Modest Tsjaikovski, ‘de broer van’:

Het onbekende leven van een bekende librettoscHrijver

een klein broertje, een lieve Modja, een ‘buiten-gewoon goed mens’, een ‘kunstenaarsziel’. Pjotr tsjaikovski liet nooit de kans voorbij gaan om zijn tien jaar jongere broer aan te prijzen. Het leef-tijdsverschil stond hun vriendschap, wederzijds begrip en samenwerking niet in de weg. na het overlijden van de componist wijdde deze ‘Modja’ de rest van zijn leven aan het bewaren van de muzikale erfenis van tsjaikovski. Maar een leven in de schaduw van de beroemde broer was het nooit. daarvoor had de toneelschrijver en bellettrist Modest tsjaikovski (1850-1916) veel te veel eigen talent en passie voor de theatrale wereld.

tekst Olga de Kort-

Koulikova

©

1875Modest

Tsjaikovski

1855 vader Ilya met tweeling Anatoli en Modest

artikeloktober november 15deklank

compositie uit die periode, Twaalf piano-stukken opus 40, aan Modest op. Alles wees erop dat de toekomst van Modest in het onderwijs lag. Maar zijn ware roeping vond hij uiteindelijk in het schrijven.

‘Jouw echte sfeer is de bellettrie’Overtuigd door de eerste literaire werken van zijn broer, moedigde Pjotr hem aan om meer te schrijven: ‘jouw echte sfeer is de bellettrie. […] Dankzij jouw begrip zal je nooit iets vulgair en niets vals schrijven’. In de jaren zeventig had Modest bekend-heid gekrijgen als recensent en toneel-schrijver. Het theater was zijn passie vanaf zijn eerste bezoek aan het ballet Giselle, een ervaring die hij als kind heel intens beleefde: ‘ik wist dat het theater iets heel fijns was, maar de realiteit overtrof mijn verwachtingen... […] Theater werd mijn voornaamste belangstelling in het leven. Mijn passie ging zo ver dat ik ervan droomde om vader te smeken mij naar de theaterschool in plaats van de rechten-school te sturen’.Modests De weldoener, geschreven onder de pseudoniem ‘Govorov’, werd met succes opgevoerd in de benefitvoorstelling van de beroemde Russische actrice Maria Savina. Anton Tsjechov was zeer te spreken over het drama Simfonia en vond dat er ‘geen twijfel over zijn literaire kwaliteiten bestond. Het is een slim en intellegent stuk, dat in een uitstekende taal geschreven is’. De Brokhausen-encyclo-pedie was lakonieker maar niet minder lovend over Modest Tsjaikovski: ‘Hij kent de scènische condities goed; zijn theater-stukken hebben succes.’

‘Eerste Russische librettoschrijver met talent’De toneelwerken van Modest worden al lang niet meer gespeeld. Ook zijn vertalingen vanuit het Engels, Frans en Duits zijn vergeten. Maar zijn operalibretti voor Napravnik, Arenski, Rachmaniov en de twee opera’s van zijn broer worden nog steeds gewaardeerd. Bij het schrijven van Schoppenvrouw (1890) bombardeerde Pjotr Modest met brieven en drukte hem op het hart om ‘te veel woorden te vermijden’. Het resultaat was boven alle verwachtingen. Tsjaikovski vond het libretto ‘prachtig’. Modest was vervuld met ‘trots en geluk’ en beweerde dat hij ‘de herinnering aan deze samen-

Bij de geboorte van zijn nieuwe broertjes, de tweeling Anatoli en Modest, vergeleek de tienjarige Pjotr de jongens met ‘engelen die naar de aarde zijn neergedaald’. Vier jaar later overleed hun moeder en de jonge Pjotr ontfermde zich over de tweeling. In een van zijn brieven aan zijn mecenas Nadezjda von Meck beschreef Tsjaikovski hoe hij alles deed om het gemis te verzachten: ‘Vanaf de eerste minuut van hun wees zijn zou ik voor hun willen zijn wat een moeder voor haar kinderen is […] Ik houd van hen meer dan van mijzelf en ben tot elk offer bereid’. De

kinderen waren op hun beurt ook ‘grenze-loos toegewijd’ aan Pjotr. Voor hen was hij ‘alles op de wereld’: ‘een broer, een moeder, een leraar’.

Dagdromer met een roepingDe tweeling studeerde aan dezelfde rechtenschool in Sint-Petersburg als Pjotr. Modest werkte als rechercheur in Simbirsk (later de geboortestad van Lenin), Kiev en Sint-Petersburg, maar tevreden met zijn leven was hij allerminst. Hij vond het maar saai en beklaagde zich dat ‘alles niet ging zoals het hoorde te gaan’. Het liefst zou Modest ‘met alles tegelijk bezig zijn, overal zijn en alles weten’. Hij leefde in afwachting van ‘iets dat het hele heden ondersteboven moet zetten’. Pjotr maakte zich zorgen over de stemming van zijn dagdromende broer: ‘Jij hebt het ongeluk geboren te zijn met de ziel van een kunstenaar […] maar omdat jij naast de ontvankelijkheid van de artistieke natuur, met geen talent begiftigd bent, moet je, in godsnaam, oppassen bij het volgen van jouw passies. […] Modinjka, wen aan het idee dat jij een dienaar moet zijn en een ambtelijke carrière moet nastreven.’In 1875 kreeg de vijfentwintigjarige Modest de kans om als opvoeder en onderwijzer van de doof-stomme jongen Kolja Konradi aan het saaie ambtenaars-leven te ontsnappen. Hij bereidde zich grondig voor door eerst een opleiding bij de beroemde Zwitserse pedagoog Jacques Hugentobler te volgen. De lessen met Kolja begonnen toen de jongen acht jaar oud was. Modest leerde hem lezen en schrijven in drie talen en toonde zich een bekwame en geduldige onderwijzer. In 1878-1879 bracht Modest, samen met zijn leerling en diens gouvernante, de hele winter met Pjotr Iljitsj in Europa door. De componist was na een mislukt huwelijk Rusland ontvlucht en droeg zijn nieuwste

Leestips> Modest Tsjaikovski The Life And Letters of Peter Ilich Tchaikovsky, University Press of the Pacific (2004). ISBN 1-4102-1612-8 (niet in het Nederlands verschenen)

Over Modest Tsjaikovski verschenen onder meer de navolgende werken:> Boris Anshakov De Tsjaikovski-broers, essay (1981, alleen in het Russisch) > Alexander Poznanski Modest Tchaikovsky: in his brothers shadow (Mainz, 1995)

‘Anatoli en Modest zijn engelen die naar de aarde zijn neergedaald’

ca. 1890 Modest

boven: 1893 de broers Ipolit, Nicolai, Anatoli, Pjotr en Modest onder: 1875 Pjotr samen met Modest, zijn leerlling Kolja Konradi en diens gouvernante

©

©©

artikel artikeldeklank oktober november16 17

>

Tijdens de rondleiding zien zij onder meer de studeer-kamer van Modest en zijn bibliotheek met ca. 2.000 boeken over filosofie, geschiedenis, economie, pedagogie en kunstgeschiedenis. Hier, in deze studeerkamer schreef Modest de biografie van zijn broer. De eerste fragmenten werden gepubliceerd in 1896 en 1897. Tussen 1900 en 1902 kwamen alle drie de delen van Het leven van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski uit. Dit monumentale boek is geschreven vanuit een diep respect voor de nagedachtenis aan de componist en vormt nog steeds de belangrijkste informatiebron over Tsjaikovski. In zijn sterfjaar, 1916, was Modest bezig met de voorbereiding van publicatie van de briefwisseling tussen Tanejev en Tsjaikovski.

Pas aan het eind van zijn leven begon Modest een eigen biografie te schrijven. Niet om over zichzelf te vertellen maar om zijn herinneringen aan de oudere broer opnieuw op papier te zetten. Alleen dit gedeelte van de auto-biografie is voltooid. En ook alleen dat deel zou, volgens Modest, interessant voor de lezers zijn: ‘Als er ooit vanuit belangstelling voor mijn doffe bestaan een blik in dit manuscript wordt geworpen, waar ik wel op hoop maar niet op durf te rekenen, zal dát wat ik over mijn broer Pjotr kan vertellen de beloning zijn’.

Dank aan Olga de Kort. Lees meer op www.tchaikovsky-research.net

werking voor altijd’ zou bewaren ‘als één van de beste’ in zijn leven.Net zo voorspoedig verliep de samenwerking bij de opera Iolanta (1892). De broers werkten snel en verschilden zelden van mening. En opnieuw was Pjotr vol lof over het ‘uitstekend gemaakte’ libretto. Hij vond het ‘prachtig in de volle betekenis van het woord’. Die mening werd algemeen gedeeld. Niet voor niets noemde Nikolaj Kasjkin Modest ‘wellicht de eerste Russische librettoschrijver die zijn taak volledig begreep en in bezit was van voldoende talent voor de uitvoering van deze taak’.

Alles ter nagedachtenis van TsjaikovskiNa het overlijden van Tsjaikovski in 1893, werd Modest de eerste biograaf van zijn broer en tevens directeur van het huismuseum in Klin. Hij zorgde voor het bewaren van de inrichting, alle persoonlijke bezittingen en de bibliotheek. Jarenlang vulde hij het archief aan met manuscripten, brieven, affiches en programmaboekjes. Hij verzamelde, systematiseerde en kopieerde bijna 7.000 brieven en maakte een alfabetische lijst met 807 namen van alle correspondentiegenoten van Tsjaikovski. Een van de geadresseerden was Modest zelf. Hun hele leven lang voerden de broers een intensieve briefwisseling. In zijn bijna 700 brieven aan Modest gaf Tsjaikovski advies aan zijn jongere broer, maar stuurde hem ook fragmenten van zijn nieuwe stukken en vroeg naar zijn kritische mening.

In zijn laatste wil liet Modest Tsjaikovski het voormalige huis van zijn broer na aan de Moskouse afdeling van de Russische Muziekgenootschap, op voorwaarde dat het museum bewaard en onderhouden zouden worden zoals de huizen van Mozart in Salzburg en van Beethoven in Bonn. Het museum werd in 1921 genationaliseerd. Volgens de laatse cijfers vinden er zo’n 80.000 bezoekers per jaar de weg naar het huis van Tsjaikovski.

Voorspel Iolanta > 28 en 29 september, 1, 5 en 6 oktober

2013 > zie pagina 42

Selectie uit het oeuvre vanModest Tsjaikovski> ToneelstukkenDe weldoener (1874, in 1897 bewerkt tot Worstelaars)Lizaveta Nikolajevna (1884)Simfonia (1890)De Kater (1890)Een dag in Sint-Petersburg (1892)Vooroordelen (1893)Angst voor het leven (1895)> Vertalingen Sonnetten en Richard II van William ShakespeareHoratius van Pierre CorneilleTractaten van filosoof Kuno Fisher De nieuwe biografie van Mozart van Alexander D. Ulibishev Teksten van Bach-kantates> LibrettiSchoppenvrouw (1890) voor TsjaikovskiKalkabrino, ballet (1891) voor MinkusIolanta (1892) voor TsjaikovskiDoebrovski (1895) voor Napravnik Het IJshuis (1900) voor KoetsjherenkoNal en Damajanti (1904) voor ArenskiFrancesca da Rimini (1904) voor Rachmaniov> Andere werkenDiverse essays, recensies en kritische beschouwingen (vanaf 1874)Het leven van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1900-1902)Brieven van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski en Sergej Ivanovitsj Tanejev (1916)

Gezin TsjaikovskiIlja Tsjaikovski (1795–1880) en Aleksandra Assier (1812–1854) huwden in oktober 1833. Ze kregen zeven kinderen:• Yekaterina (overleed als baby) • Nikolai (Kolja) (1838–1911)• Pjotr (1840–1893) • Aleksandra (Sasha) (1841–1891), moeder van neef Bob Davydov met wie Pjotr een homosexuele correspondentie voerde• Ipolit (1843–1927)• tweeling Anatoli (Tolja) (1850–1915) en Modest (Modja) (1850–1916). Modest was

(in tegenstelling tot zijn broer Pjotr) openlijk homosexueel. Uit Ilja’s eerste huwelijk met Marija Karlovna Keizer (d.1831) was er al een oudere stiefzuster Zinaida (1829-1878)

huismuseum Klin

Nikolai, Pjotr, Aleksandra, Ipolit, Anatoli en uiterst rechts Modest in 1909links: 1848 het gezin met in het midden stiefzuster Zinaida.

Ilja en Aleksandra

artikel artikeldeklank oktober november18 19