���ثن���ع�ر����كذ�.���لصو��:�ف���ل�ا�����ل��ر����م��ج�ا������لى،�ل�نة� 163

ث�ثي���ما�ة�ب�د���ل�،�ف��م�ر�سة�����ة.

����:��ل��م��ت��ي���ف���و���ل��ي��ثام���مضا���ل����،�م��شهو��سنة���1056،�ع�ى�مهاجر�ا��فض���لص��،���ك���

�ل���ي�.���ل��د�ل�������ل�ال�ي�.

Page 37: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

157

���ر�ج���ع��؛

خير��لد���ب��م��و��ب��م��د�ب��ع���ب��فا��،��لز�ك����لدم������.��1396ـ/��1976.

�����ل����ل����ي�،��ل���ة:��ل�ام�ة�ع�ر،���2002.

��ضا������نو��ف����ذ���ع�ى�ك������نو�؛

��س�اعي��ب��م��د��مي��ب��مير�س�ي���ل�ابا����ل��د������.��1339ـ/��1929.

ط����ع�ى����ة��ل�ؤل�:�م��د�شر���لد���بال��ا�ا���ي���مو���لد��.

�����حياء��ل�ر����ل�رب�،�بير����.��.

���د�����ا���ب��اس�����ب�د����ر�����اب�؛

���ل�وكا����لي�ن����.���1854/�1250. م��د�ب��ع���ب��م��د�ب��ع�د��ل��

�����ل��رفة،�بير����.��.

تا�����ر�ج�؛

�ل��ال���ل�ن��� �ل�ي�و���� �بي��سو���� م���� �لى� �ل�و���������ة� ب��ق��وب�ا� قاس�� �بو��ل�د�� �لد��� �ل�د�ء����� �بو�

��.��879ـ/����1474.

�ل���ي�:�م��د�خير��مضا���وس�،������ل���،��م��،��ل���ة����لى،���1413ـ�-�1992.

ت��ة����ر��في�ا�������������ف�������؛

�بر��ي��ب��ع���ب���ح�د�ب��ع�د��لو�حد��ب��ع�د��ل�ن����ل�رسوس�،������لد����ل�ن�����.��758ـ/��1357.��ل���ي�:

��و����ل�يد،������ل��ي�ة،�بير�����1992/��1413.

���و��ر����ضية�ف��ط��ا�����ن�ية؛

م����لد���ع�د��ل�ا���ب���بو��لوفاء�م��د�ب���ب���لوفاء��ل�رش���بو�م��د،���.��775ـ/��1373.

�ل���ي�:�ع�د��ل��ا��م��د��ل��و،���ر��ل���اعة���لن�ر،�جيز���1993�/��1413.

��د������ا�نة�ف���عيا�����ائة����ا�نة؛

�بو��ل�ض���ح�د�ب��ع���ب��م��د�ب���ح�د�ب��ح�ر��ل���������.��852ـ/��1449.

�ل���ي�:�م��د�ع�د��ل��يد��ا�،�م�������ر���ل��ا����ل���ا�ية�-��يد���با�/��لهند،��ل���ة��ل�ا�ية،��1392ـ/��1972.

��ر��������ا��ف��خ�ر���ق�ا�؛

��م��د�ب��ع�د��ل����ب��ع�د��ل�ن����ل��ير����.��900ـ/��1495. �بو�ع�د��ل��

�ل���ي�:��ح�ا��ع�ا�،�مؤس�ة��ا�ر�ل���افة،�بير��،��ل���ة��ل�ا�ية،���1980.

سير��ع�����ن��ء؛

ش����لد����بو�ع�د��ل����م��د�ب���ح�د�ب��ع��ا��ب��قا��ا���لذ������.��748ـ/��1347.

�ل���ي�:�م��وعة�م���ل����ي��بإشر����ل�ي��ش�ي������ا���،�مؤس�ة��لرسالة،��ل���ة��ل�ال�ة،��1405ـ/�1985.

����ير؛ ير� شر������

م��د�ب���ح�د�ب���ب��سه��ش�������ة��ل�رخ�����.���1090/�483. �

�ل���ي�:�م��د�ح����س�اعي�،������ل�����ل���ية،�بير����1998/��1417.

Page 38: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

158

��ص�ا�����ص�ا��ف������ة�؛�

�س�اعي��ب��ح�ا���ل�و�ر�،���.���1003/�393.

�ل���ي�:�خ�ي��مأمو��شي�ا،�بير����2005/�1426.�

�����ا�����نية�ف��تر�ج�����ن�ية؛

ت����لد���ب��ع�د��ل�ا����ل��ي����ل�ز�،���.���1601/�1010.

�ل���ي�:�ع�د��ل��ا��م��د��ل��و،������لرفاع�،��لر�ا���1983/�1403.

ف�ا���قا���خا�؛

�ل�رغا��� ����جند�� خا�� ب�ا��� �ل��ر��� �لد��،� ف�ر� �ل�ز�ز،� ع�د� ب�� م��و�� �ل�اس�� �ب�� ب�� منصو�� ب�� �ل����

.��1196/�592�.��

�ل���ي�:�سال��مص��ى��ل�د��،������ل�����ل���ية،�بير���2009.

���و�ئد����هية�ف��تر�ج�����ن�ية؛

م��د�ع�د��ل����ل��نو�،���.���1887/�1304.

�ل���ي�:��ح�د��لزع��،��������قا�،�بير����1998/�1418.

ك�ائ���ع�����خيا�����ف�هاء��ذ�����ن��ا�������ا�؛

م��و��ب��س�ي�ا���ل��و����.���1582/�990.�

ت��ي�:�����كوسا،�مر���ش���،�ح�������،�حذ���ج�ر،�كو������تر�

م���ة����شا�،��س�ن�و���2017/�1438.

ك�ا��������ى؛

ل�ي�ى�ب��م��د�ب����نا����ل�رشهر����.�ب�د���73/�ب�د����133.

�ل����ة��ل��ي�ا�ية،�ق�����ل��ل�،��لرق�:�1118.

ك������نو��ع���سا�������������نو�؛�

���ل���ن�ين���لر�م���ل�ن��،���.���1657/�1067. مص��ى�ب��ع�د�ل��

�����حياء��ل�ر����ل�رب�،�بير����.��.

��������ؤ��ي�؛

ع�ر���ا�ك�الة.

م���ة��ل��نى،������حياء��ل�ر����ل�رب�،�بير����.��.

����ر��ف��ترتي������ر�؛�

�ا�ر�ب��ع�د��ل�يد��بى��ل��ا����ب��ع�ى��ب���ل����بر�ا���لد����ل�و���م���ل��ر��،���.���1213/�610.

�ل���ي�:�م��و��فاخو����ع�د��ل��يد�م��ا�،�م���ة�ل�نا�،�بير����1999.

���ا������ا�����ص�ا�����يا��؛

�ح�د�ب��مص��ى��ل�هير�ب�ا��ك�ر������،���.���1552/�960.

�����ل�����ل���ية،�بير����1985/�1405.

Page 39: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

159

���وسوعة�����هية����و��ية؛

�ا���ع�:����������قا����ل��و����س�مية�–��ل�و����1404-�1427ـ�.

��ا����صد���ف��شر��ك�ا�����ر������ر��؛

��م����لد���م��د�ب��س�ي�ا���ل�افي����ل�ن�����.��879ــ/��1474. �بو�ع�د��ل��

�ل���ي�:�ح��������،������ب��حز�،�بير����1432ــ/�2011.

�د�ة����ا�في���س�اء����ؤ��ي����ثا�����صن�ي�؛

�س�اعي��ب��م��د��مي��ب��مير�س�ي���ل�ابا����ل��د������.��1399ــ/��1920.

ط���ب�نا�ة��كالة��ل��ا����ل��ي�ة�ف��م����ها��ل�هية��س�ا��و��1951،���عا���ط����با��ف��:������حياء��ل�ر����ل�رب�،�

بير����.�.

فصو��ف����و�����ر�ئ�؛

ــ/��1431. م��د�ب��ح�ز��ب��م��د،�ش����لد����ل�نا����لر�م����.��834

�ل���ي�:�م��د�ح�ي��م��د�ح����س�اعي�،������ل�����ل���ية،�بير����1427ــ/�2006.

ك�ا����و�ق�ا�؛

�لصد���ل�هيد�ع�ر�ب��ع�د��ل�ز�ز�ب��ما����ل��ا����ل�ن�����.��536ــ/��1141.�

م���ة�س�ي�ا�ية،�جا���ل����918،�م���ة�س�ي�ا�ية���س�ن�و��.

Page 40: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

160

C.�Tercüme

Taklidde�Tel�îkin�Câiz�Olmadığına�Dair�Yazılan�

Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’tTtelfîķ�fi’t-Taķlîd

Adlı�Risâle

İbrâhim�b.�Hüseyin�Pîrî�el-Mekkî�el-Hane�î�(rh.)

Naklî�ilimlere�erişmeyi�bize�kolaylaştıran�ve�akıldan�kaynaklanan�hayallerin�pe-

şinde�koşmaktan�bizi�koruyan�Allah’a�hamdolsun.�Salât�ve�selam,�en� faziletli�

peygamber�ve�elçi�olan�Hz.�Peygamber’in�(s.a.v)�ve�numûne-i�imtisâl�olan�mü-

kemmel�aile�ve�ashâbının�üzerine�olsun.

Günahlarının� bağışlanmasını� isteyen,� günahkâr� kul� İbrâhim� b.� Hüseyin�

Pîrî�el-Mekkî�el-Hane�î�–Allah�ona�lütfuyla�muamele�etsin–�şöyle�der:�Taklidde�

tel�îkin�geçerliliğiyle�ilgili�tartışmalar�artınca,�tel�îkin�câiz�olmadığı�konusunda�

Hane� î�mezhebinin� –tespit� edebildiğim� ölçüde–� sarih� nakillerine� yer� vermek�

istedim,� ta� ki� (tel�îkin� hükmünü)�bilmeyenler�öğrensin�ve�hataya� düşmekten�

kendisini�muhafaza�etsin.�Bu�konuda�ben�sadece�önceki�görüşleri�ifadeye�döken�

bir�elçiyim.�Allah�hatamı�bağışlamaya�kâdirdir.

Sadrüşşehîd�(ö.�536/1141)1�–Allah�rahmet�etsin–�Muħtaśaru’l-Vâķı‘ât�adlı�

eserinde� şöyle� demiştir:� “Bir� kişi� caddeye� bir� ağaç� dikse� ve� ölse,� daha� sonra�

mirasçılardan�biri� ağaçtaki�hissesini�mescide� bağışlasa,�bu�bağış� sahih� olmaz.�

Çünkü�onun�hissesi�menkûl�maldaki�bir�ortaklıktır.”

Derim�ki�câiz�olmamasının�sebebi,�tel�îk�edilmiş�bir�hükmün�ortaya�çık-

masıdır.�Zira�İmam�Ebû�Yûsuf ’a�göre�muşâ‘�(hisseli/ortak)�malların�vakfı�câiz,�

1� Ebû�Muhammed�Ömer�b.�Abdilazîz� b.�Ömer�b.�Mâze�(483-536/1090-1141).� İmamların� de-

lili,�Sadrüşşehîd� �lakabıyla� tanınmış,�Hane�îlerin�büyüklerinden�Horasanlı� âlim.�Semerkant’ta�

şehit�edildi�ve�Buhara’da�defnedildi.�Bk.�Ebü’l-Ve�â�Muhyiddîn�Abdulkâdir�b.�Muhammed�Ku-

reşî,�el-Cevâhiru’l-muđıyye� �î�ŧabaķâti’l-Ĥane�yye,�thk.�Muhammed�Abdullah�eş-Şerîf�(Beyrut:�1426/2005),�253;�Ebü’l-Fidâ�Zeynüddîn�Kâsım�b.�Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim��î�men�śannefe�mi-

ne’l-Ĥane�yye,� thk.�Muhammed� Hayr�Ramazan�Yûsuf� (Dımeşk:� Dâru’l-Kalem,� 1413/1992),�217-218;�Muhammed�Abdulhay�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye��î�terâcimi’l-Ĥane�yye,�thk.�Ah-

met�ez-Za‘bî�(Beyrut:�Dâru’l-Erkam,�1418/1998),�242.

Page 41: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

161

menkûl�mallarınki�ise�câiz�değildir.�İmam�Muhammed’e�göreyse�menkûl�mal-

ların�vakfı�câiz,�muşâ‘�mallarınki�câiz�değildir.

Mezhebin�muteber�kitaplarının�çoğunda�buna�benzer�şu�mesele�yer�almak-

tadır:�Kişinin,�mezhebine�muhalif�bir�şey�görmesi�hâlinde�farklı�mezhepten�bir�

imama�uyması,� en� sahih�görüşe� göre� câiz�değildir.�Bunun� sebebi,�muhakkik�

âlimlere�göre� sadece�tel�îkten�kaçınmalarıdır,�taklidin�câiz� olmaması�değildir.�

Eğer�öyle�olmasaydı�bu�durum�taklidin�câiz�olmadığı�konularla�sınırlandırılırdı;�

hâlbuki�sınırlandırılmamıştır�(takyîd�edilmemiştir).�Ayrıca�ne�nass�ne�de�delâlet�

açısından�sınırlandırmayı�(takyîd)�gerektiren�bir�delil� vardır.�Bu�sebeple�buna�

“mutlak�ıtlâkı�üzere�câridir”�de�denmez.

Fetâvâ�Ķāđîħân2�ve�el-İs‘âf�adlı�eserlerde�–ifade�Kādîhân’a�aittir–�şöyle�denmiş-

tir:�“Bir�kişinin�vakıf�arazisini�gabn-ı��âhiş�bedelle�yaptığı�satış,�Ebû�Yûsuf�ve�Hilâl’e�

göre� câiz� değildir.� Zira� vakfın�kayyımı� vekil� mesabesindedir,� o� da� vakıf� arazisini�

gabn-ı��âhişle�satmaya�yetkili�değildir.�Eğer�Ebû�Hanîfe,�istibdâl�şartıyla�vakfı�câiz

görseydi,�kayyımın�gabn-ı��âhişle�satışını�da�vekilin�satışı�gibi�câiz�görürdü.”

Kādîhân�–Allah�Teala�rahmet�etsin–�İmam’ın,�gabn-ı��âhişle�alışverişin�sa-

hih�olduğu�konusundaki�görüşüyle�amel�etmeyi�câiz�görmesini,�istibdâl�şartını�

geçerli�görmesine�bağlamakla�–ki�geçerli�görmemektedir–�tel�îkin�cevâzına�hiç-

bir�yolun�olmadığını�ifade�etmiştir.�Aksi�takdirde�o,3�İmam’ın�görüşüyle�amelin�

câiz�olmasını�istibdâl�şartını�geçerli�görmesine�bağlamazdı.

el-Mübteġâ4�ve� el-Ķunye5�adlı�eserlerde�–ifadeler� el-Mübteġâ’dandır–�şöyle�

denmiştir:� “Avamdan�Hane�î�birinin� kan� verip� abdestini�yenilemeden�Şâ�î’ye�

2� Hasan� b.�Mansûr� b.� Ebi’l-Kâsım�Mahmûd�b.�Abdulazîz,� Fahrüddîn�Kādîhân�el-Özcendî� el-Ferğânî�(ö.�592/1196).�Önde�gelen�Hane� î�fakihlerindendir.�Bk.�Kureşî,�el-Cevâhiru’l-muđıyye,�

135;�İbn�Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim,�151-152;�Leknevî,�el�Fevâ’idu’l-behiyye,� 111-112;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�2/22�

3 Kādîhân.

4 el-Mübteġâ,�Hane�î��rû�fıkhına� dair�olup,�Îsâ�b.�Muhammed�b.�İnanç�el-Kırşehrî�el-Hane�î�er-Rûmî�(ö.�734/1334)�tarafından�kaleme�alınmıştır.�Bk.�Hacı�Halîfe�Mustafa�b.�Abdillâh�Kâtip�

Çelebi,� Keş�’ž-žunûn� ‘an� esâmi’l-kütüb� ve’l-�nûn� (Dâru� İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî,� ts.),� 2/1579;�

Kehhâle,�Muʻcemü’l-müelli�n,�7/3;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�10��

5 Buġyetu’l-Ķunye�ve�el-Ġunye��’l-fetâvâ�adlı�eserlerin�ikisi�de�Ebü’s-Senâ�Cemâlüddîn�Mahmûd�b.�Ahmed�b.�Mes‘ûd�el-Konevî’ye�(ö.�771/1375)�aittir.�Bk.�Kureşî,�el-Cevâhiru’l-muđıyye,�391-392;�

Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�33�

Page 42: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

162

uymasının�hükmü�nedir?�Söz�konusu�kişinin�Şâ�î’ye�uyması�câiz�değildir.�Eğer�

bunu�yaparsa�namazı�geçerli�olmaz.”6

“Uyuz�hastalığına�yakalanan�ve�vücudunda�yara�bulunan�biri,�her�farz�namaz�

için�abdest�almak�zor�geldiğinden�Şâ�î�mezhebinin�bu�konudaki�görüşüyle�amel�

edemez.�Fakat�su�zarar�veriyorsa�teyemmüm�yapar�ve�namazını�kılar.”

Bunun�câiz�olmamasının�sebebi�tel�îke�düşmekten�kaçınmaktır.�Yoksa�zan-

nedildiği�gibi�taklid�etmemek�için�değildir.�Zira�Hane�î�birinin�tek�tek�mese-

lelerde� imamının� dışında� birisini� taklid� etmesi� câiz� değildir,� fakat� bütünüyle�

diğer�mezhebi�taklid�edebilir�(Yani�mezhebini�değiştirebilir).�İlerde�bu�konuyu�

nakillerle�açıklayacağız.

Tarsûsî’ye7 ait olan Tuĥfetü’t-Türk� adlı� eserde� şöyle� denilmektedir:� “Bize�

göre,�Şâ�îlerin�hilafına,�Türklerin�saltanatı�câizdir.”�Hiç�şüphesiz�mezhebimiz-

de�Türklerin�halife�oluşu,� sahih� iken�Şâ�îlere�göre� sahih�değildir.�Türklerin�

hilâfetinin� sahih�olmadığını�söylediklerine�göre,�onların�atanmaları�nasıl� câiz�

olur?�Buna�göre�sultanın,�onlardan�(Türklerden)�hiçbirini�vali�veya�kadı�olarak�

atamaması� gerekir.�Çünkü� onların� (Şâ�îlerin)� iddiasına�göre� hilâfet,�Kureyş-

lilere�ait�olup,�Türkler�halife�olamazlar.�Bilakis�onlar� (Türkler)�zorbadırlar�ve�

halifelik�makamına�başkaldırırlar.�Buna�göre�sultan�onları�idareci�olarak�atayıp�

onlar�(Şâ�îler)�da�bu�görevi�kabul�ettiklerinde,�yöneticilikle�ilgili�konularda�Ebû�

Hanîfe’nin�mezhebinin�mukallidi�olurken�usûl�ve��rû‘unun�diğer�meselelerinde�

ona�muhalefet�ederler.

Allâme,� hadis� hafızı� Kâsım� el-Hane�î’nin8 Taśĥîĥu’l-Ķudûrî� adlı� eserinin�

dîbâcesinde�şu�husus�yer�almaktadır:�“Usûlcüler,�farklı�iki�ictihaddan�oluşan�bir�

6 Bu�konuda�Şâ�î’yi�taklid�ederek�yeniden�abdest�almaksızın�namaz�kılması�câiz�değildir.

7� İbrâhim�b.�Ali�b.�Ahmed�b.�Abdilvâhid�b.�Abdilmünʻim�et-Tarsûsî,�Necmüddîn�(ö.�1357/758).�Dımaşk’ta�doğdu�ve�orada�vefat�etti.�Babasından�sonra�da�Dımaşk�kadılığı�yapmıştır.�Hicrî�746’da�

fetvâ�görevini�üstlenmiştir.�Aynı�zamanda�ders�vermiştir.�Ayrıca�bk.�İbn�Kutlubuğa,�Tâcu’t-terâ-cim,�89-90;�Leknevî,� el-Fevâ’idu’l-behiyye,� 28-29;� İbn�Hacer�el-Askalânî,� ed-Düreru’l-kâmine

(Haydarabad:�1950),� 1/44-45;�Kâtip�Çelebi,�Keş�’ž-žunûn,�1/33,�98,�127,�183;�İsmâil�Paşa�b.�

Muhammed�Emin� el-Bâbânî� el-Bağdâdî,� Îżâĥu’l-meknûn� �î� źeyli� ʻalâ� Keş�’ž-žunûn� (Ankara:�Milli�Eğitim�Bakanlığı,�1972),�1/137,�430,�615;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�1/5�

8� Ebu’l-Adl�Zeynüddîn�Kâsım�b.�Kutluboğa�es-Sûdûnî�–babasını�azad�eden�Sûdûn�eş-Şeyhûnî’ye�

nisbeten–�el-Cemâlî� (ö.�879/1474).�Tarihçi,�Hane�î�fakih.�Kâhire’de�doğmuş�ve�orada�vefat�et-

miştir.�Hâfız�es-Sehâvî�onunla� ilgili�olarak�şöyle�demiştir:�“İmam,�allâme,� lisanı�net�ve�akıcı,�münâzaraya�kâdir,�çok�eleştiren�bir�kimsedir;�öyle�ki�hocalarını�bile�tenkit�etmekten�geri�dur-

mamıştır.”�Bk.�İbn�Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim,�11-63;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�5/180.

Page 43: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

163

meselede�taklidin�ittifakla�sahih�olmadığını�belirterek�bu�duruma,�abdest�alırken�

saçının�bir�kısmını�mesh�ettikten�sonra�köpeğin�necaseti�üzerindeyken�namaz�

kılan�kişiyi�örnek�göstermişlerdir.”9 Tevķīfu’l-ĥükkâm�‘alâ�Ġavâmizi’l-aĥkâm10

adlı�eserinde�müellif,�ittifakla�bu�namazın�bâtıl�olduğunu�söylemiştir.�Aynı�eser-

de�müellif�şöyle�demiştir:�“Bütün�Müslümanların�ittifakıyla�tel�îk�ile�oluşturul-

muş�hüküm�bâtıldır.�Bunun�için�Mâlikî�bir�fakih,�bir�konuda�hatayı�ispat�eder,�

peşinden�aynı�konuda�Şâ�î�bir�fakih�hüküm�verirse�bu�hüküm�geçersizdir.”

Mûcibâtü’l-aĥkâm’da�müellif�–ki�onun�Vâķı‘atü’l-fetvâ�adlı�bir� eseri�daha�

vardır-�şöyle�demiştir:�“Bir�kişi�başkasının�arazisinde�bulunan�ağaçlardaki�ortak�

hissesini�kendisine�vakfetse,�akabinde�kendisinden�sonra başka�bir�şahsa�vakfet-

se���ve�böyle�devam�etse,�bu�vakıf�câiz�midir?”�Cevaben�şöyle�denilmiştir:�“Bu�

vakıf�bâtıldır.�Bâtıl�ile�hükmetmek�de�bâtıldır.�Çünkü�böyle�bir�vakıf,�iki�farklı�

ictihaddan�oluşmaktadır.�Zira�Ebû�Yûsuf,�kişinin�bir�şeyi�kendine�vakfetmesini�

ve�hisseli�malın� vakfedilmesini� câiz� görse�de� kasten� menkûl�malı� vakfetmeyi�

bâtıl�görür.�İmam�Muhammed�menkûl�malın�vakfını�câiz�görse�de�hisseli�malın�

vakfını�ve�kişinin�kendisine�vakfetmesini�bâtıl�saymıştır.�Âlimlerden�bir�grup,�

böyle�bir�vakfın�Müslümanların�icmâıyla�bâtıl�olduğunu�açıkça�söylemiştir.�Bazı�

âlimler,�eś-Śuġrâ�ve�et-Tetimme’de�yer�aldığı�üzere�hâkim,��âsık�şahitler�ile�gâib�

kişi�hakkında�hüküm�verse�veya�yine�gâib�kişi�hakkında�bir�erkek�iki�kadının�

şahitliğiyle�nikâha�hükmetse,�bu�hüküm�geçerlidir.�Her�ne�kadar�gâib�ile�ilgili�

hüküm�verilebileceğini�söyleyen�kişi,�nikâhta��âsıkların�veya�kadınların�şahitliği-

nin�geçerli�olmadığını�kabul�etse�de�yukarıda�verilen�hükmü�câiz�görür.”

Derim�ki�bu� konumuzun�dışındadır.�Zira�kendisiyle� ilgili�hüküm�verilen�

konu�nikâh�konusudur.� Bu� konuda� ise� tel�îk� ile� verilmiş�bir� hüküm� yoktur.�

9� İbn�Âbidîn,�tel�îki�açıklarken�bu�örneği,�birkaç�farklı�örnekle�birlikte�çeşitli�kaynaklara�atı�a�zik-retmektedir.�Bk.�Muhammed�Emîn�b.�Ömer�b.�Abdilazîz�el-Hüseynî�ed-Dımaşkî�İbn�Âbidîn,�

Reddü’l-muĥtâr�‘ale’d-Dürri’l-muħtâr�şerĥi�Tenvîri’l-ebśâr,�thk.�Âdil�Ahmed�Abdülmevcûd�-�Ali�Muhammed�Muavvız�(Beyrut:�Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,�1994),�1/177;�Mustafa�Ateş,�“Taklid-İ-

ctihad�Kavramları�Bağlamında�İbn�Âbidîn’in�Tabakâtü’l-Fukahâ’ya�Dair�Özgün�Yaklaşımı”,�İslam�

Hukuku�Araştırmaları�Dergisi�33�(2019),�554-55�

10� Ebu’l-Abbâs� Şihâbüddîn� Ahmed� b.� ‘İmâd� b.� Yûsuf� b.� Abdinnebî� el-Akfehisî� el-Kâhirî� (ö.�

1405/808).�Şâ�î� fakih.�Çok� araştıran� âlim� bir� zât� idi.�Lisanında�biraz�tutukluk�vardı.�Ayrıca�

bk.�es-Sehâvî,�eđ-Đav’ü’l-lâmiʻ�li-ehli’l-ķarni’t-tâsiʻ�(Beyrut:�Dâru�Mektebeti’l-Hayat,�ts.),�2/47,�

12/185;� Şevkânî,� el-Bedrü’ŧ-ŧâli‘� bi-meĥâsini� men� ba‘de’l-ķarni’s-sâbi‘� (Beyrut:� Dâru’l-Ma‘rife,�ts.),�1/93;�Kâtip�Çelebi,�Keş�’ž-žunûn,� 1/508;�Ziriklî,� el-Aʻlâm,�1/184;�Leknevî,� el-Fevâ’idu’l�

behiyye,�49�

Page 44: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

164

Verilen�hükme�gelince,�hâkim�hiç�kimseyi�taklid�etmemiş�ki�hükmün�tel�îkin-

den�söz�edilsin.�Burada�yaptığı�sadece�kendi�ictihadıyla�hüküm�vermektir.�Her�

iki�kitapta�yer�alan�ibare�de�bunu�gösterir,�o�ibare�ise�şudur:�“Kadı�ictihad�edip�

bir�konuda�hükme�karar� verirse� ictihadla�verdiği�hüküm�geçerli�kabul�edilir.”�

Yukarıda� itirazda� bulunan� kişi,� mukallidin� kendi� imamının� görüşünü� hataya�

muhtemel�doğru,�muhali�n�görüşünü�ise�doğruluğa�muhtemel�hata�olarak�gör-

düğünü� gözden� kaçırmıştır.�Bu� sebeple�mukallidden� birleşik� hükmün� (tel�îk)�

sudûr�etmesi�bâtıldır.�Allah�en�iyisini�bilendir.

Bana�göre�hükmün�verildiği�konuda�tel�îkin�olmadığının�izahı�şudur:�Nikâ-

hın�rüknü,�îcab�ve�kabuldür.�Şahit�ise�akdin�sadece�sıhhat�şartıdır,�cüz’ü�değil-

dir.�Bu�konuda� ihtilaf� yoktur.�Onun�görüşü,�bu�meselede�hiç�kimseyi� taklid�

etmediğini� göstermekte�olup,�bu� konuda� et-Tetimme’deki,�nikâhın� şartları� ve�

rükünleri�ile�sahih�olduğunu�söyleyen�müctehidin�görüşüne�dayanmaktadır.�Bu�

kişi�gâib�kişi�hakkında�hüküm�vermeyi�de�sahih�görmemekte,�aynı�şekilde�gâib�

kişi�hakkındaki�hükmü�onu�sahih�gören�müctehidin�sözünden�almakta,�aynı�za-

manda�söz�konusu�şahitlikle�nikâhı�da�sahih�görmemektedir.�Bu�kişinin�üçüncü�

görüş�ortaya�koyan�müctehid�durumundaki�konumu,�kendinden�önceki�ihtilafı�

ortadan�kaldırmaz.�Onun�iki�fasıl�önceki�sözü�bu�iki�konuda�ictihaddır.�Bu�se-

beple�ictihad�ederek�verdiği�hüküm�geçerlidir.

Yine�denilmiştir�ki;�et-Tetimme’de�yer�alan�husus,�muhtar�görüşe�göre�mü-

ctehidin�söylemesi�durumunda�sahihtir.�Mukallidin�söylemesi�hâlinde�sahih�ol-

mayacağı�konusunda�Tevķīfu’l-ĥükkâm�‘alâ�Ġavâmizi’l-aĥkâm�adlı�kitapta�icmâ�

nakledilmektedir.�İmam�Ali�b.�Ahmed�er-Râzî11�de�Aĥvâlu’l-muķallid�adlı�ese-

rinde�buna�şu�sözüyle�işaret�etmiştir:�“Altıncısı:�İcmâyı�imkânsız�kılacak�şekil-

de�gerçekten�taklidde�birleşmeleridir.�Bu�durumda�taklid�câiz�değildir.”�Bence�

İmam’ın�bu�söylediği�zahir�olandır.�Zira�–daha�önce�geçtiği�üzere-�bir� imamı�

taklid�eden,�taklid�ettiği�imamının�görüşünün�hataya�muhtemel�doğru,�muhali-

�n�görüşünü�ise�doğruya�muhtemel�hata�olduğu�kanaatini�taşır.

11� Ali�b.�Ahmed�b.�Mekkî,�er-Râzî,�Ebu’l-Hasen,�Hüsâmüddîn�(ö.�598/1201).�Hane�î�fakih.�Bir�müddet�Halep’te�kaldıktan�sonra�Dımaşk’ta�ikamet�etmiş�ve�orada�vefat�etmiştir.�Ayrıca�bk.�İbn�

Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim,�207-208;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�4/25�

Page 45: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

165

Mevlânâ�Kādîhân’ın�Ziyâdât�adlı�eserindeki�ifadesi�bu�konuda�oldukça�açık-

tır.�Çünkü�o,� söz�konusu�bahsin�sonunda� şöyle� der:� “Eğer�o,�gâib�hakkında�

hüküm�vermeyi�câiz�görenlerden�ise�nikâhta��âsıkların�şahitliğini�ve�kadınlarla�

birlikte�erkeklerin�şahitliğini�câiz�görmez,�fakat�iki�konudan�biri�ihtila�ı�olduğu�

için�hükmü�geçerlidir.”

Bu� anlattıklarımızdan� konuyla� ilgili� yanlışlığın�Münye’de12� değil,�Allâme�

Tarsûsî’nin13�anlayışında�olduğu�ortaya�çıkmıştır.�Zira�o,�hükmü�vereni�mukallid�

olarak�düşünmektedir.�Bu�durumda�onun�hükmünden�dönülmesi�gerekir.�Her�

ne�kadar�o,�meşhur�bir� âlim� ise�de� söylediği,�mezhebin�nakledilen�görüşüne�

aykırıdır.�Allâme�Kādılkudât�er-Râzî’nin14�hacir�altına�alınan�kişinin�hissesinin�

vakfının�sahih�olduğuna�hükmetmesi,�onun�ictihadı�olarak�değerlendirilmiştir.�

Çünkü�onun�bu�konuda�hüküm�verirken�tel�îk�yaptığına�dair�bir�işaret�yoktur.�

Ancak� onun�bu�değerlendirmesi�Münye’den� anladıklarına�dayanmaktadır.� Bu�

sözün�nakil�bakımından�doğru�olmadığını�öğrenmiş�oldun.�Allah�insa�ı�davra-

nıp�doğru�yoldan�sapmayana�rahmet�etsin.�Âmin��

Alt�Bölümler�/�Tâli�Konular�(Fürû)

Mezhebin�mutemet�kitaplarının�önemli�bir�bölümü,�kişinin�taklidde�tel� îk�yap-

masının�ve�tek� tek�meselelerde�imamından�başkasını�taklid�etmesinin�câiz�ol-

madığını�açıkça�ifade�eder.

Kulların�şerʻî�delillere�uygun�amel�etmekle�emrolundukları�bilinmektedir.�

Ancak�her�Müslümanın�delilleri�tercih�ederek�ictihadda�bulunması�imkân�da-

12� Yûsuf�b.�Ebî�Saîd�es-Sicistânî’ye�(ö.�1240/699)�ait�bir�eserdir.�Bk.�Kâtip�Çelebi,�Keş�’ž-žunûn,�

2/1240;�İsmâil�Paşa�el-Bağdâdî,�Hediyyetü’l-‘âri�în,�2/55�

13� İbrâhim�b.�Ali�b.�Ahmed�b.�Abdilvâhid�b.�Abdilmün‘im�et-Tarsûsî,�Necmeddîn�(ö.�758/1357).�

Kadı�ve�yazar.�Dımaşk’ta�doğdu,�yine�orada�vefat�etti.�Babasından�sonra�oranın�kadılığını�ve�fetvâ�görevini�üstlendi�(746).�Ayrıca�bk.�İbn�Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim,�89-90;�Abdulhay�Leknevî,�

el-Fevâ’idu’l-behiyye,�28-29;�İbn�Hacer�el-Askalânî,�ed-Dürerü’l-kâmine,�1/44-45;�Kâtip�Çelebi,�

Keş�’ž-žunûn,� 1/33,� 98,� 127,�183;�İsmâil� Paşa�el-Bağdâdî,� Îżâĥu’l-meknûn,� 1/137,�430,�615;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�1/5�

14� Hasan�b.�Ahmed�b.� Enûşirvân,�Kādılkudât,�Hüsâmeddîn�er-Râzî� (ö.�1352/699).� İmam,� allâ-

me,�kâmil,��âzıl,��rû�ve�usûlde�baş,�hadis�ve�tefsirde�derin�malumat�sahibi.�Ayrıca�bk.�Ebü’l-

Ve�â� el-Kureşî,� el-Cevâhiru’l-muđıyye,� 123-124;�Abdulhay�Leknevî,� el-Fevâ’idu’l-behiyye,� 104;�el-Mevlâ�Takiyyüddîn�b.�Abdilkâdir�et-Teymî�el-Gazzî�el-Mısrî�el-Hane�î,�eŧ-Ŧabakâtu’s-seniyye�

�î�terâcimi’l-Ĥane�yye,�64�

Page 46: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

166

hilinde�değildir.�Dolayısıyla�ictihadda�bulunamayan�kimselerin,�kanaat�getirdiği�

bir� imamı� tercih� etmesi� ve� ona� uyması� icap�eder.� Şayet� düşünüp� bir� imamı�

diğerine�tercih�eder�ve�onun�yolunu�hak�ve�doğru�kabul�ederse�diğer�imamların�

görüşleri�onun� için�bâtıl� olur.�Tıpkı�müctehidin�bir� delili� sahih� bulduğunda�

diğerleriyle�amel�etmemesi�gibi�bu�kimselerin�de�diğer�imamların�görüşleriyle�

amel�etmesi�câiz�olmaz.

Bunun�nedenine�gelince,�şüphesiz�ki�âlim�olsun�câhil�olsun�insanların�ta-

mamı�Allah’ın�emrini�uygulamakla�yükümlüdür.�Bununla�beraber�âlimler,�bir-

birine�benzeyen�meseleler�ve�delillerden�birini�tercih�etmekle�de�sorumludur.

Avam�ise�âlimlerden�birini�tercih�etmekle�yükümlüdür.�Çünkü�bundan�başka�

imkânları�yoktur.�Böylece�herkes�Allah’ın�emrini�yerine�getirmiş�olur.�Konu�

Cevâhiru’l-fetâvâ’da15�da�bu�şekilde�ifade�edilmiştir.�Yine�aynı�eserde�mezhepte�

taassup�konusu� sorulduğunda�Fahru’l-İslâm�Pezdevî’nin16� şöyle� cevap�verdiği�

nakledilir:�“Mezhep�hükümlerinde�tavizsiz� (salâbet)�davranmak�vâciptir,�taas-

sup�ise�câiz�değildir.�Salâbet,�mukallid�kişinin�hak�ve�doğru�olduğuna�inandığı�

mezhebiyle�amel�etmesidir.�Taassup� ise�mukallidin�ne�yapacağını�bilememesi�

(se�âhet),�başka�bir�mezhebin�mensubuna�ve�onun�kusurlu�olduğunu�düşündüğü�

görüşlerine�hoşgörüsüz�davranmasıdır.�Bu�ise�câiz�değildir,�zira�Müslümanlar,�

hakkın� arayışında� oldukları� sürece� doğruluk� üzeredirler.”�Ħizânetü’r-rivâyât�

�’l-fetâvâ17�adlı�eserin�sahibi�de�Fahru’l-İslâm’la�aynı�görüşte�olduğunu�belirt-

miştir.

15� Muhammed� b.� Abdirreşîd� b.� Nasr� b.� Muhammed� Ebî� Bekr,� Rüknüddîn� İbnu� Ebi’l-Meğâ�îr�

el-Kirmânî� (ö.�565/1170).�Hadisçi�ve�Hane�î�fakihi�olup,�Kirmânî’nin� (ö.� 543/1148)� talebelerin-

dendir.�Eserleri:�Cevâhiru’l-fetâvâ,�Zehretü’l-envâr�(hadis�sahasında).�Ayrıca�bk.�Abdulhay�Leknevî,�

el-Fevâ’idu’l-behiyye,�90;�İsmâil�Paşa�el-Bağdâdî,�Îżâĥu’l-meknûn,�1/619;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�6/20�

16� Ali� b.� Muhammed� b.� Hüseyin� b.� Abdülkerîm,� Ebu’l-Hasen,� Fahru’l-İslâm,� el-Pezdevî� (ö.�

482/1089).�Hane�îlerin�büyük�fakih�ve�usûlcülerindendir.�Nesef�yakınlarındaki�Pezde�kalesine�

mensup�olup�Semerkant’ta�ikamet�etmiştir.�Ayrıca�bk.�İbn�Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim,�205-206;�

Kureşî,�el-Cevâhiru’l-muđıyye,�241;�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�209-211;�Ebü’l-Hayr�İsâmüd-

dîn�Ahmed�Efendi�Taşköprizâde,�Mi�âĥu’s-sa‘âde�ve�miśbâĥu’s-siyâde��î�mevżûʻâti’l-‘ulûm�(Kahi-

re:�Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse,�1968),�2/54;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�4/32�

17� Kādî�Cuken�Kücerâtî�el-Hane�î�el-Hindî�(ö.�930/1523�veya�920/1514)

Page 47: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

167

İbn�Kādî�Simavna�ise�Câmi‘u’l-Fuśûleyn18�adlı�eserinde�şöyle�demektedir:�

“Hane�î�bir�mukallidin�mezhebe�aykırı�meselelerde�Mâlik�ve�Şâ�î’nin�görüşünü�

alması� câiz� değildir.�Fakat�mezhebine� aykırı� hüküm�veren�hâkimin�görüşünü�

uygulayabilir.”

Allâme�Kādî�Abdülcebbâr�el-Hane�î’nin19 el-Ķunye�adlı�eserinde şöyle�den-

miştir:�“Hane�î�biri,�Şâ�î�âlimlerden�fetvâ�istediğinde,�aldığı�cevap�kendi�mez-

hebine�uygun�olursa�(bile)�bu�fetvâ�ile�amel�etmesi�câiz�değildir.20�Bir�erkek�veya�

kadının�Şâ�î�mezhebinden�Hane�î�mezhebine� veya�Hane�î�mezhebinden�Şâ�î�

mezhebine�geçmesi�câizdir.�Fakat�mezhebin�tamamında�geçiş�yapmalıdır,�tek�bir�

meselede�geçiş�câiz�değildir.”�Fuśûlu’l-bedâi‘�adlı�eserin�sahibi�Molla�Fenârî21,�bu�

görüşte�kendisine�muvâfakat�etmiştir.�

18� Künyesi�Mahmûd�Bedreddin�b.�İsrâil�b.�Abdilazîz�olup,�İbn�Kādî�Simavna�yahut�Şeyh�Bedreddin�

(ö.�1420/823)�nâmıyla�bilinen�meşhur�kadı,�mutasavvıf�ve�Hane�î�fakihe�ait�bir�eserdir.�Babası�Simavna�Kalesi’nde�kadılık�yapmış�olan�Mahmûd�Bedreddin,�Simavna’da�doğmuş�ve�burada�eği-

tim�görmüştür.�Önce�Konya’ya,�peşinden�Mısır’a�gitmiş,�hac�vazifesinin�ardından�tasavvuf�eği-timi�alarak�mürşid�sıfatıyla�Tebriz’e�geçmiştir.�Timur’un�iltifatına�mazhar�olan�Şeyh�Bedreddin,�

daha�sonra�Mısır’a�dönmüş�ve�peşinden�Anadolu’ya�vararak�en�nihayetinde�Edirne’ye�yerleşmiş�

ve�anne�babası�ile�birlikte�burada�bulunmuştur.�Daha�sonra�kazasker�olarak�vazife�alan�Şeyh�Bed-reddin,�bir�i�iraya�maruz�kalarak�hapsedilmiş,�ardından�Rumeli’deki�Zağra�bölgesine�kaçmıştır.�

Saltanatı� istemekle�suçlanmış�ve�yakalanarak�Siroz’da�öldürülmüştür.�Eserleri�arasında�Hane�î�

fıkhına�dair�Letâifu’l-işârât�ve�bu�esere�Teshîl�adıyla�yazdığı�bir�şerh�ile�Câmi‘u’l-Fuśûleyn�adlı,�mü�î�ve�hâkimlerin�elinden�düşürmedikleri�ve�sadece�muâmelât�konularını�içeren�meşhur�eseri�

yer�almaktadır.�Müellif�bu�son�eserinde�Fuśûl�adlı�iki�eseri�cem�etmiştir�ki�bunlar;�Ebü’l-Feth�Zeynüddîn�Abdurrahmân�b.�Ebî�Bekr�b.�Ali�el-Ferğânî�el-Mergīnânî el-Fakîh�el-Hane� î’ye�(ö.�

1272/670)�ait�Fuśûlu’l-‘imâd�ile�Mahmûd�b.�Hüseyin�Mecdüddîn�el-Usruşûnî�el-Fakîh�el-Ha-

ne�î’ye�(ö.�1234/632)�ait�Fuśûlu’l-usruşûnî�adlı�eserlerdir.�Ayrıca�bk.�Kâtip�Çelebi,�Keş�’ž-žunûn, 1/566,�7772,�767,�2/1676,�1807;�İsmâil�Paşa�el-Bağdâdî,�Hediyyetü’l-‘âri�în,�2/410;�Taşköprizâ-

de,�Mi�âĥu’s-sa‘âde,�2/148;�Leknevî,� el-Fevâ’idü’l-behiyye,� 533;�Kehhâle,�Muʻcemü’l-mü’elli�în,�

12/152;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�3/344,�7/6,�165,�16�

19� Mansur�b.�Muhammed�b.�Abdilcebbâr�b.�Ahmed�el-Mervezî�es-Sem‘anî,�et-Temîmî�el-Hane�î�–sonraları�eş-Şâ�î–�Ebu’l-Muza�er�(ö.�1096/489).�Merv’de�doğan�ve�orada�vefat�eden�müfessir,�

hadisçi�âlim�zât.�Horasan�kadılığını�yapmış,�Nizamü’l-Mülk�tarafından�Merv’de�akranlarına�üs-

tün�tutulmuştur.�Ayrıca�bk.�Taşköprizâde,�Mi�âĥu’s-sa‘âde,�2/191;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�7/30�

20� Çünkü�başka�mezhep�âliminden�alınan�fetvâ,�kendi�mezhebine�uygun�olduğunda�alınabilir,�ay-kırı�olduğunda�alınamaz�anlayışı�yanlıştır.�Zira�bir�mezhebin�haklılığını/doğruluğunu�kabul�eden�

mukallid�için�diğer�mezheplerin�görüşleri�bâtıldır.�Önceki�sayfada�Pezdevî’den�bu�görüş�nakle-

dilmiştir.

21� Muhammed�b.�Hamza�b.�Muhammed,�Şemseddîn�el-Fenârî�veya�Molla�Fenârî�(ö.�1431/834).�Mantık�ve�usûl�âlimi.�Ayrıca�bk.�Taşköprizâde,�Mi�âĥu’s-sa‘âde,�1/452;�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-be-

hiyye,�274;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�6/1�

Page 48: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

168

Molla�Şems�el-Kuhistânî’ye22 ait olan en-Nüķāye’nin�şerhinde�şu�ifadeler�yer�

almaktadır:�“Mu‘tezile�gibi�birden�fazla�doğrunun�olabileceğini�kabul�edenlerin�

avama,� her�mezhepten� dilediği� hükmü� alma� hakkı� tanıdıkları� bilinmektedir.�

el-Keşf�adlı�eserde�geçtiği�üzere,�Hane� î�âlimler�gibi�hakkı�tek�kabul�edenler�ise�

avamın�bir�tek� imama�bağlanmasını� zorunlu�görmüşlerdir.�Kişi�her�mezhebin�

mubahlarını�aldığında�–Fakîh�Saîd�b.�Mesʻûd’a23 ait Tahâvî24�Şerhi’nde�yer�aldı-

ğı�gibi–�tam��âsık�olur.�Bu�nedenle�–el-Cevâhir’de�yer�aldığı�üzere–�mezhepte�

salâbet,�yani�mezhebin�hak�ve�doğru�olduğuna�inanmak�gerekir.�Mezhebimizin�

ileri�gelen�âlimleri;�“Mezhebimiz�doğru,�ancak�hataya�ihtimali�var;�muhali�eri-

mizin�mezhebi�ise�yanlış,�ancak�doğruya�ihtimali�var”�demişlerdir.

Kādîhân’ın�el-Fetâvâ’sında�şu�husus�yer�almaktadır:�“Hane� î�bir�kişi,�boşa-

masını�evlenmesine�bağlayarak�(“Evlenirsem�eşim�benden�boş�olsun”�diye�ye-

min� ederek)�bir� kadınla� evlense� ve� durumu�kadıya� da�bildirmese,� fakat�Şâ�î�

bir�âlim�ona�boşamanın�gerçekleşmediği� fetvâsını�verse�bu�kişinin�mezhebini�

bırakıp�onun� fetvâsıyla� amel� etmesi� gerekmez,� zira�Şâ�î�âlimlerin�değil,�Ha-

ne�î�âlimlerin�görüşüne�uyması�gerekir;�Şâ�îlerin�fetvâsı�onun�için�delil�olmaz.”�

Muħtârâtu’n-nevâzil� adlı� eserde� de,� “Şâ�îlerin� fetvâsı� onun� için� delil� olmaz”�

ifadesi�yer�almaktadır.

el-Cevâhir�isimli�eserde�şu�ifadeler�yer�almaktadır:�“Yukarıda�geçen�mese-

le� için� (kişinin�boşamasını� evlenmesine�bağlama�meselesi)�Hane�î�mezhebine�

mensup�birisi,�Şâ�î�mezhebine�mensup� olduğunu� söyleyen25�birisinden� fetvâ�

22� Şemsüddîn�Muhammed�el-Kuhistânî�(ö.�953/1546).�Hane�î�bir�fakih�olup�Buhara’da�mü�îlik�yapmıştır.�Kitapları;�Câmi‘u’r-rumûz��î�şerĥi’n-Nüķāye�(Sadrüşşerîa’nın�[ö.�747/1346]�eseri�üze-

rine�bir�şerh),�Muħtaśaru’l-Viķāye.�Ayrıca�bk.�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�7/�

23� Muhammed�b.�Süleyman�b.�Sa‘d�b.�Mes‘ûd�er-Rûmî�el-Hane�î,�Ebû�Abdillâh�Muhyiddîn�Kâ�-

yeci�(ö.�879/1474).�Aklî�ilimlerde�büyük�âlimlerdendir.�Ayrıca�bk.�Taşköprizâde,�Mi�âĥu’s-sa‘â-de,�1/454;�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�279-278;�Ziriklî,�Aʻlâm,�6/150.

24� Ebû�Câfer�Ahmed�b.�Muhammed�b.�Selâme�b.�Seleme�el-Ezdî�et-Tahâvî�(ö.�321/933).�Mısır’da�

Hane�îlerin�riyâseti�kendisine�geçmiştir.�Ayrıca� bk.�Kureşî,� el-Cevâhiru’l-muđıyye,�71-72;� İbn�

Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim,�101-102;�İsmâil�Paşa�el-Bağdâdî,�Hediyyetü’l-‘âri�în,�1/58;�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�59-63;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�1/20�

�Filan�adam�başkasının�şiirini�veya�sözünü�intihal�etti”�demek,�bir“ ������ف���ش�ر�غير�����قو��غير� 25

kimsenin�başkasının�şiir�veya�sözünün�kendisine�ait�olduğunu�iddia�etmesi�anlamına�gelirkenف��� ���ise�bu�kişinin�kendisini�bir�mezhebe�veya�kabileye�nisbet�ettiği�anlamınaن����مذ���كذ�����ق�ي�ة�كذ�gelir.�Ayrıca�bk.�Ebû�Nasr�İsmâil�b.�Hammâd�el-Cevherî,�eś-Sıĥâĥ�tâcü’l-lüġa�ve’s-sıĥâĥu’l-‘Arabiy-

ye,�thk.�Ahmed�Abdülğa�ûr�Attâr�(Beyrut:�Dâruʼl-İlm�li’l-Melâyîn,�1987),�102�

Page 49: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

169

istese,�o�da�boşamanın�gerçekleşmediği�fetvâsını�verse,�Hane�î�mezhebine�men-

sup�olan�kişinin�bu�görüşle�amel�etmesi�câiz�değildir�demişlerdir.�Ben�de�bu�ko-

nuda�onların�söylediklerine�katılıyorum.�Kişinin�inandığına�aykırı�davranması,�

diyaneten�helal�olmaz.”

Ben� şöyle� derim:� Ebû�Yûsuf� ve� İmam�Muhammed’in� bayram� namazını�

İbn�Abbâs’ın�görüşüne�göre�kıldırması�meselesinde�olduğu�gibi,�halifenin�emri�

veya�hâkimin�leh�veya�aleyhte�hüküm�vermesi�durumunda�söz�konusu�hükme�

uyulması�gerekir.

el-Hâdî�adlı�eserde,�“Eğer�söz�konusu�meseleyi�Hane�î�bir�kadıya�intikal�et-

tirirlerse�ve�kadı�da�nikâhın�sahih�olduğuna�hükmederse,�Hane�î�kadının�verdiği�

bu�hüküm,�ancak�Şâ�î’nin�görüşünün�bu�meselede�doğru�olduğuna�inanmış�ve�

ona�göre�ictihad�etmiş�olması�durumunda�sahih�olur”�denilmiştir.�el-Cevâhir’de�

de�aynı�husus�yer�almaktadır.�el-Bedâi‘de26�“Hâkimin�mezhebine�muhalif�ictihad�

etmesi,�ancak�ictihadının�doğruluğuna�inanması�ve�ictihadının�onu�bu�inancına�

sevk�etmesi�şartıyla�geçerli�olur”�denilmiştir.�

Ben�şöyle�derim�ki;�Ħulâśa27�adlı�eserde�geçtiği�üzere,�sadece�geleceğe�atfe-

dilen�(izâfet)�yeminler�konusunda�Şâ�î’nin�görüşüyle�amel�etmenin�câiz�olduğunu�

istisna� edersek,�bu�konuda� anlattıklarımızın� doğruluğu� hususunda�herhangi�bir�

ihtilaf� kalmaz.�Nitekim�İmam� Zahîrüddîn� el-Mergīnânî28� şöyle� demiştir:� “Şâ�î�

mezhebine�mensup�birinin�görüşüne�başvurmak,�ancak�geleceğe�atfedilen�yemin-

lerde�câizdir.”

el-Ķunye�adlı�eserde�zikredildiğine�göre�Abdusseyyid�el-Hatîbî’ye,�evliliğini�

üç� talakla� boşamaya� bağlamış� (yani� “Evlendiğim� an� karım�üç� talakla�boş�ol-

sun”�demiş)�bir�adama,�Şâ�î’ye�göre�yemininin�bozulmadığı�söylense,�bu�sebeple�

adam,� itimat�edilen�bir�müctehid�olduğunu�göz�önüne�alarak�onun�görüşünü�

tercih�etse,�bu�onun�için�câiz�midir,�diye�soruldu.�Hatîbî,�“Irak�meşâyihine�göre�

evet,�Horasanlılara�göre�hayır”�şeklinde�cevap�verdi.

26� Alâüddîn�Ebû�Bekr�b.�Mes‘ûd�b.�Ahmed�el-Kâsânî,�Bedâiʻu’ś-śanâiʻ� �î� tertîbi’ş-şerâiʻ�(Beyrut:�Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,�1986),�6/14�

27� Bu�eser,�Tâhir�b.�Ahmed�b.�Abdirreşîd�b.�el-Hüseyin,�İ�ihârüddîn�el-Buhârî’ye�(ö.�542/1147)�aittir.�Kendisi� Buharalı�olup�Hane�îlerin� büyük� fakihlerindendir.�Ayrıca�Ħulâśatü’l-fetâvâ,� el-

Vâķı‘ât,� en-Niśâb� adlı� eserleri� de� vardır.�Ayrıca� bk.� İbn�Kutlubuğa,� Tâcu’t-terâcim,� 172-173;�

Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�146-147;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�3/2�

28� Hasan� b.�Ali�Zahîrüddîn�el-Kebîr� b.�Abdilazîz� el-Mergīnânî,�Zahîrüddîn�Ebü’l-Mehâsin� (ö.�506/1113).�Bk.�Kureşî,�el-Cevâhiru’l-muđıyye,�131;�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�107-10�

Page 50: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

170

Mecdü’l-Eimme�et-Tercümânî,29�“Bu�konuda�Şâ�î�mezhebiyle�amel�etmek-

te�bir�beis�yoktur.�Zira�sahabenin�birçoğu�kendisiyle�aynı�kanaattedir”�demekte-

dir.�Devamında�da�yine�şöyle�demektedir:�“Bu�konuda�Şâ�î’nin�görüşüyle�amel�

etmekte�bir�beis�olmadığına�göre�şüphe� azalmıştır�ve�bir�hâkim,�şartı� feshet-

meye�hükmederse�helaldir�görüşü�sahih�olur.�Bu,�umûm-ı�belvâdandır�ve�bu�

konuda�büyük�bir�ruhsat�vardır.”�Ben�de�derim�ki;�daha�önce�geçtiği�gibi,�tel�îk�

yapmamak�şartıyla�bu�mümkündür.

Molla�Ali�el-Kārî30�de�bu�hususu�şöyle�delillendirmektedir:� “Her�mukal-

lid�müctehid,�bazı�meselelerde�kendi�mezhep�imamından�başkasının�görüşüyle�

amel�edebilir.�Ancak�tel�îke�düşmemek�için�söz�konusu�mesele� ile�ilgili�diğer�

hususlara�da�dikkat�etmelidir.�Tev�k�Allah’tandır.”

Ben�şöyle�derim:�Geleceğe�atfedilen�yeminin,�mezhep�imamının�dışındaki�

bir�müctehidin� görüşüyle� amel� yasağından� istisna� edilmesi� gerçeğe� aykırıdır.�

Gerçek� ise� istisnanın� olmamasıdır.� Çünkü� en-Nehru’l-�â’iķ31� adlı� eserin�mü-

elli�nin�naklettiğine�göre�ez-Zâhidî32�şöyle�demiştir:� “İmam�Muhammed’den�

gelen� bir� rivayette� geleceğe� atfedilen� yeminlerin� gerçekleşmeyeceği� görüşüne�

vâkıf�oldum.�Hârizm33�bölgesi�ulemasının�çoğu�da�bu�görüşle�fetvâ�vermiştir.”

29� Bk.�Kureşî,�el-Cevâhiru’l-muđıyye,�532-53�

30� Ali�b.�Sultan�Muhammed�Nûreddîn�el-Molla�el-Herevî�el-Kârî�(ö.�1014/1606).�Hane� î�fuhaka-

sından�olup�zamanında�ilmin�önde�gelen�simalarından�idi.�Ayrıca�bk.�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-be-

hiyye,�515-517;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�5/�

31 en-Nehru’l-�â’iķ��î�şerĥi’l-Kenz,�Ömer�b.�İbrâhim�b.�Muhammed�Sirâcüddîn�İbn�Nüceym’e�(ö.�1005/1596)�ait�bir�eserdir.�İbn�Nüceym,�Mısırlı�Hane�î�bir�fakihtir.�Bk.�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�5/3�

32� Bu�zât,�kuvvetle�muhtemel�Muhtâr�b.�Mahmûd�b.�Muhammed�Ebu’r-Recâ‘�Necmüddîn�ez-Zâ-hidî�el-Ğazmînî’dir�(ö.�658/1260).�Kendisi�Hane�î�mezhebine�mensup�büyük�fakihlerden�biridir.�

Hârizm’e�bağlı�Ğazmin�ahalisinden� olup,� sonraları�Bağdat� ve�Rum�diyarına�göç� etmiştir.�Ki-tapları�arasında�el-Ĥâvî��’l-fetâvâ�adlı�eser�bulunmaktadır.�Bk.�İbn�Kutlubuğa,�Tâcu’t-terâcim,�

295-296;� Kureşî,� el-Cevâhiru’l-muđıyye,� 396-397;� Leknevî,� el-Fevâ’idu’l-behiyye,� 349;�Ziriklî,�

el-Aʻlâm,�7/19�

33� Ceyhun�nehrinin�iki�yakasında�kurulmuş�olup,�en�büyük�kasabası�Biheytal’dır.�Başka�kasabaları�

da�vardır.�Ayrıca�bk.�Muhammed�b.�Ahmed�el-Makdîsî,�Aĥsenu’t-teķāsim��î�ma‘rifeti’l�eķālim,�

thk.�Gazi�Tuleymat�(Dımeşk:�Dâru’n-Neşr,�1980),�225-22��Horasan�şehirlerinden�birisi�olup�

küçük�bir�kasabanın� ismidir.�Horasan’ın� en� büyük� şehri�Kıyla’dır.�Bazıları�Kıyla,� Hârizm’dir�demişlerdir.� Ayrıca� bk.� Muhammed� b.� Abdilmün‘im� el-Himyerî,� er-Ravżu’l-mi‘ŧâr� �î� ħabe-

ri’l-aķŧâr,�thk.�İhsan�Abbas�(Beyrut:�Müessesetü�Nâsır�es-Sekâfe,�1980),�22�

Page 51: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

171

“Amelden�sonra�taklid�ve�tel�îkin�câiz�olduğunu�gösteren�bazı�ferʻî�fetvâlar�

nakledilmektedir.�Bunlardan�biri�şöyledir:�Bir�gün�Ebû�Yûsuf ’a�Cuma�namazını�

kılıp�insanlar�dağıldıktan�sonra�yıkandığı�hamamın�kuyusunda�fare�bulunduğu�

haberi�verildi.�Bunun�üzerine�Ebû�Yûsuf�da� ‘Medineli�kardeşlerimizin�“Su�iki�

kulle34�miktarını�bulunca�necaset�taşımaz”�35�görüşüyle�amel�edelim’�diye�karşılık�

verdi”� şeklindeki�rivayeti�biri�delil�olarak�sunarsa,�o�kimseye�bu�olayın�tel�îkin�

cevâzına�delil�teşkil�etmesi�gerçekten�çok�zayı�ır�şeklinde�cevap�verilir.�Nitekim�

Cevâhiru’l-fetâvâ’da36�bu�rivayet�geçse�bile�el-Hâvî’37�adlı�eserde�Ebû�Yûsuf ’un�

bu�görüşte� altı� ay� kaldığı,� sonra�Ebû�Hanîfe’nin� görüşüne� geçtiği�belirtiliyor�

denmiştir.�Gerçekten�en�sahih�görüşe�göre�abdestte�niyet,�kaplama�mesh�yap-

mak�ve�tertibe�riayet�etmek,�Kâsım�b.�Kutluboğa’nın�Taśĥîĥu’l-Ķudûrî’sinde�de�

belirtildiği�üzere�Hane�îlerde�sünnettir.�Buna�göre�söz�konusu�olayda�tel�îkin�

cevâzına�delil�yoktur.

Bu� hadisenin� amelden� sonra� taklidin� cevâzına� delalet� etmesine� gelince,�

el-Ķunye�sahibi�ez-Zâhidî,�olayda�ihtila�ı�konunun�iadesini�delillendirerek�tak-

lide�cevâzın�söz�konusu�olmadığını�şu�şekilde�göstermiştir:�“Ebû�Yûsuf ’tan�riva-

yet�edildiğine�göre�o,�bir�gün�hamamdan�çıkıp�insanlara�namaz�kıldırır.�Sonra�

hamam� sahibi� hamamın� deposunda� fare� bulunduğunu�kendisine�haber� verir.�

Bunun�üzerine�Ebû�Yûsuf�guslederek�namazını�iade� eder,� fakat� cemaate�iade�

etmelerini�söylemez�ve�bu�konuda,�‘Benim�ictihadım�beni�bağlar,�başkasını�de-

ğil;�bu�suyun�temiz�oluşunda�büyük�bir�ihtilaf�yoktur’�şeklinde�görüş�bildirir.”

34� el-Kulle:�Şam� ve�Hicaz’da�mâruf�büyük�küp�anlamına� gelir.�Ezherî,�Kılalihecer�bilinen�bir�su�kabı�olup�çok�miktarda�su�almaktadır.�Onun�dolu�hâli�iki�kulleyi�dolduracak�hacimdedir.�Bana�

göre�kılal�diye� adlandırılması,�dolması�durumunda�yükselmesinden�dolayıdır.�İmam�Şâ�î�kul-

leteyni�beş�kırbayla�takdir�etmiştir.�Ashabı�ise�ağırlık�olarak�500�rıtıl�miktarıyla�ölçmüşlerdir.�Her�bir�kırba�100�rıtıl�ağırlığındadır.�Ayrıca�bk.�Ebü’l-Feth�Nâsırüddîn�b.�Abdisseyyid�b.�Ali�b.�

el-Muttarizî,�el-Muġrib��î�tertîbi’l-Mu‘rib,�thk.�Mahmud�Fahûrî�-�Abdulhamid�Muhtâr�(Beyrut:�Mektebetu�Lübnan,�1999),�2/2�

35� Buhârî,� “Büyû‘”,�34;�Beyhakî,�“Büyû‘”,�8��Ebû�Dâvûd,�“Ŧahâre”,�33;�Tirmizî,� “Ŧahâre”,� 49;�Nesâî,�“Ŧahâre”,�44;�İbn�Mâce,�“Ŧahâre”,�74-7�

36� Muhammed�b.� Abdirreşîd� b.�Nasr� b.�Muhammed�Ebî� Bekr�Rüknüddîn� İbn� Ebi’l-Muğâ�rî�

el-Kirmânî� (ö.� 1170/565).� Hane�î� fıkıh� ve� hadis� âlimi.� Ayrıca� bk.� İsmâil� Paşa� el-Bağdâdî,�

Îżâĥu’l-meknûn,�1/619;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�7/19�

37� Muhammed�b.�İbrâhim�b.�Enüş�b.�İbrâhim�b.�Muhammed,�Ebû�Bekr�el-Hasîrî�(ö.�1107/500).�Buharalı�Hane�î� fakih.� Irak,�Hicaz�ve�Horasan’da�hadis�yazmış,�Buhara’da� vefat�etmiştir.�Bk.�

Kureşî,�el-Cevâhiru’l-muđıyye,�299;�Kâtip�Çelebi,�Keş�’z-zunûn,�1/624;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�5/29�

Page 52: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

172

Ben�şöyle�derim:�Alınması�gereken�görüş�budur.�Çünkü�müteahhir�âlim-

ler,�ihtila�ı�bir�konudan�dolayı�namazı�bozulan�bir�imamın,�namazı�iade�etmesi�

gerektiği�konusunda�ittifak�etmişlerdir.�Mecma‘u’l-fetâvâ’nın38�müelli��bu�ko-

nuyu�şöyle�değerlendirir:�“İmam�ihtila�ı�konuda�namazın�bozulduğunu�anlarsa�

iadesini�emretmemesi�câiz�olmaz.�Bu�konuda�zann-ı�gâlibine�göre�amel�etmesi�

vâciptir.”

el-Ķunye’de�ise�konuyla�ilgili�olarak,�“İmamın,�bu�meselede�zann-ı�gâlibi-

ne�göre�amel�etmesi�vâciptir”�bilgisi�yer�almaktadır.�Ħizânetü’l-fukahâ’da39�ise�

“İmam�cemaate�namaz�kıldırdıktan�sonra�abdestsiz�olduğunu�anlarsa�abdest�alıp�

namazını�iade�etmesi�gerekir.�Fakat�cemaat�farkına�varmamışsa�iade�etmesi�ge-

rekmez”�bilgisine�yer�verilmiştir.

Taklidde� tel�îkin� câiz� olmadığı� görüşünüz� el-Ķunye’de� ‘Aynu’l-Eimme�

el-Kerâbisî’den40� nakledilen� fetvâ� ile� reddedilmektedir.� Çünkü� bu� olay,� tak-

lidde� tel�îkin� câiz� olduğunu� göstermektedir.�Olay� şöyledir:� “Yaşlı� bir� kadın,�

Kerâbîsî’nin�yanında�Fâtiha�suresini�okudu.�Okuyuşunda�namazı�bozacak�bir�şey�

vardı.�Kerâbîsî,�ona�yanlışını�düzeltmesini�söyledi.�‘Geçmişteki�namazı�ne�ola-

cak?’�diye�sorulduğundaysa�şöyle�dedi:�‘Geçmiş�namazını�kaza�etmesi�gerekmez,�

çünkü�bu�hata�Şâ�î’ye�göre�Fâtiha’nın�dışındadır.’�Bakarhî41�ona�şöyle�demiştir:�

‘Böyle� fetvâ� vermen�güzeldir,� fakat�Şâ�î’ye� göre� namazın� bozulmaması,�Fâti-

ha’nın� dışındaki�okuyuşlardaki�hata� ile� sınırlıdır.’�Kerâbîsî�de� buna,� ‘Şâ�î’nin�

38� Ahmed� b.�Muhammed�b.� Ebî� Bekr� el-Hane�î� (ö.� 1128/522).�Mecma‘u’l-fetâvâ’sını�mutavvel�

olarak� yazdıktan�sonra� onu�Ħizânetü’l-fetâvâ�adıyla� ihtisar� etmiştir.�Ayrıca� bk.� Kâtip�Çelebi,�

Keş�’ž-žunûn,�1/703;�2/1197,�1603;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�1/2�

39� Hane�î� imamlarından,� aynı� zamanda�sû�î� ve�zâhid� bir� allâme�olup,�Ebü’l-Leys� İmâmu’l-hüdâ�lakabıyla�da�bilinen�Nasr�b.�Muhammed�b.�Ahmed�b.�İbrâhim�es-Semerkandî’ye�(ö.�983/373)�

ait� bir�eserdir.�Ayrıca�bk.� İbn�Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim,� 310;�Kureşî,� el-Cevâhiru’l-muđıyye,�

415-416;�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�362;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�7/2�

40� Hüseyin�b.�Ali�b.�Yezîd�Ebî�Ali�el-Kerabâsî�(ö.�248/863).�İmam�Şâ�î’nin�önde�gelen�ashâbın-dan�fakih�zât�olup,�Bağdat’ta�epey�müddet�hadis�dinlemiş,�İmam�Şâ�î�ile�beraber�bulunmuş�ve�

kendisinden�ilim�almış.�Ayrıca�bk.�Ebû�Abdillâh�Şemseddîn�Muhammed�b.�Ahmed�b.�Osman�

ez-Zehebî,�Siyeru�a‘lâmi’n-nübelâ�(Kahire:�Dâru’l-Hadîs,�2006),� 12/79;� el-Mevsû‘atu’l-fıķhiyye�el-Kuveytiyye,�22/3��

41 Muhammed�b.�İshâk�b.�İbrâhim�el-Bakarhî�el-Bağdâdî�(ö.�481/1088).�Bakarhî,�Bağ-dat�dolaylarındaki�bir�köyün�adıdır.�Kadılık�ve�ilimle,�özellikle�de�hadis�ilmiyle�iştihar�etmiş�bir�aileye�mensuptur.�Ayrıca�bk.�Mahmûd�b.�Süleyman�el-Kefevî,�Ketâ’ibu�a‘lâ-mi’l-aħyâr�min�fuķahâi�meźhebi’n-Nu‘mân,�thk.�Sa�et�Köse�v.dğr.�(İstanbul:�Mektebe-tü’l-İrşâd,�2017),�2/432;�Zehebî,�Siyeru�a‘lâmi’n-nübelâ,�19/38�

Page 53: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

173

mezhebinden�namazda�okunan�yanlış�kıraatın,�Fâtiha’nın�farz�kabul�edilmemesi�

hâlinde�namazı�bozmayacağı�görüşünü�aldım’�şeklinde�karşılık�vermiştir.”

Ben� ise�şöyle� derim:�Bu� itiraz�uygun� değildir.�Çünkü� Şâ�î’nin,� namazda�

Fâtiha�dışındaki�okuyuş�hatasının�namazı�bozmayacağı�ile�ilgili�görüşüyle�amel�

etmek,�taklid�etmeden�ibadetin�sahih�olduğunu�ve�makbul�bir�müctehidin�sö-

züne�uyan�görüşle�amel�edilebileceğini�gösterir.�Ulemadan�nakledilen�bilgiler,�

tel�îkin�câiz�olmadığını�açıkça�göstermektedir.�Buradaki�uygulama,�bu�değerli�

âlimin�görüş�ve�tercihidir.�Fakat�bu�görüş,�olay�gerçekleştikten�sonraki�durumla�

sınırlı�olup�öncesi�için�geçerli�değildir.�Buna�dikkat�edilmelidir.

el-Hidâye42�müelli�nin�konuyla�ilgili�olarak�Muħtârâtü’n-nevâzil’de�naklet-

tiklerinden�biri�de�şudur:�“Bir�kişi�vitir�namazını�tek�rekat�kılsa,�sonra�üç�rekat�

olduğu�kanaatine� varsa� geçmiş�namazlarını� iade�etmez,� çünkü�bu� ihtila�ı� bir�

konudur.�Ancak�kaç�rekat�olduğunu�bilmeden� tek�rekat�kılsa,�sonra�üç�rekat�

olduğunu�öğrense�yeniden�kılması�gerekir.”

el-Ķunye’de� şöyle� bir� ifade� bulunmaktadır:� “Şerefu’l-Eimme� el-Mekkî;�

‘Hane� î�bir�kimse,�Şâ�î�mezhebindeki�vücudun�herhangi�bir�yerinden�akan�kan�

abdesti�bozmaz�şeklindeki�hükmü�duyduğu�için�bir�yeri�kanadığında�abdest�al-

mazsa�namazı�iade�etmesi�gerekir’�demiştir.”

İbn�Emîru�Hâc43 Şerĥu’t-Taĥrîr�adlı�eserinde�şu�ifadeye�yer�verir:�“Amelin�

dayanağının�taklid�olduğu�bilinmelidir.�Ayrıca�bir�Müslümanın�bir�olayda�yapa-

cağı�amel,�ancak�herhangi�bir�müctehidi�taklid�ile�câiz�olur.”

� İbn� Nüceym’in44� kendi� risâlesinde� açıkça� geçen,� “et-Taĥrîr’in� sonunda-

ki�tel�îkin�yasak�olduğunu�belirten�ifade,�bazı�müteahhir�âlimlerin�görüşüdür,�

mezhebin�görüşü�değildir”�şeklindeki�itiraza�da�şöyle�cevap�veririz:�Tel�îkin�câiz�

olmadığı�görüşünün�mezhebe�aykırı�olduğunu�kabul�etmiyoruz.�Aksine�mezhe-

bin�görüşü�tel�îkin�câiz�olmamasıdır.�Çünkü�tel�îkin�cevâzı,�mukallidin�şartlara�

42� Ebu’l-Hasen�Burhânüddîn�Ali�b.�Ebî�Bekir�b.�Abdilcelîl�el-Ferğânî�el-Mergīnânî (ö.�593/1197).�Ayrıca�bk.�Zehebî,�Siyeru�a‘lâmi’n-nübelâ,�21/232;�Kureşî,�el-Cevâhiru’l-muđıyye,�357;�İbn�Kut-

luboğa,�Tâcu’t-terâcim,�206-207;�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�230-23�

43� Ebû�Abdillâh�Şemsüddîn�Muhammed�b.�Muhammed�(ö.�879/1474).�Halepli�Hane� î�fakih.�İbn�

Emîru�Hâc�künyesiyle�bilinmekte�olup,�kendisine�İbnü’l-Muvakkit�de�denirdi.�Ayrıca�bk.�Zehe-bî,�Siyeru�a‘lâmi’n-nübelâ,�5/285;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�7/4�

44� Zeynüddîn�b.� İbrâhim�b�Muhammed�(ö.�970/1563).� İbn�Nüceym�künyesiyle� meşhur�Mısırlı�

Hane�î�fakih.�Ayrıca�bk.�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�3/6�

Page 54: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

174

riayet�etmeksizin�taklid�etmesinden�kaynaklanmaktadır.�Oysa�daha�önce�geçtiği�

gibi�bir�mezhebi�taklidde�birtakım�şartlar�söz�konusudur.

İbn�Emîru�Hâc,�Menâsik�adlı�eserinde�hükmü�önceki�paragra�a�geçtiği�gibi�

tespit�etmekte,�İbn�Nüceym�ise�el-Baĥru’r-râ’iķ’te�onu�onaylamakta�ve�kendisi-

ne�herhangi�bir�eleştiri�yöneltmemektedir.�Ayrıca�müteahhir�âlimlerden�Allâme�

Muhammed�Bedrüddîn�eş-Şehâvî�el-Hane�î�de�İbn�Emîru�Hâc’ın�bu�konudaki�

görüşünü�İbn�Nüceym’den�önce�onaylamıştır.

Bu�konudaki�delillerden�biri�de�üçüncü�bir�görüş�ortaya�atan�müctehidin�

önceki�ihtilafı�ortadan�kaldırmamasıdır.�

Müellif�(Bezzâzî),�el-Fetâva’l-Bezzâziyye’de45�şunu�ifade�etmiştir:� “Hârizm�

ulemasından�bazıları�İmam�Şâ�î’nin�mezhebini�esas�alarak�kıraatta�yapılan�ha-

tanın� namazın� fesâdına� yol� açmayacağı� görüşünü� tercih�etmişlerdir.�Bâkarhî,�

bu�kişilere� İmam�Şâ�î’nin� görüşünün� Fâtiha’nın� dışındaki� kıraat� için� geçerli�

olduğunu�söyleyerek�yanıt�vermiştir.�Bâkarhî’nin� bu� itirazı�üzerine�kendisine,�

Şâ�î’nin�görüşünün�herhangi�bir�kayıt�olmaksızın�mutlak�olarak�tercih�edildiği�

şeklinde� cevap� verilmiştir.� İmam�Muhammed’in� sözünde� yer� aldığı�gibi�mü-

ctehid�delile�bağlıdır,�delili� söyleyene�değil.�Öyle�ki�kadı’nın�sözüyle�gâib�kişi�

hakkında�nikâhın�sıhhatine�hükmedilebilir.

“Hâkimin�geleceğe�atfedilen�yemin�bâtıldır�hükmünün�geçerli�olması,�tel-

�îkin�câiz�olduğunun�delilidir.�Çünkü�velisiz�veya�mehirsiz�nikâh�akdini�kapsa-

maktadır”�şeklindeki�itiraza�da�şöyle� cevap�verilmiştir:�“Geleceğe�atfedilen�ye-

minin�geçerliliğine�hükmetmek,�sahih�bir�davadan�sonra�olmasıyla�sınırlıdır.”�

el-Ķunye�adlı�eserde�el-Muĥîŧ�müelli��Burhan’dan46�konuyla�ilgili�şöyle�bir�nakil�

45� Muhammed�b.�Muhammed�b.�Şihâb�b.�Yûsuf�el-Kerderî�el-Berikınî�el-Hârizmî�(ö.�827/1424).�

Hârizm�civarında�bulunan�Kerder�asıllı�bir�zât�olup�Bezzâz�nâmıyla�meşhurdur.�Hane�î�fukaha-sından�idi.�Karem�ve�Bulgar�diyarlarını�dolaşmış,�haccetmiş�ve�şöhret�bulmuştur.�Timurlenk’in�

kü�üne�fetvâ�vermiştir.�Kitapları;�el-Câmi‘u’l-vecîz,�el-Fetâvâ��î�fıķhi’l-Ĥane�yye.�Ayrıca�bk.�İbn�

Kutluboğa,�Tâcu’t-terâcim,�48;�Zehebî,�Siyeru�a‘lâmi’n-nübelâ,�7/274;�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-be-hiyye,�309;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�7/4�

46� Burhânüddîn� Mahmûd� b.� Ahmed� b.� Abdilazîz� b.� Ömer� b.� Mâze� el-Buhârî� el-Mergīnânî� (ö.�

616/1219).� Hane�î�mezhebinin� önde� gelen� fukahasındandır.� Kemalpaşazâde� kendisini� “müctehid�

�’l-mes’ele”�derecesine�dahil�eder.�Mâverâünnehir�şehirlerinden�olan�Mergīnân’da�doğmuş,�Buha-ra’da�vefat�etmiştir.�Kitapları;�Žâhiretü’l-fetâvâ,�el-Muĥîŧu’l-Burhânî,�Tetimmetu’l-fetâvâ,�el-Vâķı‘ât ,�

eŧ-Ŧarîķatü’l-Burhâniyye.� Ayrıca� bk.� Leknevî,� el-Fevâ’idu’l-behiyye,� 236-238;� Kâtip� Çelebi,� Keş-

�’ž-žunûn,� 1/823;� 2/1619;� İsmâil� Paşa� el-Bağdâdî,�Hediyyetü’l-‘âri�în,� 2/404;� Ziriklî,� el-Aʻlâm,�7/16�

Page 55: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

175

yapılmaktadır:� “Falan� kadınla� evlenirsem�o� benden�üç� talakla�boş� olsun� de-

dikten�sonra�yetkisiz�temsilci,�kadını�ona�nikâhlarsa,�kadın�üç�talakla�boştur.�

Hâkim� nikâhın� sıhhatine� hükmetse� yine� de� üç� talakla� boştur.� Bu� sorundan�

kurtulmanın�yolu� yemini� sahih� bir� davadan� sonra� feshetmektir.”� Bu� nakilde�

davanın�sahih�olması,�muhalif�hükmün�meseledeki�ihtilafı�kaldırması�için�şart�

koşulmuştur.�Bize�göre�bu�mesele�ancak�adam�hazır�ve�kadın�evlenmemiş�oldu-

ğunda� sahih�olur.�Ayrıca�mehrin�akitte�zikredilmesi�ve�velinin�bulunması�gibi�

nikâh�için�gerekli�diğer�unsurların�da�mevcut�olması� ile�beraber�hâkim�huzu-

runda�yapılması�da�gereklidir.

Sonuç

Mevlânâ�Muhammed� b.�Muhammed� et-Trablusî47� el-Hane�î,� el-Fetâvâ’sında�

tel�îkin�câiz�olmadığına�hüküm�vermiştir.�Allâme�Hâtimetü’l-Müteahhirîn�Ah-

med�b.�Yûnus�eş-Şelebî48�de�taklidde�tel�îkin�câiz�olmadığına�fetvâ�verenlerden-

dir.�eş-Şelebî�eserinde� şunu�da� ilave�etmiştir:�“Tarsûsî,�iki�mezhepten� alınma�

tel�îkle�fetvâ�vermenin�cevâzını�ifade�eden�âlimlerin�Münyetü’l-mü�î�adlı�eserde�

yer�aldığını�söylemiştir.”�Ben�derim�ki;�şimdiye�kadar�anlatılanlardan�bunu�ka-

bul�etmediğimizi�öğrendin.�

Sonuç�olarak�şunu�söyleyebiliriz�ki�hiçbir�şekilde�taklidde�tel� îkin�cevâzına�

yol�yoktur.�Asrımızda�cevâzına�meyledenlerin�bu�konuda�hiçbir�delil�ve�dayanağı�

da�yoktur.�Onlardan�böyle�bir�düşüncenin�ortaya�çıkması�şaşılacak�bir�durum-

dur.�Oysa�zamanımızda�mü�îye�düşen�sadece�mezhepteki�mü�â�bih�olan�görüş-

leri�nakletmektir.�Zira�müste�î,�mezhebin�imamlarının�konuyla�ilgili�görüşünü�

sormaktadır,�yoksa�mü�înin�düşüncesini�sormamaktadır.

Aynü’l-Eimme�el-Kerâbisî’den�naklettiğimiz�kısma�ve�İmam�Ebû�Yûsuf ’un�

namazını� iade� etmesi� hadisesine�muttali� olan� bir� kişi� bana� şunu� söylemiştir:�

“Tel�îki�câiz�gören�kişiye�bu�iki�meseleyle�ilgili�bilgileri�anlattığımda�buna�şa-

şırdı.�Çünkü�o�bu�bilgilere�sahip�değildi.�O,�kendince�kitapları�çok�olduğu�için�

47� Burhânüddîn�İbrâhim�b.�Mûsâ�b.� Ebî�Bekr�et-Trablûsî�el-Hane�î� (ö.� 922/1516).�Trablusşam�

doğumlu�Hane�î�fakih.�Dımaşk’ta�âlimlerden�eğitim�gördü,�sonra�Kahire’ye�geçti,�burada�vefat�etti.�Ayrıca�bk.�Leknevî,�el-Fevâ’idu’l-behiyye,�364;�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�1/7�

48� Ahmed�b.�Yûnus�b.�Muhammed�Ebu’l-Abbâs�Şihâbüddîn�(ö.�947/1540).�İbnü’ş-Şelebî�künye-

siyle�bilinen,�Kahire’de�vefat�eden�Mısırlı�Hane�î�fakih.�Ayrıca�bk.�Ziriklî,�el-Aʻlâm,�1/27�

Page 56: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

176

bu�gibi�cüz’î�meseleleri� ancak�kendisinin�bildiğini�zannediyordu.”�Bunun�üze-

rine,� şiddetli� haset� ve� düşmanlığına� rağmen� onu� bir� sebeple� benden� istifade�

edenlerin�arasına�katan�Yüce�Mevlâ’ya�hamd�ettim.�Bu�Allah’ın�lütfudur,�onu�

dilediğine�verir.�“Ey�Rabbim��Seni�her�türlü�noksanlıktan�tenzih�ederiz.�Senin�

bize�öğrettiklerinden�başka�bizim�bir�bilgimiz�yoktur.�Şüphesiz�ki�sen�Alîm�ve�

Hakîmsin.”49

Bu,�taklidde�tel�îkin�sahih�olmadığına�dair�Ġâyetü’t-taĥķîķ�isimli�risâlede�

imkân�ölçüsünde�anlattıklarımızın�sonudur.�Risâleyi�şu�mübarek�dua�ile�nok-

talayalım:� Ey� Rabbim�� Senden� işlerimde� sebâtı,� doğruluk�ve� istikâmet� üzere�

bulunmamda�kararlılığı,�nimetlerine�şükretmeyi,�sana�hakkıyla�kulluk�etmeyi,�

selim�bir�kalp,�doğru�bir�dil�ve�hayırlı�ilim�talep�ediyorum.�Hayırsız�ilimden�sana�

sığınırım.�Bilgin�dahilinde�olan�günah�ve�kusurlarımdan�dolayı�senden�bağış-

lanma�diliyorum.�Şüphesiz�sen,�gaybı�bilen�ve�ayıpları�çokça�örtensin.

Risale�8�Ramazan�1056�Perşembe50�günü�tamamlandı.�Salât�ve�selamın�en�

üstün�ve�en�mükemmeli,�Medine’ye�hicret�eden�o�kutlu�Zât’a�olsun,�âlemlerin�

Rabbine�hamdolsun.

49� el-Bakara�2/3�

50� M.�18�Ekim�1646

Page 57: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

177

Kaynakça

‘Âsımî,�Abdülmelik�b.�Hüseyin.�Semŧü’n-nücûmü’l-‘avâlî��î�enbâi’l-evâil�ve’t-tevâlî.�Beyrut:�Dâ-ru’l-Kütübi’l-İlmiyye,�1998/14�

Ateş,�Mustafa.�“Taklid-İctihad�Kavramları�Bağlamında�İbn�Âbidîn’in�Tabakâtü’l-Fukahâ’ya�Dair�Özgün�Yaklaşımı”.�İslam�Hukuku�Araştırmaları�Dergisi�33�(2019),�547-570.

Bağdâdî,�İsmâil�Paşa�b.�Muhammed�Emin�el-Bâbânî.�Îżâĥu’l-meknûn��î�źeyli�ʻalâ�Keş�’ž-žunûn. Ankara:�Milli�Eğitim�Bakanlığı,�197�

Bursalı�Mehmed�Tâhir.�Osmanlı�Müelli�eri.�İstanbul:�Matbaa-i�Âmire,�133�

Cevherî,�Ebû�Nasr�İsmâil�b.�Hammâd�el-Cevherî.�eś-Śıĥâĥ�tâcü’l-lüġa�ve’ś-śıĥâĥu’l-‘Arabiyye.�thk.�Ahmed�Abdülğa�ûr�Attâr.�Beyrut:�Dâru l-İlm�li’l-Melâyîn,�1987.

Ebü’l-Hayr� İsâmüddîn� Ahmed� Efendi� Taşköprizâde.� Mi�âĥu’s-sa‘âde� ve� miśbâĥu’s-siyâde� �î�mevżû‘âti’l-‘ulûm.�Kahire:�Dâru’l-Kütübi’l-Hadise,�196�

Hîle,� M.� Habib.� et-Târîħ� ve’l-müerriħûn� bi-Mekke� mine’l-ķarni’ŝ-ŝâliŝ� el-hicrî� ilâ� ķarni’ŝ-ŝâliŝ�‘aşer. London:�Müessesetü’l-Furkan�li’t-Türasi’l-İslâmî,�199�

Himyerî,�Muhammed�b�Abdu’l-Mün‘im.�er-Ravżu’l-mi‘ŧâr��î�ħaberi’l-aķŧâr.�thk.�İhsan�Abbas.�Beyrut:�Müessesetü�Nâsır�es-Sekâfe,�1980.

İbn�Âbidîn,�Muhammed�Emîn�b.�Ömer�b.�Abdilazîz�el-Hüseynî�ed-Dımaşkî.�Reddü’l-muĥtâr�‘ale’d-Dürri’l-muħtâr�şerĥi�Tenvîri’l-ebśâr.�thk.�Âdil�Ahmed�Abdülmevcûd�-�Ali�Muham-med�Muavvız.�Beyrut:�Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,�199�

İbn� Manzûr,� Ebu’l-Fazl� Cemâlüddîn� Muhammed� b.� Mukrem.� Lisânu’l-‘Arab.� Beyrut:� Dâ-ru’s-Sadr,���Basım,�14�

Kâsım�b.�Kutluboğa,�Ebu’l-Fidâ�Zeynüddîn. Tâcu’t-terâcim��î�men�śannefe�mine’l-Ĥane�yye.�thk.�Muhammed�Hayr�Ramazan�Yûsuf.�Dımeşk:�Dâru’l-Kalem,�1413/199�

Kâtip�Çelebi,�Hacı�Halîfe�Mustafa�b.�Abdillâh.�Keş�’ž-žunûn�‘an�esâmi’l-kütüb�ve’l-�nûn.�Bey-rut:�Dâru�İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî,�ts.

Kaya,�Eyyüp�Said.�“Tel�îk”.�Türkiye�Diyanet�Vakfı�İslâm�Ansiklopedisi.�40/401-40��Ankara:�TDV�Yayınları,�20�

Kefevî,�Mahmûd�b.�Süleyman.�Ketâ’ibu�a‘lâmi’l-aħyâr�min�fuķahâi�meźhebi’n-Nu‘mân.�thk.�Saf-fet�Köse�-�Murat�Şimşek�-�Hasan�Özer�-�Huzeyfe�Çeker�-�Güneş�Öztürk.�İstanbul:�Mek-tebetü’l-İrşâd,�2017.

Kehhâle,�Ömer�Rıza.�Mu‘cemü’l-mü’elli�în.�Dımeşk,�1957-196�

Kureşî,�Ebü’l-Ve�â�Muhyiddîn�Abdulkâdir�b.�Muhammed.�el-Cevâhiru’l-muđıyye��î�ŧabaķâti’l-Ĥa-ne�yye.�thk.�Muhammed�Abdullah�eş-Şerîf.�Beyrut:�1426/200�

Leknevî,� Muhammed� Abdulhay.� el-Fevâ’idu’l-behiyye� �î� terâcimi’l-Ĥane�yye.� thk.� Ahmet� ez-Za‘bî.�Beyrut:�Dâru’l-Erkam,�1418/199�

Makdîsî,�Muhammed�b.�Ahmed.�Aĥsenu’t-teķāsim��î�ma‘rifeti’l�eķālim.�thk.�Gazi�Tuleymat.�Dı-meşk:�Dâru’n-Neşr,�1980.

Page 58: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

178

Mirdâd,�Ebü’l-Hayr�Abdullah.�el-Muħtaśar�min�kitâbi�Neşri’n-nevr�ve’z-zeher��î�terâcimi�e �âżıli�Mekke�mine’l-ķarni’l-‘aşir�ile’l-ķarni’r-râbi‘�‘aşer.�nşr.�M.�Saîd�el-Âmûdî�-�Ahmed�Ali.�Cidde:�1406/198�

Muhibbî,�Muhammed� el-Emîn�b.�Fazlillâh�b.�Muhibbillâh�el-Muhibbî� el-Ulvânî�el-Hamevî�ed-Dımaşkî.�Ħulâśatü’l-eŝer��î�a‘yâni’l-ķarni’l-ĥâdî�‘aşer.�Beyrut:�Dâru�Sâdır,�ts.

Muttarizî,� Ebü’l-Feth� Nâsırüddîn� b.� Abdisseyyid� b.� Ali� b.� el-Muttarizî.� el-Muġrib� �î� tertî-bi’l-Mu‘rib.� thk.�Mahmud� Fahûrî� -� Abdulhamid� Muhtâr.� Beyrut:�Mektebetu� Lübnan,�199�

Özcan,�Tahsin.�“Pirîzâde�İbrahim”.�Türkiye�Diyanet�Vakfı�İslâm�Ansiklopedisi.�34/286-28��An-kara:�TDV�Yayınları,�200�

Özel,�Ahmet.�Hane��Fıkıh�Alimleri�ve�Diğer�Mezheplerin�Meşhurları.�Ankara:�Türkiye�Diyanet�Vakfı,�20�

Özer,�Hasan.�Mekke’de�Bir�Osmanlı�Kadısı�Pîrîzâde.�Konya:�Çizgi�Yayınları,�2019.

Pîrîzâde,�İbrâhim�b.�Hüseyin�b.�Ahmed.� ‘Umdetu�źevi’l-beśâir.�thk.�Sa�et�Köse�-�İlyas�Kaplan.�İstanbul:�Mektebetü’l-İrşâd,�1438/20�

----------�Risâletü�ġâyeti’t-taĥķîķ��î�‘ademi�cevâzi’t-tel�îķ��’t-taķlîd.�İstanbul:�İstanbul�Üniversi-tesi�Arapça�Yazmalar,�6392,�1b-3b.�

Remuylî,�Abdülkerim.�Taġayyuru’l-fetvâ�bi-taġayyuri’l-ictihâd.�Beyrut:�Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye:�197�

Sehâvî,�Muhammed�b.�Abdurrahman.�eđ-Đav’ü’l-lâmiʻ�li-ehli’l-ķarni’t-tâsiʻ.�Beyrut:�Dâru�Mek-tebeti’l-Hayât,�ts.

Şevkânî,� Ebû� Abdillâh� Muhammed� b.� Alî� b.� Muhammed.� el-Bedrü’ŧ-ŧâli‘� bi-meĥâsini� men�ba‘de’l-ķarni’s-sâbi‘.�Beyrut:�Dâru’l-Ma‘rife,�ts.

Zehebî,�Ebû�Abdullah�Şemseddîn�Muhammed�b.� Ahmed� b.�Osman.� Siyeru� a‘lâmi’n-nübelâ. Kahire:�Dâru’l-Hadîs,�200�

Ziriklî,�Hayreddîn� b.�Mahmûd�b.�Muhammed�b.�Ali�b.�Fâris.� el-A‘lâm.�Beyrut:�Dâru’l-İlmi�li’l-Melâyîn,�200�

Page 59: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

179

This�article�consists�of�critical�edition�and�translation�of�the�work�named�

Risāla� Gāyat� al-tahqiq� �ī� ‘adam� jawaz� al-tal�q� � ī� al-taqlid� by� Burhānuddīn�

Ibrāhīm�b.�Husain�b.�Ahmad�b.�Muhammad�b.�Ahmad�b.�Bīrī�(d.�1099/1688),�

who�was�a�Hanaf�faqih�lived�in�the�17th�century�Ottoman�Mecca.�Famous�for�

his�great-grandfather�Pīrī,�the�author,�who�was�renown�as�Pīrīzāda�(Ibn�Bīrī),�

witnessed� the�era�of�seven�Ottoman�sultans,�which�could�be� considered�long�

in�history,�namely�Ahmad�I,�Mustafa�I,�Osman�II,�Murad�IV,�Sultan�Ibrahim,�

Mahmad� IV�and�Suleyman� II.� Living� in� a�period�when� the� stability� system�

deteriorated� and� the�management� system�began,� Pīrīzâda�was� also�negatively�

a�ected�by� the� negativity�of� that�period�and�was�dismissed��om�the�Mecca�

judge�in�167��No�record�of�the�cause�of�the�dismissal�has�been�found,�but�for�

various�reasons,�the�weakening�of�the�central�government�and�the� struggle�of�

the�sheri��of�emirate�in�Mecca�suggests�the�possibility�of�playing�a�role�in�his�

dismissal.�Taking�the�opinion�of�the�Mecca� judge�in� the� appointment�of�the�

Mecca�governor�reinforces�this�possibility.

Pīrīzāda,�who�is�a�member�of�a�family�known�in�science�and�known�in�Mec-

ca,�is�originally��om�there.�But�he�was�born�in�Madina�in�1022�(1613),�where�

his�family�was�paying�a�visit,�and�then�he�came�to�Mecca�and�grew�up�there.�ʿAli

b.�Abu�Bakr�counts�the�scholars�such�as�his�uncle�Muhammad�b.�Ahmad�al-Bīrī�

[Pīrī],�Shayhulislām�Abdurrahman�b.�ʿIsā�al-Murshidī,�Ahmad�b.�ʿIsā�al-Mur-

shidī,�Abu�Bakr�Kusayr�al-Maghribī,�ʿAli�b.�Abu�Bakr�al-Cammal,� Ibn�Allān�

and�Sahabaddin�al-Hafaci�among�his�teachers.�It� is�stated�in�the�sources�that�

he�may�have�had�many�teachers�who�have�not�been�mentioned�and�that�he�has�

been�given�consent��om�many�scholars.�He�raised�many�known�and�unknown�

students�such�as�Hasan�b.�ʿAli�al-Ucaymī,�Tācaddin�b.�Ahmad�ad-Dahhān�and�

Extended Abstract

Critical�Edition�and�Translation�of�Pīrīzāda’s�Work�Named�

Risāla�Gāyat�al-Tahqīq��ī�‘Adam�Jawāz�al-Tal�īq��ī�al-Taqlīd

By�Assoc.�Prof.�Hasan�ÖZER

����

Page 60: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Tahkik�İslami�İlimler�Araştırma�ve�Neşir�Dergisi

180

Sulayman�Hīnū.�It�is�documented�in�the�records�that�he�has�innumerable�stu-

dents�who�come�to�Mecca�to�learn��om�him.

It�is�reported�that�Pīrīzāda�has�more�than�a�hundred�works,�although�there�

are�di�erent� rumours�about�their�numbers,�most�of�which�are�fıqh-oriented.�

Not�all�of�these�works�have�been�found,�but�some�of�them�have�been�discovered.

Pīrīzāda,�who�was�regarded�as� a�fıqh�and�fatwa�authority�of� the� time�he�

lived,� served� as� a� judge� of�Mecca� for�many� years� a�er�Abdurrahman� b� ʿIsā�

al-Murshidī.�He�was�dismissed�during�the�time�of�Sheri��Barakāt�b�Muham-

mad,�who�was�governor�of�Mecca�in�1083�(1672).�A�er�that,�he�directed�him-

self�to�engage�in�science�and�writing.�As�his�the�date�of�death,�16�Shawwal�1099�

(14�August�1688)�is�generally�preferred.�He�was�buried�in�Muʿallā�Graveyard.

Pīrīzāda,�as�one�of�the�prominent�scholar�of�the�Hana��scholars,�especially�

wrote�his�studies�on�the�questions�asked�to�him�and�is�concerned�with�fıqh�is-

sues.�From�this�point�of�view,�it�is�understood�that�the�author�is�a�competent�fa-

qih�who�produces�solutions�to�the�problems�of�his�period�and�the�rich�resources�

he�used�or�the�issues�he�handled�were�taken�into�consideration.�It�is�seen�that�

the�works�he�wrote� are� supportive� for�the�Islamic�legal�literature.�The�book,�

whose�presentation�is�researched�and�translated�in�this�article,�also�addresses�a�

problem�that�continues�today�as�it�is�in�his�age.�As�stated�in�the�introduction�

of�the�work,�when�the�research�on�the�tal�īq�in�taqlīd�is�increased,�he�said�that�

risala�was�written�since�it�was�not�permissible�according�to�the�Hana��sect�and�

also�to�eliminate�the�uncertainty�and�confusion�about�this�subject.�This�risala�

also�was�written�as� a�refutation� to�Molla�Farrūkh,�who�said�that� there�was�a�

“pseudonym�in�the�imitation�where�there�was�no�replica”�and�was�appreciated�

by�many�scholars.

The�concept�of�tal�īq�is�unlikely�used�in�the�early�works�in�this�literal�sense,�

but�it�is�understood�that�although�some�issues�related�to�this�concept�have�been�

mentioned� in� some�procedural�books�before� 7/13�centuries,�this� concept�has�

been�termed�as�a�jurisprudence� in�the�late�8/14�century.�It�is�seen�that�there�

are�independent�studies�on� the�subject�in�the�following�periods.�Some�of�the�

authors�of�the�Hana��fıqh�who�wrote�independent�works�on�the�subject�can�be�

mentioned�as� follows:� Ibn�Nucaym� (d.�970/1563),�Muhammad�b�Abdulazīm�

al-Makkī,� known� as� Ibn�Molla� Farrūkh� (a�er� 1052/1642),�Shurunbulālī� (d.�

1069/1659),�Nablusī�(d.�1061/1652)�and�Pīrīzāda.

Page 61: Doç. Dr. Hasan ÖZER Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t ......Pîrîzâdeİbrâhim’in RisâletüGâyeti’t-Taĥķîķî‘Ademi Cevâzi’t-Telîķ’t-TaķlîdAdlıEserinin

Özer, Pîrîzâde�İbrâhim’in�Risâletü�Gâyeti’t-Taĥķîķ�fî�‘Ademi�Cevâzi’t-Telfîķ��’t-Taķlîd Adlı�Eserinin�Tahkikli�Neşri�ve�Tercümesi

181

As�can�be�seen�in�his�work,�Pīrīzāda�does�not�mention�much�evidence�in�

his�works,�his�references�are�completely�valid�sources�of�the�sect�and�opinions�

and�preferences�of�the�Mujtahids.�In�his�works,�Pīrīzāda�sometimes�says,�“I�am�

just�a�transponder�and�ambassador�about�this�issue;�I�came�across�the�books�of�

the�scholars�who�conveyed�the�views�of�the�sect.�On� this�subject�the�scholars�

said�that�as�far�as�we�can�determine,�the�sound�view�of�our�scholars�is�as�follows;�

“the�following�view�was�narrated��om�Imam�Abu�Hanifa�on�this�matter.”�He�

states�that�he�is�just�an�ambassador�and�is�content�to�convey�opinions�as�much�

as�possible.�Even�when�rejecting�any�opinion�or� responding�to� an�objection,�

he�replies�with�the�statements�of�the�previous�ulema�and�responds�with�their�

statements.�It�can�be�clearly�seen�that�his�sect�and�his�works�that�he�wrote�to�

solve�the�problems�of�his�own�era�produced� solutions�with�the�methods� and�

opinions�of�his�sect�completely.�Considering�these,�it�can�be�said�that�he�has�

deep�knowledge�of�fıqh�and�has�a�foundation�for�the�method�of�the�sect.

The�treatise�consists�of�an�introduction,�subtopics�(furu’)�and�a�conclusion.�

In�the�introduction�part,�“The�sinner�servant�Ibrahim�b.�Husayin�Pīrī�al-Makkī�

al-Hana�ī-�May�Allāh�treats�him�with�his�grace�-�says��”�As�can�be�understood�

�om�his�statement,�the�work�belongs�to�Pīrīzāda.�There� is�no�di�erent�view�

on�this.

In�this�work,�Pīrīzāda� included�the�following�topics:�It�is�illogical�to�mix�

matters�that�need�to�be�addressed�separately�as�if�they�were�a�single�matter;�it�

is�illegal�for�a�member�of�the�sect�to�imitate�someone�other�than�his�imam�on�

individual�matters;�the�essence�of�the�sect�is�continuity�and�the�apprehension�is�

not�permissible;�it�is�not�permissible�to�abide�by�the�judge�in�contradiction�with�

the�order�of�the�sect;�whether�it�is�a�morality�or�a�morality�to�imitate�a�er�an�

issue;�it�is�not�permissible�to�suggest�a�tal�īq�for�a�taqlīd;�it�is�not�necessary�to�

imitate�in�a�matter�of�transformation�made�by�the�jurists�in�a�matter�where�two�

di�erent�understanding�occurred�and�these�two�idea�were�combined.

Four�copies�of�the�epistle�were�reached:�Three�of�them�are�detached�within�

the�magazines,�and�one�of�them�is�embedded�in�the�commentary�written�by�the�

author.�From�the�comparison�of�these�four�copies�in�the� investigation,�a�new�

text�was�created�by�showing�the�di�erences�in�the�footnote.

Keywords:�Pīrīzāda,�taqlīd,�tal�īq,�tal� īq�in�taqlīd,�madhhab�and�kādī.