De ZorgboerderijOver de chemie

tussen Landbouw en Zorg

Gerard Termaat

D e z o r g b o e r d e r i j4 Wo o r d e n vo o ra f 5

Woorden vooraf

Woorden vooraf zijn eigenlijk woorden achteraf. De woorden aan het eind van het proces dat een boek schrijven heet. Een gebeuren, dat een van mijn collega’s zo treffend vergeleek met het proces van composteren: je slaat door de jaren heen een hoop ervaringen en ideeën op, die langzaam rijpen en mengen tot vruchtbare stof voor nieuwe inzichten en plannen. Af en toe moeten je ideeën eens goed op de schop en moeten anderen er water en lucht aan toevoegen, anders worden ze muf en gaan ze schimmelen.

Ik hoop dat het me gelukt is met De Zorgboerderij inspiratie te bieden voor de gedachtevorming over de toekomstige ontwikkeling van de zorglandbouw en de zorgboerderij. Een inspiratie vanuit enthousiasme en overtuiging, die is gegroeid in de 33 jaar dat ik met een club zeer betrokken mensen mocht werken aan de opbouw en erkenning van zorgboerderij de Klompenhoeve en daarmee aan een nieuwe vorm van landbouw en zorg.

Ik dank al mijn collega’s, hulpvragers en hulpbieders, hulpboeren en zorgboeren voor hun grote inzet en loyaliteit al die jaren.Dank ook aan de raad van bestuur van zorginstelling Esdégé-Reigersdaal die me faciliteerde om dit boek te kunnen schrijven.Dank voor de spontane en openhartige medewerking van alle cliënten en leidinggevenden van de zorgboerderijen die we door het hele land hebben bezocht voor interviews en gedachtewisseling.Wies, jij bedankt voor het meelezen en je doorleefde bemerkingen over de balans tussen zorg en landbouw. Nelly, jij bedankt voor het mooie fotomateriaal.

Speciale dank aan mijn zoon, mijn dochter en mijn vrouw.Toon, die veel van de interviews op vakkundige en betrokken wijze heeft afgenomen en uitgewerkt. Een heel karwei. Ik heb mooie herinneringen aan de sympathieke mensen en mooie plekken, die we samen op onze tour door landbouwzorgland hebben bezocht.Steffie, die steeds belangstellend en kritisch bleef en mij bijstond bij de oplossing van mijn computerproblemen.Louise, jij bedankt voor de ruimte om gedurende anderhalf jaar een second life te leven.Je gaf me de ruimte niet cadeau, maar ik kreeg hem wel.

Ten slotte dank aan mijn lieve vader en moeder voor de bewondering voor en verwondering over de natuur die zij me bijbrachten.

Gerard Termaat

April 2010

D e z o r g b o e r d e r i j4 Wo o r d e n vo o ra f 5

Woorden vooraf

Woorden vooraf zijn eigenlijk woorden achteraf. De woorden aan het eind van het proces dat een boek schrijven heet. Een gebeuren, dat een van mijn collega’s zo treffend vergeleek met het proces van composteren: je slaat door de jaren heen een hoop ervaringen en ideeën op, die langzaam rijpen en mengen tot vruchtbare stof voor nieuwe inzichten en plannen. Af en toe moeten je ideeën eens goed op de schop en moeten anderen er water en lucht aan toevoegen, anders worden ze muf en gaan ze schimmelen.

Ik hoop dat het me gelukt is met De Zorgboerderij inspiratie te bieden voor de gedachtevorming over de toekomstige ontwikkeling van de zorglandbouw en de zorgboerderij. Een inspiratie vanuit enthousiasme en overtuiging, die is gegroeid in de 33 jaar dat ik met een club zeer betrokken mensen mocht werken aan de opbouw en erkenning van zorgboerderij de Klompenhoeve en daarmee aan een nieuwe vorm van landbouw en zorg.

Ik dank al mijn collega’s, hulpvragers en hulpbieders, hulpboeren en zorgboeren voor hun grote inzet en loyaliteit al die jaren.Dank ook aan de raad van bestuur van zorginstelling Esdégé-Reigersdaal die me faciliteerde om dit boek te kunnen schrijven.Dank voor de spontane en openhartige medewerking van alle cliënten en leidinggevenden van de zorgboerderijen die we door het hele land hebben bezocht voor interviews en gedachtewisseling.Wies, jij bedankt voor het meelezen en je doorleefde bemerkingen over de balans tussen zorg en landbouw. Nelly, jij bedankt voor het mooie fotomateriaal.

Speciale dank aan mijn zoon, mijn dochter en mijn vrouw.Toon, die veel van de interviews op vakkundige en betrokken wijze heeft afgenomen en uitgewerkt. Een heel karwei. Ik heb mooie herinneringen aan de sympathieke mensen en mooie plekken, die we samen op onze tour door landbouwzorgland hebben bezocht.Steffie, die steeds belangstellend en kritisch bleef en mij bijstond bij de oplossing van mijn computerproblemen.Louise, jij bedankt voor de ruimte om gedurende anderhalf jaar een second life te leven.Je gaf me de ruimte niet cadeau, maar ik kreeg hem wel.

Ten slotte dank aan mijn lieve vader en moeder voor de bewondering voor en verwondering over de natuur die zij me bijbrachten.

Gerard Termaat

April 2010

D e z o r g b o e r d e r i j6 1 D e p u z z e l s t u k j e s va l l e n i n e l k a a r 7

De p u z z el s t uk je s va l l e n in e l k aar

Op zich is de beeldspraak van puzzelstukjes die in elkaar vallen een vreemde. Puzzelstukjes vallen nooit zomaar in elkaar.Puzzelen is een minutieuze bezigheid, die veel geduld en een scherpe blik vraagt.Pas achteraf constateren we dat de verschillende stukjes niet anders konden combineren dan ze feitelijk doen. Pas de laatste stukjes lijken echt op hun plaats te vallen, omdat er bijna geen andere combinatie meer mogelijk is of omdat de verbinding in één oogopslag duidelijk is.Voor mij verbeeldt deze beeldspraak op een treffende manier de beide kanten van het proces dat ik heb doorlopen met de opbouw en ontwikkeling van onze zorgboerderij.De kant van het prille begin, de lange adem, het eindeloze geduld om begrip te kweken voor iets onbekends en vaak ook onbeminds. Maar ook de andere kant van het toenemende gevoel met iets bezig te zijn dat klopt, dat uiteindelijk tot iets waardevols zou leiden. En waarvan het onderlinge verband tussen de verschillende delen al in aanvang besloten lag, maar dat pas later echt helder werd.

I n l e i d i n g

S a m e n v a t t i n g : p a g i n a x x x

y y y yNi e t a l t e m o ei l i j k

1

L ee sba ar h ei d van d i t h o o f d st u k

D e z o r g b o e r d e r i j6 1 D e p u z z e l s t u k j e s va l l e n i n e l k a a r 7

De p u z z el s t uk je s va l l e n i n e l k aar

Op zich is de beeldspraak van puzzelstukjes die in elkaar vallen een vreemde. Puzzelstukjes vallen nooit zomaar in elkaar.Puzzelen is een minutieuze bezigheid, die veel geduld en een scherpe blik vraagt.Pas achteraf constateren we dat de verschillende stukjes niet anders konden combineren dan ze feitelijk doen. Pas de laatste stukjes lijken echt op hun plaats te vallen, omdat er bijna geen andere combinatie meer mogelijk is of omdat de verbinding in één oogopslag duidelijk is.Voor mij verbeeldt deze beeldspraak op een treffende manier de beide kanten van het proces dat ik heb doorlopen met de opbouw en ontwikkeling van onze zorgboerderij.De kant van het prille begin, de lange adem, het eindeloze geduld om begrip te kweken voor iets onbekends en vaak ook onbeminds. Maar ook de andere kant van het toenemende gevoel met iets bezig te zijn dat klopt, dat uiteindelijk tot iets waardevols zou leiden. En waarvan het onderlinge verband tussen de verschillende delen al in aanvang besloten lag, maar dat pas later echt helder werd.

I n l e i d i n g

S a m e n v a t t i n g : p a g i n a x x x

y y y yNi e t a l t e m o ei l i j k

1

L ee sba ar h ei d van d i t h o o f d st u k

D e z o r g b o e r d e r i j8 1 D e p u z z e l s t u k j e s va l l e n i n e l k a a r 9

Maatschappelijke betekenis

Wanneer je lange tijd bij de ontwikkeling van een idee bent betrokken is de herkenning en erkenning met iets bezig te zijn dat klopt, een boeiende ervaring. Je tijdsbesef verbreedt zich, je verbindt de hectiek en druk van de actualiteit met de ideeën, onzekerheden en hindernissen uit het verleden en kijkt alweer over het heden heen naar de toekomst. Niet met betweterige arro-gantie of krampachtige behoudzucht, maar vanuit positieve betrokkenheid en inzichten verworven door een lange levende ervaring. Hier ligt mijn motivatie om een boek te schrijven over de zorgboerderij.De zorgboerderij, de combinatie van landbouw en zorg, waaraan op vaak zeer uiteenlopende wijze en gericht op verschillende doelgroepen vorm wordt ge-geven, heeft mij vanaf het begin gepakt en nooit meer losgelaten. Het gevoel dat in deze formule ervaringen en inzichten schuilen, die niet alleen als zorg-model waardevol zijn, maar ook een bredere maatschappelijke betekenis heb-ben is in de loop van de jaren steeds sterker geworden.

De huidige maatschappelijke vraagstukken vertonen voor mij steeds sterkere parallellen met die uit de jaren zestig en zeventig, de periode waarin de eerste zorgboerderijen werden opgericht. De maatschappijkritische geluiden uit die tijd lijken zich te herhalen: de roep om het doorgeschoten materialisme een halt toe te roepen; de poging om de schaalvergroting, de neiging om als maar groter en meer te willen, af te stoppen en op zoek te gaan naar de menselijke maat; de nadruk op duurzaamheid als het handelingsprincipe waarin de ba-lans tussen sociale, economische en milieufactoren wordt gewaarborgd.

Het lijkt of de kritiek op de omstreden principes van het maatschappelijke en private denken en handelen zich geleidelijk heeft verdicht tot de overtuiging dat er een fundamentele heroriëntatie en koerswijziging nodig is.De paradigma’s, de leidende principes, die bij het ontstaan van de eerste zorg-boerderijen zo’n belangrijke rol speelden zie ik in de huidige maatschappelijke heroriëntatie opnieuw naar voren treden. Het zijn de principes van een res-pectvolle omgang van mens met natuur, milieu en medemens die de uitgangs-punten vormden voor de eerste initiatiefnemers van de zorgboerderijen.

Zorgboerderij: een succesformule

Een puzzel blijft broos en kwetsbaar en kan ook gemakkelijk weer uit elkaar vallen. Maar laten we onze angst opzijzetten en even van het moment genie-ten: de zorgboerderij is een succesformule!Dit mogen we met gepaste trots zeggen, wanneer we vaststellen dat het aan-tal zorgboerderijen vanaf de start in 1974 tot 2010 is gegroeid tot boven het magische getal van 1000. De combinatie van landbouw en zorg blijkt grote potentie te hebben en veel verschillende mensen aan te spreken. Elke zichzelf respecterende zorginstelling heeft tegenwoordig één of meerdere zorgboerderijen in haar pakket. Het is een

formule die haar bestaansrecht duidelijk heeft bewezen en die tegenwoordig in elk beleidsstuk expliciet te vinden is. In een enigszins vertraagd tempo zien we dezelfde omarming door de landbouwsector. Ontstonden de zorgboerde-rijen aanvankelijk vooral vanuit alternatieve, kleinschalige initiatieven, de laat-ste jaren is de zorgboerderij ook in de landbouw een algemeen erkend concept geworden. Erkend door een agrarische sector die zich niet meer alleen richt op voedselproductie, maar zich ervan bewust is geworden dat ze veel meer te bieden heeft.Een sector, die zich profileert als verbrede, multifunctionele landbouw. Land-bouw met een toegevoegde waarde voor zorg, natuurbeheer, ontspanning, recreatie en reflectie.De gezondmakende en inspirerende eigenschappen van rust, ruimte en groen zijn herontdekt. De zorgboerderij heeft in deze verbrede landbouw definitief haar intrede gedaan en is allang geen marginaal experiment meer van enkele idealisten. Het is in de agrarische wereld een factor van betekenis geworden en die geldt als serieuze optie om de landbouw een natuurlijker en socialer imago te geven.

Gepaste trots, ook omdat de roep om regulering en standaardisering van de zorgboerderijen steeds luider klinkt. Met de explosieve groei van het aantal zorgboerderijen de laatste jaren is binnen en buiten de zorgboerderijwereld een licht gevoel van paniek ontstaan over de voortgang en uitbreiding van deze

Rol van de overheid

Juist op het moment dat de zorgboerderijwereld sturing en ondersteuning nodig heeft, trekt de overheid zich terug. Op het moment dat groei lijkt om te slaan in wildgroei en de succesformule haar eigen hand dreigt te overspelen, kiest de overheid voor zelfregulatie.De reactie op deze terugtrekkende beweging is voorspelbaar. Wanneer de financiële basis onder een landelijk steunpunt wordt weggehaald en daarmee de legitimiteit als vertegenwoordigende en bindende instantie wordt aangetast, dan verzwakt de basis voor samenhang en samenwerking. Voormalige partners kiezen hun eigen weg en er ontstaan meerdere landelijke organisaties, die de snel groeiende beweging van zorgboerderijen proberen te vertegenwoordigen. Daarnaast groeit het aantal particuliere initiatieven om beginnende zorgboeren en boerinnen te adviseren en coachen.De overheid heeft zich op het verkeerde tijdstip teruggetrokken: juist nu het nodig is om de resultaten van onderzoeken, acties, data en intenties van organisaties en projecten op elkaar af te stemmen en daaruit uitgangspunten en richtlijnen vast te stellen voor gefundeerd beleid.

D e z o r g b o e r d e r i j8 1 D e p u z z e l s t u k j e s va l l e n i n e l k a a r 9

Maatschappelijke betekenis

Wanneer je lange tijd bij de ontwikkeling van een idee bent betrokken is de herkenning en erkenning met iets bezig te zijn dat klopt, een boeiende ervaring. Je tijdsbesef verbreedt zich, je verbindt de hectiek en druk van de actualiteit met de ideeën, onzekerheden en hindernissen uit het verleden en kijkt alweer over het heden heen naar de toekomst. Niet met betweterige arro-gantie of krampachtige behoudzucht, maar vanuit positieve betrokkenheid en inzichten verworven door een lange levende ervaring. Hier ligt mijn motivatie om een boek te schrijven over de zorgboerderij.De zorgboerderij, de combinatie van landbouw en zorg, waaraan op vaak zeer uiteenlopende wijze en gericht op verschillende doelgroepen vorm wordt ge-geven, heeft mij vanaf het begin gepakt en nooit meer losgelaten. Het gevoel dat in deze formule ervaringen en inzichten schuilen, die niet alleen als zorg-model waardevol zijn, maar ook een bredere maatschappelijke betekenis heb-ben is in de loop van de jaren steeds sterker geworden.

De huidige maatschappelijke vraagstukken vertonen voor mij steeds sterkere parallellen met die uit de jaren zestig en zeventig, de periode waarin de eerste zorgboerderijen werden opgericht. De maatschappijkritische geluiden uit die tijd lijken zich te herhalen: de roep om het doorgeschoten materialisme een halt toe te roepen; de poging om de schaalvergroting, de neiging om als maar groter en meer te willen, af te stoppen en op zoek te gaan naar de menselijke maat; de nadruk op duurzaamheid als het handelingsprincipe waarin de ba-lans tussen sociale, economische en milieufactoren wordt gewaarborgd.

Het lijkt of de kritiek op de omstreden principes van het maatschappelijke en private denken en handelen zich geleidelijk heeft verdicht tot de overtuiging dat er een fundamentele heroriëntatie en koerswijziging nodig is.De paradigma’s, de leidende principes, die bij het ontstaan van de eerste zorg-boerderijen zo’n belangrijke rol speelden zie ik in de huidige maatschappelijke heroriëntatie opnieuw naar voren treden. Het zijn de principes van een res-pectvolle omgang van mens met natuur, milieu en medemens die de uitgangs-punten vormden voor de eerste initiatiefnemers van de zorgboerderijen.

Zorgboerderij: een succesformule

Een puzzel blijft broos en kwetsbaar en kan ook gemakkelijk weer uit elkaar vallen. Maar laten we onze angst opzijzetten en even van het moment genie-ten: de zorgboerderij is een succesformule!Dit mogen we met gepaste trots zeggen, wanneer we vaststellen dat het aan-tal zorgboerderijen vanaf de start in 1974 tot 2010 is gegroeid tot boven het magische getal van 1000. De combinatie van landbouw en zorg blijkt grote potentie te hebben en veel verschillende mensen aan te spreken. Elke zichzelf respecterende zorginstelling heeft tegenwoordig één of meerdere zorgboerderijen in haar pakket. Het is een

formule die haar bestaansrecht duidelijk heeft bewezen en die tegenwoordig in elk beleidsstuk expliciet te vinden is. In een enigszins vertraagd tempo zien we dezelfde omarming door de landbouwsector. Ontstonden de zorgboerde-rijen aanvankelijk vooral vanuit alternatieve, kleinschalige initiatieven, de laat-ste jaren is de zorgboerderij ook in de landbouw een algemeen erkend concept geworden. Erkend door een agrarische sector die zich niet meer alleen richt op voedselproductie, maar zich ervan bewust is geworden dat ze veel meer te bieden heeft.Een sector, die zich profileert als verbrede, multifunctionele landbouw. Land-bouw met een toegevoegde waarde voor zorg, natuurbeheer, ontspanning, recreatie en reflectie.De gezondmakende en inspirerende eigenschappen van rust, ruimte en groen zijn herontdekt. De zorgboerderij heeft in deze verbrede landbouw definitief haar intrede gedaan en is allang geen marginaal experiment meer van enkele idealisten. Het is in de agrarische wereld een factor van betekenis geworden en die geldt als serieuze optie om de landbouw een natuurlijker en socialer imago te geven.

Gepaste trots, ook omdat de roep om regulering en standaardisering van de zorgboerderijen steeds luider klinkt. Met de explosieve groei van het aantal zorgboerderijen de laatste jaren is binnen en buiten de zorgboerderijwereld een licht gevoel van paniek ontstaan over de voortgang en uitbreiding van deze

Rol van de overheid

Juist op het moment dat de zorgboerderijwereld sturing en ondersteuning nodig heeft, trekt de overheid zich terug. Op het moment dat groei lijkt om te slaan in wildgroei en de succesformule haar eigen hand dreigt te overspelen, kiest de overheid voor zelfregulatie.De reactie op deze terugtrekkende beweging is voorspelbaar. Wanneer de financiële basis onder een landelijk steunpunt wordt weggehaald en daarmee de legitimiteit als vertegenwoordigende en bindende instantie wordt aangetast, dan verzwakt de basis voor samenhang en samenwerking. Voormalige partners kiezen hun eigen weg en er ontstaan meerdere landelijke organisaties, die de snel groeiende beweging van zorgboerderijen proberen te vertegenwoordigen. Daarnaast groeit het aantal particuliere initiatieven om beginnende zorgboeren en boerinnen te adviseren en coachen.De overheid heeft zich op het verkeerde tijdstip teruggetrokken: juist nu het nodig is om de resultaten van onderzoeken, acties, data en intenties van organisaties en projecten op elkaar af te stemmen en daaruit uitgangspunten en richtlijnen vast te stellen voor gefundeerd beleid.

D e z o r g b o e r d e r i j1 0 1 D e p u z z e l s t u k j e s va l l e n i n e l k a a r 1 1

succesformule. De eerste incidenten hebben zich al aangediend. Waar deze er in de reguliere zorg gewoon bij zouden horen, worden ze bij de betrekkelijke nieuwkomer als de zorgboerderij behoorlijk uitvergroot.Is met de roep om regulering, standaardisering en certificering het proces van institutionalisering begonnen? Inkadering en afperking van een concept dat juist in reactie op de institutionalisering, schaalvergroting en anonimisering van de zorg is ontstaan en daarmee een aansprekend antwoord bleek op meer behoefte aan kleinschaligheid, persoonlijke verhoudingen, gelijkwaardigheid en respect?

Het succes van de combinatie van landbouw en zorg is er niet zonder reden, het is geen concept dat zomaar is ontstaan en toevallig voldoet aan behoeftes binnen twee verschillende maatschappelijke sectoren. De zorgboerderij heeft haar wortels in de maatschappijkritische bewegingen binnen de landbouw en zorg in de jaren zestig. De kritiek op het toenmalige denken en handelen in de zorg en de landbouw en de dominante rol van de empirisch wetenschappelijke benadering hierin vormde de inspiratie voor het ontstaan van de zorgboerderij.De toenadering van landbouw en zorg moet gezocht worden in de gemeen-schappelijke kritiek van een opkomende tegencultuur op de eenzijdige en afstandelijke wijze waarop in deze sectoren werd omgegaan met mens, plant, dier en aarde.

Regulering en sturing moet niet plaatsvinden vanuit visieloze beheers- en con-troledwang, maar vanuit visiegestuurd beleid. In de roep om kwaliteitstoetsing en certificering is daarom herformulering van inspiraties en uitgangspunten van essentieel belang.Back to the roots. Niet vanuit nostalgische behoudzucht of dogmatische haar-kloverij, maar om helder te krijgen hoe en waarom de combinatie van zorg en landbouw is ontstaan en waarom deze zo’n vlucht heeft genomen.Wat waren de inspiraties en principes voor de eerste zorgboeren?Wat bepaalde de groeikracht van die vruchtbare aarde? Wat is die chemie?

Dit boek probeert antwoorden te vinden op deze vragen. Geprobeerd wordt het succes te beschrijven en te analyseren. Niet alleen als successtory, maar vooral als een ontwikkeling met een geschiedenis. Een ontwikkeling, die eigenlijk nog heel recent en kwetsbaar is.Het is van belang dat we ons deze kwetsbare kant goed realiseren en dat we de bodem onder de zorgboerderij versterken.Maar minstens zo belangrijk is het dat we daarbij de kracht en de potentie van de combinatie van landbouw en zorg niet uit het oog verliezen en goed voor het voetlicht blijven brengen!

Voor boeren, burgers en buitenlui

Ofwel, voor wie is dit boek geschreven?

Boeren, burgers en buitenlieden zijn er in vele soorten en maten. Herenboeren, hulpboeren, zorgboeren, hobbyboeren, instellingsboeren, we komen ze in de wereld van de zorgboerderij allemaal tegen. Zo ook de burgers: ambtenaren, politici, beleidsmakers, managers, wetenschappers, hulpverleners en therapeu-ten.En dan de buitenlui, de burgers van het platteland. De tegenwoordige bewo-ners van het platteland zijn voor meer dan de helft burgers: je hebt de chique buitenlieden, de nouveau riche, die de vrijgekomen bedrijfsboerderijen in per-fect authentieke stijl renoveren tot boerenhofstedes. En je hebt de eenvoudiger buitenlieden, de op leeftijd gekomen back-to-earthgeneratie uit de jaren zestig en zeventig, waarvan een deel via de hulpverlening of de biologische landbouw een directe relatie heeft met de zorgboerderijwereld.

En als we toch aan het categoriseren zijn, onder welke groep scharen we de cliënten, de doelgroep van de zorgboerderij? Deze vraag roept het dilemma op dat indringend tot uitdrukking kwam op een poster die je wel zag in wachtka-mers van psychotherapeuten en psychiaters: ‘Ooit een normaal mens gezien? En beviel het?’De hulpvragers van de zorgboerderij zijn niet van een andere soort, maar ver-tegenwoordigen een dwarsdoorsnede van de boeren, burgers en buitenlieden. Elke boer, burger en buitenman is een beetje cliënt en sommigen helemaal. Ik hoop ook hen te bereiken, zodat ze zich herkennen in de wijze waarop ik hun vragen, behoeftes en problemen heb verwoord en niet het gevoel krijgen dat er over hoofden heen sier wordt gemaakt met hun beperkingen.

De zorgboerderij trekt een breed publiek aan. Vanuit de landbouw: boerenzoons en -dochters met een beperking, hun familie en vrienden, agrariërs, medewerkers van land- en tuinbouwbonden, agrarische verenigingen, voorlichtingsdiensten, Staatsbosbeheer, ministeries.Vanuit zorg en hulpverlening: cliënten, hun familie en vriendenkring, begelei-ders uit de gehandicaptenzorg, psychiatrie, verslavingszorg, jeugdzorg, oude-renzorg, justitie en reclassering, therapeuten, pedagogen, beleidsmakers en managers. Vanuit wetenschap en onderwijs: onderzoekers, specialisten, opleidings-functi-onarissen en leerlingen.En dan nog de vele passanten, die zijn vastgelopen, privé of in hun werk; die soms het gevoel hebben veel energie te stoppen in iets dat er niet werkelijk toe doet. Mensen, die eens met hun voeten in de grond willen staan, de ruimte en buitenlucht willen inademen en met hun handen willen werken. Mensen die je een zucht ziet slaken als ze eens rustig aan de koffie zitten zonder de eeuwige druk van tijd en prestatie.Mensen, die zich aan een zorgboerderij verbinden als onderdeel van hun her-