Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Academiejaar 2014-2015

De zestiende-eeuwse aan-constructie

Een kwantitatief corpusonderzoek

Masterscriptie voorgedragen tot het behalen van de graad van Master in de Historische Taal- en Letterkunde

Dario Rens

Promotor: Prof. Dr. Timothy Colleman Co-promotor: Tim Geleyn Vakgroep Nederlandse Taalkunde

Dankwoord Ik moet eerlijk toegeven dat ik enkele dankwoorden heb doorgenomen van studenten die me voorgingen voor ik aan mijn eigen dankwoord begon. Gewoon om wat inspiratie op te doen. In sommige dankwoorden lees ik dan hoe dankwoorden vaak nogal een cliché zijn. En laat net die bewering ondertussen ook al een cliché geworden zijn. Daarnaast zijn er ook vaak filosofische citaten terug te vinden in dankwoorden, maar de kern van een dankwoord is de mensen bedanken die je hebben bijgestaan in de totstandkoming van je masterproef en -diploma. Dat wil ik bij dezen ook doen.

Eerst en vooral wil ik professor Timothy Colleman bedanken. Al sinds mijn eerste bachelor heeft hij mijn passie voor zinsontleding gevoed met zijn vakexpertise en me ingeleid in de theorie van de constructiegrammatica. Daarnaast heeft hij mij uitstekend begeleid bij het schrijven van mijn bachelor- en masterproef. Zodra ik het noorden even kwijt was, kon ik bij hem terecht met allerlei vragen, die hij steeds met plezier beantwoordde. Hij was ook bereid om dit jaar mijn stage en onderzoeksproject te begeleiden, waarbij ik veel waardevolle kennis opgedaan heb. Tot slot wil ik hem ook bedanken voor de aanbevelingsbrief die hij geschreven heeft voor een beursaanvraag om deze zomer in Zuid-Afrika te studeren. Ik kan dan ook met trots zeggen dat ik geslecteerd ben voor die beurs en momenteel in Potchefstroom vertoef. Voor dit alles een zeer gemeende dank u wel, professor.

Vervolgens wil ik ook Tim Geleyn bedanken. Niet alleen was hij steeds bereid om mijn drafts na te lezen en me uitgebreid feedback te geven als co-promotor van deze masterproef, tijdens mijn stageperiode leerde ik hem kennen als een zeer aangename collega. Expliciet wil ik ook professor Jacques Van Keymeulen bedanken. Dankzij de internationale akkoorden onder zijn naam heb ik vorig jaar de tijd van mijn leven gehad op Erasmus in Budapest en heb ik ook de kans gekregen om deze zomer drie maanden in Zuid-Afrika te studeren.

Ook een woord van dank aan mijn medestudenten met wie ik in de auditoria en leslokalen de afgelopen vier jaar heb gespendeerd. Bedankt voor de leuke tijd! Ook dank aan Yannick Van Puymbroeck die speciaal zijn cursus taalzorg heeft willen opfrissen om mijn masterproef na te lezen op taalzorg-, spel- en typfouten.

Tot slot wil ik ook mijn grootouders bedanken, die ondanks mijn bitse opmerkingen en snauwen - sorry - steeds achter me stonden tijdens het schrijven van mijn scriptie, soms iets te letterlijk.

Nu mijn dankwoord er bijna opzit, wil ik toch zelf ook een citaat met jullie delen, in de hoop dat er al aan het begin van deze masterproef een glimlach op jullie gelaat verschijnt:

“No matter what you write about, it contains the word ‘Budapest’ at least once, even if it is a scientific essay about the reproduction of penguins” (Barbara Litzlfenner).

Dario Rens 4 augustus 2015

i

ii

Inhoudstafel

Dankwoord i

Inhoudstafel iii

Overzicht van tabellen v

1. Inleiding 1

2. Literatuurstudie 5

2.1 Theoretisch kader 5

2.1.1 Constructiegrammatica 5

2.1.2 Diachrone constructiegrammatica 6

2.2 Argumentstructuurconstructies 7

2.2.1 De aan-constructie 8

2.2.1.1 Formele afbakening 8

2.2.1.2 Semantiek 11

2.2.2 De dubbelobjectconstructie 15

2.2.1.1 Formele afbakening 15

2.2.1.2 Semantiek 16

2.2.3 De datiefalternantie 17

2.3 Studies over de aan-constructie 18

2.3.1 Weijnen en Gordijn (1970) 18

2.3.2 Duinhoven (2003) 20

2.3.3 Colleman (2009a) 22

2.3.4 Geleyn en Colleman (2014) 26

2.3.5 Rens (2014) 29

2.3.6 Geleyn en Colleman (te verschijnen) 31

2.4 Besluit 37

3. Corpus en methodologie 39

3.1 Corpus 39

3.2 Corpusonderzoek 42

3.2.1 De aan-constructie 42

3.2.2 De dubbelobjectconstructie 44

3.2.3 Geweerde constructies 46

iii

3.3 Distinctieve collexeemanalyse 47

3.4 Diachrone collexeemanalyse 49

4. Resultaten 53

4.1 Manuele analyse aan-constructie 53

4.2 Diachrone collexeemanalyse 56

4.3 Manuele analyse datiefalternantie 61

4.4 Distinctieve collexeemanalyse 63

4.4.1 Tweede kwarteeuw 63

4.4.2 Vierde kwarteeuw 66

4.5 Besluit 67

5. Conclusie 69

Referentielijst 71

Bijlagen 75

(23.277 woorden)

iv

Overzicht van tabellen Tabel 2.3.3 Top-30 meest distinctieve collexemen voor de dubbelobjectconstructie en

de aan-constructie 23

Tabel 2.3.4 Top-25 meest distinctieve collexemen voor de zeventiende-eeuwse

aan-constructie en dubbelobjectconstructie 26

Tabel 2.3.5 Objectvolgorde per werkwoord in het Middelnederlands 29

Tabel 2.3.6.a Verhouding tussen de subbetekenissen van de aan-constructie in 1600-1650

(N=1.523) 32

Tabel 2.3.6.b Verhouding tussen de subbetekenissen van de aan-constructie in 1600-1650

vs. 1900-1950 33

Tabel 2.3.6.c Resultaten van een distinctieve-collexeemanalyse aan-constructie, 1600-1650

vs. 1900-1950 34

Tabel 3.1 Corpus van zestiende-eeuwse teksten (1.105.336 woorden) 40

Tabel 3.2.1 Aantal hits van aan per kwarteeuw in zestiende-eeuwse corpus 43

Tabel 3.2.2 Overzicht van werkwoorden opgenomen in distinctieve collexeemanalyse,

gesorteerd per semantische klasse 45

Tabel 3.3.a De distributie van het werkwoord give in de dubbelobjectconstructie en de

to-constructie in ICE-GB 48

Tabel 3.3.b Distinctieve collexemen voor de Engelse dubbelobjectconstructie en de

to-constructie in ICE-GB 49

Tabel 3.4.a Input voor een diachrone distinctieve collexeemanalyse van shall say 50

Tabel 3.4.b Top-10 distinctieve collexemen van shall verdeeld over drie tijdsperioden 51

Tabel 4.1 Type/token-frequenties van de aan-constructie per kwarteeuw 53

Tabel 4.2 Distinctieve collexemen diachrone collexeemanalyse van de zestiende-eeuwse

aan-constructie 57

Tabel 4.3 Alfabetisch gerangschikte lijst van aangetroffen werkwoorden in de

aan-constructie en/of dubbelobjectconstructie voor de tweede en vierde

kwarteeuw van de zestiende eeuw 61

Tabel 4.4.1 Resultaten distinctieve collexeemanalyse van de tweede kwarteeuw

(1526-1550) 64

Tabel 4.4.2 Resultaten distinctieve collexeemanalyse van de vierde kwarteeuw

(1576-1600) 66

v

1. Inleiding In deze scriptie onderzoeken we de zestiende-eeuwse aan-constructie. De aan-constructie is een

grammaticale constellatie die bestaat uit een subject, een werkwoord, een eerste nominaal object en

een tweede object dat voorafgegaan wordt door het voorzetsel aan (Colleman 2010:279). De

volgende twee voorbeeldzinnen zijn prototypische voorbeelden van de aan-constructie:

(1) Jan geeft een geschenk aan Piet. (2) Piet bezorgt bloemen aan Jan.

Beide zinnen bevatten namelijk werkwoorden van ‘geven’ en het zijn vooral die werkwoorden die

vandaag met de Nederlandse aan-constructie geassocieerd worden. ‘Geven’-werkwoorden zijn

echter niet de enige werkwoorden die in de aan-constructie kunnen voorkomen volgens de definitie

van Colleman (2010). Ook werkwoorden als verbinden (3) en besteden (4) vallen binnen het rijtje

van werkwoorden die mogelijk zijn in de aan-constructie (Colleman 2010:291):

(3) De beste mensentredmolens zijn uitgerust met een hartslagmeter die de draver met een draadje aan zichzelf verbindt. [NRC] (4) Veertig miljoen dollar heeft hij tot nog toe besteed aan zijn onderzoek naar een reeks Clinton- schandalen. [NRC]

De aan-constructie beperkt zich duidelijk niet tot ‘geven’-werkwoorden, maar heeft een breed scala

aan mogelijke werkwoorden. Dat komt doordat de aan-constructie een vrij brede betekenis heeft,

namelijk ‘X handelt op Y, wat resulteert in contact tussen Y en Z’ of kortom ‘caused

contact’ (Colleman 2010:288). In (3) kunnen we spreken van een concreet contact dat ontstaat

tussen de hartslagmeter en de draver zelf. In (4) moeten we het contact echter niet letterlijk

opvatten, maar is er sprake van een metaforisch contact dat ontstaat tussen de veertig miljoen dollar

en het onderzoek naar een reeks Clinton-schandalen. De aan-constructie kent dus een metaforische

betekenisextensie. Het is ook door die betekenisextensie dat ‘geven’-werkwoorden in de aan-

constructie kunnen voorkomen.

De mogelijkheid om ‘geven’-werkwoorden in de aan-constructie te plaatsen is volgens de

taalkundige literatuur een post-Middelnederlandse ontwikkeling (zie Weijnen en Gordijn 1970,

Duinhoven 2003). Ook de resultaten van een eigen corpusonderzoek naar de Middelnederlandse

!1

objectvolgorde en datiefalternantie (Rens 2014) lijken die hypothese te bevestigen. In 705

attestaties van het werkwoord geven is namelijk geen enkele aan-constructie aangetroffen (Rens

2014:30-31). De uitbreiding van de aan-constructie naar de ‘geven’-werkwoorden zou ten vroegste

waar te nemen zijn in de zestiende eeuw. Het gebruik van die werkwoorden in de

dubbelobjectconstructie (dat wil zeggen de constructie die bestaat uit een subject, werkwoord,

nominaal direct object en nominaal indirect object) is echter al veel ouder (5) en is ook nu nog

steeds mogelijk (6).

(5) Maer God geeft dien corne enen lichame. [ZUIDNL~1.TXT] (eind veertiende eeuw) (6) Jan geeft Piet een geschenk.

Het is niet zo onwaarschijnlijk dat de nieuwe betekenisontwikkeling van de aan-constructie in de

zestiende eeuw heeft plaatsgevonden. Het zestiende-eeuwse Nederlands wordt namelijk gekenmerkt

door de voortschrijdende neergang van het naamvallensysteem (Van Der Horst 2008:795). Zo wordt

ook de datief, de gebruikelijke naamval van het indirect object in de dubbelobjectconstructie, steeds

moeilijker te onderscheiden van de andere naamvallen. Van Der Horst (2008:800) merkt in dat

verband op dat de datief aan het “leeglopen” is. Daarmee bedoelt hij dat de datief niet alleen

deflexie kent, maar dat ook de toepassingsdomeinen afnemen en er steeds minder indirecte objecten

(met of zonder flexiekenmerken) worden gebruikt. Ook Van Der Horst (2008:801) wijst erop dat in

de zestiende eeuw het voorzetsel stilaan binnendringt in het indirect object, zoals in (7) te zien is:

(7) Ende gaf hem over anden Turck. [RC 166]

Van Der Horst (2008:801) neemt aan dat in de “naamvallentijd” drie functies worden

onderscheiden: subject, direct object en indirect object. Wanneer later de naamvalsuitgangen

verdwijnen en het functieonderscheid door de woordvolgorde wordt aangegeven, kunnen slechts

twee en geen drie functies worden onderscheiden. Daardoor ontstaat er syntactische ambiguïteit.

Om die syntactische ambiguïteit te vermijden, zou het indirect object alsmaar meer ook met een

voorzetsel kunnen worden gemarkeerd. Dat vloeit voort uit het horror aequi-principe. Dat is “the

widespread (and possibly universal) tendency to avoid the unmotivated recurrence of identical and

adjacent grammatical elements or structures” (Rohdenburg 2007:220). Zo zou de aan-constructie

geleidelijk een alternatief zijn beginnen te vormen voor de dubbelobjectconstructie.

!2

Colleman (2010:289-290) gaat ervan uit dat de eerste aan-constructies met ‘geven’-werkwoorden

concrete, fysieke transfers benoemen, en pas later ook abstracte transfers. Aangezien de

zeventiende-eeuwse aan-constructie al het volledige semantische spectrum van de huidige aan-

constructie beslaat (Geleyn en Colleman 2014, te versch.), is het moeilijk om Collemans hypothese

(2010) na te gaan aan de hand van zeventiende-eeuwse data. Daarom is dit onderzoek naar de

zestiende-eeuwse aan-constructie de perfecte gelegenheid om de hypothese van Colleman (2010) te

testen.

Het is dus nog steeds niet duidelijk welke semantische en morfologische types van werkwoorden al

in de zestiende eeuw voorkomen in de aan-constructie - of, met andere woorden, bij welke

werkwoorden de aan-constructie precies is “doorgebroken”. Die vragen proberen we in dit

onderzoek te beantwoorden. Aan de hand van een zelf samengesteld corpus van zestiende-eeuwse

teksten stellen we een inventaris op van werkwoorden die in de zestiende eeuw in de aan-

constructie voorkomen. We gaan vervolgens na of er tijdens de zestiende eeuw verschuivingen

merkbaar zijn in de constructionele semantiek van de aan-constructie aan de hand van een

diachrone collexeemanalyse (Hilpert 2006). Tot slot voeren we ook twee distinctieve

collexeemanalyses (Gries en Stefanowitsch 2004) uit om dieper in te gaan op de verhouding tussen

de dubbelobjectconstructie en de aan-constructie in de zestiende eeuw.

De opbouw van deze paper ziet er als volgt uit: eerst voeren we een uitgebreide literatuurstudie uit

waarin we ons onderzoek theoretisch kaderen en bestaande literatuur over de aan-constructie

behandelen. Daarna wordt het corpus en de methodologie van het onderzoek uiteengezet. In

hoofdstuk vier worden de verkregen resultaten weergegeven, die we uitgebreid bespreken en in de

bestaande literatuur plaatsen. Tot slot wordt er een conclusie over de zestiende-eeuwse aan-

constructie geformuleerd.

!3

!4

2. Literatuurstudie Alvorens we ons onderzoek aanvangen, maken we een synthese van de relevante literatuur. Eerst

lichten we het theoretische kader van ons onderzoek toe: de diachrone constructiegrammatica.

Vervolgens voorzien we zowel de aan-constructie als de dubbelobjectconstructie van een formele

definitie en daarna lichten we de semantiek van beide constructies toe. Tot slot geven we een

overzicht van de bestaande literatuur over de aan-constructie, waarbij we ook aandacht besteden

aan de lacunes in het onderzoeksveld.

2.1 Theoretisch kader Dit onderzoek is te plaatsen binnen de diachrone constructiegrammatica en daarom geven we in

deze paragraaf een beknopte uiteenzetting over wat de diachrone constructiegrammatica precies

inhoudt. Eerst lichten we echter de constructiegrammatica in het algemeen toe.

Voor we echter aan onze korte uiteenzetting beginnen, moet worden opgemerkt dat er niet zoiets is

als dé constructiegrammatica. Constructiegrammatica is geen uniforme theorie, maar een

verzameling van verschillende benaderingen (zie bv. Goldberg 1995, 1999, 2003 en Croft 2001) die

bepaalde fundamentele uitgangspunten delen (Colleman 2006:47). In ons onderzoek bestuderen we

de aan-constructie vanuit het perspectief van de theorie van Goldberg (1995, 1999, 2003), omdat

die zeer toegankelijk is. Als we het verderop in deze paper nog hebben over de

constructiegrammatica, bedoelen we daarmee dus de benadering van Goldberg.

2.1.1 Constructiegrammatica

De ‘Goldbergiaanse’ constructiegrammatica gaat ervan uit dat constructies de basiseenheden van

taal zijn (Goldberg 1995:4) en dat constructies “stored pairings of form and function, including

morphemes, words, idioms, partially lexically filled and fully linguistic patterns” (Goldberg

2003:219) zijn. Er wordt dus geen strikt onderscheid gemaakt tussen het lexicon en de syntaxis van

een taal (Goldberg 1995:7). Een woord kan in een bepaalde constructie gebruikt worden, als dat

woord semantisch compatibel is met de betekenis van die constructie (Gries en Stefanowitsch

2004:99). Constructies en hun betekenis worden opgeslagen in wat Goldberg (2003:219) het

constructicon noemt.

!5

Een van de basisstellingen van de constructiegrammatica is dat vorm en semantiek samengaan.

Twee zinnen die lexicaal eenzelfde betekenis lijken te hebben, kunnen door de vorm toch een

subtiel betekenisverschil krijgen (Goldberg 2003:221):

(8) Jan kocht Piet een boek. (9) Jan kocht een boek voor Piet.

Volgens Goldberg (2003:221) is er een duidelijk semantisch verschil tussen beide zinnen: (8) geeft

een ‘caused reception' weer, waardoor Jan zonder twijfel het boek aan Piet geeft. (9) daarentegen is

ambigu: Jan kan het boek voor Piet gekocht hebben, maar Jan kan het boek ook voor een derde

partij gekocht hebben, omdat Piet het boek zelf niet kon kopen. Het betekenisverschil tussen (8) en

(9) is niet te wijten aan een onderliggend syntactisch niveau of een lege zinspositie, maar wordt

veroorzaakt door het verschil in vorm. (8) is namelijk een dubbelobjectconstructie (zie 2.2.2) en (9)

is een prepositionele constructie met het voorzetsel voor. Enkel de vorm zorgt dus voor een

betekenisverschil, zoals ook door de constructiegrammatica wordt benadrukt (Goldberg 2003:219).

2.1.2 Diachrone constructiegrammatica

De term diachronic construction grammar wordt volgens Noël (2013) voor de eerste keer gebruikt

om een taalkundige discipline te benoemen in een artikel van Ziegeler (2004:190). Ziegeler (2004)

gebruikte de term echter enkel om te verwijzen naar grammaticalization theory . Noël (2007) pleit 1

er dan ook voor om diachrone constructiegrammatica en grammaticalization theory niet als

synoniemen te gebruiken. De diachrone constructiegrammatica krijgt steeds meer navolging (zie bv.

Barðdal 2007, Colleman en De Clerck 2011). Zo komt er in juli 2015 ook een bundel met artikels

uit die handelen over de diachrone constructiegrammatica (Barðdal et al 2015). Colleman

(2011:392) wijst erop dat de focus te veel ligt op veranderingen die invloed hebben op de inventaris

aan constructies in een bepaalde taal en de opkomst van nieuwe constructies, constructionalization

(zie bv. Trousdale 2010, Traugott en Trousdale 2013). Hoewel Colleman (2011:392) het belang van

dergelijk diachroon onderzoek benadrukt, meent hij dat er ook nood is aan diachroon onderzoek van

constructies die al een lange tijd deel uitmaken van onze grammatica. In dergelijk onderzoek kan de

nadruk liggen op bijvoorbeeld verschuivingen binnen de semantiek van een constructie. Als

Zie Hopper en Traugott (1993) voor een uitgebreide introductie tot de grammaticalization theory. We gaan in deze 1

paper hier niet verder op in.!6

woorden uit het lexicon semantische verschuivingen kennen, kan worden verwacht dat ook

constructies verschuivingen in de semantiek kennen (Colleman 2011:392).

Zo kunnen argumentstructuurconstructies (zie 2.2) nieuwe subbetekenissen ontwikkelen, terwijl

andere subbetekenissen verdwijnen. Door na te gaan welke semantische klassen van werkwoorden

mogelijk zijn in een bepaalde constructie in een vroeger taalstadium, kunnen er verschuivingen in

de constructionele betekenis worden waargenomen. Een vergelijking met vroegere en latere

taalstadia kan aantonen dat bepaalde subbetekenissen in gebruik zijn afgenomen of toegenomen

(een kwantitatieve betekenisverschuiving) en andere subbetekenissen pas later zijn toegevoegd aan

het constructicon of verdwenen zijn uit het constructicon (een kwalitatieve betekenisverschuiving)

(Colleman 2011:402). Zo tonen Colleman en De Clerck (2011) aan dat de Engelse

dubbelobjectconstructie een proces van semantische specialisatie heeft gekend. Die heeft namelijk

subbetekenissen verloren die in de periferie lagen van het semantisch netwerk van de Engelse

dubbelobjectconstructie: bijvoorbeeld werkwoorden van ‘banishment’. In ons onderzoek zullen we

nagaan of de Nederlandse aan-constructie ook kwalitatieve en/of kwantitatieve

betekenisverschuivingen heeft gekend vanaf de zestiende eeuw tot nu.

2.2 Argumentstructuurconstructies De aan-constructie vertegenwoordigt een abstract type constructie, de zogenaamde

argumentstructuurconstructie. Argumentstructuurconstructies zijn een soort ‘lege’ syntactische

constellaties die opgeslagen zijn in het mentale constructicon met elk hun eigen formele en

semantische kenmerken (Colleman 2006:22). Voorbeelden daarvan zijn de transitieve constructie

(10) en de ditransitieve constructie (11) (Goldberg 1999:199):

(10) [Subj [V Obj]] X acts on Y (11) [Subj [V Obj Obj2]] X causes Y to receive Z

Elke argumentstructuurconstructie heeft een inventaris van werkwoorden die ingevuld kunnen

worden in de constructie. Een voorwaarde is dat de betekenis van het werkwoord niet in strijd is

met de semantiek van de constructie. Vergelijk hieronder de zinnen in (12), (13) en (14) waarin

respectievelijk de werkwoorden schrijven, eten en gunnen in zowel de transitieve als ditransitieve

constructie worden geplaatst:

!7

(12a) Jan schrijft een brief. (12b) Jan schrijft Piet een brief. (13a) Jan eet een boterham. (13b) *Jan eet Piet een boterham. (14a) *Jan gunt een overwinning. (14b) Jan gunt Piet een overwinning.

Schrijven (12) is in zowel de transitieve als de ditransitieve constructie mogelijk en zit dus in de

inventaris van beide constructies. Eten (13) is daarentegen ongrammaticaal in de ditransitieve

constructie en maakt bijgevolg geen deel uit van de inventaris van de ditransitieve constructie. Ten

slotte lijkt gunnen (14) dan weer niet mogelijk in de transitieve constructie, maar wel in de

ditransitieve constructie. Werkwoorden kunnen dus behoren tot de inventarissen van verschillende

argumentstructuurconstructies, maar kunnen ook tot de inventaris van slechts één constructie

behoren.

In deze paragraaf hebben we kort uitgelegd wat een argumentstructuurconstructie inhoudt. We gaan

nu dieper in op de prepositionele datiefconstructie of kortweg de aan-constructie. Vervolgens

bespreken we kort de dubbelobjectconstructie en tot slot ook de datiefalternantie.

2.2.1 De aan-constructie

Volgens de traditionele visie (bv. Vandeweghe 2010) kan de aan-constructie vrij alterneren met de

dubbelobjectconstructie (zie 2.2.2). In grammatica’s wordt de aan-constituent dan ook vaak

voorgesteld als een omschreven meewerkend voorwerp (zie bv. Vandeweghe 2010:84). De aan-

constructie zou dan bestaan uit een werkwoord, subject, direct object en indirect object ingeleid

door aan (Colleman 2006:114). We stellen ons echter niet tevreden met die definitie en verkiezen

daarom een alternatieve, bredere omlijning. De alternatieve afbakening wordt hieronder besproken,

waarna we ook de semantiek van de aan-constructie behandelen.

2.2.1.1 Formele afbakening

Voor een corpusonderzoek gestart wordt, is het belangrijk om de te onderzoeken constructie(s)

formeel af te bakenen. Pas na een formele afbakening kan elke constructie die voldoet aan de

formele afbakening, geturfd worden. In de bestaande literatuur zien we dat er geen consensus

bestaat over de formele afbakening van de prepositionele datiefconstructie met het voorzetsel aan

!8

(vergelijk bv. De Schutter 1974 en Van Belle en Van Langendonck 1996). De traditionele 2

grammatica gaat er namelijk van uit dat het aan-object het prepositionele equivalent is van het

nominale indirect object. Om te achterhalen of het om een indirect object gaat, gebruikt de

traditionele grammatica de voorzetselproef. Het principe van de voorzetselproef is eenvoudig: een

constituent is een indirect object als er een voorzetsel kan worden toegevoegd of weggelaten,

zonder dat de zin ingrijpend verandert qua betekenis (Colleman 2006:410). De voorzetselproef

wordt echter niet in beide richtingen even strikt toegepast (Colleman 2006:301):

(15a) Jan geeft Piet een boek. (15b) Jan geeft een boek aan Piet. (16a) Jan benijdt Piet zijn succes. (16b) ?*Jan benijdt aan Piet zijn succes.

In (15) is Piet ontegensprekelijk het indirect object, wat ook bevestigd wordt door de

voorzetselproef. Wanneer in (16) een voorzetsel wordt geplaatst, klinkt de zin op z’n minst vreemd.

Volgens de voorzetselproef is Piet bij het werkwoord benijden dus geen indirect object. Toch

beschouwt de traditionele grammatica in beide zinnen Piet als het indirect object (Colleman

2006:301). De traditionele grammatica laat blijkbaar enkele uitzonderingen toe, maar uit volgende

voorbeelden moet blijken dat uitzonderingen slechts in één richting worden toegelaten:

(17a) Jan schenkt een boek aan Piet. (17b) Jan schenkt Piet een boek. (18a) Jan wijt al zijn ongeluk aan Piet. (18b) *Jan wijt Piet al zijn ongeluk.

Bij schenken (17) is de weglating van het voorzetsel zonder betekenisverandering perfect mogelijk,

waardoor Piet dus beschouwd wordt als een indirect object. Wijten (18) wordt echter

ongrammaticaal, zodra het voorzetsel aan weggelaten wordt. In tegenstelling tot voor benijden (16),

maakt de traditionele grammatica voor wijten (18) geen uitzondering en beschouwt het Piet niet als

een indirect object (Colleman 2006:301). De voorzetselproef lijkt dus louter willekeurig te werken

in de onderscheiding van het indirect object. Dat blijkt ook uit volgend negentiende-eeuws

corpusvoorbeeld (Colleman 2006:303):

Door de beperkte omvang van deze paper wordt hier een kort overzicht gegeven van de formele afbakening van de 2

aan-constructie. Zie Colleman (2006:408-430) voor een uitgebreide bespreking van de vernoemde literatuur en de formele afbakening van de aan-constructie.

!9

(19) Hij was een der grootste krijgsoversten van zijn tijd, en men weet hem de ongelukkige uitkomsten van den oorlog, in plaats van ze te zoeken in den overspannen moed der tot wanhoop gebrachte Nederlanders. (E. Bosboom-Toussaint, Des Konings Vriend, 1856) <cf.hum.uva.nl/dsp/ljc/bosboom/novellen/konivrie.html>

In (19) krijgt het werkwoord wijten twee nominale objecten. In de negentiende eeuw zou wijten dus

wel een indirect object hebben volgens de voorzetselproef, anders dan in het hedendaagse

Nederlands. De voorzetselproef slaafs volgen is dus enigszins problematisch. Bijgevolg lijkt ook de

definitie van de aan-constituent als een prepositioneel indirect object vrij arbitrair.

Colleman (2010:278-279) stelt een andere formele afbakening voor, die geen onderscheid maakt

tussen een prepositioneel indirect object en een voorzetselvoorwerp: [Sbj [V Obj1 aan-Obj2]]. De

aan-constructie wordt formeel dus gekarakteriseerd door een werkwoord, een subject, een direct

object en een prepositioneel tweede object ingeleid door het voorzetsel aan. Er wordt dus geen

rekening gehouden met of het aan-object al dan niet inwisselbaar is met een nominaal indirect

object. Die formele afbakening zullen we verder in deze paper volgen. Merk ook op dat het direct

object in onze definitie zowel door een nominale constituent als door een afhankelijke zin ingevuld

kan worden. Zowel (20), (21) als (22) worden dus als aan-constructies beschouwd:

(20) Jan geeft het boek aan Piet. (21) Jan spendeert het geld aan een auto. (22) Jan vertelt aan Piet dat hij binnenkort jarig is.

Als de aan-constituent vervangen kan worden door een prepositionele constituent met bijna elk

ander locatief voorzetsel, spreken we echter niet over een aan-object, maar over een locatief

complement of satelliet (zie Vandeweghe 2010:128-131, 142). Een zin als (23) wordt dus niet als

aan-constructie beschouwd:

(23) Jan zet zijn fiets aan de poort.

Colleman (2006:426) brengt ook de aan-constructies met perspectivische variatie in rekening,

namelijk de passieve variant van de aan-constructie:

!10

(24a) Jan belooft een beloning aan Piet. (24b) Een beloning wordt aan Piet beloofd. (24c) Een beloning wordt door Jan aan Piet beloofd.

In die variant verschijnt het werkwoord in passieve vorm met hulpwerkwoord worden of zijn en het

patiens wordt het subject van de zin. Het agens hoeft niet vernoemd te worden, maar het kan wel in

een door-bepaling verschijnen (vergelijk 24b en c). De derde medespeler, die gerealiseerd wordt

door het aan-object, blijft ook in de passieve variant het aan-object (Colleman 2006:426). De

semantische rol van die medespeler wordt behandeld in volgende paragraaf.

2.2.1.2 Semantiek

Eerder in deze paper werd duidelijk gemaakt dat elke argumentstructuurconstructie een eigen

betekenis heeft. Dat geldt eveneens voor de aan-constructie. Aangezien de betekenis van de aan-

constructie nogal complex is, zullen we die in verschillende stappen uitleggen. Eerst gaan we de

semantiek van het voorzetsel aan na. Vervolgens bespreken we de semantische rol van het aan-

object om tot slot over te gaan tot een toelichting van de gehele constructie waarvoor we ons vooral

zullen baseren op het artikel van Colleman (2010) over de semantiek van de aan-constructie.

De Grote Van Dale (GVD 2008) geeft zes verklaringen voor het locatieve voorzetsel aan die

gangbaar zijn in het Standaardnederlands:

1: ter uitdrukking van eigenlijke verbondenheid of aanraking 2: ter uitdrukking van plaatselijke verbondenheid, te weten de plaats waar iets zich bevindt of waar iets gebeurt, of waar iets een werking uitoefent of ondergaat 3: ter uitdrukking van figuurlijke verbondenheid of relatie 4: ter uitdrukking van de wijze waarop iets gevormd is of de toestand waarin het zich bevindt 5: ter uitdrukking van verbondenheid met een eindpunt of doel, waarop een beweging of werking gericht is 6: ter uitdrukking van een distributie

Verbondenheid keert in enkele van de aan-definities terug. Aan kan dus onder andere een

verbondenheid uitdrukken tussen twee of meerdere entiteiten; een contact, zoals Beliën (2002) het

noemt. Volgens Beliën (2002:202) duidt aan namelijk op “a relation of contact between two

entities, a trajector and a landmark, in which at the area of contact the trajector sticks to the

landmark”. Cuyckens (1991:237) onderscheidt op zijn beurt twee hoofdbetekenissen van het

voorzetsel aan: ‘coincidence’ en ‘contiguity’. Daarmee bedoelt Cuyckens respectievelijk ‘het !11

samenvallen in de ruimte’ en ‘nabijheid’ (Colleman 2006:450). ‘Coincidence’ impliceert een reëel

contact, zoals in de definitie van Beliën. Bij ‘contiguity’ is dat reële contact echter niet nodig en

lijkt de nabijheid van de aan-constituent voldoende. Cuyckens (1991:237) merkt op dat ‘contiguity’

een betekenisextensie is van ‘coincidence’ en dus ook van ‘contact’. Zowel volgens Beliën (2002)

als Cuyckens (1991) is de ‘contact’-betekenis dus inherent aan het voorzetsel aan. Die betekenis

nemen we dan ook aan in onze verdere semantische bespreking van de aan-constructie.

Dat brengt ons bij de betekenis van het aan-object, de derde medespeler in de aan-constructie. Het

agens en patiens worden in de aan-constructie al gerealiseerd door respectievelijk het subject en het

direct object. De semantische rol van het aan-object is iets complexer. Colleman (2010:288) oppert

een logische oplossing: we betrekken de ‘contact’-betekenis van het voorzetsel aan in het aan-

object en beschrijven de semantische rol als de contactee. Alle semantische rollen van de aan-

constructie zijn daarbij ingevuld. De aan-constructie houdt dus in dat het agens het patiens zo

beïnvloedt dat er een contactrelatie ontstaat tussen het patiens en de contactee. De constructionele

betekenis van de aan-constructie wordt dan als volgt gedefinieerd: “X does something with Y,

resulting in contact between Y and Z” (Colleman 2010:288).

Daarmee is de kous nog niet af. Colleman (2010:286) pleit namelijk voor een multidimensionale

benadering van de constructionele semantiek, gebaseerd op Geeraerts’ (1998) semantische analyse

van de Nederlandse dubbelobjectconstructie. De multidimensionale benadering gaat ervan uit dat

elke constructie een semantische kern heeft met extensies langs verschillende dimensies. Elk van

die dimensies komt overeen met een specifiek aspect van die semantische kern, waarvan de

constructiebetekenis kan afwijken. De semantische kern van de aan-constructie is bijvoorbeeld: ‘X

handelt op Y, wat resulteert in contact tussen Y en Z’ (zie supra). Om de multidimensionale

benadering verder te illustreren, lichten we de twee dimensies van semantische variatie toe die

Colleman (2010:288) voorstelt voor de aan-constructie: de dimensies van ‘contact’ en ‘richting’.

Tijdens die bespreking wordt ook duidelijk welke werkwoorden in de hedendaagse aan-constructie

mogelijk zijn.

De eerste dimensie die we bespreken is die van ‘contact’. Hoewel ‘caused contact’ de

basisbetekenis is van de aan-constructie, stelt Colleman (2010:289) vast dat er geen feitelijk contact

hoeft plaats te vinden. Dat toont hij aan met corpusvoorbeelden van het werkwoord verbinden:

!12

(25a) De beste mensentredmolens zijn uitgerust met een hartslagmeter die de draver met een draadje aan zichzelf verbindt. [NRC] (25b) Verder heeft Ullrich zijn naam verbonden aan een juniorenteam van Telekom. [NRC]

In (25a) wordt verbinden letterlijk gebruikt en ontstaat er dus een reëel contact. In (25b)

daarentegen is er geen sprake van een werkelijk contact, maar wel van een metaforisch contact. Tot

de groep van werkwoorden die een metaforisch contact uitdrukken, behoren ook de ‘geven’-

werkwoorden volgens Colleman (2010:289), gemotiveerd door de ‘bezit is contact’-metafoor. Een

bezitsoverdracht doet dus een contactrelatie ontstaan, wat verklaart waarom de

dubbelobjectconstructie en aan-constructie bij heel wat werkwoorden inwisselbaar zijn (zie 2.2.3).

Zoals blijkt uit volgend citaat, wordt er verondersteld dat de eerste gevallen van ‘geven’-

werkwoorden in de aan-constructie een reëel contact benoemen in de betekenis van ‘nabijheid’:

Note that this localist account suggests that, diachronically, the use of the aan-dative with verbs of giving and closely related classes very probably originated with prototypical ‘give’ events which involve a physical transfer of a concrete entity (i.e., where the theme is actually moved from a position in the spatial proximity of the agent to a position in the spatial proximity of the recipient) and has subsequently spread to more abstract ‘transfer’ events. Testing this hypothesis is one of the major tasks for a diachronic study of the Dutch aan-dative (Colleman 2010:289-290).

Naast de ‘geven’-werkwoorden zijn er nog een heleboel werkwoorden die een metaforisch contact

uitdrukken op basis van de ‘bezit is contact’-metafoor (Colleman 2010:290); andere voorbeelden

zijn vragen en uitleggen, die een communicatieve overdracht noemen, verlenen en toekennen, die

veeleer een abstract dan een concreet direct object nemen, en bieden en gunnen, die een potentiële

transfer beschrijven. Nauw verbonden met de ‘geven’-werkwoorden zijn werkwoorden als

besteden, wijden en spenderen (Colleman 2010:290-291). Het verschil zit hem in de relatie die

ontstaat door de handeling tussen het direct object en het aan-object. In tegenstelling tot bij de

‘geven’-werkwoorden, is dat geen bezitsrelatie (vergelijk 26 en 27):

(26) Jan geeft het geld aan Piet. (27) Jan spendeert het geld aan een auto.

In (26) krijgt het aan-object het geld; waar voordien het subject de bezitter was, is nu het aan-object

de bezitter. Het aan-object in (27) daarentegen noemt geen bezitter, maar hoogstens een doel. Een

laatste groep werkwoorden die Colleman (2010:291) voorstelt als metaforisch ‘caused contact’ is

!13

die van onderwerpen en aanpassen; het agens zorgt ervoor dat het patiens onder invloed komt van

het aan-object. Opnieuw is er geen sprake van een feitelijk contact, maar van een metaforisch

contact, wat wijst op semantische variatie binnen de ‘contact’-dimensie.

De tweede dimensie van semantische variatie die Colleman (2010:292-295) onderscheidt, is die van

‘richting’. Als er binnen de dimensie van ‘richting’ variatie optreedt, verandert de semantische rol

van het aan-object in die van bron. Het contact dat plaatsvindt verandert dus van richting en

vertrekt vanuit het aan-object. Een eerste groep werkwoorden die variëren binnen die dimensie,

drukken een bezitsrelatie uit waarbij het aan-object het bezit verliest. Ontnemen, onttrekken en

kosten zijn slechts enkele voorbeelden van die klasse. Colleman (2010:293-294) onderscheidt ook

nog een tweede en derde klasse werkwoorden in de ‘richting’-dimensie. Danken en ontlenen

behoren tot de tweede klasse, waarbij het patiens uitgaat van het aan-object en er een contactrelatie

ontstaat met het subject. Het werkwoord drukt weliswaar geen bezitsrelatie uit en dat maakt het

verschil met de eerste klasse. Tot slot is er de derde klasse, waarvan onder andere wijten (28) en

toeschrijven (29) deel uitmaken:

(28) De supporters wijten het verlies aan de trainer. (29) Jan schrijft zijn verwarde indruk aan een slaaptekort toe.

In beide voorbeeldzinnen houdt het agens het aan-object verantwoordelijk voor de omstandigheid

uitgedrukt door het patiens. Het aan-object codeert als het ware een oorzaak, dat geïnterpreteerd

kan worden als metaforische bron (Colleman 2010:294). Aangezien het aan-object fungeert als

oorzaak/bron, is ook hier logischerwijs sprake van semantische variatie wat betreft de ‘richting’.

Merk op dat alle werkwoorden vernoemd in de vorige alinea ook een metaforisch contact aanduiden

en dus ook variëren binnen de dimensie van ‘contact’. Het is dus mogelijk dat een constructie

binnen meerdere dimensies tegelijkertijd varieert. Semantische variatie met betrekking tot de

‘richting’ kunnen we trouwens ook vaststellen bij de dubbelobjectconstructie (zie 2.2.2.2).

Aan het einde van zijn uiteenzetting van de dimensie van ‘richting’, maakt Colleman

(2010:294-295) volgende opmerking:

These source uses are interesting from a diachronic perspective as well. In the preliminary studies of the diachrony of the dative alternation by Weijnen and Gordijn (1970) and Duinhoven (2003), it is claimed that the

!14

productive use of aan as a marker for the recipient in all kinds of ‘caused possession’ events is a post Middle Dutch innovation, dating from the language stage traditionally known as Early Modern Dutch (c. 1500-1650). (…) [T]his would imply that the use of aan to mark the source of a possessional transfer predated its use as a recipient marker by several centuries, for the lemma ane in the dictionary of Early Middle Dutch (VMNW) cites several 13th Century examples (…) where the subject referent clearly is at the recipient end and the referent of the aan-phrase at the source end of the transfer. Such observations call for extensive diachronic corpus research into the semantic evolution of the aan-dative.

Als de bewering van Weijnen en Gordijn (1970) en Duinhoven (2003) inderdaad klopt dat de

mogelijkheid om ‘geven’-werkwoorden in aan-constructies uit te drukken, een post-

Middelnederlandse ontwikkeling is, dan zou die evolutie waarneembaar moeten zijn in ons corpus.

Twee van de vragen die we zullen beantwoorden in deze paper zijn dus of het aan-object met een

recipiensrol inderdaad jonger is dan het aan-object met de semantische rol van bron en of de aan-

constructie met ‘geven’-werkwoorden zich in de zestiende eeuw ontwikkelt.

2.2.2 De dubbelobjectconstructie

Het onderwerp van ons onderzoek is de aan-constructie, maar omdat we een distinctieve

collexeemanalyse (Gries en Stefanowitsch 2004) zullen uitvoeren, hebben we ook kwantitatieve

gegevens nodig van de dubbelobjectconstructie. De distinctieve collexeemanalyse is een statistische

test waarmee kan worden nagegaan welke werkwoorden een voorkeur tonen voor een bepaalde

constructie binnen alternerende constructies, dus ook welke werkwoorden voor de

dubbelobjectconstructie en welke voor de aan-constructie. De methodologie en toelichting van die

methode komen later in deze paper uitgebreider aan bod (zie 3.3). Omdat we in ons corpus ook op

zoek gaan naar attestaties van de dubbelobjectconstructie, wordt in deze paragraaf kort ingegaan op

de formele afbakening en de semantiek van de dubbelobjectconstructie.

2.2.2.1 Formele afbakening

De dubbelobjectconstructie bestaat uit een werkwoord, een subject, een direct object en een

nominaal indirect object (Colleman 2009b:191). In tegenstelling tot het aan-object in de aan-

constructie, wordt het indirect object niet gemarkeerd door een voorzetsel. Het direct object kan wel

opnieuw ingevuld worden door een nominale constituent of een afhankelijke zin (zie supra). We

stellen de dubbelobjectconstructie voor als [Subj [V Obj1 Obj2]]. Ook kent de

dubbelobjectconstructie perspectivische variatie (Colleman 2006:253): de passieve variant, de

indirect-passieve variant en de receptieve variant. De passieve variant is al ter sprake gekomen bij

de formele afbakening van de aan-constructie (zie 2.2.1.1) en spreekt dus voor zich. De receptieve !15

variant met de krijgen-passief is pas een twintigste-eeuwse innovatie (zie Colleman 2015) en hoeft

dus niet aan bod te komen in dit historisch onderzoek. De indirect-passieve variant daarentegen is

volgens Van Der Horst (2008:801) een zestiende-eeuwse ontwikkeling, waarbij het recipiens door

het subject gecodeerd wordt in een passieve constructie. Hij geeft volgende zin als voorbeeld:

(30) Sy werden haer huysen verbrant. (Dagboek van Broeder Wouter Jacobsz., ed. Van Eeghen, Groningen 1959, 298)

Sy is hier duidelijk het subject aangezien het in de nominatief staat, als het hier om een gewone

passieve zin zou gaan, zouden we namelijk de datiefvorm hem of hen moeten aantreffen. Aangezien

het om een zestiende-eeuwse innovatie gaat, is de kans groot dat we ook in ons corpus enkele

gevallen zullen aantreffen. De indirect-passieve zin zal daarom ook in rekening worden gebracht in

ons corpusonderzoek.

2.2.2.2 Semantiek

Colleman (2006:317) stelt de prototypische betekenis van de dubbelobjectconstructie voor als ‘X

veroorzaakt Y krijgt Z’. Als we ook de dubbelobjectconstructie volgens de multidimensionale

aanpak benaderen, worden zes verschillende dimensies van semantische variatie onderscheiden

(Colleman 2009b). We sommen hier kort de dimensies op met een voorbeeldwerkwoord:

1. Variatie m.b.t. de richting van de overdracht (bv. afnemen) 2. Variatie m.b.t. de polariteit van de overdracht (bv. weigeren) 3. Variatie m.b.t. de ‘veroorzaken’-component (bv. aanbieden) 4. Variatie m.b.t. de aard van de overdracht en de resulterende bezitsrelatie (bv. vertellen) 5. Variatie m.b.t. de volitionaliteit van het subject (bv. opleveren) 6. Variatie m.b.t. het effect van de overdracht op het indirect object (bv. opdringen)

Net zoals bij de aan-constructie, kan er bij de aan-constructie variatie optreden binnen de dimensie

van ‘richting’. Daaruit leiden we af dat verschillende constructies gemeenschappelijke dimensies

van semantische variatie kunnen kennen. Dat de dubbelobjectconstructie en de aan-constructie

dimensies van semantische variatie gemeen hebben, lijkt niet zo verwonderlijk. Tal van

werkwoorden kunnen namelijk in beide constructies gebruikt worden. De stelselmatige variatie

tussen de dubbelobjectconstructie en de aan-constructie wordt ook wel de datiefalternantie

genoemd.

!16

2.2.3 De datiefalternantie

De datiefalternantie is “de variatie tussen - in traditionele termen - de constructie met een ‘kaal’

meewerkend voorwerp (…) en die met een ‘omschreven meewerkend voorwerp’” (Colleman

2013:345). Het is dus de afwisseling tussen respectievelijk de dubbelobjectconstructie en de aan-

constructie. In het Standaardnederlands bestaan beide datiefconstructies naast elkaar, maar in het

Middelnederlands is dat bijvoorbeeld anders. In het Middelnederlands is er namelijk geen variatie

tussen de dubbelobjectconstructie en de aan-constructie, maar tussen twee objectvolgordes (zie

2.3.5). De constructies zijn echter niet vrij inwisselbaar. Zoals eerder al is aangetoond, is wijten

bijvoorbeeld niet mogelijk in de dubbelobjectconstructie in het hedendaagse Nederlands. Benijden

is dan weer niet mogelijk in de aan-constructie.

De keuze tussen de dubbelobjectconstructie en de aan-constructie wordt bepaald door verschillende

semantische en discours-pragmatische factoren. Zo verkiezen antidatieve werkwoorden, zoals

beletten en weigeren, de dubbelobjectconstructie boven de aan-constructie (Colleman 2009a:604).

Antidatieve werkwoorden hebben de betekenis ‘X veroorzaakt Y krijgt Z niet’ en hebben dus een

duidelijk effect op het indirect object. De dubbelobjectconstructie benadrukt net dat effect op het

indirect object in tegenstelling tot de aan-constructie (zie 2.3.3). De voorkeur voor de

dubbelobjectconstructie is bij antidatieve werkwoorden dus duidelijk semantisch bepaald. Naast de

semantische factoren, zijn er ook discours-pragmatische factoren die invloed hebben op de keuze

tussen de dubbelobjectconstructie en aan-constructie. Colleman (2006:541) gebruikt volgend

corpusvoorbeeld om dat aan te tonen:

(31) De Australische regering heeft gisteren een visum geweigerd aan de Britse historicus David Irving, die de holocaust ontkent, (...) Irving werd in 1992 in Duitsland veroordeeld wegens het belasteren van de doden en in 1994 kreeg hij in Groot-Brittannië drie maanden cel wegens minachting van de rechtbank. Australië had Irving al twee keer eerder een visum geweigerd. [Sta]

Weigeren komt in de eerste onderstreepte zin in (31) voor in de aan-constructie, hoewel weigeren

doorgaans een voorkeur heeft voor de dubbelobjectconstructie. De keuze voor de aan-constructie

kan echter verklaard worden door de informatieverdeling en de lengte van de aan-constituent.

David Irving is in die zin namelijk een nieuw informatiegegeven en wordt in een vrij lange

zinsconstituent voorgesteld. Het Nederlands heeft de neiging om nieuwe informatie achter bekende

informatie te plaatsen en om zwaardere constituenten in het achterveld van de zin te plaatsen. Dat

wordt respectievelijk het thematische principe en het complexiteitsprincipe genoemd (Vandeweghe !17

2010: 245-246, 249). Daarom wordt die constituent achteraan de zin geplaatst in een aan-

constituent. De dubbelobjectconstructie zou in de eerste onderstreepte zin namelijk zeer gemarkeerd

klinken. Vergelijk met de tweede onderstreepte zin waarin David Irving intussen een bekende

referent is, aan wie met slechts één woord wordt gerefereerd. In die zin klinkt de

dubbelobjectconstructie daarom ook natuurlijk. (31) is een dankbaar voorbeeld om aan te tonen hoe

een samenspel van semantische en discours-pragmatische factoren de keuze voor een van beide

constructies bepaalt.

2.3 Studies over de aan-constructie Het laatste onderdeel van onze literatuurstudie bestaat uit een overzicht van relevante studies over

de aan-constructie. We besteden eerst onze aandacht aan de studies van Weijnen en Gordijn (1970)

en Duinhoven (2003), waarnaar Colleman (2010) verwijst (zie supra). Vervolgens gaan we dieper in

op twee studies waarin ook een distinctieve collexeemanalyse uitgevoerd wordt. De eerste is van

Colleman (2009a) over de moderne datiefalternantie en de tweede is van Geleyn en Colleman

(2014) over de zeventiende-eeuwse datiefalternantie. Daarna keren we nog verder terug in de tijd en

bespreken we kort de Middelnederlandse objectvolgorde en datiefalternantie (Rens 2014) om na te

gaan hoe het zat vóór de zestiende eeuw. Tot slot gaan we ook het semantische veld na dat de

zeventiende-eeuwse aan-constructie bestrijkt en welke evolutie dat semantische veld heeft

ondergaan aan de hand van de semasiologische studie van Geleyn en Colleman (te versch.).

2.3.1 Weijnen en Gordijn (1970)

Weijnen en Gordijn (1970) voeren in hun artikel een corpusonderzoek avant la lettre uit. Aan de

hand van tekstmateriaal uit vier verschillende perioden (de middeleeuwen, de zestiende,

zeventiende en achttiende eeuw) maken ze een diachroon overzicht van het prepositionele indirect

object. Zo proberen ze meer inzicht te verwerven in de opkomst van het voorzetsel in het indirect

object.

Weijnen en Gordijn (1970:126-127) stellen vast dat datiefconstructies in het Middelnederlands

kunnen variëren met constructies met voorzetsels als met, tegen en voor. Ze nemen aan dat vanaf de

vijftiende eeuw het voorzetsel voor de dativus commodi (belanghebbend voorwerp) kan aanduiden

en dat de aan-constructie een latere ontwikkeling is uit de zestiende eeuw en noemen volgende,

naar eigen zeggen discutabele voorbeelden:

!18

(32) Dus wil ick de wijsheit gaen besorgen aen onssen prochiaen tegen morgen. [Sch 306-307] (33) Ick salt best vraegen aent volck, dat hier staet. [Pre 146]

Volgens ons hedendaagse taalgevoel zouden we de aan-objecten in (32) en (33) interpreteren als

indirect objecten met aan en dus ook als contactees van een metaforisch contact, maar Weijnen en

Gordijn (1970:127-128) trekken dat in twijfel. Ze vinden dat er nog een lokale betekenis schuilgaat

achter de aan-objecten, die zelfs nog tot in de zeventiende eeuw doorgaat:

(34) Dat keunje nerghens beter versoecken als aen Capeteijn Kater. [Tij 1357]

Dat aan in (34) nog een lokale betekenis heeft, blijkt namelijk uit de verbinding met nerghens …

als. Weijnen en Gordijn (1970:128) tonen aan dat Hooft (1581-1647) de eerste is die expliciet

vermeldt dat de aan-constructie het indirect object kan vervangen:

XXXII. ’t Luidt wel wat ongewoonlijk te zeggen, HY DEED DIEN DOORLUCHTIGHE HUYZE GROOTEN DIENST, DEN EERBAERE WYVE VEEL VERDRIETS, (a) nochtans schijnt het nutter zich hier toe te gewennen, dan de Dativen Singulaer & Plurael te vermengen, gelijk gebeuren moet, als men het Adjectyf zonder Substantief stelt; ende men kan zeggen AEN DAT DOORLUCHTIGH HUIS. XXXIII. (b) DE EENE DEDEN DIT, D’ANDRE DEDEN DAT zeggen wij; als men nu zeidt HY GAF HET DEN EENEN ende BENAM ’T DEN ANDEREN voor uni & alteri, zoo kan ’t al zoo wel in Plurali als in Singulari verstaen worden, waer over te bezien staet oft niet beter waer te zeggen HY GAF HET DEN EENE, ende BENAM HET DEN ANDERE in Singulari, oft als wij willen de N in Dativo Singulari behouden, zoo zouden wij om ’t onderscheidt te maken, benoodigt zijn te zeggen, daer die twijffelachtigheidt voorvalt, AEN DEN EENEN, AEN DEN ANDEREN in Singulari; AEN DE EENE, AEN DE ANDERE in Plurali (Hooft s.d., geciteerd in Ten Kate 1723:724).

Hooft laat in zijn prescriptief traktaat duidelijk blijken dat de aan-constructie een goed alternatief is

voor het indirect object en raadt het zelfs aan, opdat de datief steeds te herkennen zou zijn.

Weijnen en Gordijn (1970:129) concluderen dat de aan-constructie zijn plaats definitief heeft

veroverd in de achttiende eeuw en wijzen ze de lezer op verschillende achttiende-eeuwse

spraakkunsten die het indirect object met het voorzetsel aan vermelden.

!19

2.3.2 Duinhoven (2003)

Duinhoven (2003) associeert de datiefalternantie met de tegenstelling tussen een synthetische en

analytische zinsstructuur. Het nominale indirect object wordt synthetisch weergegeven en het

prepositionele indirect object analytisch (Duinhoven 2003:204):

(35) Jan geeft Anna een boek. synthetisch indirect object (36) Jan geeft een boek ➔ aan Anna. analytisch indirect object

Volgens Duinhovens (2003:204) model is Anna in (35) geïntegreerd in de mededeling en de zin kan

geparafraseerd als ‘het is zo, dat Jan Anna een boek geeft’. Het nominale indirect object is sterker

verbonden met het zinswerkwoord en is dus een synthetisch indirect object. Dat is niet het geval in

(36), waar er sprake is van fasering . Het analytische indirect object staat namelijk iets losser van 3

het werkwoord en de parafrase luidt: ‘Jan geeft een boek, en wel aan Anna’ (Duinhoven 2003:204).

Anna krijgt een zelfstandigere rol in de aan-constructie (36) en de ruimtelijke overdracht tussen het

subject en het indirect object wordt benadrukt door het voorzetsel aan.

De datief of casus dativus is de verbogen voorloper van zowel het nominale als prepositionele

indirect object. Duinhovens (2003:207) hypothese gaat er dan ook van uit dat er een onderscheid

bestaat tussen een synthetische en analytische datief. De synthetische en analytische datief stelt hij

als volgt voor (Duinhoven 2003:208):

(37) [Kern datief bepaling] of [datief bepaling kern] synthetische datief (38) [Kern ➔ datief specificatie] analytische datief

De synthetische datief (37) duidt op een bepaling en is verplicht aanwezig bij het werkwoord. De

rol die de synthetische datief codeert, wordt opgeroepen door het werkwoord en toont dus een

zekere passiviteit (Duinhoven 2003:215). De analytische datief (38) is veeleer een vrije toevoeging

bij het werkwoord en specificeert de handeling. Die vrije toevoeging vervult veeleer een actieve rol

binnen het gebeuren, omdat het losstaat van het werkwoord. Duinhoven (2003:220) stelt dat er,

afhankelijk van het werkwoord, een actieve of passieve rol wordt opgeroepen, die krijgen dan

respectievelijk een analytische of synthetische datief. Sommige werkwoorden kunnen kiezen of ze

een actieve of passieve participant oproepen, zoals de ‘geven’-werkwoorden.

We gebruiken in deze bespreking ook dezelfde terminologie als Duinhoven (2003). Begrippen die toelichting vereisen, 3

worden uitgelegd.!20

De analytische datief zou ontsproten zijn uit de synthetische datief (Duinhoven 2003:213). De

betekenis van de synthetische datief is namelijk ‘correlatie’: er is een wederkerige verhouding

tussen de zinskern en de datief (Duinhoven 2003:210). Zo kan de datief zowel een belanghebbende

(openen voor-datief), begunstigde (geven aan-datief) als verschaffer (nemen van-datief) coderen.

De ‘wederkerigheid’ verdwijnt echter naar de achtergrond en de ‘richting’ van het werkwoord wordt

belangrijker. Daardoor komt de datief semantisch steeds losser van het werkwoord en zo ontstaat de

analytische datief. De oppositie tussen de synthetische en analytische datief is in het

Middelnederlands al terug te vinden (Duinhoven 2003:218):

(39) Maer God geeft dien corne enen lichame. [ZUIDNL~1.TXT] 4

(40) Ic hebbe genomen grote have den riken luden. (Elegast K 1299)

In (39) staat de datief vlak na het werkwoord en is het een synthetische datief. Het indirect object is

nauw betrokken bij het werkwoord en speelt een passieve rol (Duinhoven 2003:212). Als het direct

object tussen het werkwoord en het indirect object staat, zoals in (40), dan wijst dat op een zekere

zelfstandigheid en actieve rol van het indirect object en is er dus sprake van een analytische datief

(Duinhoven 2003:218).

Na het Middelnederlands vindt er echter een andere ontwikkeling plaats: om de semantische

zelfstandigheid van het indirect object aan te duiden wordt het voorzetsel aan toegevoegd aan de

analytische datief, die zo een prepositioneel indirect object wordt. Het voorzetsel aan is volgens

Duinhoven (2003:218) gekozen vanwege zijn richtingsaspect, dat hij gemeen heeft met de

analytische datief (zie supra). Een logisch gevolg is dat het actieve indirect object bij ‘geven’-

werkwoorden ook het voorzetsel aan krijgt, omdat die de bestemming van de overdracht aangeeft.

Het doelaspect van aan verdwijnt echter en “[h]et lijkt aannemelijk dat de opkomst van aan bij het

meewerkend voorwerp van ‘geven’ op het verdwijnen van het bestemmende aan van invloed is

geweest. Alleen bij deze zelfde werkwoorden van ‘geven’ zijn doelbepalingen met aan nog

algemeen” (Duinhoven 2003:223).

Voorbeeld ontleend aan Rens (2014:2) aangezien Duinhoven (2003) geen voorbeeld geeft van een zin waarin het 4

indirect object voor het direct object staat.!21

Samenvattend kunnen we stellen dat Duinhoven (2003) een onderscheid maakt tussen actieve en

passieve indirect objecten, afhankelijk hoe nauw het indirect object betrokken is bij het werkwoord.

Een passief indirect object, dat nauw betrokken is bij het werkwoord, wordt synthetisch

weergegeven door een nominaal indirect object in het hedendaagse Nederlands. Een actief indirect

object daarentegen speelt een zelfstandigere rol in de gebeurtenis en wordt daarom analytisch met

een voorzetsel weergegeven. Het onderscheid tussen actieve en passieve indirect objecten is al

zichtbaar in de Middelnederlandse objectvolgorde, maar in het Vroegmoderne Nederlands begint

het onderscheid gemaakt te worden door het gebruik van aan. Dat bepaalde werkwoorden vandaag

enkel met nominale indirect objecten of enkel met prepositionele indirecte objecten voorkomen,

hangt samen met de rol die het indirect object inneemt. Het werkwoord wijten krijgt bijvoorbeeld

enkel een prepositioneel indirect object, omdat de rol die het indirect object vervult, actief is. Veel

werkwoorden roepen dus of een actief of passief indirect object op, maar sommige werkwoorden

nemen een tussenpositie in: ‘geven’-werkwoorden kunnen bijvoorbeeld beide soorten objecten

oproepen.

2.3.3 Colleman (2009a)

Zoals al eerder is aangegeven in deze paper, is de distinctieve collexeemanalyse, uitgewerkt door

Gries en Stefanowitsch (2004), een statistische test om bij alternerende constructies na te gaan

welke werkwoorden een voorkeur hebben voor welke constructie. De bekomen p-waarde per

werkwoord geeft de kracht van de distinctiviteit weer: hoe kleiner de p-waarde, hoe sterker de

voorkeur. In het geval van de datiefalternantie kan dus statistisch berekend worden welke

werkwoorden een voorkeur hebben voor de dubbelobjectconstructie en welke voor de aan-

constructie. Op basis daarvan kunnen hypotheses opgesteld worden over de semantische factoren

die de keuze voor een van beide constructies motiveren. Dat is wat Colleman (2009a) heeft gedaan

voor de hedendaagse Nederlandse datiefalternantie. Omdat we in deze paper zelf een distinctieve

collexeemanalyse uitvoeren, is het interessant om na te gaan welke conclusies Colleman (2009a) uit

die distinctieve collexeemanalyse heeft getrokken met betrekking tot de semantiek van beide

constructies.

Colleman (2009a:599) gebruikt voor zijn dataverzameling een sample van negen miljoen woorden

uit het CONDIV-corpus (Grondelaers et al 2000). Dat sample bestaat uit krantenmateriaal van drie

Nederlandse en drie Belgische kranten uit 1998. Omdat het CONDIV-corpus niet syntactisch

geannoteerd is, moet het corpus doorzocht worden op attestaties van werkwoorden die in de !22

dubbelobjectconstructie en/of aan-constructie kunnen voorkomen. Op basis van recente literatuur

en een manuele doorneming van twee corpussamples, elk goed voor een half miljoen woorden,

wordt een lijst samengesteld van werkwoorden die mogelijk zijn in minstens een van beide

constructies. Op elk van die werkwoorden wordt het corpus van negen miljoen woorden doorzocht.

Vervolgens worden de verkregen data manueel geanalyseerd, waardoor uiteindelijk 11.116

dubbelobjectconstructies en 4.949 aan-constructies overblijven, die voorkomen met 252

verschillende werkwoorden (Colleman 2009a:600). Die aantallen zijn exclusief passiva en

werkwoorden die onmogelijk zijn in of de dubbelobjectconstructie of de aan-constructie, zoals

toevoegen en wijden.

Vervolgens voert Colleman (2009a:601-602) een distinctieve collexeemanalyse uit op de 252

werkwoorden, wat hem 131 werkwoorden oplevert die een significante voorkeur tonen voor een

specifieke constructie. Op een significantieniveau van 0,05 zijn 58 werkwoorden distinctief voor de

aan-constructie en 73 voor de dubbelobjectconstructie. Na de Bonferoni-correctie

(significantieniveau gedeeld door het aantal lemmata: 0,05/252) zijn dat er nog respectievelijk 38 en

37. De top-30 van de distinctieve collexemen per constructie ziet er als volgt uit:

Ditransitive (N=11.116) Aan-dative (N=4.949)

Collexeme Distinctiveness Collexeme Distinctiveness

1. opleveren (284:3) 1,50825E-41 1. overlaten (0:134) 8,50714E-70

2. verwijten (276:4) 6,20424E-39 2. verkopen (39:204) 5,46332E-67

3. leren (215:1) 1,47229E-33 3. leveren (28:162) 2,76578E-55

4. bezorgen (335:25) 3,86704E-29 4. brengen (61:177) 5,17703E-44

5. kosten (524:87) 3,1632E-22 5. overdragen (1:84) 4,03865E-42

6. aandoen (112:0) 1,02886E-18 6. afstaan (0:65) 4,30889E-34

7. aanraden (99:1) 4,06366E-15 7. voorleggen (36:123) 4,30889E-34

8. voorhouden (88:0) 7,58034E-15 8. overmaken (6:59) 5,14409E-24

9. (kracht, luister, etc.) bijzetten (77:0)

4,46547E-13 9. doorgeven (9:61) 1,2934E-22

10. verzekeren (77:0) 4,46547E-13 10. schrijven (36:92) 1,05681E-21

11. gunnen (130:11) 2,96391E-11 11. stellen (54:106) 2,06362E-20

12. verzoeken (74:1) 3,24207E-11 12. betalen (63:111) 2,19345E-19

13. inblazen (65:0) 3,79569E-11 13. uitdelen (1:39) 2,88163E-19

14. kwalijk nemen (65:0) 3,79569E-11 14. toeschrijven (7:49) 1,42467E-18

!23

Tabel 2.3.3 (Colleman 2009a:603, Table 3). Top-30 meest distinctieve collexemen voor de dubbelobjectconstructie en de aan-constructie.

Een eerste observatie die Colleman (2009a:603) doet op basis van zijn resultaten, betreft

communicatiewerkwoorden. Bekendmaken, (verklaringen, etc.) afleggen en (verslag, etc.)

uitbrengen zijn distinctieve communicatiewerkwoorden voor de aan-constructie. Die werkwoorden

zijn patiens-georiënteerd, omdat het patiens als het ware ‘naar buiten treedt’ door de

communicatieve handeling (Colleman 2009a:603). Communicatiewerkwoorden die de voorkeur

geven aan de dubbelobjectconstructie, zijn meestal sterker recipiens-georiënteerd. Voorbeelden

daarvan zijn aanraden, leren en verzekeren.

De tweede vaststelling van Colleman (2009a:604-605) bevestigt de veronderstelling dat

werkwoorden die recipiens-georiënteerd zijn, de dubbelobjectconstructie verkiezen. Antidatieve

werkwoorden (bv. verhinderen) en werkwoorden van toelating (bv. toestaan) worden namelijk veel

vaker gebruikt in de dubbelobjectconstructie. De handeling van dergelijke werkwoorden heeft een

groot effect op het recipiens, aangezien het agens in zekere mate bepaalt wat het recipiens kan en

mag doen. Net zoals de communicatiewerkwoorden die de dubbelobjectconstructie verkiezen, zijn

15. zeggen (264:47) 7,40281E-11 15. uitleveren (1:32) 9,36277E-16

16. (zorgen) baren (63:0) 7,95594E-11 16. overhandigen (34:70) 1,74932E-14

17. beletten (56:0) 1,05977E-09 17. verlenen (98:122) 2,13408E-14

18. (parten) spelen (55:0) 1,53393E-09 18. schenken (71:100) 5,25508E-14

19. adviseren (75:3) 2,30883E-09 19. verhuren (1:27) 2,92819E-13

20. verbieden (73:3) 4,48381E-09 20. verklaren (10:39) 2,43899E-12

21. toelaten (64:2) 1,20758E-08 21. doorspelen (3:25) 1,8095E-10

22. garanderen (49:0) 1,40972E-08 22. (bekentenissen, etc.) afleggen (0:19)

1,87801E-10

23. wensen (44:0) 8,94484E-08 23. afgeven (1:20) 8,57197E-10

24. wijzen (44:0) 8,94484E-08 24. uitlenen (1:20) 8,57197E-10

25. besparen (43:0) 1,29427E-07 25. toekennen (44:59) 2,20078E-08

26. wijsmaken (38:0) 8,2054E-07 26. uitreiken (2:17) 1,71384E-07

27. beloven (126:20) 1,1822E-06 27. uitkeren (6:22) 2,55729E-07

28. geven (2461:939) 2,72579E-06 28. bekendmaken (0:12) 7,23818E-07

29. ontnemen (51:3) 5,61714E-06 29. slijten (0:12) 7,23818E-07

30. omdoen (32:0) 7,51953E-06 30. (verslag, etc.) uitbrengen (1:14)

7,32128E-07

!24

antidatieve werkwoorden en werkwoorden van toelating dus sterk recipiens-georiënteerd. Daarnaast

zijn veel van de antidatieve werkwoorden, zoals beletten en verhinderen, niet compatibel met een

concreet patiens, waardoor er geen sprake is van een reële ruimtelijke overdracht (Colleman 2009a:

605). De afwezigheid van een daadwerkelijke ruimtelijke overdracht lijkt een aanwijzing te zijn van

waarom antidatieve werkwoorden en werkwoorden van toelating zo weinig voorkomen in de aan-

constructie. Aan-constructies worden namelijk verondersteld de (ruimtelijke) overdracht van het

patiens naar het recipiens te benadrukken.

Bij die laatste hypothese moet echter een kanttekening worden gemaakt. Colleman (2009a:605) stelt

vast dat partikelwerkwoorden met de partikels af, door, over en uit een voorkeur voor de aan-

constructie tonen. Hij neemt aan dat werkwoorden als afstaan, doorgeven, overdragen en uitdelen

inherent directioneel zijn en dat het partikel de afgelegde weg van het patiens aanduidt. Colleman

(2009a:606) wijst er echter op dat de aan-constructie niet bij alle partikelwerkwoorden de voorkeur

geniet. Voorhouden, toekeren en inblazen zijn zelfs geen enkele keer in de aan-constructie

aangetroffen. Er moet dus een onderscheid gemaakt worden tussen twee semantische subklassen

van partikelwerkwoorden. Colleman (2009a:607) stelt dat de voorkeur voor de aan-constructie bij

bepaalde partikelwerkwoorden gerelateerd is aan de veranderende relatie tussen het agens en het

patiens. Afstaan, doorgeven, overdragen en uitdelen dragen bijvoorbeeld niet alleen een betekenis

van ‘geven’, maar benadrukken ook de ‘scheiding’ die ontstaat tussen het agens en het patiens. De

aan-constructie lijkt daarom de ideale optie voor die werkwoorden, omdat ook de aan-constructie

de focus legt op de relatie tussen het agens en het patiens. In de aan-constructie verdwijnt het

recipiens naar de achtergrond. Werkwoorden van het type voorhouden focussen op hun beurt meer

op het recipiens en benadrukken de ruimtelijke bestemming van de overdracht. Daarom worden zij

ook vaker gebruikt in de dubbelobjectconstructie, die ook het recipiens benadrukt (Colleman 2009a:

608).

We kunnen besluiten dat de rol die het recipiens inneemt bij een werkwoord, van groot belang is. Zo

tonen werkwoorden die recipiens-georiënteerd zijn en/of het recipiens benadrukken een duidelijke

voorkeur voor de dubbelobjectconstructie. De aan-constructie legt daarentegen meer de nadruk op

het patiens en de relatie tussen het agens en het patiens. Aan de hand van onze distinctieve

collexeemanalyse, zullen we nagaan of dezelfde semantische factoren de keuze voor de zestiende-

eeuwse aan-constructie motiveren.

!25

2.3.4 Geleyn en Colleman (2014)

In hun paper over de zeventiende-eeuwse datiefalternantie stellen Geleyn en Colleman (2014) zich

de vraag of de zeventiende-eeuwse datiefconstructies dezelfde (klassen) werkwoorden aantrekken

als vandaag. Om dat na te gaan voeren ze een distinctieve collexeemanalyse uit.

In het zelf gecompileerde corpus literair Nieuwnederlands (zie Geleyn en Colleman te versch.), een

corpus dat de periode 1600-1950 omvat, doorzoeken Geleyn en Colleman (2014) het subcorpus van

de periode 1600-1650 (1,5 tot 2 miljoen woorden) op 222 werkwoorden die zowel in de

dubbelobjectconstructie als in de aan-constructie kunnen voorkomen. Na een manuele analyse van

meer dan 42.000 zinnen zijn 1.191 aan-constructies en 7.258 dubbelobjectconstructies geattesteerd.

Vervolgens voeren Geleyn en Colleman (2014) een distinctieve collexeemanalyse uit, wat hen op

een significantieniveau van 0,05 respectievelijk 34 en 31 distinctieve collexemen oplevert. Geleyn

en Colleman (2014) drukken de sterkte van de distinctieve voorkeur uit in CollStr, een log-

getransformeerde p-waarde (zie Gries, Hampe en Schönefeld 2005:648). De top-25 van distinctieve

collexemen ziet er als volgt uit:

Ditransitive (N=7.258) Aan-dative (N=1.191)

Collexeme CollStr Collexeme CollStr

1. zeggen (701:26) 22.01 1. besteden (2:42) 33.16

2. bidden (181:3) 8.56 2. schrijven (26:49) 23.68

3. aandoen (93:0) 6.17 3. verzoeken (25:44) 20.68

4. zweren (101:1) 5.52 4. plegen (0:17) 14.51

5. vragen (188:10) 4.52 5. zenden (64:48) 12.94

6. benemen (72:1) 3.72 6. verloven (0:15) 12.80

7. verwijten (55:0) 3.64 7. bedrijven (13:4) 7.95

8. wensen (52:0) 3.44 8. richten (0:9) 7.67

9. gunnen (92:3) 3.42 9. verkopen (14:16) 6.34

10. aanbieden (45:0) 2.98 10. uitdelen (4:10) 5.76

11. vergeven (91:4) 2.80 11. afvaardigen (0:6) 5.11

12. leren (101:6) 2.36 12. schikken (8:10) 4.35

13. toelaten (59:2) 2.25 13. doen (514:123) 4.02

14. beletten (58:2) 2.20 14. overbrengen (1:5) 3.53

15. wijsmaken (45:1) 2.11 15. betonen (15:11) 3.38

16. wijten (43:1) 1.99 16. vereren (31:15) 2.96

!26

Tabel 2.3.4 (Geleyn en Colleman 2014. Aangepast). Top-25 meest distinctieve collexemen voor de zeventiende-eeuwse aan-constructie en dubbelobjectconstructie.

De resultaten van die distinctieve collexeemanalyse vergelijken ze vervolgens met de resultaten van

Collemans (2009a) distinctieve collexeemanalyse.

Geleyn en Colleman (2014) stellen vast dat bepaalde hedendaagse trends al in de zeventiende eeuw

zichtbaar zijn. Zo tonen verkopen, schrijven en partikelwerkwoorden met een veranderende agens-

patiens-relatie, zoals uitdelen en overbrengen, in de zeventiende eeuw al een voorkeur voor de aan-

constructie, terwijl recipiens-georiënteerde werkwoorden, antidatieve werkwoorden en

werkwoorden van toelating al een duidelijke voorkeur hebben voor de dubbelobjectconstructie

(Geleyn en Colleman 2014).

Daarnaast stellen Geleyn en Colleman (2014) ook enkele semantische verschuivingen vast, zowel

op lexicaal vlak als op constructioneel vlak. Een voorbeeld van verandering op lexicaal vlak is het

werkwoord bidden. Bidden is een zeer distinctief collexeem voor de zeventiende-eeuwse

dubbelobjectconstructie, omdat het in de zeventiende eeuw de betekenis van ‘verzoeken’ heeft en

dus recipiens-georiënteerd is, zoals volgend voorbeeld aantoont (Geleyn en Colleman 2014):

(41) (…) om den Prins te bidden, dat hy hun meer voorraads van eetwaaren deede toevoeren

Bidden is de betekenis van ‘verzoeken’, zoals in (41), echter verloren en zo ook geheel uit de

datiefalternantie verdwenen.

17. geven (1.170:161) 1.94 17. verblijven (0:3) 2.55

18. toestaan (53:2) 1.94 18. verkwisten (0:3) 2.55

19. beloven (114:9) 1.83 19. voldoen (0:3) 2.55

20. kosten (27:0) 1.78 20. overschrijven (4:5) 2.37

21. maken (69:4) 1.77 21. overleveren (13:8) 2.25

22. verzekeren (37:1) 1.65 22. overgeven (8:6) 2.07

23. ontzeggen (36:1) 1.60 23. overzenden (3:4) 2.02

24. ontnemen (24:0) 1.59 24. overzetten (1:1) 2.00

25. toeschrijven (45:2) 1.53 25. leveren (47:16) 1.92

!27

De klasse van ‘doen’-werkwoorden, waaronder plegen, bedrijven en doen, is dan weer een

voorbeeld van een semantische verschuiving op constructioneel vlak. In het zeventiende-eeuwse

Nederlands zijn drie werkwoorden van de ‘doen’-klasse nog distinctief voor de aan-constructie,

maar ondertussen zijn die werkwoorden veel minder compatibel met de semantiek van de aan-

constructie. Doen is in het huidige Nederlands zelfs een distinctief collexeem voor de

dubbelobjectconstructie.

Sommige werkwoorden hebben een volledige omschakeling gekend in constructionele voorkeur.

Verzoeken is bijvoorbeeld een distinctief collexeem voor de zeventiende-eeuwse aan-constructie,

maar in het moderne Nederlands is het een distinctief collexeem voor de dubbelobjectconstructie.

Het constructionele gedrag van verzoeken is ook licht veranderd: in de zeventiende eeuw kan het

direct object bij verzoeken nog gerealiseerd worden door een nominale constituent, maar dat is nu

niet meer mogelijk (Geleyn en Colleman 2014). Het direct object van verzoeken kan vandaag enkel

nog maar gerealiseerd worden door een afhankelijke zin. Het werkwoord toeschrijven heeft de

omgekeerde verschuiving ondergaan. In de zeventiende eeuw heeft toeschrijven een ‘wijten’-

betekenis naast de attributionele betekenis die het vandaag nog steeds heeft. In de zeventiende eeuw

is toeschrijven ook nog een distinctief collexeem voor de dubbelobjectconstructie, maar

tegenwoordig is het een distinctief collexeem voor de aan-constructie. Interessant om daarbij op te

merken is dat wijten in de zeventiende eeuw in de dubbelobjectconstructie kan voorkomen, maar

vandaag enkel nog in de aan-constructie mogelijk is. Aangezien toeschrijven (in de ‘wijten’-

betekenis) en wijten semantisch bij elkaar aansluiten, veronderstellen Geleyn en Colleman (2014)

dan ook dat daar sprake kan zijn van semantische specialisatie van de dubbelobjectconstructie.

De laatste vaststelling die Geleyn en Colleman (2014) doen, is dat de aan-constructie bij

verschillende werkwoorden aan terrein wint. Zo wordt de voorkeur voor de aan-constructie alleen

maar sterker bij sommige werkwoorden, zoals verkopen en schenken, terwijl bij bepaalde

werkwoorden met een voorkeur voor de dubbelobjectconstructie, bijvoorbeeld geven en vragen, die

voorkeur aan kracht verliest.

Geleyn en Colleman (2014) besluiten dat de aan-constructie in het Vroegmoderne Nederlands nog

gemarkeerd is, maar wel al het volledige semantische spectrum van de hedendaagse aan-constructie

beslaat, dat de aan-constructie nu nog steeds heeft. Desalniettemin zijn er enkele semantische

verschuivingen waar te nemen in de evolutie van de aan-constructie, maar daarnaast zijn ook enkele !28

langdurige tendensen al zichtbaar. De resultaten van onze distinctieve collexeemanalyse zullen we

onder andere vergelijken met die van Geleyn en Colleman (2014) en zo zullen we nagaan of ook in

de zestiende eeuw de aan-constructie hetzelfde semantische bereik heeft.

2.3.5 Rens (2014)

Het Middelnederlands kent nauwelijks een aan-constructie, maar de Middelnederlandse

dubbelobjectconstructie kent wel twee objectvolgordes. Vergelijk hieronder (42) en (43):

(42) Maer God geeft dien corne enen lichame. [ZUIDNL~1.TXT] (43) Want die geest geeft getuge onsen geeste. [ZUIDNL~1.TXT]

(42) is een dubbelobjectconstructie waarin het indirect object het direct object voorafgaat, zoals nu

nog steeds gebruikelijk is. In (43) staat het direct object voor het indirect object. Die volgorde is in

het hedendaagse Nederlands niet meer mogelijk of klinkt minstens onnatuurlijk, zoals (44)

illustreert:

(44) *?Ik heb het cadeau mijn broer gegeven.

In eerder onderzoek (Rens 2014) is een kleinschalig corpusonderzoek uitgevoerd naar de

Middelnederlandse objectvolgordes. In dat corpusonderzoek zijn voor zes verschillende

werkwoorden de twee Middelnederlandse objectvolgordes geturfd. Die werkwoorden zijn geven,

vertellen, nemen, stelen, vergeven en onderwerpen. Om de frequenties te verkrijgen is met het

computerprogramma WordSmith (Scott 2012) een Middelnederlands corpus van ongeveer vier

miljoen woorden doorzocht op attestaties van elk werkwoord. Aan de hand van een manuele

analyse van de verkregen data zijn beide objectvolgordes geturfd. Die manuele analyse heeft

volgende resultaten opgeleverd:

Objectvolgorde per werkwoord Direct object - indirect object Indirect object - direct object Totaal

geven 50 (18,8%) 216 (81,2%) 266

vertellen 34 (19,1%) 144 (80,9%) 178

nemen 5 (20,8%) 19 (79,2%) 24

stelen 2 (11,8%) 15 (88,2%) 17

vergeven 63 (26,6%) 174 (73,4%) 237

onderwerpen 5 (45,5%) 6 (54,5%) 11

!29

Tabel 2.3.5 (Rens 2014:35, Tabel 4.1.b. Aangepast.). Objectvolgorde per werkwoord in het Middelnederlands.

Het is duidelijk dat beide objectvolgordes vrij frequent aanwezig zijn in het Middelnederlands, maar

dat de volgorde waarin het indirect object het direct object voorafgaat toch de voorkeur geniet. Het

is die objectvolgorde die vandaag ook nog gebruikelijk is. De meeste Middelnederlandse

werkwoorden kennen geen aan-constructie. Daarom bespreken we niet alle bevindingen. Twee

werkwoorden uit bovenstaande tabel verdienen echter wel iets meer toelichting. Die werkwoorden

zijn onderwerpen en nemen.

Onderwerpen komt in het hedendaagse Nederlands enkel voor in de aan-constructie. In het

Middelnederlandse corpus is onderwerpen echter louter aangetroffen in de dubbelobjectconstructie.

Het werkwoord onderwerpen is na het Middelnederlands dus mogelijk geworden in de aan-

constructie en volledig verdwenen in de dubbelobjectconstructie. Het is dan ook opmerkelijk te

noemen dat van de zes onderzochte werkwoorden onderwerpen relatief de grootste voorkeur heeft

voor de gemarkeerde objectvolgorde, wat ook de gebruikelijke volgorde is voor de (hedendaagse)

aan-constructie.

Nemen heeft ook een sterke verschuiving in constructioneel karakter gekend. Hoewel het

werkwoord nu niet meer voorkomt in de dubbelobjectconstructie en enkel nog met voorbeeld als

direct object in de aan-constructie (zie infra), komt nemen in het Middelnederlands wel in beide

constructies voor en dat als enige van de onderzochte werkwoorden. Zowel in de aan- als de

dubbelobjectconstructie is nemen 24 keer geattesteerd en beide constructies blijken een voorkeur te

tonen voor een specifieke objectvolgorde, respectievelijk direct object - indirect object en indirect

object - direct object (Rens 2014:39-40). Verder valt op dat het direct object in de helft van de

geattesteerde aan-constructies door oorlof/oerlof (45) wordt gerealiseerd, wat zoveel als ‘afscheid

nemen van iemand’ (MNW) betekent. In vier andere gevallen wordt het direct object gerealiseerd

door exempel, bilde en ghelikenesse (46 en 47). Hoewel er in het MNW niets vermeld wordt bij

exempel over een vaste constructie met nemen, is in die vier constructies wel de hedendaagse

constructie (48) te herkennen (Rens 2014:40):

(45) Doen si aen malcanderen oorlof genomen hadden. [HISTMA~2.TXT] (46) Ende aldus selen wi exempel nemen aen desen heilegen bisscop. [MARIAL~1.TXT]

Totaal 159 (21,7%) 574 (78,3%) 733

!30

(47) So sulwi bilde nemen an hare. [LIMBUR~1.TXT] (48) Een voorbeeld nemen aan iemand.

Bovenstaande voorbeelden tonen aan dat de aan-constructie wel degelijk in het Middelnederlands

bestaat, maar in beperkte mate. De aan-constructie is namelijk enkel bij het werkwoord nemen

geattesteerd. Het is echter ook opvallend dat onderwerpen met een relatief sterke voorkeur voor de

objectvolgorde waarin het direct object het indirect object voorafgaat, nu enkel nog in de aan-

constructie mogelijk is.

2.3.6 Geleyn en Colleman (te verschijnen)

De laatste studie die we bespreken is een semasiologische studie over de zeventiende-eeuwse aan-

constructie. Geleyn en Colleman (te versch.) gaan in hun onderzoek dieper in op het semantische

bereik van de zeventiende-eeuwse aan-constructie en vergelijken dat semantische bereik met data

uit de twintigste eeuw om semantische verschuivingen binnen de aan-constructie in kaart te

brengen.

Om zowel data uit de zeventiende als twintigste eeuw te verkrijgen, doorzoeken Geleyn en

Colleman (te versch.) de periodes 1600-1650 en 1900-1950 van hun zelf gecompileerde corpus

literair Nieuwnederlands op attestaties van aan en spellingsvarianten. De periode 1600-1650 is

speciaal gekozen om na te gaan of de stelling in de bestaande literatuur klopt dat de aan-constructie

in de zeventiende eeuw al een vrij gebruikelijk fenomeen is. Omdat niet alle zoekresultaten

daadwerkelijk aan-constructies zijn, voeren Geleyn en Colleman (te versch.) ook een manuele

analyse uit om zo enkel de constructies die beantwoorden aan de formele definitie [Su [V DO aan-

obj]] (zie ook 2.2.1.1), te turven. Na manuele analyse resteren nog 1.523 aan-constructies in de

periode 1600-1650 en 2.134 in de periode 1900-1950 (Geleyn en Colleman te versch.). Die aan-

constructies voorzien ze vervolgens van een semantisch label aan de hand van een radiaal

betekenisnetwerk van de Nederlandse aan-constructie . 5

Op basis van de resultaten van de semantische labeling stellen Geleyn en Colleman (te versch.) vast

dat de betekenisextensies die op basis van Colleman (2006, 2010) voor het hedendaagse Nederlands

onderscheiden worden, al terug te vinden zijn in de eerste helft van de zeventiende eeuw:

Zie bijlage 1 voor het radiale betekenisnetwerk van de aan-constructie (Geleyn en Colleman te versch.).5

!31

Tabel 2.3.6.a (Geleyn en Colleman te versch., Tabel 1). Verhouding tussen de subbetekenissen van de aan-constructie in 1600-1650 (N=1.523).

Geleyn en Colleman (te versch.) constateren dat zinnen waarin het subject actief handelt om contact

tussen het direct object en het aan-object te doen ontstaan, het frequentst zijn, wat hen niet verrast.

Binnen die groep onderscheiden ze nog eens vier subbetekenissen: concrete transfers, abstracte

transfers, handelingen en communicatieve overdrachten. Die subbetekenissen zijn allemaal vrij

frequent en er is niet meteen een overwicht van een bepaalde groep vast te stellen.

Een tweede groep die ook frequent vertegenwoordigd is in het zeventiende-eeuwse Nederlands, is

die van zinnen waarin het aan-object het uitgangspunt is van de ontstane contactrelatie tussen het

subject en het direct object, zoals hebben en zien (Geleyn en Colleman te versch.). De andere

betekenisgroepen hebben een veel lagere frequentie met percentages van 0,4 tot 2,3 procent. In

totaal hebben Geleyn en Colleman (te versch.) in de dataset van 1.523 aan-constructies (tokens) 293

verschillende werkwoorden (types) geturfd, waarvan 147 werkwoorden slechts één keer (hapaxen).

Daaruit leiden ze af dat de zeventiende-eeuwse aan-constructie productief is. In hun dataset zijn

ook enkele benefactieven (49) en possessieven (50) geattesteerd (Geleyn en Colleman te versch.):

Betekenisrelatie Aantal

1. Su handelt om contactrelatie tussen DO en aan-object te doen ontstaan 1.217 (79,9%)

1.1 Concrete transfer 349 (28,7%)

1.2 Abstracte transfer 276 (22,7%)

1.3 Handeling 234 (19,2%)

1.4 Communicatieve overdracht 358 (29,4%)

2. Su belooft of biedt mogelijkheid voor ontstaan contactrelatie tussen DO en aan-object 35 (2,3%)

3. Su handelt om contactrelatie tussen aan-object en DO te verbreken 8 (0,5%)

4. Su handelt niet om contactrelatie tussen aan-object en DO te verbreken 13 (0,9%)

5. Su verhindert ontstaan contact tussen DO en aan-object 12 (0,8%)

6. Su verhindert ontstaan contact DO - aan-object niet 6 (0,4%)

7. Su bevestigt een contactrelatie of neemt een houding in tegenover ontstaan van contactrelatie of bestaande contactrelatie

26 (1,7%)

8. Aan-object geldt als uitgangspunt voor contact Su - DO 186 (12,2%)

9. Aan-object geldt als norm/invloed waar DO door Su in contact mee komt 12 (0,8%)

10. Restcategorie 8 (0,5%)

!32

(49) O liefde die de poorte doed open aen mijn wensch, en laet mijn driften in. (J. van Heemskerck - De [verduytste] Cid) (50) Laet my toe te trouwen die aen Rodrigo sal de kop af konnen houwen. (J. van Heemskerck - De [verduytste] Cid)

(49) en (50) zijn in het hedendaagse Nederlands niet meer mogelijk; het moderne Nederlands

gebruikt andere voorzetsels voor benefactieven en possessieven, respectievelijk voor en bij. Omdat

benefactieven en possessieven in de zeventiende eeuw wel mogelijk zijn met het voorzetsel aan,

lijkt de zeventiende-eeuwse aan-constructie breder toepasbaar te zijn dan de huidige constructie.

Vervolgens labelen Geleyn en Colleman (te versch.) ook de 2.134 aan-constructies uit de eerste

helft van de twintigste eeuw volgens het radiale betekenisnetwerk van de aan-constructie, wat hun

volgende resultaten oplevert:

Tabel 2.3.6.b (Geleyn en Colleman te versch., Tabel 2). Verhouding tussen de subbetekenissen van de aan-constructie in 1600-1650 vs. 1900-1950.

Met behulp van een chikwadraattest tonen Geleyn en Colleman (te versch.) aan dat er een

significant verschil (χ2=68,14; df=8; p<0,001) is tussen de twee periodes in de verdeling van de

Betekenisrelatie 1600-1650 (N=1.523)

1900-1950 (N=2.134)

1. Su handelt om contactrelatie tussen DO en aan-object te doen ontstaan 1.217 (79,9%) 1.489 (69,8%)

1.1 Concrete transfer 349 (28,7%) 223 (15%)

1.2 Abstracte transfer 276 (22,7%) 648 (43,5%)

1.3 Handeling 234 (19,2%) 185 (12,4%)

1.4 Communicatieve overdracht 358 (29,4%) 433 (29,1%)

2. Su belooft of biedt mogelijkheid voor ontstaan contactrelatie tussen DO en aan-object

35 (2,3%) 38 (1,8%)

3. Su handelt om contactrelatie tussen aan-object en DO te verbreken 8 (0,5%) 37 (1,7%)

4. Su handelt niet om contactrelatie tussen aan-object en DO te verbreken 13 (0,9%) 18 (0,8%)

5. Su verhindert ontstaan contact tussen DO en aan-object 12 (0,8%) 16 (0,7%)

6. Su verhindert ontstaan contact DO - aan-object niet 6 (0,4%) 2 (0,1%)

7. Su bevestigt een contactrelatie of neemt een houding in tegenover ontstaan van contactrelatie of bestaande contactrelatie

26 (1,7%) 51 (2,4%)

8. Aan-object geldt als uitgangspunt voor contact Su - DO 186 (12,2%) 419 (19,6%)

9. Aan-object geldt als norm/invloed waar DO door Su in contact mee komt 12 (0,8%) 43 (2%)

10. Restcategorie 8 (0,5%) 21 (1%)

!33

verschillende betekenissen. De residuen tonen aan dat vooral betekenisextensies 3, 8 en 9 bijdragen

aan dat significante verschil. Een tweede chikwadraattest wijst ook op een significant verschil

(χ2=164,69; df=3; p<0,0001) tussen de periodes qua distributie van de subbetekenissen binnen de

eerste betekenisextensie. De concrete transfers en handelingen zijn afgenomen in gebruik, terwijl

abstracte transfers in gebruik zijn gestegen. Bij de communicatieve overdrachten is nauwelijks een

verschil vast te stellen.

Om na te gaan of de waargenomen verschillen toegeschreven kunnen worden aan specifieke

werkwoorden of werkwoordklassen, die in de loop der jaren zich anders zijn gaan gedragen, voeren

Geleyn en Colleman (te versch.) een diachrone collexeemanalyse (Hilpert 2006). De diachrone

collexeemanalyse is in feite een distinctieve collexeemanalyse (Gries en Stefanowitsch 2004) die de

voorkeur van werkwoorden voor een bepaalde periode meet. Om verwarring te voorkomen met de

originele toepassing van de distinctieve collexeemanalyse, waarvoor Gries en Stefanowitsch (2004)

de test ontwikkeld hebben, noemen we de toepassing van Hilpert (2006) de diachrone

collexeemanalyse. De methodologie en toelichting van de diachrone collexeemanalyse komen later

in deze paper uitgebreider aan bod (zie 3.4). De diachrone collexeemanalyse levert volgende

distinctieve collexemen per periode op:

1600-1650 (N=1.523) 1900-1950 (N=2.134)

Collexeem CollStr Collexeem CollStr

1. doen (118:24) 24.35 1. (een einde) maken (0:55) 12.99

2. verzoeken (42:5) 11.05 2. overlaten (1:60) 12.77

3. zenden (48:12) 8.97 3. wijden (0:45) 10.61

4. slaan (26:2) 7.81 4. hebben (43:166) 10.54

5. bevelen (17:0) 6.49 5. vragen (10:83) 10.44

6. vereren (18:1) 5.81 6. ontlenen (0:42) 9.90

7. plegen (16:1) 5.09 7. danken (0:39) 9.19

8. bedrijven (12:0) 4.58 8. toevoegen (2:48) 8.96

9. bewijzen (21:5) 4.29 9. toekennen (0:32) 7.53

10. betonen (13:1) 4.02 10. onttrekken (0:22) 5.17

11. zoeken (13:1) 4.02 11. vertellen (7:40) 4.15

12. schikken (10:0) 3.81 12. veranderen (0:15) 3.52

13. begaan (14:2) 3.69 13. opdragen (2:21) 3.23

14. schrijven (49:31) 3.56 14. toevertrouwen (2:20) 3.03

!34

Tabel 2.3.6.c (Geleyn en Colleman te versch. Aangepast.). Resultaten van een distinctieve-collexeemanalyse aan-constructie, 1600-1650 vs. 1900-1950.

Op basis van de resultaten van hun diachrone collexeemanalyse en de semantische labeling

onderscheiden Geleyn en Colleman (te versch.) twee soorten semantische verschuivingen.

De eerste vorm van semantische verschuiving is die van verschuivingen in de lexicale semantiek. In

de periode 1600-1650 treffen Geleyn en Colleman (te versch.) het werkwoord schikken 10 keer aan,

maar in de periode 1900-1950 lijkt het werkwoord volledig verdwenen te zijn uit de aan-

constructie. Dat komt doordat schikken (52) in de zeventiende eeuw een ‘zenden/sturen’-betekenis

kent, die niet meer gangbaar is in het huidige Standaardnederlands. ‘Zenden’-werkwoorden met een

aan-constructie komen echter nog steeds frequent voor in de eerste helft van de twintigste eeuw.

Schikken is dus niet meer mogelijk in de aan-constructie, omdat het aan betekenisverlies heeft

geleden.

Het tweede type van semantische verschuiving dat onderscheiden wordt, is een verschuiving in

constructionele semantiek, waarbij er verandering optreedt in de semantische klassen van

werkwoorden die in de aan-constructie voorkomen. Een voorbeeld van een verschuiving in

constructionele semantiek is de klasse van ‘doen’-werkwoorden. In de eerste helft van de

zeventiende eeuw komen doen, plegen, bedrijven en bewijzen significant vaker voor dan in de

eerste helft van de twintigste eeuw. Geleyn en Colleman (te versch.) wijzen erop dat die

werkwoorden vandaag enkel nog mogelijk zijn in de aan-constructie in een paar vast combinaties,

zoals afbreuk/onrecht doen aan, dank/eer bewijzen aan etc. De daling in het gebruik van ‘doen’-

werkwoorden in de aan-constructie bevestigt ook de vaststelling dat de betekenisextensie van

handelingen minder frequent geworden is (zie supra).

Ook de ‘zenden’-werkwoordklasse heeft een distinctieve voorkeur voor 1600-1650. Zenden,

schikken, afvaardigen en dragen zijn toen veel meer aangetroffen dan in de periode 1900-1950.

Geleyn en Colleman (te versch.) nemen aan dat er een verband is met de semantiek van aan, dat in

de zeventiende eeuw nauwer aanleunt bij de betekenissen van de voorzetsels naar en tot. Omdat bij

15. leveren (15:3) 3.45

16. kennen (19:6) 3.30

17. antwoorden (8:0) 3.05

!35

‘zenden’-werkwoorden het direct object vaak op een persoon of tastbaar voorwerp slaat, hebben de

werkwoorden waarschijnlijk ook een aandeel in het overwicht van concrete transfers in de eerste

helft van de zeventiende eeuw.

Verder worden nog enkele eerder gedane vaststellingen bevestigd door de resultaten van de

diachrone collexeemanalyse. Hebben, danken en ontlenen sluiten qua betekenis aan bij

betekenisextensie 8 (aan-object als uitgangspunt voor contact tussen subject en direct object) en

zijn distinctief voor de periode 1900-1950 (Geleyn en Colleman te versch.). De voorkeur voor die

periode verklaart dus de stijging in het gebruik van die betekenisextensie (zie tabel 2.3.6.b).

Onttrekken is op zijn beurt deels verantwoordelijk voor de stijging in extensie 4 (privatieve

transfers). Terwijl het in de eerste helft van de twintigste eeuw frequent voorkomt in de aan-

constructie, wordt het in de zeventiende eeuw uitsluitend in de dubbelobjectconstructie gebruikt

(Geleyn en Colleman te versch.).

Naast hun diachrone collexeemanalyse voeren Geleyn en Colleman (te versch.) ook een Configural

Frequency Analysis (CFA) uit; een techniek ontwikkeld door Von Eye (2002), die op basis van

verschillende semantische parameters combinaties van kenmerken opspoort die frequenter of

minder frequent voorkomen dan verwacht en respectievelijk types en antitypes genoemd worden. In

deze paper treden we echter niet in detail over de uitgevoerde CFA. Geleyn en Colleman (te

versch.) besluiten immers dat de test de eerdere observaties bevestigt en dat de toegevoegde waarde

van dergelijke analyse beperkt is gebleven doordat bepaalde semantische parameters specifiek

gerelateerd zijn aan de betekenissen van het radiale betekenisnetwerk.

Geleyn en Colleman (te versch.) concluderen dat de aan-constructie in de zeventiende eeuw al het

volledige semantische bereik bestrijkt en zelfs iets breder toepasbaar is dan vandaag. Zo is er een

daling waar te nemen in het gebruik van ‘doen’- en ‘zenden’-werkwoorden. Aan de andere kant

stellen ze vast dat het gebruik van privatieve transfers is toegenomen, net als het gebruik om

situaties te benoemen waarbij het aan-object als uitgangspunt dient voor het ontstaan van een

contactrelatie tussen het subject en direct object. Hun onderzoek bevestigt enigszins ook de

locatieve hypothese dat aan-constructies oorspronkelijk voornamelijk concrete transfers benoemen.

Toch merken Geleyn en Colleman (te versch.) op dat de zeventiende-eeuwse aan-constructie niet

beperkt is tot concrete transfers. Het lijkt hen dan ook interessant “om nog wat verder terug te gaan

in de tijd, (…) om het eigenlijke ontstaan van de aan-constructie na te gaan, en om de hypothese !36

van metaforische extensie vanuit een prototypische contactsituatie daar verder te toetsen” (Geleyn

en Colleman te versch.). In ons onderzoek keren we terug tot de zestiende eeuw om die locatieve

hypothese te testen.

2.4 Besluit Uit de literatuurstudie blijkt dat de aan-constructie al heel wat inkt heeft doen vloeien in de

literatuur. Heel wat grammatici beschouwen de aan-constructie als een variant van de

dubbelobjectconstructie om een overdracht uit te drukken, maar recent onderzoek pleit voor een

herinterpretatie van de aan-constructie en haar betekenis (Colleman 2010). De betekenis van de

aan-constructie drukt namelijk ‘contact’ uit en de ‘overdracht’-betekenis is slechts een metaforische

betekenisextensie van ‘contact’. De aan-constructie en de dubbelobjectconstructie zomaar aan

elkaar gelijkstellen zou dus kort door de bocht zijn, maar de twee constructies hebben

ontegensprekelijk gemeenschappelijke kenmerken en overlappende betekenissen. Colleman (2009a)

oppert dat waar beide constructies semantisch overlappen, de aan-constructie meer focust op de

relatie tussen het agens en het patiens en de dubbelobjectconstructie meer recipiens-georiënteerd is.

Ook in de studie van Duinhoven (2003) komt dat betekenisverschil al naar voren; terwijl het

nominale indirect object een passieve medespeler is in de gehele handeling, krijgt het prepositionele

indirect object een actievere rol toebedeeld in het gebeuren en staat het losser van de handeling

tussen het agens en het patiens.

Weijnen en Gordijn (1970) en Duinhoven (2003) gaan ervan uit dat de semantische overlapping

tussen beide constructies een post-Middelnederlandse ontwikkeling is, die zich in de zestiende eeuw

heeft ingezet. Dat zou volgens Colleman (2010) impliceren dat de aan-constructie waarin het aan-

object de ‘bron’ is van een handeling, ouder is dan die waarin het voorzetsel aan het recipiens

markeert. Onderzoek naar de Middelnederlandse objectvolgorde heeft inderdaad aangetoond dat

nemen, een werkwoord dat een prototypische ‘bron’-participant oproept, al voorkomt in de aan-

constructie, terwijl geven, een werkwoord met een prototypisch recipiens, dat nog niet doet (Rens

2014).

Geleyn en Colleman (2014, te versch.) stellen in hun onderzoek vast dat de zeventiende-eeuwse

aan-constructie al het volledige semantische bereik heeft, dat het vandaag ook heeft, maar dat de

constructionele betekenis enkele kwantitatieve verschuivingen heeft ondergaan. Zo is het aantal

!37

abstracte transfers die gerealiseerd worden door een aan-constructie, sterk toegenomen, terwijl het

aantal concrete transfers, waar er nog sprake is van een reëel contact, gedaald is. De aan-constructie

wordt dus steeds meer voor metaforische overdracht- en dus ook contactsituaties gebruikt.

Colleman (2010) veronderstelt echter dat de aan-constructie met ‘geven’-werkwoorden begonnen is

in zinnen met een concrete transfer, waarin het patiens verplaatst wordt van de nabijheid van het

agens naar de nabijheid van het recipiens. Om die hypothese te toetsen, lijkt een corpusonderzoek

naar de zestiende-eeuwse aan-constructie op zijn plaats.

Aangezien de onderzoeken van Weijnen en Gordijn (1970) en Duinhoven (2003) niet voldoen aan

de eisen van een modern corpusonderzoek, is er nood aan een modern corpusonderzoek van de aan-

constructie in de zestiende eeuw. Dat is ook de aanleiding van dit diachrone onderzoek. In het

verdere onderzoek gaan we na welke werkwoorden in de zestiende-eeuwse aan-constructie

mogelijk zijn en vervolgens gaan we dieper in op de concurrentie met de dubbelobjectconstructie.

Aan de hand van een diachrone collexeemanalyse en vervolgens twee distinctieve

collexeemanalyses, zullen we proberen te achterhalen bij welke werkwoorden die semantische

overlapping is “doorgebroken” en wat we daarover kunnen besluiten over de semantiek van de aan-

constructie.

!38

3. Corpus en methodologie In dit hoofdstuk wordt eerst het zelf gecompileerde corpus toegelicht. Vervolgens gaan we dieper in

op het onderzoek zelf en bespreken we hoe de verschillende datasets verkregen zijn. Tot slot lichten

we ook de distinctieve en diachrone collexeemanalyse toe, waarmee we in het volgende hoofdstuk

aan de slag zullen gaan.

3.1 Corpus In het kader van dit onderzoek is een nieuw corpus samengesteld dat uit zestiende-eeuwse teksten

bestaat. Het zestiende-eeuwse corpus bestaat uit 34 niet-geannoteerde teksten, die ontleend zijn aan

verschillende online corpora. De corpora, waaruit we onze teksten geput hebben, zijn de Digitale

Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren , de Digitale Bouwstoffen voor de Geschiedenis van het 6

Nederlands , het Project Laurens Jz. Coster en de website Rechtsbronnen Katholieke Universiteit 7 8

Leuven . Via de dbnl vinden we ook enkele scans terug die we met behulp van de OCR-software 9 10

Adobe Acrobat XI Pro (2012) hebben proberen te transcriberen, maar elke poging daartoe is

mislukt. De gebruikte software herkent wel het moderne Nederlands, maar is niet geavanceerd

genoeg om het zestiende-eeuwse Nederlands te “ontcijferen”. Daarnaast zijn de teksten ook in een

gotisch lettertype gedrukt, wat de transcriptie nog lastiger maakt.

De gebruikte bronnen tellen in totaal meer dan één miljoen woorden, wat uitgebreid genoeg zou

moeten zijn voor kleinschalig syntactisch onderzoek. De teksten zijn verdeeld over vier

kwarteeuwen om de evolutie van de aan-constructie tijdens de zestiende eeuw op te kunnen volgen.

In onderstaande tabel geven we een overzicht van de geselecteerde teksten in chronologische

volgorde, gesorteerd per kwarteeuw. Naast elke kwarteeuw staat aangegeven uit hoeveel woorden

dat corpusonderdeel bestaat. De kwarteeuwen bevatten geen gelijk aantal woorden, maar dat

verschil nemen de statistische tests in rekening. Wanneer in het verdere onderzoek naar een

corpusvoorbeeld wordt verwezen, gebeurt dat aan de hand van de korte verwijzing.

Website Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren, http://www.dbnl.org.6

Website Digitale Bouwstoffen voor de Geschiedenis van het Nederlands, http://www.digitalebouwstoffen.be.7

Website Project Laurens Jz. Coster, http://cf.hum.uva.nl/dsp/ljc.8

Website Rechtsbronnen Katholieke Universiteit Leuven, 9

http://www.kuleuven-kortrijk.be/facult/rechten/Monballyu/Rechtlagelanden/Homepage.htm.

Zie Coussé (2007) voor een bespreking van de corpora.10

!39

40

Titel van de bron Genre Auteur Lokalisering Datering Verwijzing

Eerste kwarteeuw (1500-1525) (101.964 woorden)

Een scone leeringe om salich te sterven Proza anoniem ? 1500 [LEERINGE.TXT]

Copije oft vonnisse arbitrale des godshuijs van S(inte)r claes berghe der stadt van Aerschot

Non-fictie ? Brabant 1502 [AERSCHOT.TXT]

Hier begint een seer devoet boecxken van die passie ons liefs heeren Jhesu Christi tracterende

Proza Suster Bertken van Utrecht

Utrecht 1516 [DEVOTEN.TXT]

Dit is die viagie oft reyse geschiet by brueder Jan Want van der prekaren oorden in tzertogenbosch nae den Heylighen Lande, te weten tot Jerusalem met meer anderen pelgrims in alle manieren, als ick broeder Jan gereyst hebbe, et cetera

Proza Jan Want Noord-Brabant? 1519 [VIAGIE.TXT]

Die Evangelien vanden spinrocke Proza anoniem Brabant ca. 1520 [SPINROCK.TXT]

Costumen van Waasten Non-fictie ? Vlaanderen 1524 [WAASTEN.TXT]

Arent Willemsz, Bedevaart naar Jerusalem in 1525 Proza Arent Willemszoon Noord-Holland 1525 [JERUSALEM.TXT]

Openbare aanmaning van schuldeisers van een testamentaire nalatenschap Non-fictie ? Brabant 1525 [SCHULDEIS.TXT]

Tweede kwarteeuw (1526-1550) (279.195 woorden)

Ontwerpcostumen van Mechelen Non-fictie Jan Van Ophem Brabant 1528 [ONTWERP.TXT]

Dagboek van gebeurtenissen Proza Christiaan Munters Limburg 1529-1545 [DAGBOEK.TXT]

Ordonnantie ende Verhael vanden Stijl ende Maniere van Procederen voorAmptman, Borghemeester ende Schepenen der Stadt van Antwerpen

Non-fictie ? Brabant 1532 [AMPTMAN.TXT]

Costumen vanden hove van Beffere ende Putte Non-fictie ? Brabant 1533 [BEFFERE.TXT]

Costumen van Mechelen Non-fictie ? Brabant 1535 [MECHELEN.TXT]

Keuren ende statuuten van de stede, poorterie ende vrijdom van Waestene, volghende den ouden keuren ende ordonnantien van diere

Non-fictie ? Vlaanderen 1538 [KEUREN.TXT]

Brieven vanden Keyser aen den amptman, de burgermeesteren, scepenen ende raide der stadt van Antwerpen, aengaende doverbrenghen vanden costumen

Non-fictie ? Brabant 1545-1546 [ANTIQUISS.TXT]

Ontwerpscostumen van de Oudburg van Gent Non-fictie ? Vlaanderen 1546 [OUDBURG.TXT]

Ontwerpcostumen van St-Baafs Non-fictie ? Vlaanderen 1546-1551 [BAAFS.TXT]

Gelderse kanselarijordinantie Non-fictie ? Gelderland 1547 [GELDER.TXT]

Tabel 3.1. Corpus van zestiende-eeuwse teksten (1.105.336 woorden).

Titel van de bron Genre Auteur Lokalisering Datering Verwijzing

Ontwerpscostumen van de Oudburg van Gent, rubrica raadsheren Non-fictie ? Vlaanderen 1548 [RUBRICA.TXT]

Derde kwarteeuw (1551-1575) (225.054 woorden)

De wonderlijcke historie van de Noordersche landen Non-fictie Willem Silvius Brabant 1562 [HISTORIE.TXT]

Coustumen der stadt van Herentals, inhoudende de naervolghende capittelen. Non-fictie ? Brabant 1569 [HERENTALS.TXT]

Brieven in date vanden 21 july 1570, by welcken schouteth, amtman, borgemeesteren, schepenen ende raedt der stadt van Antwerpen de costuymenderselver stadt zyn overseyndende in handen vanden raede van Brabandt

Non-fictie ? Brabant 1570 [SCHOUTETH.TXT]

Costuymen onderhouden by die van der stadt van Bruessele, inden rade van Brabant overgedragen den xx may anno 1570

Non-fictie ? Brabant 1570 [BRUSSEL.TXT]

Coutumes de Cagevinne Non-fictie ? Brabant 1570 [KAGGEVINNE.TXT]

Coutumes de Neder-Assent Non-fictie ? Brabant 1570 [NEDER-AS.TXT]

Costuymen van de Vryheyt van Assche [ende van Assche op de Heyde] Non-fictie ? Brabant ca. 1570 [ASSCHE.TXT]

Vierde kwarteeuw (1575-1600) (499.123 woorden)

Tractaet van dyckagie Non-fictie Andries Vierlingh Noord-Brabant ca. 1576-1579 [DYCKAGIE.TXT]

Costuijmen van Deurne, overgesonden in ‚tjaer 1577 Non-fictie ? Brabant 1577 [DEURNE.TXT]

Apologie, ofte Verantwoordinghe Non-fictie Willem van Oranje Zuid-Holland 1581 [APOLOGIE.TXT]

Zedenkunst, dat is wellevenskunste Non-fictie Dirck Volckertsz. Coornhert

Noord-Holland 1585 [ZEDEKUNST.TXT]

De Thiende Non-fictie Simon Stevin West-Vlaanderen

1585 [THIENDE.TXT]

Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien, Eerste stuk 1579-1592

Proza Jan Huyghen van Linschoten

Noord-Holland 1596 [ITINERARIO.TXT]

Waerachtighe beschryvinghe van drie seylagien, ter werelt noyt soo vreemt Proza Gerrit de Veer Noord-Holland 1598 [SEYLAGIEN.TXT]

Walvisch van Berckhey Proza anoniem ? 1599 [WALVIS.TXT]

41

Bij de selectie van de teksten zijn ook enkele eisen opgesteld waaraan de teksten dienen te voldoen

alvorens ze in het corpus zijn opgenomen. De factoren zijn:

• Datering: alle opgenomen werken zijn nauwkeurig gedateerd, zodat ze gemakkelijk te sorteren

zijn per kwarteeuw.

• Genre: de gekozen teksten zijn prozawerken of non-fictie. Er is bewust gekozen om geen poëzie

in het corpus op te nemen, omdat poëzie vaak een archaïsche structuur vertoont en ook metrum en

rijm de syntactische structuur van de tekst beïnvloeden (Van Kemenade en Los 2013:229).

Aangezien de aangetroffen dramateksten uit de zestiende eeuw ook op rijm staan en een metrum

volgen, zijn ook die teksten uit het corpus geweerd.

• Omvang: de teksten zijn gereduceerd tot een maximum van 150.000 woorden per tekst en auteur,

zodat het taalgebruik van een bepaalde auteur de data niet corrupt maakt. 11

3.2 Corpusonderzoek In deze paragraaf overlopen we de verschillende stappen die we in het proces hebben ondernomen

om de onderzochte data te bekomen. Eerst lichten we de zoekopdracht naar de aan-constructie toe

en vervolgens de zoekopdracht naar de dubbelobjectconstructie. Tot slot wordt een overzicht

gegeven van de geweerde attestaties.

3.2.1 De aan-constructie

Aangezien het corpus niet verrijkt is met taalkundige annotatie, wordt het proces van constructies

opsporen bemoeilijkt. Het is dus een tijdrovend proces om attestaties van zowel de aan-constructie

als de dubbelobjectconstructie te vinden. Met de functie Concordance van het programma

WordSmith (Scott 2012) wordt het corpus doorzocht op verschillende lemmata. Omdat het

standaardiseringsproces van het Nederlands in de tweede helft van de zestiende eeuw pas echt op

gang kwam (Janssens en Marynissen 2011:115), is er in ons corpus heel wat spellingsvariatie te

Niet alleen de auteur, maar ook het tekstgenre kan een vertekend beeld geven van het reële gebruik van de aan-11

constructie, zoals we zullen opmerken in 4.1.!42

vinden. Aan de hand van het MNW en WNT is een lijst opgesteld van mogelijke spellingsvormen 12

per lemma, die gebruikt wordt om het corpus te doorzoeken.

Omdat de aan-constructie steeds het voorzetsel aan bevat, is de zoekopdracht naar de aan-

constructie vrij eenvoudig. Het corpus wordt namelijk doorzocht op 53 varianten van het voorzetsel

aan:

(51) aan/ane/aen/aene/an/aanden/aande/aenden/aende/aant/aent/anden/ande/daaraan/daeraan/daaraen/ daeraen/daaraene/daeraene/daaran/daeran/daarane/daerane/hieraan/ieraan/hieraen/ieraen/hieraene/ ieraene/hieran/ieran/hierane/ierane/eraan/deraan/eraen/deraen/eraene/deraene/eran/deran/erane/ derane/waaraan/waeraan/waaraen/waeraen/waaraene/waeraene/waaran/waeran/waarane/waerane

De zoekopdracht levert in totaal 3.757 hits op, verdeeld over vier kwarteeuwen. In onderstaande

tabel wordt een overzicht gegeven van het aantal hits per kwarteeuw.

Tabel 3.2.1. Aantal hits van aan per kwarteeuw in zestiende-eeuwse corpus.

Meteen valt op dat de vierde kwarteeuw meer hits oplevert dan de andere kwarteeuwen, zelfs als er

rekening gehouden wordt met het aantal woorden. De hits zijn echter nog niet manueel

geanalyseerd en zijn dus enkel ruwe cijfers. Toch zijn de voorlopige cijfers interessant om

voorspellingen te maken voor het verdere onderzoek. We nemen de proef op de som en voeren een

Goodness of Fit-test uit. De nulhypothese van onze test is dat in elke kwarteeuw relatief evenveel

varianten van aan worden geattesteerd. Het verschil tussen de vier kwarteeuwen blijkt zeer

significant te zijn (χ2=185,23; df=3; p<0,0001), waardoor we de nulhypothese mogen verwerpen.

Aantal hits Aantal woorden

1501-1525 325 (347) 101.964

1526-1550 740 (949) 279.195

1551-1575 589 (765) 225.054

1576-1600 2.103 (1.696) 499.123

Totaal 3.757 1.105.336

Hoewel het zestiende-eeuwse Nederlands beschouwd wordt als het eerste stadium van het Vroegmoderne Nederlands, 12

wordt ook het MNW gebruikt. Zo worden ook de resterende Middelnederlandse spellingsvarianten in de dataset opgenomen.

!43

Aan de hand van de verwachte celfrequenties (tussen haakjes) kunnen we vaststellen dat vooral de 13

vierde kwarteeuw reden geeft om de nulhypothese te verwerpen. In de vierde kwarteeuw zijn er

namelijk 407 meer hits aangetroffen dan verwacht, terwijl er in de andere kwarteeuwen er steeds

minder hits zijn aangetroffen dan verwacht. Of die stijging verklaard kan worden door een stijging

in het aantal geattesteerde aan-constructies, zal blijken in het eigenlijke corpusonderzoek.

3.2.2 De dubbelobjectconstructie

Omdat we willen nagaan bij welke werkwoorden de aan-constructie is beginnen concurreren met de

dubbelobjectconstructie, voeren we een distinctieve collexeemanalyse uit. Daarvoor hebben we niet

alleen gegevens nodig van de aan-constructie, maar ook van de dubbelobjectconstructie. Doordat de

dubbelobjectconstructie geen objecten heeft die gemarkeerd worden door een voorzetsel, is de

zoekopdracht naar dubbelobjectconstructies moeilijker. Daarom wordt aan de hand van vorige

studies (Colleman 2009a, Geleyn en Colleman 2014, te versch., Rens 2014) en de zoekopdracht

naar aan-constructies een lijst opgesteld van een dertigtal werkwoorden die de datiefalternantie

kennen en die we als lemma zullen opgeven bij onze zoekopdracht.

Een eerste grote categorie van werkwoorden die we in onze dataset opnemen, zijn werkwoorden die

geassocieerd worden met concrete transfers. Dat zijn werkwoorden uit de ‘geven’-, ‘brengen’- en

‘sturen’-klasse. We veronderstellen dat die werkwoorden als eerste transferwerkwoorden mogelijk

zijn in de aan-constructie. We onderzoeken zes ‘geven’-werkwoorden. Geven hoort daar uiteraard

bij, net zoals schenken en verkopen. Daarnaast brengen we eveneens de partikelwerkwoorden

meegeven, wedergeven en overdragen in rekening. De klasse van ‘brengen’-werkwoorden is in het 14

huidige Nederlands beperkt tot brengen zelf, maar het volgende voorbeeld toont aan dat dragen in

de achttiende eeuw nog mogelijk is in de dubbelobjectconstructie (WNT):

(52) De Britsche Veldheer, dien de tyding word gedraagen, Dat Luxenburg genaakt, om 't leger te belaagen (Rotgans, Wilhem de Derde 141, 1710)

De Goodness of Fit-test levert decimale verwachte celfrequenties op. Het is weliswaar niet mogelijk om bijvoorbeeld 13

een halve attestatie te hebben van aan. Daarom hebben we de verwachte celfrequenties afgerond naar een natuurlijk getal. Bij de afronding hebben we wel rekening gehouden met het totale aantal attestaties, opdat de optelsom van de verwachte celfrequenties klopt. Gries en Stefanowitsch (2004:102) doen hetzelfde in hun kruistabel van het werkwoord give (zie 3.3).

Wedergeven is het zestiende-eeuwse equivalent van teruggeven.14

!44

We nemen dus ook dragen op in onze zoekopdracht. Naast brengen en dragen gaan we ook de

frequenties van het partikelwerkwoord overbrengen na. Uit de klasse van ‘sturen’-werkwoorden

analyseren we de werkwoorden zenden en overzenden.

Een tweede categorie van werkwoorden die we in ons corpusonderzoek opnemen, bestaat uit

handelingen, ballistische bewegingen en communicatiewerkwoorden. Net zoals Geleyn en

Colleman (te versch.) beschouwen we dergelijke werkwoorden als een subtype van abstracte

transfers. Voor de handelingswerkwoorden kiezen we voor de werkwoorden doen, plegen en

bewijzen en voor de ballistische bewegingswerkwoorden kiezen we werpen. De

communicatiewerkwoorden zijn schrijven, verhalen, vertellen, verzoeken en zeggen. Tot slot van de

tweede categorie nemen we ook twee ‘tonen’-werkwoorden op in de telling, namelijk tonen en

wijzen.

De derde categorie bestaat uit werkwoorden van enkele uiteenlopende klassen, bijvoorbeeld

werkwoorden die een contactsituatie verhinderen of toelaten. Van die twee klassen kiezen we

respectievelijk weigeren, ontzeggen en toestaan om in onze dataset op te nemen. Daarnaast nemen

we ook nog het attributionele werkwoord toeschrijven op en het werkwoord onderwerpen.

De laatste categorie van werkwoorden verschilt van de vorige categorieën in de rol van het aan-

object. Terwijl in de vorige categorieën het aan-object de rol van recipiens of doel heeft (naast die

van contactee), is de rol van het aan-object bij deze werkwoorden de bron. Het meest prototypische

werkwoord uit deze categorie is het privatieve werkwoord nemen, waarvan we met zekerheid

kunnen zeggen dat het werkwoord ooit in zowel de dubbelobjectconstructie als de aan-constructie

heeft kunnen voorkomen (zie 2.3.5). We gaan echter ook na of dat zo is voor de werkwoorden

verdienen en verwerven. Indien zij in onze dataset niet in de dubbelobjectconstructie voorkomen,

betrekken we die niet in onze distinctieve collexeemanalyse.

In totaal telt de zoekopdracht 30 werkwoorden. De werkwoorden zijn in onderstaande tabel

geordend per semantische werkwoordklasse (zie Colleman 2006:314-315, 437):

Werkwoordklasse Onderzochte werkwoorden

‘geven’-werkwoorden geven, meegeven, overdragen, schenken, verkopen, wedergeven

!45

Tabel 3.2.2. Overzicht van werkwoorden opgenomen in distinctieve collexeemanalyse, gesorteerd per semantische klasse.

Van elk van deze werkwoorden is aan de hand van het MNW, WNT en bestaand onderzoek (bv.

Lammertyn 2009, Rens 2014) een lijst opgesteld met spellingsvarianten. Die spellingsvarianten 15

geven we in als zoekwoorden om een zo exhaustief mogelijke dataset te bekomen. Die

zoekopdracht wordt op slechts twee delen van het corpus uitgevoerd, namelijk de tweede en vierde

kwarteeuw. De keuze om de zoekopdracht op slechts een beperkt corpus uit te voeren, is gemaakt

uit praktische overwegingen: de dataset voor manuele analyse wordt anders te omvangrijk. De

subcorpora van de tweede en vierde kwarteeuw lijken ideaal voor deze zoekopdracht, omdat zij de

twee grootste onderdelen zijn van het corpus en na manuele analyse lijken ze ook de meeste aan-

constructies te bevatten. Op de verkregen datasets voeren we een manuele analyse uit om zowel

elke dubbelobjectconstructie als aan-constructie te turven.

3.2.3 Geweerde constructies

In totaal worden in dit onderzoek meer dan 5.000 constructies manueel geanalyseerd. In een dataset

van dergelijk formaat is het onvermijdelijk dat er onbruikbare attestaties aanwezig zijn. Er zijn

verschillende redenen om bepaalde constructies te weren. Hier volgt een overzicht van de geweerde

constructies met bijbehorende voorbeelden.

‘brengen’-werkwoorden dragen, brengen, overbrengen

ballistische beweging werpen

‘sturen’-werkwoorden zenden, overzenden

werkwoorden van toelating toestaan

antidatieve werkwoorden weigeren, ontzeggen

‘meedelen’-werkwoorden schrijven, verhalen, vertellen, verzoeken, zeggen

‘tonen’-werkwoorden tonen, wijzen

privatieve werkwoorden nemen

handelingswerkwoorden bewijzen, doen, plegen

‘onderwerpen’-werkwoorden onderwerpen

attributionele werkwoorden toeschrijven

(bronwerkwoorden) (verdienen, verwerven)

Zie bijlage 2 voor een overzicht van de zoektermen per onderzocht werkwoord en het aantal hits die de zoekopdracht 15

oplevert per kwarteeuw.!46

a) Irrelevante hits (ruis)

Irrelevante hits zijn de hits die verkeerdelijk in de dataset zijn terechtgekomen en geen attestaties

zijn van het voorzetsel aan of van de onderzochte werkwoorden. Zulke hits worden ook wel ruis

genoemd. Volgende voorbeelden zijn duidelijk ruis:

(53) Op hed(en) vierentwintichsten dach augustij an(n)o xvc en(de) twee. [AERSCHOT.TXT] (54) De handen slaan opte dyen, de voeten stampen op d'aarde als de dolle stieren, ende de toorn verandert des anzichts ghedaante. [ZEDEKUNST.TXT]

b) Irrelevante constructies

Attestaties met daadwerkelijke hits van het voorzetsel aan of de onderzochte werkwoorden die niet

voldoen aan de formele afbakening van de aan- of dubbelobjectconstructie (zie respectievelijk

2.2.1.1 en 2.2.2.1) worden irrelevante constructies genoemd:

(55) Ghelijckt blijckt aen die teeckenen der victorien. [HISTORIE.TXT] (56) Door dat sy, duyckende int water veel visschen vanghen onder het ys, die sy wt halen ende brenghen aenden oeuer om die te eten en daerby te leuen. [HISTORIE.TXT] (57) Den 30. wast tamelijck weder, ende wy waren noch becommert wie die Ian Cornelisz. mocht zijn, die aen ons gheschreven hadde. [SEYLAGIEN.TXT]

(55) is geen ditransitieve constructie, maar een monotransitieve constructie (zie Colleman

2006:447-449) en wordt dus niet beschouwd als een aan-constructie. Plaatsbepalingen aangegeven

door aan, zoals (56), worden ook niet opgenomen in onze data. Ten slotte brengen we constructies

als (57) ook niet in rekening, omdat er geen (expliciet) direct object genoemd wordt. De

constructiegrammatica gaat namelijk uit van een ‘what you see is what you get’-principe (Goldberg

2003:219).

3.3 Distinctieve collexeemanalyse De distinctieve collexeemanalyse is een statistische methode geïntroduceerd door Gries en

Stefanowitsch (2004). De distinctieve collexeemanalyse is een uitbreiding van de collostructionele

analyse (Stefanowitsch en Gries 2003) “specifically geared to investigating pairs of semantically

similar grammatical constructions and the lexemes that occur in them” (Gries en Stefanowitsch

2004:97). De distinctieve collexeemanalyse is in staat om te berekenen welke lexemen in een

corpus significant vaker voorkomen in de ene constructie dan in de andere en omgekeerd. Op basis

!47

van die resultaten kunnen zogenaamde distinctieve collexemen van beide constructies worden

geïdentificeerd, dat wil zeggen lexemen die een duidelijke voorkeur tonen voor een van beide

constructies.

Gries en Stefanowitsch (2004:102-103) illustreren de werking van de distinctieve collexeemanalyse

aan de hand van het werkwoord give in de Engelse to-constructie en de dubbelobjectconstructie.

Om de distinctiviteit van een bepaald collexeem te berekenen, zijn vier frequenties nodig: (i) het

aantal attestaties van het lemma in constructie x, (ii) het aantal attestaties van het lemma in

constructie y, (iii) het aantal attestaties van constructie x zonder het lemma, (iv) het aantal attestaties

van constructie y zonder het lemma. De frequentiescores van het werkwoord give in het ICE-GB-

corpus (Greenbaum 1996) zijn te vinden in onderstaande tabel:

Tabel 3.3.a (Gries en Stefanowitsch 2004:102, Table 1). De distributie van het werkwoord give in de dubbelobjectconstructie en de to-constructie in ICE-GB.

Vervolgens wordt met de Fisher Exact-test berekend of de frequentieverdeling van give significant

verschilt van de frequentieverdeling bij alle andere werkwoorden samen. De frequenties tussen

haakjes geven de verwachte celfrequenties weer, dat zijn “de scores die worden voorspeld door de

nulhypothese dat er géén verschil is tussen give en de andere werkwoorden” (Colleman 2006:564).

Give blijkt in de praktijk tweemaal vaker in de dubbelobjectconstructie voor te komen dan door de

nulhypothese voorspeld wordt. Aan de hand van de p-waarde (p=1,84E-120), die beduidend lager is

dan het 0,05-significantieniveau, kan besloten worden dat het werkwoord give significant vaker

voorkomt in de dubbelobjectconstructie en dus een distinctief collexeem is van de

dubbelobjectconstructie.

De Fisher Exact-test wordt herhaald voor alle andere alternerende werkwoorden en zo bekomen we

een betrouwbare inventaris van alle werkwoorden die een significante voorkeur tonen voor een van

beide constructies. De p-waarde van elk lemma stelt de graad van ‘distinctiviteit’ weer: hoe kleiner

de p-waarde, hoe sterker de voorkeur voor een constructie. Tot slot wordt een tabel opgesteld

give Other verbs Row totals

DITRANSITIVE 461 (213) 574 (822) 1035

TO-DATIVE 146 (394) 1773 (1525) 1919

Column totals 607 2347 2954

!48

waarin de distinctieve collexemen per constructie worden gerangschikt volgens de graad van

‘distinctiviteit’ in dalende volgorde. Tabel 3.3.b geeft de distinctieve collexemen weer van

respectievelijk de Engelse dubbelobjectconstructie en de to-dative. Tussen haakjes staat bij elk

werkwoord de geobserveerde frequentieverdeling vermeld (aantal DOC-attestaties:aantal to-

attestaties).

Tabel 3.3.b (Gries en Stefanowitsch 2004:106, Table 2). Distinctieve collexemen voor de Engelse dubbelobjectconstructie en de to-constructie in ICE-GB.

Het onderzoek van Gries en Stefanowitsch (2004) levert slechts een beperkt aantal distinctieve

collexemen op. Dat komt ten eerste door de beperkte omvang van hun corpus (één miljoen

woorden). Ten tweede hebben ze zich ook beperkt tot werkwoorden die minstens één keer in beide

constructies zijn geattesteerd en tot constructies waarvan het direct object gerealiseerd wordt door

een nominale constituent. Zinnen met een deelzin als direct object zijn dus geweerd. Toch geeft

bovenstaande tabel een goed idee bij welke werkwoorden de verhouding afwijkt van de gemiddelde

verdeling. Voor ons onderzoek stellen we een soortgelijke tabel op.

3.4 Diachrone collexeemanalyse De distinctieve collexeemanalyse is door Gries en Stefanowitsch (2004) ingezet bij synchrone data,

maar Hilpert (2006) stelt voor om de methode uit te breiden naar diachrone data. Door de attestaties

van een enkele constructie op te splitsen in verschillende periodes kan vervolgens, op dezelfde

DITRANSITIVE (N=1035) TO-DATIVE (N=1919)

Collexeme Distinctiveness Collexeme Distinctiveness

give (461:146) 1.84E-120 bring (7:82) 1.47E-09

tell (128:2) 8.77E-58 play (1:37) 1.46E-06

show (49:15) 8.32E-12 take (12:63) 0.0002

offer (43:15) 9.95E-10 pass (2:29) 0.0002

teach (15:1) 1.49E-06 sell (1:14) 0.0139

wish (9:1) 0.0005 do (10:40) 0.0151

ask (12:4) 0.0013 supply (1:12) 0.0291

promise (7:1) 0.0036

deny (8:3) 0.0122

award (7:3) 0.0260

!49

manier als de originele distinctieve collexeemanalyse, de distinctiviteit per werkwoord berekend

worden. De distinctiviteit van een werkwoord bij de diachrone collexeemanalyse slaat echter niet op

de voorkeur voor een bepaalde constructie, maar op de voorkeur voor een bepaalde periode. De

diachrone collexeemanalyse is namelijk handig om aan de hand van systematische verschillen bij

bepaalde (groepen van) werkwoorden hypotheses op te stellen over diachrone verschuivingen in de

constructionele semantiek (Hilpert 2006:243). Omdat de diachrone collexeemanalyse de

distinctiviteit vergelijkt van een lemma over tijdsperiodes heen, worden in de rijen (onafhankelijke

variabelen) de te vergelijken periodes genoteerd en in de kolommen (afhankelijke variabelen) het

aantal keren het lemma in die constructie voorkomt en het aantal keren andere lemmata in die

constructie voorkomen. Hilpert (2006:248-249) concretiseert zijn methode aan de hand van het

werkwoord say dat voorkomt als complement van shall (zie tabel 3.4.a). Zijn cijfers zijn gebaseerd

op het aantal attestaties in twee diachrone corpora: het PPCEME (Kroch, Santorini en Diertani

2004) en CLMET (De Smet 2005): 16

Tabel 3.4.a (Hilpert 2006:249, Table 6. Aangepast). Input voor een diachrone distinctieve collexeemanalyse van shall 17

say.

Hilpert (2006) gaat echter niet dieper in op de precieze berekening van de distinctiviteit van het

lemma say voorgegaan door shall, maar dat gebeurt op dezelfde manier als hierboven beschreven

bij de distinctieve collexeemanalyse. Vervolgens lijst Hilpert de tien meest distinctieve collexemen

op per onderzochte periode (zie tabel 3.4.b):

say Other verbs Total

1500-1640 48 4.527 4.575

1640-1780 36 3.298 3.334

1780-1920 87 5.989 6.076

Total 171 13.814 13.985

Het PPCEME, dat Hilpert (2006) gebruikt, is ondertussen vernieuwd. Omdat het originele corpus ondertussen niet 16

meer toegankelijk is, verwijzen we naar de nieuwe versie.

In het opstellen van de tabel heeft Hilpert (2006:249) enkele fouten gemaakt, die in de tabel in deze paper rechtgezet 17

zijn. Zo heeft hij de kolomtotalen van ‘other verbs’ en ‘total’ omgewisseld en zelfs na een omwisseling is het kolomtotaal van ‘other verbs’ niet 13.819, maar 13.814.

!50

Tabel 3.4.b (Hilpert 2006:249, Table 7). Top-10 distinctieve collexemen van shall verdeeld over drie tijdsperioden. 18

Om de graad van distinctiviteit te meten gebruikt Hilpert (2006) niet de p-waarde, maar de

collostructionele sterkte (CollStr); dat is de negatieve logaritme met grondtal 10 van de p-waarde

ofwel -log(p-waardeFisher-Exact, 10) (Gries, Hampe en Schönefeld 2005:648). In ons eigen onderzoek

hanteren we ook de CollStr, omdat die enkele voordelen heeft ten opzichte van de p-waarde. Het

grootste voordeel is de transparantie van de waarde: hoe groter de collostructionele sterkte, hoe

sterker het werkwoord “aangetrokken” wordt door die periode. De p-waarden moeten daarentegen

omgekeerd geïnterpreteerd worden: hoe kleiner de p-waarde, hoe sterker de voorkeur. Daarnaast

zijn er nog enkele voordelen die minder relevant zijn voor ons onderzoek (zie Gries, Hampe en

Schönefeld 2005:671-672).

De werkwoorden zijn, net zoals bij de distinctieve collexeemanalyse, gerangschikt volgens de graad

van distinctiviteit in dalende volgorde. In tegenstelling tot de distinctieve collexeemanalyse worden

de collexemen niet per constructie gerangschikt, maar per periode. Het werkwoord understand komt

48 keer voor in de periode 1500-1640 en is volgens de diachrone collexeemanalyse zeer distinctief

voor de shall-constructie in de eerste periode. In latere perioden komt understand dus minder voor

in die constructie: namelijk een keer in de tweede periode en zeven keer in de derde periode

(Hilpert 2006:249). Op basis van de resultaten van de diachrone collexeemanalyse kan Hilpert

(2006) een besluit vormen over de semantische evolutie van de shall-constructie. Zo zijn

1500-1640 1640-1780 1780-1920

Verb N CollStr Verb N CollStr Verb N CollStr

understand 48 15.48 endeavour 52 16.36 forget 81 17.01

come 120 10.32 discover 17 7.86 go 194 12.91

forfeit 40 6.53 examine 13 6.86 get 81 9.46

perceive 19 6.52 mention 18 5.90 try 27 6.87

bear 30 6.49 suppose 14 5.67 meet 53 6.36

appear 37 5.65 confine 10 5.29 feel 32 5.59

serve 22 5.62 direct 10 5.29 have 527 5.07

need 28 5.48 explain 12 5.14 see 239 4.88

eat 28 5.48 think 57 4.70 write 45 4.11

bring 40 5.28 add 18 4.33 return 43 3.96

Hilpert (2006:249) somt slechts 10 collexemen op, hoewel er in het onderschrift bij de tabel in zijn artikel naar een 18

top-15 verwezen wordt.!51

bijvoorbeeld de werkwoorden feel en forget distinctief voor de derde subperiode (Hilpert 2006:253).

Aangezien beide werkwoorden de persoonlijke emoties van de spreker onthullen, focussen ze sterk

op het subject. Onder andere die vaststelling gebruikt Hilpert (2006:254) om aan te tonen dat de

shall-constructie een proces van subjectivering heeft gekend.

Hoewel de diachrone collexeemanalyse zoals hierboven beschreven in staat is om constructionele

veranderingen op te sporen, verdienen ook enkele nadelen van de methode de aandacht. Zo houdt

een diachrone collexeemanalyse geen rekening met de totale frequentie van een lemma in het

corpus. Een werkwoord kan bijvoorbeeld in totale frequentie stijgen en daardoor distinctief zijn

voor een latere subperiode in de onderzochte constructie. In verhouding tot zijn totale frequentie

komt het werkwoord relatief echter nog steeds evenveel voor in de onderzochte constructie als

voordien. In dat geval is er geen sprake van een evolutie binnen de constructionele semantiek, maar

wel van een algemene toename in het gebruik van dat werkwoord. Een werkwoord kan ook

algemeen in gebruik afnemen, geheel verdwijnen of in een bepaalde betekenis in onbruik raken,

zoals Geleyn en Colleman (te versch.) vaststellen voor het werkwoord schikken (zie 2.3.6).

In een reactie op het artikel van Hilpert (2006) uit Stefanowitsch (2006) ook nog een ander punt van

kritiek. Terwijl constructies duidelijk afgebakend kunnen worden op basis van formele kenmerken,

moet de onderzoeker periodes arbitrair afbakenen. Een andere afbakening kan de resultaten

drastisch veranderen. Stefanowitsch (2006:260) stelt daarom voor om tijdsperiodes zo klein

mogelijk te onderscheiden. Omdat elk lemma echter voor slechts één enkele periode distinctief kan

zijn, zou een te kleine opdeling de resultaten zeer fragmentarisch en moeilijk te interpreteren

maken. Daarom is het belangrijk een evenwicht te vinden tussen te kleine en te grote opdelingen.

Met die beperkingen van de methode in het achterhoofd gaan we in deze paper aan de hand van een

diachrone collexeemanalyse na of er binnen de zestiende eeuw verschuivingen zijn met betrekking

tot de werkwoorden die voorkomen in de aan-constructie. We testen of bepaalde (groepen van)

werkwoorden distinctief zijn voor een van de vier subperiodes en we bespreken de implicaties

daarvan voor de semantiek van de aan-constructie. Vervolgens voeren we nog een distinctieve

collexeemanalyse uit op de tweede en de vierde subperiode om na te gaan of de verhouding tussen

de dubbelobjectconstructie en de aan-constructie enige verschuivingen heeft gekend in de zestiende

eeuw.

!52

4. Resultaten In dit hoofdstuk geven we een overzicht van de resultaten van de uitgevoerde zoekopdrachten en

statistische tests. Eerst bespreken we de resultaten van de manuele analyse van de aan-attestaties en

de frequentie van de aan-constructies. Op de verkregen kwantitatieve data voeren we vervolgens

een diachrone collexeemanalyse uit. Op basis van de resultaten van de diachrone collexeemanalyse

gaan we na of er opvallende betekenisverschuivingen hebben plaatsgevonden in de zestiende eeuw.

Tot slot voeren we een distinctieve collexeemanalyse uit op de data van zowel de tweede als de

vierde kwarteeuw.

4.1 Manuele analyse aan-constructie De eerste zoekopdracht die we hebben uitgevoerd, is de zoekopdracht naar aan-constructies in ons

corpus. Na de manuele analyse van 3.757 zinnen zijn 724 aan-constructies (tokens) aangetroffen in

ons corpus met 135 verschillende werkwoorden (types). 65 van die 135 werkwoorden zijn slechts

één keer in de aan-constructie aangetroffen (hapaxen). Het grote aantal hapaxen wijst op een

Zipfiaanse distributie en geeft ook aan dat de aan-constructie in de zestiende eeuw productief is. De

type/token-frequenties worden in volgende tabel per kwarteeuw weergegeven, samen met het aantal

woorden per corpus:

Tabel 4.1. Type/token-frequenties van de aan-constructie per kwarteeuw. 19

In het vorige hoofdstuk hebben we opgemerkt hoe groot het aantal hits is van aan in de vierde

kwarteeuw. We hebben toen ook de voorspelling gemaakt dat er een significant verschil zou zijn in

het aantal daadwerkelijke aan-constructies en er dus in verhouding tot de andere kwarteeuwen,

meer aan-constructies zouden worden aangetroffen in de vierde kwarteeuw. Een Goodness of Fit-

Aantal constructies (tokens) Aantal werkwoorden (types) Aantal woorden in corpus

1501-1525 34 (66) 20 101.964

1526-1550 283 (183) 62 279.195

1551-1575 116 (147) 42 225.054

1576-1600 291 (327) 92 499.123

Totaal 723 135 1.105.336

Het totale aantal verschillende werkwoorden in de aan-constructie is niet gelijk aan de som van de vier kwarteeuwen, 19

om de logische reden dat bepaalde werkwoorden in meerdere kwarteeuwen geattesteerd zijn.!53

test toont een zeer significant verschil (χ2=81,56; df=3; p<0,0001) in de distributie over de vier

subperiodes. Wanneer we de verwachte frequenties (aangegeven tussen haakjes) observeren, lijkt de

tweede kwarteeuw voor het significante verschil te zorgen: er zijn namelijk honderd constructies

meer aangetroffen dan verwacht. Onze hypothese dat de vierde periode significant meer aan-

constructies zou bevatten, blijkt dus onjuist te zijn.

Een mogelijke oorzaak van die discrepantie kan gezocht worden in de corpusverzameling (zie 3.1).

Het subcorpus van de tweede kwarteeuw bestaat enkel uit non-fictie en het merendeel van de

teksten zijn zogenaamde costumen. Dat zijn rechterlijke teksten, waarin het gewoonterecht van de

stad wordt neergeschreven (GVD 2008). Bij een vlugge, handmatige doorneming van die

wetteksten valt op dat vele zinsneden herhaald worden, soms licht aangepast. Wanneer een bepaalde

zinssnede een aan-constructie bevat en herhaaldelijk wordt gebruikt, kan dat onze resultaten sterk

beïnvloeden. Datzelfde fenomeen is ook op te merken in de vierde kwarteeuw van ons corpus. Twee

van de drie prozawerken zijn reisverhalen en tellen zeer veel plaatsbepalingen met het voorzetsel

aan. Dat verklaart waarom het aantal attestaties van aan in de vierde kwarteeuw zo hoog ligt en het

significante verschil met de andere kwarteeuwen. Een dergelijk euvel is echter moeilijk te

vermijden met het beperkte zestiende-eeuwse tekstmateriaal dat online te vinden is. We moeten dus

rekening houden met mogelijke andere discrepanties in ons verder onderzoek.

Het is onbegonnen werk om alle geattesteerde werkwoorden te bespreken. Daarom bespreken we 20

in deze paragraaf de betekenissen van het radiaal betekenisnetwerk (zie 2.3.6) die we ook

terugvinden in ons corpus.

De eerste betekenis die we bespreken, is uiteraard die van transfers. Die betekenis lijkt sterk

aanwezig te zijn. Het prototypische transferwerkwoord geven kan zowel concrete transfers (58) als

abstracte transfers (59) benoemen:

(58) Eer de ghifte dair af gegeven es aenden amman. [ONTWERP.TXT] (59) Om van daer te varen naer Portugael, ende so voorts naer Roomen), om obedientie te gheven aenden paus. [ITINERARIO.TXT]

Zie bijlage 3 voor een kwantitatief overzicht van alle geattesteerde werkwoorden in de aan-constructie.20

!54

Bij een werkwoord zoals geven hangt de aard van de transfer vaak af van het direct object. Zo is in

(58) het direct object ghifte een concreet object, maar in (59) is het direct object obedientie een

abstract object. Overige abstracte transfers worden vertegenwoordigd door onder andere

handelingswerkwoorden, zoals doen en plegen, en communicatiewerkwoorden, zoals verkondigen

en schrijven. De eerste betekenisextensie van het radiale betekenisnetwerk vinden we dus met alle

subbetekenissen terug in ons corpus.

De tweede betekenisextensie (de conditionele transfers) lijkt ook al mogelijk in de aan-constructie,

maar is zeer infrequent. Het werkwoord bieden (60), dat de mogelijkheid aangeeft tot het ontstaan

van een contactrelatie tussen het aan-object en het direct object, komt slechts één keer voor in de

aan-constructie:

(60) (…) oft sy heuren pandt gehouden hebben [heeft] als recht (te wetene, ter vierscharen drie male gepresenteert) ende geboden hebben [heeft] als recht, te wetene, der partien presente, oft, in stede vanden absenten oft dooden, aenden heere; [ANTIQUISS.TXT]

In (60) is er dus de mogelijkheid dat er tussen het aan-object, aenden heere, en het direct object,

heuren pandt, contact ontstaat door het toedoen van het subject, sy.

De laatste betekenisextensie die we bespreken is 8, waarbij het aan-object als uitgangspunt geldt

voor het contact tussen het subject en het direct object. Die betekenisextensie wordt voornamelijk

vertegenwoordigd door het werkwoord nemen, zoals in volgende vaste constructie:

(61) Gij heeren, ghij dijckgraeff ende gesworens, neempt u exempel aen andere, want die hem aen een ander spiegelt die spiegelt hem wel. [DYCKAGIE.TXT]

Zoals eerder vastgesteld is in het Middelnederlands (Rens 2014), lijkt ook in de zestiende eeuw een

exempel/voorbeeld nemen aan iemand een vaste constructie. De constructie komt in totaal dertien

keer voor in onze dataset. Ook in andere constructies komt nemen in dezelfde betekenisextensie

voor:

(62) Dat men veule raets nemen wille aen timmerluijden. [DYCKAGIE.TXT]

!55

In (62) is timmerluijden niet het recipiens, maar de bron. Op het eerste gezicht zouden we van een

privatieve transfer spreken, maar bij nader inzien lijkt betekenisextensie 8 een logischere keuze.

Aen timmerluijden fungeert namelijk veeleer als het uitgangspunt van het contact tussen men en

veule raets, daarom beschouwen we ook (62) als een voorbeeld van betekenisextensie 8. Ook de

andere attestaties van nemen wijzen op diezelfde betekenisextensie.

Naast nemen zijn er nog werkwoorden met het aan-object als uitgangspunt voor het contact tussen

subject en direct object. Zo komen ook verschillende verba sentiendi in de aan-constructie voor:

(63) Hoe ons ghemoet was, dat dorstmen niet raden, want wy condet aen ons wel sien. [SEYLAGIEN.TXT] (64) Dit mercktmen licht an d'onwyze kindsheyd. [ZEDEKUNST.TXT]

Verba sentiendi of werkwoorden van perceptie zijn werkwoorden die refereren aan een fysieke of

mentale perceptie, zoals zien, smaken en horen. In het Nederlands komen de verba sentiendi met

een aan-object al voor in het Oudnederlands, zoals volgend voorbeeld uit het ONW aantoont:

(65) O synagoga, thu wunderost thich thero uirtutum ande thero profectuum, thie thu ane mir scouwest. (Leidse Willeram 1971:107) ‘O synagoge, je verwondert je over de deugden en de successen, die je aan me ziet.’

Het aan-object in het Oudnederlandse voorbeeld (65) en de twee bovenstaande corpusvoorbeelden

(63 en 64) is het uitgangspunt van de contactrelatie (de perceptie) die ontstaat tussen het subject en

het direct object. De verba sentiendi zijn dus duidelijke voorbeelden van betekenisextensie 8.

De overige betekenisextensies (3, 4, 5, 6, 7 en 9) lijken niet vertegenwoordigd te zijn in ons corpus.

Dit kan gedeeltelijk te wijten zijn aan de omvang van ons corpus, maar het lijkt waarschijnlijk dat

de zestiende-eeuwse aan-constructie zich qua betekenis vooral beperkt tot (potentiële) transfers en

constructies waarin het aan-object als uitgangspunt fungeert.

4.2 Diachrone collexeemanalyse De diachrone collexeemanalyse is uitgevoerd door het script Coll.Analysis 3.2 (Gries 2007) in R

(Ihaka en Gentleman 2014), een programma dat scripts voor statistische doeleinden automatisch

!56

uitvoert. Het R-script voert automatisch een exacte binominale test uit voor alle aangetroffen 21

werkwoorden, waardoor de berekening van de distinctieve collexemen per periode zeer efficiënt

kan gebeuren. De resultaten van een diachrone collexeemanalyse geven aan welke werkwoorden

een (significante) voorkeur tonen voor een bepaalde periode. Op een significantieniveau van p <

0,05 levert onze diachrone collexeemanalyse volgende distinctieve collexemen op: 22

Tabel 4.2. Distinctieve collexemen diachrone collexeemanalyse van de zestiende-eeuwse aan-constructie

Voordat we aan onze bespreking beginnen, wijzen we nogmaals op de discrepantie in ons corpus.

We stellen namelijk vast dat in de tweede kwarteeuw de werkwoorden verbeuren en hebben veel

vaker voorkomen in de aan-constructie dan in de andere kwarteeuwen en beide werkwoorden een

hoge collostructionele sterkte hebben, respectievelijk 11.62 en 5.51. Voor verbeuren is dat opnieuw

te wijten aan het rechterlijke tekstgenre: verbeuren is namelijk een werkwoord dat vaak terugkeert

in juridisch taalgebruik. Dat is ook af te leiden uit de betekenis van verbeuren in het WNT: “Door

eigen schuld iets waardevols, resp. het recht er op of het genot er van, rechtens verliezen”. Die

betekenis van verbeuren vinden we ook terug in volgend corpusvoorbeeld:

1500-1525 (N=34) 1526-1550 (N=283) 1551-1575 (N=116) 1576-1600 (N=291)

Werkwoord CollStr Werkwoord CollStr Werkwoord CollStr Werkwoord CollStr

slaan (3:5:0:1) 2.15 verbeuren (0:50:3:7)

11.62 koppelen (0:0:5:3)

2.41 bewijzen (0:0:0:9) 3.56

klagen (1:0:0:0) 1.33 hebben (1:45:7:14)

5.51 gewaar worden (0:0:3:0)

2.39 zien (5:0:3:21) 3.35

smaken (1:0:0:0) 1.33 aanleggen (0:4:0:0)

1.63 inbrengen (0:0:2:0)

1.59 verbinden (0:1:1:12)

3.19

voortkondigen (1:0:0:0)

1.33 verhalen (0:13:3:5)

1.54 behouden (0:3:4:1)

1.57 bevinden (1:0:0:6)

1.71

zweren (0:2:3:0) 1.50 geven (0:1:0:6) 1.71

eisen (0:1:3:1) 1.50 hangen (0:1:0:6) 1.71

merken (0:0:3:8) 1.52

schrijven (0:5:1:11)

1.44

Ik wil graag prof. dr. Timothy Colleman bedanken voor de uitvoering van de R-scripts. Dankzij hem zijn mijn 21

statistische tests zeer vlot verlopen.

Een collostructionele sterkte groter dan 1.30103 heeft een p-waarde kleiner dan 0.05 en wordt dus beschouwd als 22

significant.!57

(66) (…) soe wie tegen de vonnissen oft terminatiën van scepenen seeght oft doet, dat die dair ane verbuert tweeentseventich pond, deen helft dair af den heere, ende dander helft der stadt. [ONTWERP.TXT]

Dat werkwoorden die tot het juridische jargon behoren, een voorkeur voor de tweede kwarteeuw

tonen, zegt dus meer iets over de opbouw van het corpus dan over eigenlijke semantische

verschuivingen in de constructie. Uiteraard zijn er buiten de discrepanties in ons corpus nog enkele

opvallende vaststellingen te doen.

In elke kwarteeuw is minstens één werkwoord waarbij het aan-object als uitgangspunt geldt van de

contactrelatie tussen het subject en direct object, significant meer aanwezig. Voor de eerste

kwarteeuw is dat smaken (1.33), voor de tweede kwarteeuw hebben (5.61), voor de derde gewaar

worden (2.39) en voor de vierde kwarteeuw tot slot zijn dat zien (3.35), bevinden (1.71) en merken

(1.52). Betekenisextensie 8 lijkt al in de eerste kwarteeuw van de zestiende eeuw relatief sterk

aanwezig, aangezien naast smaken ook hebben en bevinden elk eenmaal voorkomen en het

werkwoord zien zelfs vijf keer voorkomt. De betekenisextensie lijkt ook in de daaropvolgende

kwarteeuwen sterk vertegenwoordigd. In de laatste kwarteeuw merken we zelfs op dat meerdere

werkwoorden significant vaker voorkomen. Dat zou erop kunnen wijzen dat de betekenis in het

laatste kwart van de zestiende eeuw aan terrein wint.

Een andere betekenis van de aan-constructie die ook lijkt door te breken in de laatste kwarteeuw, is

die van transfers. Voordien vinden we ook al enkele transferwerkwoorden terug zoals voortkondigen

(1.33), aanleggen (1.63), verhalen (1.54), inbrengen (1.59), behouden (1.57) en zweren (1.50), maar

ze hebben allemaal een relatief lage collostructionele sterkte in vergelijking met bewijzen (3.56) en

geven (1.71), die significant zijn voor de laatste kwarteeuw. Daarnaast is ook schrijven (1.44)

significant voor de laatste kwarteeuw. De cijfers lijken er dus op te wijzen dat ook de

transferbetekenis van de aan-constructie een doorbraak kent in de laatste kwarteeuw van de

zestiende eeuw. In de transferbetekenis is de aan-constructie de voornaamste concurrent van de

dubbelobjectconstructie. De aan-constructie lijkt dus een volwaardige concurrent te worden van de

dubbelobjectconstructie in de laatste kwarteeuw van de zestiende eeuw, maar voordien overlappen

de constructies elkaar al op bepaalde vlakken, zoals bij het werkwoord nemen al in de veertiende

eeuw vastgesteld is (Rens 2014). We moeten wel in het achterhoofd houden dat de hele

betekenisevolutie van de aan-constructie een proces is dat na de zestiende eeuw nog lang zal

voortduren (zie 2.3.6).

!58

Voor we de resterende distinctieve werkwoorden bespreken, moeten we echter een kanttekening

maken bij het werkwoord verhalen. In de zestiende eeuw kent het werkwoord namelijk niet de

communicatieve betekenis die het vandaag heeft. Het MNW noemt onder andere volgende

betekenis voor verhalen:

(67) Een verzuim, herstellen, goedmaken, het verzuimde, inhalen.

Bovenstaande betekenis leunt niet aan bij onze corpusvoorbeelden, maar als we er ook het VMNW

bijhalen vinden we volgende betekenis terug:

(68) Herstellen, terugwinnen. Vorderen, (terug)eisen. In de verbinding iet verhalen ane enen. Genoegdoening halen bij iemand; (iets) op iemand verhalen.

Hoewel in de bovengenoemde verbinding het aan-object een persoon is, hoeft dat niet altijd het

geval te zijn, zoals het volgende voorbeeld uit het VMNW aantoont:

(69) Ware oec dat zake, dat die borghen, voerghenoemt, den.. bisscop noch hulpen noch leysten, alst voerscreuen es, zoe wilcore wi dat, ende onse borghen, dat die bisscop van vtrecht, dat verhalen mach, an onsen borghen, an haer lijf, ende an hare ghoet. (Corp. I, p. 1900, r. 41-44, 1293)

Het VNMW merkt op dat dergelijke betekenis vaak in juridisch taalgebruik voorkomt. Dat die

betekenis terugkomt in ons corpus is dus niet zo verwonderlijk, aangezien een deel van het corpus

bestaat uit juridische teksten. Het aan-object vervult dus een soort dubbele rol in zulke constructies,

wat ook duidelijk naar voren komt in volgende corpusvoorbeelden:

(70) Alsoo dat men se terstont mach verhalen aenden principalen oft aen zijnen borgen. [ONTWERP.TXT] (71) Alsdan mogen die rentieren meer dan twee jaeren tachter zynde heure tachterheyt aenden selven pandt verhaelen ende hebben. [SCHOUTETH.TXT]

Ook bij het werkwoord eisen vervult het aan-object een soort dubbele rol. Het aan-object is het

recipiens van de eis die gesteld wordt, maar er wordt duidelijk iets verwacht van het aan-object, wat

het aan-object de bron maakt van het direct object:

(72) Den officier aenden welcken wort vrede geeyscht. [SCHOUTETH.TXT]

!59

Dergelijke interpretatie is zeker voor discussie vatbaar en komt tijdens de distinctieve

collexeemanalyses nog ter sprake (zie 4.4).

Vervolgens hebben we het werkwoord slaan (2.51) dat distinctief is voor de eerste kwarteeuw. Bij

slaan gaat het duidelijk om een reële contactrelatie:

(73) Ende mede soe sloech hij sijn onwaerdighe handen an die baere ende meende sijn bose opset te volbrenghen. [JERUSALEM.TXT]

Sijn onwaerdighe handen komen in contact met die baere en het voorzetsel aan legt de nadruk op

de ontstane contactrelatie. Met vijf attestaties is het werkwoord slaan in de aan-constructie ook nog

frequent in de tweede kwarteeuw, maar daarna neemt het in frequentie af tot slechts één attestatie in

de laatste kwarteeuw. Het gebruik van reële contactsituaties in de aan-constructie lijkt af te nemen,

maar we moeten in het achterhoofd houden dat we op basis van slechts één werkwoord geen

generalisaties kunnen maken.

Tot slot zijn de werkwoorden koppelen (2.41), verbinden (3.19) en hangen (1.71) distinctief voor de

derde en vierde kwarteeuw. Tijdens het turven van die drie werkwoorden zijn we zeer strikt tewerk

gegaan: zodra er een constituent met een ander voorzetsel mogelijk is in plaats van de aan-

constituent, is de aan-constituent beschouwd als een plaatsbepaling. De overige attestaties zijn

geturfd als aan-constructies. De meeste van die attestaties wijzen op metaforisch contact. Volgende

voorbeelden geven aan wat we onder metaforisch contact verstaan:

(74) De teuen die aen dese woluen gecoppelt sijn gheweest, brenghen honden voorts. [HISTORIE.TXT] (75) K.M. Con. M. den D. Aerts-Hertoghe Alberto, den D. Vorst van Gulick (die door Swagherschap aen malcanderen verbonden zijn). [WALVIS.TXT] (76) Waeromme men bevinden ende considereren mach dat men niet en behoort veule costen aen sulcken aenwasschen te hangen. [DYCKAGIE.TXT]

In (75) en (76) gaat het ontegensprekelijk over een metaforisch contact, aangezien er tussen het

patiens en het aan-object nooit sprake is van een letterlijke contactrelatie. De teuen en woluen in

(74) zullen wel degelijk in contact met elkaar gekomen zijn, maar dat is niet de contactrelatie waar

het werkwoord koppelen in die zin op doelt. Net zoals (75) en (76) geeft (74) dus een metaforisch

!60

contact aan. De aan-constructie lijkt dus steeds meer open te staan voor metaforische contexten

naarmate de zestiende eeuw vordert. Dat kan ook gelinkt worden aan de transferbetekenis van de

aan-constructie die lijkt door te breken in de laatste kwarteeuw van de zestiende eeuw.

Overdrachten zijn namelijk ook een vorm van metaforisch contact. In de volgende paragrafen gaan

we dieper in op die transferbetekenis van de aan-constructie en gaan we na hoe de aan-constructie

zich verhoudt tot de dubbelobjectconstructie.

4.3 Manuele analyse dubbelobjectconstructie De volgende stap in ons onderzoek is de uitvoering van een distinctieve collexeemanalyse in twee

verschillende kwarteeuwen om zo na te gaan bij welke werkwoorden de constructies als eerste

beginnen te concurreren zijn. Om dat na te gaan, is het corpus doorzocht op een dertigtal

verschillende werkwoorden uit verschillende werkwoordklassen (zie 3.2.2). Vervolgens zijn alle

attestaties van de dubbelobjectconstructie en aan-constructie geturfd. Bij het werkwoord doen

hebben we ons beperkt tot duizend attestaties per kwarteeuw, zodat de te analyseren dataset niet te

omvangrijk zou zijn. De volgende tabel presenteert de resultaten van de manuele analyse:

Tweede kwarteeuw (1526-1550) Vierde kwarteeuw (1576-1600)

Dubbelobjectconstructie Aan-constructie Dubbelobjectconstructie Aan-constructie

bewijzen 2 29 9

brengen 7 9 7 4*

doen 23 8 32 12

dragen 1 2 2 1

geven 119 1 179 6

meegeven 1

nemen 6 8 5 14*

onderwerpen 4

ontzeggen 2

overbrengen 2 2

overdragen 2 3

overzenden 2 2* 2

plegen 1 1

schenken 16 6

schrijven 1 5 11

!61

Tabel 4.3. Alfabetisch gerangschikte lijst van aangetroffen werkwoorden in de aan-constructie en/of dubbelobjectconstructie voor de tweede en vierde kwarteeuw van de zestiende eeuw.

Getallen aangegeven met een asterisk zijn aangepast aan de resultaten van de manuele analyse van

aan-constructies (zie 4.1), omdat met bepaalde factoren geen rekening gehouden is tijdens de

zoekopdracht. Een voorbeeld daarvan zijn twee woorden die aan elkaar geschreven worden, zoals in

onderstaande corpusvoorbeelden:

(77) Waeraen veel dijckgraven heur exempelnemen om zulcx te werenne. [DYCKAGIE.TXT] (78) Ende oock allede erffelijcke goeden die sijne huijsvrouwe aen hem te houwelijcke heeftgebracht. [DEURNE.TXT]

Bovenstaande zinnen zijn dus niet geattesteerd in de dataset, maar wel opgenomen in de telling van

aan-constructies.

Het werkwoord weigeren is tijdens de manuele analyse in geen van beide constructies geattesteerd.

Het werkwoord is dan ook niet opgenomen in onze distinctieve collexeemanalyse.

Tweede kwarteeuw (1526-1550) Vierde kwarteeuw (1576-1600)

Dubbelobjectconstructie Aan-constructie Dubbelobjectconstructie Aan-constructie

toeschrijven 12

toestaan 3

tonen 1 7 3

verdienen 4 3

verhalen 13 5

verkopen 14 4 1

vertellen 8

verwerven 2 1

verzoeken 12 23 5 12

wedergeven 4 5

weigeren

werpen 2 1

wijzen 2 4 2

zeggen 6 16

zenden 7 8 8

Totaal 223 85 341 78

!62

Verder merken we ook op dat de werkwoorden verdienen en verwerven niet aangetroffen zijn in de

dubbelobjectconstructie en ook in het WNT geen voorbeelden te vinden zijn van een van beide

werkwoorden in de dubbelobjectconstructie. Zoals eerder aangegeven (zie 3.2.2) betrekken we die

werkwoorden niet in onze distinctieve collexeemanalyse, omdat we op basis van onze bevindingen

en het WNT ervan uitgaan dat beide werkwoorden niet kunnen voorkomen in de

dubbelobjectconstructie. Van de andere werkwoorden die slechts in een van beide constructies

voorkomen in de zestiende eeuw, hebben we in de literatuurstudie aangetoond dat ze door de

eeuwen heen in beide constructies zijn aangetroffen.

We gaan niet dieper in op de overige werkwoorden, aangezien die in onze bespreking van de

distinctieve collexeemanalyses aan bod zullen komen.

4.4 Distinctieve collexeemanalyses Net als de diachrone collexeemanalyse worden de distinctieve collexeemanalyses uitgevoerd door

Coll.Analysis 3.2 (Gries 2007). Het R-script voert een Fisher Exact-test uit voor elk onderzocht 23 24

werkwoord, waardoor de berekening van de distinctieve collexemen per constructie eenvoudig is

kunnen verlopen. We bespreken eerst de distinctieve collexeemanalyse van de tweede kwarteeuw,

vervolgens die van de vierde kwarteeuw. In onze bespreking van de resultaten zullen we vooral

focussen op de werkwoorden die een voorkeur tonen voor de aan-constructie, maar uiteraard komen

de werkwoorden met een voorkeur voor de dubbelobjectconstructie ook aan bod, zij het slechts

kort.

4.4.1 Tweede kwarteeuw

In de tweede kwarteeuw zijn de onderzochte werkwoorden in totaal 223 keer in de

dubbelobjectconstructie aangetroffen en 79 keer in de aan-constructie. De distinctieve

collexeemanalyse levert volgende resultaten op:

Opnieuw wil ik graag Timothy Colleman bedanken voor de uitvoering van de R-scripts. Dankzij hem zijn mijn 23

statistische tests zeer vlot verlopen.

In tegenstelling tot de diachrone collexeemanalyse, wordt bij onze distinctieve collexeemanalyses gebruik gemaakt 24

van de Fisher Exact-test, aangezien we met slechts twee nominale waarden werken.!63

Tabel 4.4.1. Resultaten distinctieve collexeemanalyse van de tweede kwarteeuw (1526-1550). De distinctieve collexemen op een significantieniveau van p < 0,05 zijn in vet gemarkeerd.

Wanneer we de werkwoorden bekijken die een voorkeur tonen voor de aan-constructie, merken we

twee groepen op. De eerste groep bestaat uit werkwoorden die een concrete overdracht benoemen.

Er vindt dus een ruimtelijke verplaatsing van het direct object plaats. Die werkwoorden zijn zenden

(4.11), brengen (2.01), overdragen (0.92), dragen (0.76) en overzenden (0.54). Enkel zenden en

brengen zijn ook distinctief, maar desalniettemin kunnen we ervan uitgaan dat vooral concrete

transferwerkwoorden een voorkeur tonen voor de aan-constructie. Dat betekent echter niet dat

andere werkwoorden die ook een concrete overdracht kunnen aangeven, geen voorkeur kunnen

hebben voor de dubbelobjectconstructie. Zo geven de drie distinctieve collexemen van de

dubbelobjectconstructie geven (19.68), schenken (2.22) en verkopen (1.93) zowel concrete als

abstracte transfers weer en daarnaast tonen ook wedergeven (0.54) en overbrengen (0.27) een

voorkeur voor de dubbelobjectconstructie. De overige werkwoorden die een voorkeur tonen voor de

dubbelobjectconstructie, zijn abstracte transfers. Geen van die werkwoorden is echter een distinctief

collexeem van de dubbelobjectconstructie.

Een tweede groep werkwoorden die de aan-constructie verkiezen, zijn werkwoorden waarbij het

aan-object een dubbele rol realiseert. Verhalen (7.80) en nemen (1.88) zijn daarvan duidelijke

Dubbelobjectconstructie (N=223) Aan-constructie (N=79)

Werkwoord CollStr Werkwoord CollStr

geven (119:1) 19.68 verhalen (0:13) 7.80

schenken (16:0) 2.22 verzoeken (12:23) 6.59

verkopen (14:0) 1.93 zenden (0:7) 4.11

zeggen (6:0) 0.82 schrijven (1:5) 2.24

wedergeven (4:0) 0.54 brengen (7:9) 2.01

bewijzen (2:0) 0.27 nemen (6:8) 1.88

ontzeggen (2:0) 0.27 overdragen (2:3) 0.92

overbrengen (2:0) 0.27 dragen (1:2) 0.76

wijzen (2:0) 0.27 overzenden (2:2) 0.54

doen (23:8) 0.26

plegen (1:0) 0.13

tonen (1:0) 0.13

!64

voorbeelden. Net zoals we bij het werkwoord eisen bij de diachrone collexeemanalyse

geargumenteerd hebben, willen we bij het werkwoord verzoeken wijzen op de dubbele rol die het

aan-object inneemt. Het aan-object vervult hoofdzakelijk de rol van recipiens bij het werkwoorden

verzoeken, maar net zoals bij het werkwoord eisen (zie 4.2) wordt er iets verwacht van het aan-

object, zoals ook uit volgend voorbeeld blijkt:

(79) De copijen van eenige schriftueren, stucken oft muni-menten, die partijen aende Greffiers versoecken te hebben. [AMPTMAN.TXT]

Die partijen verzoeken aende Greffiers de copijen van eenige schriftueren, stucken oft muni-menten

en verwachten die dus ‘van de’ Greffiers te krijgen. Uiteraard is dergelijke interpretatie zeer

discutabel, maar aangezien werkwoorden met het aan-object als bron zeker mogelijk zijn in de

zestiende eeuw, lijkt het niet onmogelijk dat het aan-object bij verzoeken eerst als bron-object is

geïnterpreteerd. Vervolgens zou er in een latere fase sprake van herinterpretatie zijn, waardoor het

aan-object bij het werkwoord verzoeken meer de focus legt op de recipiensrol van het aan-object,

naar analogie met de mogelijkheid om datieve werkwoorden in de aan-constructie te realiseren.

Het werkwoord schrijven tot slot is een beetje een einzelgänger wat de voorkeur voor de aan-

constructie betreft. Strikt gesproken gaat het om een communicatief werkwoord. Het is dan ook

opvallend dat schrijven een voorkeur toont voor de aan-constructie. Een mogelijke verklaring

hiervoor is dat de aan-constituent begonnen is als een nabepaling van het direct object bij het

werkwoord schrijven. In vele gevallen is dat direct object een brief. Door de ontwikkeling en

uitbreiding van de aan-constructie naar metaforische betekenissen en transferbetekenissen is de

nabepaling geherinterpreteerd als een aan-object van het werkwoord. Aan de hand van volgende

twee zinnen lichten we die mogelijke herinterpretatie toe:

(80a) Ik heb een brief aan de koning geschreven. (80b) Ik heb een brief aan de koning geschreven.

(80a) en (80b) zijn exact dezelfde zinnen, maar verschillen qua interpretatie van de aan-constituent.

In (80a) is aan de koning een nabepaling bij het direct object een brief. In (80b) daarentegen is aan

de koning een onafhankelijke constituent en een medespeler opgeroepen door het werkwoord,

namelijk het aan-object.

!65

4.4.2 Vierde kwarteeuw

In de vierde kwarteeuw zijn de onderzochte werkwoorden in totaal 341 keer in de

dubbelobjectconstructie aangetroffen en 74 keer in de aan-constructie. De distinctieve

collexeemanalyse levert ons volgende resultaten op:

Tabel 4.4.2. Resultaten distinctieve collexeemanalyse van de vierde kwarteeuw (1576-1600). De distinctieve collexemen zijn in vet gemarkeerd.

Bij de distinctieve collexemen van de aan-constructie vinden we grotendeels dezelfde werkwoorden

terug als in de tweede kwarteeuw: schrijven (7.61), nemen (6.13), verzoeken (4.96), verhalen (3.40)

en zenden (2.05). Er zijn enkele verschuivingen in collostructionele sterkte, maar die zijn niet

opmerkelijk. Het werkwoord overbrengen (1.35) is nieuw en past perfect binnen de groep van

concrete overdrachten. Ook brengen (0.73) en dragen (0.29) tonen een voorkeur voor de aan-

constructie, maar de werkwoorden zijn geen distinctieve collexemen.

Bij de overige niet-distinctieve werkwoorden die een voorkeur tonen voor de aan-constructie, zien

we wel een geheel nieuwe groep van werkwoorden, namelijk werkwoorden die abstracte transfers

Dubbelobjectconstructie (N=341) Aan-constructie (N=74)

Werkwoord CollStr Werkwoord CollStr

geven (179:6) 16.95 schrijven (0:11) 7.61

zeggen (16:0) 1.69 nemen (5:14) 6.13

toeschrijven (12:0) 1.26 verzoeken (5:12) 4.96

vertellen (8:0) 0.84 verhalen (0:5) 3.40

schenken (6:0) 0.63 zenden (8:8) 2.05

wedergeven (5:0) 0.52 overbrengen (0:2) 1.35

onderwerpen (4:0) 0.42 brengen (7:4) 0.73

toestaan (3:0) 0.31 doen (32:12) 0.70

overzenden (2:0) 0.21 plegen (0:1) 0.67

verkopen (4:1) 0.15 tonen (7:3) 0.44

meegeven (1:0) 0.10 wijzen (4:2) 0.43

bewijzen (29:9) 0.38

dragen (2:1) 0.29

werpen (2:1) 0.29

!66

benoemen, waaronder het ballistische werkwoord werpen en de handelingswerkwoorden doen

(0.70), plegen (0.67) en bewijzen (0.38), maar ook communicatiewerkwoorden als tonen (0.44) en

wijzen (0.43) hebben een voorkeur voor de aan-constructie. Terwijl dezelfde

handelingswerkwoorden in de tweede kwarteeuw een voorkeur tonen voor de

dubbelobjectconstructie, tonen ze in de vierde kwarteeuw een voorkeur voor de aan-constructie. De

aan-constructie heeft dus in de loop van de zestiende eeuw een betekenisuitbreiding gekend wat

betreft abstracte transfers.

Bij de werkwoorden die een voorkeur tonen voor de dubbelobjectconstructie, onderscheiden we

twee grote groepen. De eerste groep zijn de werkwoorden die een concrete transfer benoemen,

namelijk geven (16.95), schenken (0.63), wedergeven (0.52), overzenden (0.21), verkopen (0.15) en

meegeven (0.10). De werkwoorden geven, schenken, wedergeven en verkopen zijn in

collostructionele sterkte afgenomen ten opzichte van de tweede kwarteeuw, wat erop wijst dat hun

voorkeur voor de dubbelobjectconstructie daalt. We moeten echter voorzichtig zijn om te zeggen

dat de werkwoorden ook meer de aan-constructie verkiezen, aangezien enkel de werkwoorden

geven en verkopen iets frequenter voorkomen in de aan-constructie in de vierde kwarteeuw.

Tot slot is de tweede groep werkwoorden die een voorkeur tonen voor de dubbelobjectconstructie

een heterogene groep van werkwoorden die allemaal een metaforische transfer benoemen. Het gaat

over zeggen (1.69), toeschrijven (1.26), vertellen (0.84), onderwerpen (0.42) en toestaan (0.31). Het

is duidelijk dat metaforische transfers in de vierde kwarteeuw nog steeds een voorkeur tonen voor

de dubbelobjectconstructie.

4.5 Besluit De aan-constructie staat in de zestiende eeuw slechts in zijn kinderschoenen, zo blijkt uit onze

manuele analyse dat de aan-constructie zich vooral beperkt tot de betekenissen van overdracht en

constructies waarin het aan-object als uitgangspunt geldt van de contactrelatie tussen het subject en

het direct object. Geleyn en Colleman (te versch.) tonen echter aan dat in de zeventiende eeuw het

betekenisnetwerk van de aan-constructie al veel uitgebreider is.

Gedurende de zestiende eeuw zijn er al enkele semantische verschuivingen waarneembaar. Zo wijst

de diachrone collexeemanalyse uit dat de transferbetekenis van de aan-constructie voornamelijk in

!67

de laatste kwarteeuw aan terrein wint en ook de constructies waarvan het aan-object als

uitgangspunt dient van de ontstane contactrelatie tussen het subject en direct object in frequentie

toenemen. De metaforische subbetekenis van de aan-constructie neemt dus door twee verschillende

betekenissen in frequentie toe.

De twee distinctieve collexeemanalyses en de vergelijking tussen beide heeft ons meer inzicht

verschaft over de transferbetekenis van de aan-constructie. De resultaten van de distinctieve

collexeemanalyses bevestigen Collemans hypothese (2010:289-290) dat de transferbetekenis van de

aan-constructie begonnen is bij werkwoorden die verwijzen naar een fysieke verplaatsing van een

concreet direct object en via die weg de betekenis uitgebreid is naar abstractere transfers zoals

handelingen.

Tot slot willen we nog wijzen op de werkwoorden waarbij het aan-object min of meer een dubbele

rol vervult. Zo zijn verhalen en verzoeken distinctieve collexemen van de aan-constructie in zowel

de tweede als de vierde kwarteeuw. Onze bevindingen koppelen we aan de bevindingen van

Colleman (2010):294-295) dat het gebruik van de aan-constructie bij privatieve werkwoorden

ouder is dan bij werkwoorden met een aan-object als recipiens. Op basis van zijn bevindingen en

onze resultaten stellen we een nieuwe hypothese voor. We gaan er namelijk van uit dat niet alleen

privatieve werkwoorden, maar ook werkwoorden waarbij het aan-object als uitgangspunt dient van

de contactrelatie tussen het subject en het direct object voor de gewone datieve werkwoorden

mogelijk zijn in de aan-constructie. Naar analogie met privatieve transfers zijn werkwoorden

waarbij het aan-object als uitgangspunt (bron) geldt, in de aan-constructie mogelijk geworden.

Vervolgens hebben werkwoorden waarbij het aan-object een dubbele rol vervult, zoals verzoeken en

verhalen, een brug gevormd tussen de privatieve en datieve transferwerkwoorden door

herinterpretatie van de rol van het aan-object. Zo is de transferbetekenis van de aan-constructie

geëvolueerd van een hoofdzakelijk privatieve betekenis in een datieve betekenis.

!68

5. Conclusie In deze paper zijn we nagegaan welke werkwoorden in de zestiende-eeuwse aan-constructie

voorkomen en in welke mate de aan-constructie concurreert met de dubbelobjectconstructie. Het is

de eerste keer dat het zestiende-eeuwse Nederlands onderworpen is aan een uitgebreid

corpusonderzoek naar de aan-constructie. Aan de hand van de resultaten van manuele analyses zijn

één diachrone en twee distinctieve collexeemanalyses uitgevoerd om een beeld te krijgen van de

semantiek van de zestiende-eeuwse aan-constructie.

We hebben vastgesteld dat de aan-constructie in de zestiende eeuw een productieve constructie is

waarin heel wat verschillende werkwoorden kunnen voorkomen. De resultaten van onze diachrone

en distinctieve collexeemanalyses wijzen erop dat de zestiende-eeuwse aan-constructie verder

gekenmerkt wordt door een heuse betekenisverandering. Zo lijkt de aan-constructie meer open te

gaan staan voor handelingswerkwoorden en abstracte transfers. De metaforische betekenisextensie

van de aan-constructie heeft zich dus in de zestiende eeuw uitgebreid. Doordat de transferbetekenis

van de aan-constructie zich tot meer werkwoorden uitbreidt, overlapt de aan-constructie ook meer

en meer met de dubbelobjectconstructie en beginnen beide constructies sterker met elkaar te

concurreren. Het zou onjuist zijn om te zeggen dat de aan-constructie en de datiefalternantie in de

zestiende eeuw ontstaan zijn, maar de aan-constructie heeft een belangrijke betekenisevolutie

gekend in de zestiende eeuw die uiteindelijk een blijvende rol zal spelen in de daaropvolgende

eeuwen. Die betekenisevolutie heeft namelijk niet alleen de aan-constructie beïnvloed, maar ook de

dubbelobjectconstructie en de datiefalternantie.

Hoewel er al veel onderzoek is verricht naar de dubbelobjectconstructie, de aan-constructie en de

datiefalternantie, zijn vele vragen tot nog toe onbeantwoord gebleven. Met dit onderzoek hoop ik

door de zestiende-eeuwse aan-constructie in kaart te brengen bijgedragen te hebben aan het

diachrone onderzoek naar de aan-constructie en de verhouding ervan ten opzichte van de

dubbelobjectconstructie. Uiteraard is er nog steeds ruimte voor verder onderzoek. Het kan

bijvoorbeeld interessant zijn om de nieuwe hypothese te testen in een grotere dataset of om na te

gaan welke werkwoorden voordien in de aan-constructie mogelijk zijn. Er kunnen duidelijk nog

talloze onderzoeken gewijd worden aan de dubbelobjectconstructie, de aan-constructie en de

datiefalternantie.

!69

!70

Referentielijst Adobe Acrobat XI Pro [computerprogramma] (2012). San Jose: Adobe Systems.

Barðdal, J. (2007). ‘The semantic and lexical range of the ditransitive construction in the history of

(North) Germanic’. Functions of Language 14, 9-30.

Barðdal, J., E. Smirnova, L. Sommerer & S. Gildea (red.) (2015). Diachronic construction

grammar. Amsterdam - Philadelphia: John Benjamins.

Beliën, M. (2002). ‘Force dynamics in static prepositions: Dutch aan, op en tegen’. In: Cuyckens,

H. & G. Radden (red.), Perspectives on prepositions. Tübingen: Niemeyer, 195-209.

Colleman, T. (2006). De Nederlandse datiefalternantie. Een constructioneel en corpusgebaseerd

onderzoek [doctoraat]. Gent: Universiteit Gent.

Colleman, T. (2009a). ‘Verb disposition and argument structure alternations: A corpus study of the

Dutch dative alternation’. Language Sciences 31, 593-611.

Colleman, T. (2009b). ‘The semantic range of the Dutch double object construction. A

collostructional perspective’. Constructions and Frames 1, 190-221.

Colleman, T. (2010). ‘Beyond the dative alternation: The semantics of the Dutch aan-dative’. In:

Glynn, D. & K. Fischer (red.), Quantitative methods in cognitive semantics: Corpus-driven

approaches (Cognitive Linguistics Research 46). Berlijn - New York: Mouton de Gruyter,

271-303.

Colleman, T. (2011). ‘Ditransitive verbs and the ditransitive construction: A diachronic

perspective’. Zeitschrift für Anglistik und Amerikanistik 59, 387-410.

Colleman, T. (2013). ‘Ditransitieve constructies in het Nederlands: semasiologische en

onomasiologische kwesties’. Nederlandse Taalkunde 17, 345-361.

Colleman, T. (2015). ‘Constructionalization and post-constructionalization: The constructional

semantics of the Dutch krijgen-passive in a diachronic perspective’. In: Barðdal, J., E.

Smirnova, L. Sommerer & S. Gildea (red.), Diachronic construction grammar. Amsterdam -

Philadelphia: John Benjamins, 213-256.

Colleman, T. & B. De Clerck (2011). ‘Constructional semantics on the move: On semantic

specialization in the English double object construction’. Cognitive Linguistics 22, 183-209.

Coussé, E. (2007). ‘Digitale bronnen voor taalhistorisch onderzoek van het Nederlands’.

Nederlandse Taalkunde 12, 275-279.

Croft, W. (2001). Radical construction grammar. Syntactic theory in a typological perspective.

Oxford: Oxford University Press.

!71

Cuyckens, H. (1991). The semantics of spatial prepositions in Dutch. A Cognitive-linguistic

exercise [doctoraat]. Antwerpen: Universiteit Instelling Antwerpen.

De Schutter, G. (1974). De Nederlandse zin: Poging tot beschrijving van zijn structuur. Brugge:

De Tempel.

De Smet, H. (2005). ‘A corpus of Late Modern English’. ICAME Journal 29, 69-82.

Duinhoven, A. M. (2003). ‘Actieve en passieve indirect objecten. Een kwestie van analyse en

synthese’. Nederlandse Taalkunde 8, 199-230.

Geeraerts, D. (1998). ‘The semantic structure of the indirect object in Dutch’. In: Van Belle, W. &

W. Van Langendonck (red.), The dative, volume II: Theoretical and contrastive studies.

Amsterdam - Philadelphia: John Benjamins, 185-210.

Geleyn, T. & T. Colleman (2014). ‘The dative alternation in 17th century Dutch’. Paper

gepresenteerd tijdens de 5th UK Cognitive Linguistics Conference (UK-CLC5), Lancaster

University, Lancaster, Verenigd Koninkrijk, 29-31 juli 2014.

Geleyn T. & T. Colleman (te verschijnen). ‘De aan-constructie in het 17de-eeuwse Nederlands.

Een semasiologische studie’. Taal en Tongval.

Goldberg, A. E. (1995). Constructions. A construction grammar approach to argument structure.

Chicago - Londen: The University of Chicago Press.

Goldberg, A. E. (1999). ‘The emergence of argument structure semantics’. In: MacWhinney, B.

(red.), The emergence of language. Mahwah: Lawrence Erlbaum Publications, 197-212.

Goldberg, A. E. (2003). ‘Constructions: A new theoretical approach to language’. Trends in

Cognitive Sciences 7, 219-224.

Greenbaum, S. (red.) (1996). Comparing English worldwide: The international corpus of English.

Oxford: Clarendon Press.

Gries, S. T. (2007). Coll.Analysis 3.2. A program for R in Windows 2.x [computerprogramma].

Gries, S. T., B. Hampe & D. Schönefeld (2005). ‘Converging evidence: bringing together

experimental and corpus data on the association of verbs and constructions’. Cognitive

Linguistics 16, 635-676.

Gries, S. T. & A. Stefanowitsch (2004). ‘Extending collostructional analysis. A corpus-based

perspective on ‘alternations’’. International Journal of Corpus Linguistics 9, 97-129.

Grondelaers, S., K. Deygers, H. Van Aken, V. Van Den Heede & D. Speelman (2000). ‘Het

CONDIV-corpus geschreven Nederlands’. Nederlandse Taalkunde 5, 356-363.

GVD = T. Den Boon, D. Geeraerts & N. Van Der Sijs (red.). Van Dale Groot Woordenboek der

Nederlandse Taal. (14e ed.). Utrecht: Van Dale Lexicografie, 2008. !72

Hilpert, M. (2006). ‘Distinctive collexeme analysis and diachrony’. Corpus Linguistics and

Linguistic Theory 2, 243-256.

Hopper, P. J. & E. C. Traugott (1993). Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University

Press.

Ihaka, R. & R. Gentleman (2014). R 3.1.2 [computerprogramma]. Wenen: R Development Core

Team.

Janssens, G. & A. Marynissen (2011). Het Nederlands vroeger en nu. (4e dr.). Leuven - Den

Haag: Acco.

Kroch, A., B. Santorini & A. Diertani (2004). The Penn-Helsinki Parsed Corpus of Early Modern

English.

<http://www.ling.upenn.edu/histcorpora/PPCEME-RELEASE-2/>

Lammertyn, I. (2009). Historisch corpusonderzoek. Het gebruik van de dubbelobject-constructie

en de aan-constructie van de 17e eeuw tot nu [masterproef]. Gent: Universiteit Gent.

Leidse Willeram (1971). Geëditeerd door W. Sanders. München: Fink Verlag.

MNW = E. Verwijs & J. Verdam (red.). Middelnederlandsch woordenboek. 11 delen. ’s-

Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1885-1952.

Noël, D. (2007). ‘Diachronic construction grammar and grammaticalization theory’. Functions of

Language 14, 177-202.

Noël, D. (2013). ‘Diachronic construction grammar: A state of the art’. Paper gepresenteerd tijdens

het 3ème Colloque Bisannuel sur la Diachronie de l’Anglais (CBDA-3), Université de

Picardie Jules Verne, Amiens, Frankrijk, 6-8 juni 2013.

ONW = W. J. J. Pijnenburg, A. Quak et al (red.). Oudnederlands woordenboek. Leiden: Instituut

voor Nederlandse Lexicologie, 2009.

Rens, D. (2014). ‘Want die geest geeft getuge onsen geeste’. Een constructioneel en

corpusgebaseerd onderzoek naar de Middelnederlandse objectvolgorde en datiefalternantie

[bachelorproef]. Gent: Universiteit Gent.

Rohdenburg, G. (2007). ‘Functional constraints in syntactic change: The rise and fall of

constructions in Early and Late Modern English’. English Studies. A Journal of English

Language and Literature 88, 217-233.

Scott, M. (2012). WordSmith Tools Version 6 [computerprogramma]. Liverpool: Lexical Analysis

Software.

Stefanowitsch, A. (2006). ‘Distinctive collexeme analysis and diachrony: A comment’. Corpus

Linguistics and Linguistic Theory 2, 257-262. !73

Stefanowitsch, A. & S. T. Gries (2003). ‘Collostructions: On the interaction between verbs and

constructions’. International Journal of Corpus Linguistics 8, 209-243.

Ten Kate, L. H. (1723). Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche

sprake. Amsterdam: Rudolph en Gerard Wetstein.

Traugott, E. C. & G. Trousdale (2013). Constructionalization and constructional changes.

Oxford: Oxford University Press.

Trousdale, G. (2010). ‘Issues in constructional approaches to grammaticalization’. In: Stathi, K., E.

Gehweiler & E. König (red.), Grammaticalization: Current views and issues. Amsterdam -

Philadelphia: John Benjamins, 51-71.

Van Belle, W. & W. Van Langendonck (1996). ‘The indirect object in Dutch’. In: Van Belle, W. &

W. Van Langendonck (red.), The dative, volume I: Descriptive studies. Amsterdam -

Philadelphia: John Benjamins, 217-250.

Van Der Horst, J. M. (2008). Geschiedenis van de Nederlandse syntaxis. Leuven: Universitaire

Pers.

Van Kemenade, A. & B. Los (2013). ‘Using historical texts’. In: Podesva, R. J. & D. Sharma

(red.), Research methods in linguistics. New York: Cambridge University Press, 216-232.

Vandeweghe, W. (2010). Grammatica van de Nederlandse zin. (7e dr.). Antwerpen - Apeldoorn:

Garant.

Von Eye, A. (2002). Configural frequency analysis. Methods, models, and applications. Hillsdale:

Lawrence Erlbaum Publications.

Weijnen, A. A. & A. M. J. Gordijn (1970). ‘Het binnendringen van het voorzetsel in het indirekt

objekt in het Nederlands’. Leuvense Bijdragen 59, 125-130.

WNT = M. De Vries, L. A. Te Winkel et al (red.). Woordenboek der Nederlandsche Taal. ’s-

Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1882-1998.

Ziegeler, D. (2004). ‘Grammaticalisation through constructions: The story of causative have in

English’. Annual Review of Cognitive Linguistics 2, 159-195.

!74

Bijlagen Inhoud Bijlage 1 Radiaal betekenisnetwerk van de aan-constructie 77

Bijlage 2 Zoektermen per onderzocht werkwoord 79

Bijlage 3 Kwantitatief overzicht van aangetroffen werkwoorden in de zestiende-eeuwse

aan-constructie 83

!75

!76

Bijlage 1 - Radiaal betekenisnetwerk van de aan-constructie Radiaal betekenisnetwerk van de Nederlandse aan-constructie (Geleyn en Colleman te versch., Figuur 1).

77

1. Su handelt om contactrelatie (tussen DO en aan-object) te doen ontstaan

1.1 concrete transfer

Hij gaf een bos bloemen aan zijn vrouw.

1.2 abstracte transfer

Hij schonk aandacht aan dat probleem.

1.3 handeling

Hij brengt schade toe aan het gebouw.

1.4 communicatie

Hij vertelde het verhaal aan zijn dochtertje.

2. Su belooft of biedt mogelijkheid voor ontstaan contactrelatie

Hij beloofde een auto aan zijn zoon.

Hij bood een drankje aan aan de bevallige dame aan de toog.

Su V Obj aan-Obj

3. Su handelt om contactrelatie tussen DO en aan-object te verbreken

Ze ontnam alle hoop aan de gevangenen.

7. Su bevestigt een contactrelatie of neemt een houding in t egenover on ts taan van contactrelatie of bestaande contactrelatie

Ze schreven een enorme werkkracht toe aan de professor.

Ze gunde het succes aan die tv-ster.

8. Aan-object als uitgangspunt voor contact Su-DO

Ze begreep het aan zijn reactie.

Hij ontleende dat aan zijn voorganger.

9. Aan-object geldt als norm/invloed waar DO door Su in contact mee komt

Ze toetste dat aan de reglementen.

4. Su handelt niet om contactrelatie DO – aan-object te verbreken

Hij liet het leven aan zijn vijand.

5. Su verhindert ontstaan contact DO – aan-object

Hij weigerde bier aan de minderjarigen.

6. Su verhindert ontstaan contact IO-DO niet

Hij stond de toegang toe aan de supporters.

!78

Bijlage 2 - Zoektermen per onderzocht werkwoord Overzicht van zoektermen per onderzocht werkwoord en het aantal hits per zoekopdracht.

Werkwoord Zoektermen Extra zoekterm

Aantal hits

Tweede kwarteeuw

Vierde kwarteeuw

bewijzen bewijs*/bewijz*/bewys*/bewyz*/bewis*/bewiz*/bewiez*/bewies*/bewees*/beweez*/bewes*/bewez*

43 184

brengen brach*/broch*/bragh*/brogh*/breng*/bring*/brong*/gebrong*/gebring*/gebreng*/gebrach*/gebroch*/gebragh*/gebrogh*/ghebrong*/ghebring*/ghebreng*/ghebrach*/ghebroch*/ghebragh*/ghebrogh*

190 578

doen doe/doen/doet/ghedaan/gedaan/gedan/ghedan/gedaen/ghedaen/dede*/deed

2.191 2.789

dragen draeg*/draech*/drag*/drach*/draag*/draach*/gedra*/ghedra*/droug*/droeg*/droech*/drouch*/droog*/drooch*/drege*/dreeg*/dreche*/dreech*/gedreeg*/ghedreeg*/ghedreg*/gedreg*/ghedrech*/gedrech*/ghedreech*/gedreech*

149 254

geven gaef*/gaev*/gaf*/gaue*/gauic*/gave*/gavic*/geef*/gef*/gegeu*/gegev*/gegheu*/geghev*/geif*/geue*/geuic*/geve*/gevic*/ghaef*/ghaf*/ghau*/ghav*/ghegeu*/ghegev*/ghegheu*/gheghev*/gheue*/gheuic*/gheve*/ghevic*/ghif/ghift/gif/gift

641 727

meegeven gaef*/gaev*/gaf*/gaue*/gauic*/gave*/gavic*/geef*/gef*/gegeu*/gegev*/gegheu*/geghev*/geif*/geue*/geuic*/geve*/gevic*/ghaef*/ghaf*/ghau*/ghav*/ghegeu*/ghegev*/ghegheu*/gheghev*/gheue*/gheuic*/gheve*/ghevic*/ghif/ghift/gif/gift

mede/mee 13 18

medegaef*/medegaev*/medegaf*/medegaue*/medegauic*/medegave*/medegavic*/medegeef*/medegef*/medegegeu*/medegegev*/medegegheu*/medegeghev*/medegeif*/medegeue*/medegeuic*/medegeve*/medegevic*/medeghaef*/medeghaf*/medeghau*/medeghav*/medeghegeu*/medeghegev*/medeghegheu*/medegheghev*/medegheue*/medegheuic*/medegheve*/medeghevic*/medeghif/medeghift/medegif/medegift/meegaef*/meegaev*/meegaf*/meegaue*/meegauic*/meegave*/meegavic*/meegeef*/meegef*/meegegeu*/meegegev*/meegegheu*/meegeghev*/meegeif*/meegeue*/meegeuic*/meegeve*/meegevic*/meeghaef*/meeghaf*/meeghau*/meeghav*/meeghegeu*/meeghegev*/meeghegheu*/meegheghev*/meegheue*/meegheuic*/meegheve*/meeghevic*/meeghif/meeghift/meegif/meegift

/ 1

nemen gename*/geneme*/genoemen/genomen/ghenemen/ghenoemen/ghenomen/ghenomen/nam/namen*/namer/names/namet/namic/namm*/namn*/nams*/namt*/neem*/nem/nemdi*/neme/nemen*/nemet*/nemic/nemt*/nim/nimpt/nimt

352 736

onderwerpen ondergheworp*/onderwerp*/onderwoerp*/onderwoorp*/onderworp*

/ 7

!79

ontzeggen ontzeg*/ontseg*/ontzei*/ontsei*/ontzee*/ontsee*/ontzag*/ontsag*/ontsaag*/ontsaeg*/ontzaag*/ontzaeg*/ontzey*/ontsey*

5 4

overbrengen brach*/broch*/bragh*/brogh*/breng*/bring*/brong*/gebrong*/gebring*/gebreng*/gebrach*/gebroch*/gebragh*/gebrogh*/ghebrong*/ghebring*/ghebreng*/ghebrach*/ghebroch*/ghebragh*/ghebrogh*

over 9 31

overbrach*/overbroch*/overbragh*/overbrogh*/overbreng*/overbring*/overbrong*/overgebrong*/overgebring*/overgebreng*/overgebrach*/overgebroch*/overgebragh*/overgebrogh*/overghebrong*/overghebring*/overghebreng*/overghebrach*/overghebroch*/overghebragh*/overghebrogh*

23 5

overdragen draeg*/draech*/drag*/drach*/draag*/draach*/gedra*/ghedra*/droug*/droeg*/droech*/drouch*/droog*/drooch*/drege*/dreeg*/dreche*/dreech*/gedreeg*/ghedreeg*/ghedreg*/gedreg*/ghedrech*/gedrech*/ghedreech*/gedreech*

over 8 24

overdraeg*/overdraech*/overdrag*/overdrach*/overdraag*/overdraach*/overgedra*/overghedra*/overdroug*/overdroeg*/overdroech*/overdrouch*/overdroog*/overdrooch*/overdrege*/overdreeg*/overdreche*/overdreech*/overgedreeg*/overghedreeg*/overghedreg*/overgedreg*/overghedrech*/overgedrech*/overghedreech*/overgedreech*

45 1

overzenden gezend*/gesend*/gezond*/gesond*/gezeynd*/geseynd*/gezeynd*/gezeind*/geseind*/ghezend*/ghesend*/ghezond*/ghesond*/ghezeynd*/gheseynd*/ghezeynd*/ghezeind*/gheseind*/ghezeint*/zend*/send*/zonde/zondet/zonden/zond/sond/sonden/sondet/zondt/sondt/sonde/zeynd*/seynd*/zeynt*/zeynd*/zeind*/seind*

over 21 37

overgezend*/overgesend*/overgezond*/overgesond*/overgezeynd*/overgeseynd*/overgezeynd*/overgezeind*/overgeseind*/overghezend*/overghesend*/overghezond*/overghesond*/overghezeynd*/overgheseynd*/overghezeynd*/overghezeind*/overgheseind*/overghezeint*/overzend*/oversend*/overzonde/overzondet/overzonden/overzond/oversond/oversonden/oversondet/overzondt/oversondt/oversonde/overzeynd*/overseynd*/overzeynt*/overzeynd*/overzeind*/overseind*

7 4

plegen pleg*/pleeg*/plech*/pleech*/gepleeg*/ghepleeg*/ghepleech*/gepleech*/plie*/ploe*/plach*/plag*/geplie*/geplo*/gheplie*/gheplo*/ghepla*/gepla*

98 110

schenken schenk*/schonk*/schenc*/schonc*/scenk*/sconk*/scenc*/sconc*/schink*/schinc*/scink*/scinc*/geschonken*/gheschonken*/geschonc*/gheschonc*/gesconc*/ghesconc*/gesconk*/ghesconk*/geschenkt/ gheschenkt/geschenckt/gheschenckt

16 21

!80

schrijven schrijf*/schrijven*/schryf*/schryven*/schrieven*/schriven*/schrief*/scrijf*/scrijven*/scryf*/scryven*/schreef*/schreven*/screef*/screven*/screeven*/schreeven*/geschreven/gheschreven/geschreeven/gheschreeven/gescryven/ghescryven/gescreven/gescreeven/ghescreven/ghescreeven/schrijuen*/schryuen*/schrieuen*/schriuen*/schrif*/scrijuen*/scryuen*/scriven*/scriue*/scrif*/schreuen*/screuen*/screeuen*/schreeuen*/geschreuen/gheschreuen/geschreeuen/gheschreeuen/gescryuen/ghescryuen/gescreuen/gescreeuen/ghescreuen/ghescreeuen/ghescriven/gescriven/ghescriuen/gescriuen/ghescrieven/gescrieven/ghescreiuen/gescrieuen

203 163

toeschrijven schrijf*/schrijven*/schryf*/schryven*/schrieven*/schriven*/schrief*/scrijf*/scrijven*/scryf*/scryven*/schreef*/schreven*/screef*/screven*/screeven*/schreeven*/geschreven/gheschreven/geschreeven/gheschreeven/gescryven/ghescryven/gescreven/gescreeven/ghescreven/ghescreeven/schrijuen*/schryuen*/schrieuen*/schriuen*/schrif*/scrijuen*/scryuen*/scriven*/scriue*/scrif*/schreuen*/screuen*/screeuen*/schreeuen*/geschreuen/gheschreuen/geschreeuen/gheschreeuen/gescryuen/ghescryuen/gescreuen/gescreeuen/ghescreuen/ghescreeuen/ghescriven/gescriven/ghescriuen/gescriuen/ghescrieven/gescrieven/ghescreiuen/gescrieuen

toe 5 5

toeschrijf*/toeschrijven*/toeschryf*/toeschryven*/toeschrieven*/toeschriven*/toeschrief*/toescrijf*/toescrijven*/toescryf*/toescryven*/toeschreef*/toeschreven*/toescreef*/toescreven*/toescreeven*/toeschreeven*/toegeschreven/toegheschreven/toegeschreeven/toegheschreeven/toegescryven/toeghescryven/toegescreven/toegescreeven/toeghescreven/toeghescreeven/toeschrijuen*/toeschryuen*/toeschrieuen*/toeschriuen*/toeschrif*/toescrijuen*/toescryuen*/toescriven*/toescriue*/toescrif*/toeschreuen*/toescreuen*/toescreeuen*/toeschreeuen*/toegeschreuen/toegheschreuen/toegeschreeuen/toegheschreeuen/toegescryuen/toeghescryuen/toegescreuen/toegescreeuen/toeghescreuen/toeghescreeuen/toeghescriven/toegescriven/toeghescriuen/toegescriuen/toeghescrieven/toegescrieven/toeghescreiuen/toegescrieuen

/ 11

toestaan sta*/gesta*/ghesta*/stond* toe 92 46

toesta*/toegesta*/toeghesta* / 8

tonen tonen*/toon*/getoon*/ghetoon*/toog*/togen*/getoog*/getooch*/ ghetoog*/ghetooch*/teun*/geteun*/gheteun*

4 58

verdienen verdien* 22 40

verhalen verha* 107 176

verkopen verkop*/verkoop*/verkocht*/vercop*/vercoop*/vercocht*/verkoft*/verkooft*/verkogt*/vercogt*/verkoght*/vercoght*

570 226

vertellen vertel* / 39

verwerven verwer*/verver*/verwor*/vervor* 16 154

verzoeken verso*/verzo*/versue*/verzue* 563 149

!81

wedergeven gaef*/gaev*/gaf*/gaue*/gauic*/gave*/gavic*/geef*/gef*/gegeu*/gegev*/gegheu*/geghev*/geif*/geue*/geuic*/geve*/gevic*/ghaef*/ghaf*/ghau*/ghav*/ghegeu*/ghegev*/ghegheu*/gheghev*/gheue*/gheuic*/gheve*/ghevic*/ghif/ghift/gif/gift

weder/weer

13 20

wedergaef*/wedergaev*/wedergaf*/wedergaue*/wedergauic*/wedergave*/wedergavic*/wedergeef*/wedergef*/wedergegeu*/wedergegev*/wedergegheu*/wedergeghev*/wedergeif*/wedergeue*/wedergeuic*/wedergeve*/wedergevic*/wederghaef*/wederghaf*/wederghau*/wederghav*/wederghegeu*/wederghegev*/wederghegheu*/wedergheghev*/wedergheue*/wedergheuic*/wedergheve*/wederghevic*/wederghif/wederghift/wedergif/wedergift/weergaef*/weergaev*/weergaf*/weergaue*/weergauic*/weergave*/weergavic*/weergeef*/weergef*/weergegeu*/weergegev*/weergegheu*/weergeghev*/weergeif*/weergeue*/weergeuic*/weergeve*/weergevic*/weerghaef*/weerghaf*/weerghau*/weerghav*/weerghegeu*/weerghegev*/weerghegheu*/weergheghev*/weergheue*/weergheuic*/weergheve*/weerghevic*/weerghif/weerghift/weergif/weergift

2 2

weigeren weigher*/weiger*/wijger*/weger*/wegher*/wijgher*/wiger*/wigher*/wegher*/wegher*/geweigher*/geweiger*/gewijger*/geweger*/gewegher*/gewijgher*/gewiger*/gewigher*/gewegher*/gewegher*/gheweigher*/gheweiger*/ghewijger*/gheweger*/ghewegher*/ghewijgher*/ghewiger*/ghewigher*/ghewegher*/ghewegher*

4 /

werpen warp*/werp*/worp*/woorp*/wierp*/waerp*/wurp*/wirp*/gewarp*/gewerp*/geworp*/gewoorp*/gewierp*/gewaerp*/gewurp*/gewirp*/ghewarp*/ghewerp*/gheworp*/ghewoorp*/ghewierp*/ghewaerp*/ghewurp*/ghewirp*

38 184

wijzen wijs*/wys*/wijzen*/wyzen*/wees*/weezen*/wezen*/gewezen/ geweezen/ghewezen/gheweezen/gewijs*/ghewijs*/gewijz*/ghewijz*/gewys*/ghewys*/gewyz*/ghewyz*

304 857

zeggen zeg*/seg*/gezeg*/geseg*/ghezeg*/gheseg*/zei*/sei*/gezei*/ghezei*/gesei*/ghesei*/gezee*/ghezee*/zag*/sag*/gesaag*/ghesaag*/gezaag*/ghezaag*

168 1.071

zenden gezend*/gesend*/gezond*/gesond*/gezeynd*/geseynd*/gezeynd*/gezeind*/geseind*/ghezend*/ghesend*/ghezond*/ghesond*/ghezeynd*/gheseynd*/ghezeynd*/ghezeind*/gheseind*/ghezeint*/zend*/send*/zonde/zondet/zonden/zond/sond/sonden/sondet/zondt/sondt/sonde/zeynd*/seynd*/zeynt*/zeynd*/zeind*/seind*

48 460

!82

Bijlage 3 - Kwantitatief overzicht van aangetroffen

werkwoorden in de zestiende-eeuwse aan-constructie Alfabetisch gerangschikte lijst van aangetroffen werkwoorden in de aan-constructie per kwarteeuw.

1501-1525 1526-1550 1551-1575 1576-1600 Totaal

aanbrengen 1 1

aanhechten 1 1

aanleggen 4 4

aantasten 2 2

aanzoeken 1 1

achten 2 2

adresseren 3 3

adverteren 1 1

afdagen 1 1

afkorten 1 1

afnemen 1 1

afpanden 3 3

afslaan 1 1

aftrekken 1 1 1 3

begeren 2 4 3 9

beginnen 1 1

behouden 3 4 1 8

behuwen 1 1

bekennen 2 2

bemerken 3 3

beschikken 1 1

bespeuren 1 1

betalen 1 3 1 2 7

betonen 1 1

bevinden 1 6 7

bewaren 1 1

bewijzen 9 9

bieden 1 1

bijvoegen 1 1

boeten 1 1

branden 1 1

!83

brengen 9 4 4 17

commiteren 1 1

considereren 2 2

defenderen 1 1

dirigeren 2 1 3

doen 1 17 14 28 60

dragen 2 2 1 5

dunken 1 1

eisen 1 3 1 5

employeren 1 1

ergeren 1 1

evelen 6 5 11

gedragen 4 1 1 6

geven 1 6 7

gewaar worden 3 3

halen 3 2 1 6

hangen 1 6 7

hebben 1 45 7 14 67

hechten 1 1

horen 1 1

houden 2 8 6 6 22

huwen 1 2 3

hypothiceren 1 1

impetreren 1 1

inbrengen 2 2

kennen 1 1 2

klagen 1 1

knopen 1 1

koppelen 5 3 8

korten 2 2

leggen 1 3 5 9

leveren 1 2 1 4

lossen 1 1 2

maken 2 3 2 7

meehangen 1 1

merken 3 8 11

misbeuren 1 1

1501-1525 1526-1550 1551-1575 1576-1600 Totaal

!84

misdoen 1 3 4

nemen 4 8 6 14 32

ontdekken 1 1

openbaren 1 1

ordonneren 1 1

overbrengen 2 2

overdragen 3 3

overeisen 1 1

overstellen 1 1

overzenden 2 2

plegen 1 1

prefereren 3 3 6

presenteren 1 2 3

rechten 1 1

refereren 1 1

refunderen 1 1

reserveren 1 1

richten 1 1

schrijven 5 1 11 17

slaan 3 5 1 9

smaken 1 1

sparen 2 2

spiegelen 1 4 5

staan 1 1

steken 1 1

stellen 1 1 2

tekortkomen 1 1 2

ten achteren zijn 1 1 3 1 6

toe-eigenen 1 1

tonen 1 3 4

transporteren 1 1

uitdelen 1 1

uitschikken 1 1

vastbinden 1 1

vasthouden 1 1

verbeuren 50 3 7 60

verbinden 1 1 12 14

1501-1525 1526-1550 1551-1575 1576-1600 Totaal

!85

verdienen 4 3 7

verhalen 13 3 5 21

verhuren 2 2

verkondigen 1 1

verkopen 1 1

verkrijgen 3 3

verliezen 2 1 3

vermangelen 1 1

vermerken 1 1

vermeten 2 2

vernemen 2 2

verobligeren 1 1

verpachten 1 1

verraden 1 1

verwerven 2 1 3

verzekeren 1 1

verzien 2 2

verzoeken 3 23 8 12 46

vinden 1 1 2

voegen 1 1

voorschrijven 1 1

voortkondigen 1 1

wedernemen 1 1

werpen 1 1

wijzen 2 2

winnen 1 1 1 3

zenden 2 7 4 8 21

zien 5 3 21 29

zoeken 1 1

zweren 2 3 5

Totaal 34 283 116 291 724

1501-1525 1526-1550 1551-1575 1576-1600 Totaal

!86