De Wandelingmet Flam in Antwerpen

InhoudWoord vooraf 2

Wandeling em: Daarhem m niet tenig 4-9

Wandeling twee: Zwervm in de joodse ivijk 10-19

Wandelir^ drie: De schat van Flam 20 - 31

Degjids. .34

Geraadpleegde werkm 35

Colofon 36

KoMAAan,EsThER!

.CoMCeNltKcRjE!6AZeVeRMo6e-LUk 'bERuc in

■'uW TfevciD...

NteT Zo veRleRi^

Kim

Het project Forum+kan gesteund wordendoortotaal vrijblijvendeen eurobedrag testorten op rekening001-2086422-28

met de vermelding'Sympathie Forum+'

Met dank aan Prof. Dr. Hubert Dethier,vriend m opvolger van Prof. Dr. Leopold Flam, voor zijn morele steun.

Met dank aan de Blosofische Kring Aurora Brusseldie het project Forum+ steunt m uitdraagt.

Woord voorafDeze Porum+-uitgave 'De Wancleling, met Flam in Antwerpen' betreft drie wandelingenvoor de literuir-filosofische wandelaar in Antwerpen. Meer bepaald rond de belangrijkeVlaamse filosoof Leopold Flam, vanafzijn geboorte (16 maart 1912) in de stad aan deSchelde tot zijn definitieve verhuis rut WOll naar Schaarbeek, Asse en uiteindelijk Vilvoorde.Alle drie de wandelingen leggen een en under bloot van de jonge Flam: van zijn leven alsbroekventje tot de afgestudeerde licentiaat in de geschiedenls. Alle drie de wandelingenontbolsteren de ziel van zijn jonge leven: waar hij woonde, waar hij studeerde, waar hijzijn mosterd haalde en waar hij wellicht de zwartste periode van zijn leven meemaakte:de plaats waar hij tijdens WOll door de Gestapo is opgepakt. Maar De Wandeling isvoorai een prodi^euze kennismaking met Antwerpen. De drie wandelingen kunnen elkapart, direct na elkaar of op verschidende tijdstippen gewandeld worden.

De gids bij 'De Wandeling' is Vic Van den Eynden uit Merksem. Hij heeft de parcoursenuitgekiend en vastgelegd. Hij Hep eerst met plattepvnden door de straten van Antwerpenen gaf waardevolle suggesties. Tijdens de drie wandelingen was hij de 'geleerde' en de'biograaf. Over heel wat feiten' hebben we samen gejilosojeerd en vaak een speculatieveversie van de feiten bedacht. Enkele van die talrijke mijmeringen zijn opgenomen in ditwerk. Bijvoorbeeld 'Waarom .lulia Isbutsky als bemiddelde joodse uiteindelijk koos voorde hand van Leopold Flam?' of'Floe kwam Flam tijdens WOll bij het Antwerpse verzetterecht?'

De wandelingen kaderen ook in de context van Leopold Flam als jood. "Maar wie vandaagover de joden, in Antwerpen of waar ook ter wereld wil schrijven, moet uitgaan van deverwarring van begrippeti en gevoeletis die met dit onderwerp verbonden zijn. Want hetbestaan van de joodse gemeemchappen in de overwegend niet-joodse diaspora heeft vanafhet be^n aanleiding gegeven tot allerlei vormen van discriminatie," schrijft LudoAbicht inzijn boek 'De Joden van Antwerpen'. Auteur en filosoofAbicht stelt in zijn boek misschienwel de belangrijkste vraag: 'Wie is jood?' en na een doordachte mijmering besluit hij:"Er is dus geen eenduidig antwoord op de vraag wie nu als jood beschouwd ban worden,omdat geen van de criteria en zelfs geen combinatie ervan een sluitende definitie mogelijkmaakt." Uit zijn boek blijkt overigens dat Flam behoorde tot de derde immiff-atiegolfna de middeleeuwse Ashkenazim en de Portugese Sefardim, die voorai bestond uit Oost-Euwpese joden die de vervolgngen en pogroms (razzia's) ontvluchtten en werk vonden inde diamantsector, zodat er (sinds deze immigratiegolf van 1880)in 1901 al 8.000 jodenin Antwerpen woonden.Wat Leopold Flam betreft, ban ik twee pertinente punten aanhalen. Omdat hij jood was,is hij op zaterdag 15 mei 1943 om 6.30 uur opgepakt aan de kruising van de Leopold lien de Jubileumlaan in Brussel om vandaar uit ma de Duitse kantoren aan de Louisalaan

in de Dossinkazeme van Mechelen terecht te komen. Op een zonnige oktoberdag in 1943wordt hi] er plots vrijgelaten nadat hij er een verklaring heeft ondertekend dat hij nietsover de kazeme zal vertellen en dat hij er niet slecht hehandeld is geweest. Twee: op 15 maart1944 wordt Leopold Flam opnieuw gearresteerd - samen met nog vier medewerkers vanhet Antwerpse CDJ - toen hij een bezoek bracht aan mevrouw C op de hoek van deLamorinierestraat en de Grisarstraat (zie Wandeling een) in Antwerpen. Daama wordtFlam gedeporteerd naar Buchenwald-Hadmersleben in Duitsland.

Het boek 'Naar de dageraad', dat in 1996 verscheen als postuum eerhetoon aan dejoodse professor - Leopold Flam overleed op 30 September 1995 • iseenkronieken getuigenis van de oorlogsjaren 1943-1945. Het boek heeft een voorwoord van YannisThaTiassekos en Paul Flatter van de Auschwitz-Stichting. Voorts bestaat het uit twee grofeen adembenemende delen, met tiame Flams getuigenissen van zijn verblijfin de Dossinkazeme te Mechelen en. zijn gevangenschap in Buchenwald-Hadmersleben in Duitsland.Wie het boek eerst leest, komt uiteraard in de ultieme sfeer om de volgende drie wandelingenad infinitum mee te maken, maar het is geen conditio sine qua non om van 'De Wandeling'een verrassende belevenis te maken.

Open de haakjesifVoor en na de Tweede Wereldoorlog was de Dossinkazeme een Bel^chemilitaire kazeme. Vanafjuli 1942 tot de bevrijdingop 4 September 1944 fungeerde dekazeme als doorgangskamp waamit 25.257 joden en 350 zigeuners gedeporteerd zijn naarAuschwitz. Daarvan zijn er 1.207 joden en 12 zigeuners teruggekeerd. Sluit de haakjes:)Maar... wie Antwerpen - los van gelijk welke oodogsherinneringen - op een anderemanier wil ontdekken dan apen en beren te gaan bewonderen in de zoo, chique diamantenaan te schaffen in de Hoveniersstraat, terrasjes te doen op de Meir of zijn neus te stekenin de talrijke galeries en musea... kan 'De Wandeling' nuttig aanwenden om Antwerpengewoonweg anders te bekijken.

Het moet gezegd: eriseen zekere spanning tussen de ervaringen die Vic en ik opdeden tijdensde drie Flam-wandelingen en dit uitgeschreven werk. Het spanningsveld was het grootstwanneer we moesten ̂ sen over bepaalde gebeurtenissen en feiten. Het werk kan alszodanig ook alleen maar als een mwe diamant bekeken worden. Of een eerste vingeroefeningals aanzet tot een biografie van Leopold Flam vanafzijn geboorte tot de Tweede Wereldoodog.Daarenboven zijn Vic en ik noch historici noch gediplomeerde ̂ dsen. Een en ander in hetwerk moet dus genuanceerd worden om de spanning van het moment weg te nemen.Bekijk het werk 'De Wandeling, met Flam in Antwerpen' als een waarachtig evocatieverslag.Vic en ik wensen u veel wandel- en leesplezier.

Leopold Laarmans,9 oktober 2004

DE WANDELINGmet Flam in Antwerpen

Wandeiing EEN:Daarheen eIj niet terug

KONINGIN ASTRIDPLEIN

. vertrek aan het Centraal Station, aan de hoofdingang die uitzicht geeft op de De Keyserlei

Ik was atom 5 uur uit de ueren. Ik spoorde even later met

de ochtendtrein vanuit Diest via Aarschot naar Antwerpen,

een io

Ah, daar is hij, die goeie Vic. Stipt op tijd!"

. het joodse woongebled, dat zich voor 1940 ten oosten en ten westen van de spoorlijnuitstrekte, Is nu sterk gereduceerd tot een aantal straten (en zijstraten) In de diamantwijk,

het Stadspark en de Belgielei, ook al zijn de grote synagogen in de Van den Nestle! en

de Oostenstraat.

. men schat het aantal joden in Antwerpen in 1939 op ongeveer 45.000, in 1966 ongeveer

10.500, in 1969 ongeveer 12.000 en In 1996 rond de 15.000.

(links)

PELIKAANSTRAAT

. gegarandeerd loopt men hier de eerste 'strenge' joden tegen het lljf. Hun kledij doet

ouderwets, zelfs archaisch aan, sober en streng. Deze 'strenge' joden vormen een klelne

meerderheid (In de wereid), maar in Antwerpen krijgt men volgens auteur Ludo Abicht

'terecht de indruk dat ze het stadsbeeld van de joodse buurt uitmaken. In Antwerpen wordt

inderdaad bewust een cultuur in stand gehouden en uitgebreid, die haar rellgieuze wortelsduizenden jaren lang en onder de meest diverse omstandigheden tot in de details trouw is

gebieven en ook na de deportatles en de bijna volledige ultroeiing van de Tweede Wereld-

oorlog erln geslaagd is de eigen traditie te doen herleven.' In Antwerpen zou na de TweedeWereldoorlog een veel 'joodsere' vorm van jodendom beleefd worden dan bijna overal

elders ter wereld.

. Ludo Abicht: "De orthodoxe joden, en voorai de Chassidim (chassid: vrome) vallen op door

de 'pajes', de lange haren of krullen die langs de slapen omiaag hangen. De Tora verlangt

van de joden dat ze hun bakkebaarden nooit zouden afscheren, en om nooit bij vergissingtoch een stukje ervan weg te nemen, laten ze die haren zo lang mogelijk groeien."

. het chassidisme is ontstaan in Oost-Europa in de achttiende eeuw, gedeeltelijk als

voortzetting van de joodse mystieke traditie en gedeeltelijk als reactie op twee verschillende

afwijkingen van de rechte weg: het overdreven Messianisme en de Verlichting.

(rechts)

VESTINGSTRAAT

. tijdens WOll was hier een politlebureau dat na de oorlog in opspraak gekomen is omdater een aantal agenten hand- en spandiensten voor de Duitsers verrichtten. Maar evengoed

waren er agenten die bij de Witte Brigade opereerden. Historicus Lieven Saerens onderzocht

in 'Vreemdelingen in een wereldstad' de dagelijkse handelwijze van de agenten verbondenaan het wijkbureau en stelde verder vast dat de Antwerpse politie deelnam aan de groterazzia's in de zomer van 1942. Dat veroorzaakte de nodige opschudding alhoewel de be-

trokkenheid van Antwerpse politieagenten reeds bekend was voor het doctoraat van Lieven

Saerens. Ook de houding van de toenmalige burgemeester Delwaide kwam in een slecht

daglicht te staan. Vele politieagenten van Antwerpen en omgeving waren lid van de Witte

Brigade-Fidelio en velen werden gearresteerd. Enkelen waren samen met Flam in Buchenwald-

Hadmersleben.

(links)

. deze drie straten vioeien als het ware in elkaar en

vormen het hart van de Antwerpse diamantwijk.

Beveiliging is er troef en naast talrijke camera's is er ook een bewapende politiepost gevestigd.

Let wel: "De ontwikkeiing van de diamantbeurs sinds haar ontstaan in 1904 was een

Antwerpse aangelegenheid waarbij joden en niet-joden betrokken waren.

Het is niet onbelangrijk om op het gemengde karakter van deze sector te wijzen, om latere,

door antisemieten gepropageerde misvattingen, te ondervangen/' schrijft Ludo Ablcht in

zijn boek 'De joden van Antwerpen'.

. einde twlntigste eeuw is 85 procent van de Antwerpse joden rechtstreeks of onrechtstreeks

met de diamantnijverheid en de diamanthandel verbonden. De overige vijftien procent Is

verdeeld over de service-sector, de vrije beroepen, de eredienst en de sociale Instelilngen.

. in de jaren twlntig was het een en ai ellende bij de Flams. Vader ondernam aiierlei zaken,

die hem af en toe naar Nederland, Denemarken en Frankrijk brachten, maar zonder veel

baten. Moeder Flam verkocht kranten op straat aan de handelsbeurs (Meir). in de zomer van

1926 - Flam was dan nlet meer schooipiichtlg - was er sprake van dat hlj na de vakantie niet

meer zou terugkeren naar school wegens financiele problemen, alhoewel meester Bosselaers

vond dat hi] nog nlet van school (jesode Hatorah, zle verder) mocht om arbeider 'in den

diamant' te worden. De piepjonge Leopold Flam in zijn dagboek: "Maar ik zal moeten van

school gaan want mijn ouders zijn heel arm en ik meet ze helpen, het is mijn plicht. Maar ik weet

dat ik altijd leeren zal tot mijn dood. Ik zal werken als een paard bij dag, 's avonds leeren. (...)

Altijd moet ik lijden. O! dat de Eeuwige mij uit den mod helpe."... En dan vallen er gaten In het

levensrelaas van Flam. Hoe lang hij in dat negende jaar van de Jesode Hatorah-school bleef,

is niet duidelijk. Flam noteerde zijn problemen met de leraar van de joodse vakken en het

achterultgaan van zijn resultaten. Er was in elk geval een poging van vader Flam om van zijn

oudste een diamantzager te maken. Met veel moeite was gereedschap aangeschaft, maar er

kwam niets van terecht. In een van zijn latere dagboeken vertelt Flam dat hij met een paar

joodse vrienden weggelopen is, op zoek naar werk. Over zijn tijd als arbeider in de verffabriek

van Haren-Buda, tussen Vilvoorde en Brussel, vertelt hij In een van zijn latere dagboeken,

meer bepaald over een van zijn mede-arbeiders. Ondertussen had hij zijn orthodox-joods

geloof vaarwel gezegd en beschouwde hij zich als een atheist.

. in deze drie straten zit de waarachtige diamantnijverheid en -administratie

van Antwerpen gebeiteld.

. in de Hoveniersstraat is een Portugese synagoge. Het was de eerste synagoge in de huldige

joodse wijk. Eerder ai was de allereerste synagoge (1832) in Antwerpen opgericht op de

Paardenmarkt die in 1864 zelfs verhuisde naar de Grote Pieter Potstraat in het hart van de

oude stad zodat men in Antwerpen in feite niet van een traditionele (middeleeuwse) joodse

buurt kan spreken zoals dat in andere Europese steden het geval is (bron: Ludo Abicht).

'iU OKTOllEF- li'tl

cptt c.a,ooij

S I'.I.LK D.Vi HOSUUUJ UlKOfCi)

uooH Dii o.vTrLOFrihc;

VAS £JJjBO.*-AHTO i^K&fFI.C£Pi> iI0M3«|

rsi

UE.'IUS

C'ltll'S

~!£, UUfUlAC

. in de Hoveniersstraat vindt op 20 oktober 1981 een anti-joodse

bomaanslag plaats in de diamantwijk. Er vallen drie mensenlevens

te betreuren en de schade is enorm.

. aan het begin van de Schupstraat is een 'vast' politiebureau gefnstaileerd.

De toegang tot de diamantwijk is streng en zwaar beveiligd.

(rechtdoor)

KORTE HERENTALSE STRAAT

. dit was vroeger de Herentalse vaart waarop de aanvoer gebeurde voor onder meer de

talrijke brouwerlien in de stad. De vaart mondde uit in een soort vijver. Deze sterk ingeperkte

vijver maakt nu deel uit van het driehoekig Stadspark.

. hier bevindt zich eigenlijk de (huidige) chique jodenbuurt.

(links)

QUINTEN MATSIJSLEI

. in deze straat woont de bekende jood Israel Rosengarten die iets jonger was dan Leopold

Flam. Rosengarten is de schrijver van het boek 'Overleven, relaas van een zestienjarige joodse

Antwerpenaar'. Rosengarten kwam eerst in Breendonk en uiteindelijk in Buchenwald terecht.

. deze nieuwe jodenbuurt is kunnen ontstaan - net zoals het station en vele andere projecten -

toen op 12 mei 1863 de afkoop van het tolrecht op de Schelde een feit werd. Het was

secretaris-generaal Lambermont die deze harde onderhandeiingen tussen Nederland en

Belgie leidde. Vanaf dan is de stad Antwerpen aan de Schelde pas echt kunnen openbloelen.

Uiteraard heeft de afbraak van de oude wallen uit de 1 eeuw - nu de Antwerpse leien -

de uitbreiding van de stad ook ruimtelijk mogelijk gemaakt.

(oversteken)

LOOSPLAATS

. aan de Loosplaats ligt de neogotische

Sint-jozefskerk waarin momenteel orthodoxen

hun geloof beleiden. Naast de kerk

(Brialmontlei nummer 2) bevindt zich het

gebouw waarin jarenlang contacten tussen

joden en christenen plaatsvonden.

. tijdens WOll werd onderpastoor Salman van

de Sint-Jozefskerk geexecuteerd wegens zijn

aandeel in het verzet. Salman was bevriend

met een medewerkster van Leopold Flam die

eveneens in het verzet actief was. Een van

Flams taken was het helpen onderduiken van

joden in de stad, maar ook en vooral

daarbuiten.

(volgen)

CHARLOTTALEI

. sieriijke avenue met aan weerszijde kastanjebomen. Hierwonen orthodoxe en andere

(rechts)

BELGIELEI

. nummer 108: ook een schuiloord voor joden tijdens WOll, maar ongetukkig zijn ook hier

de joden op een goeie dag opgepakt en gedeporteerd.

(links)

LANGE LEEMSTRAAT

. nummer 58: toen Leopold Flam begin jaren zeventig zijn vrije school Aurora oprichtte,

was het secretarlaat op dit nummer gevestigd. Ook de voordrachten en vergaderingen

vonden hier plaats. Van Aurora Brussel was er toen nog geen sprake.

. de eerste weg die de Lange Leemstraat kruist, is de Lamorinierestraat waar in 1980 een

Palestijn een handgranaat gooide in een groep joodse kinderen. Trieste balans: een dode,

zeven zwaar- en dertien lichtgewonden.

. in deze straat wonen overwegend Oost-Europese chassidische joden.

. in deze straat woonde eens Paul Van Ostaijen en ook Floris jespers werkte in de omgeving.

Hij had een woning en atelier in de Marialei 20.B- -1 ■ nummer 313: jodenschool Tachkemonischool,

a (even terug en dan rechts). hier op de benedenverdieping van het

(hoek)appartementsgebouw aan de GRISARSTRAAT Is

Leopold Flam met zijn medestanders (Castermans, Krols,

Arens en Van Beylen) gearresteerd door de gestapo en

afgevoerd naar de stadsgevangenis aan de BEGIJNENSTRAAT.

De verhoren hadden dan weer plaats in de DELIA FAILLELAAN, omgeving Nachtegaienpark,net niet Wiirijk. Van de stadsgevangenis (Begljnenstraat) glng het dan naar Breendonk.

vvel dan nlet passee^Voorts is het ook niet helemaal zeker dat de joden en de zigeuners uit de Dosslnkazerne te

Nekkerspoel op de trein werden gezet dan wel vanult het verder gelegen hoofdstation vanMechelen via Nederland naar de Dultse kampen werden gevoerd.

. in deze straat llgt ook het AMSAB of de Antwerpse vieugel van het Gentse AMSAB evenals

uitgeverij De Sikkei waar Flam eind jaren 50 enkele van zijn boeken ultgaf zoals 'Profielen,

van Plato tot Sartre (1957)' - 'Ontbinding en protest (1959)' - 'Wie was Nietzsche, Beschouwingenbij Also sprach Zarathustra (1960)'.

(einde eerste wandeling)

INTERMEZZO

"Ab ik niet wor mezelfben, wie dan wel?

Ab ik alleen voor mezelfben, wat ben ik dan?

Ab ik het nu niet doe, wanneer dan?"

Rabbi HiUel

WANDELmC TWEE:ZWERVEN INi^JOODSE WIJK

Leopold Flam werd in Antwerpen geboren op 16 maart 1912. Bij het uitbreken van de

Eerste Wereldoorlog trok het gezin naar Polen. Flam: "Mijn ouders vluchtten naar Engeland,blijven daar niet en gaan naar Noorwegen, naar Zwcden, Rusland en komen zoo in Polen terecht,waar ik jaren van de ellendigste ellende (in Polen zag Flam twee broers en een zus sterven)

kende, waar ik de bolsjeviki zag en later de Poolsche strijders." De moeder van Flam werkte in

Warschau als dienstmeid, terwiji Leopold bij familie, vermoedelijk een zus van moeder Flam,

werd ondergebracht. Hi] had tot een eind jaren dertig een Russlsch paspoort op naam van

Leopold juda Flamm. De oudste bewaarde dagboeken verwijzen naar die spelling van defamilienaam en een enkele maal zinspeelt hij op zijn tweede voornaam. Er werd jiddisch

gesproken. Toen het gezin Flam terug naar Antwerpen kwam, vond het een onderkomenin de Leeuwerikstraat (zie verder tijdens deze wandeling) in de oude joodse wijk 'achter de

zoologie', dichtbij de fabriek van De Beukelaer, de bekende chocolade- en koekjesfabriek.

In de wijk waren meerdere joodse gebedshuizen.

OOSTENSTRAAT

. vertrek aan een van de bekendste

Antwerpse synagogen op nummer 43,

nabij de spoorlijn.

. als er bezoek uit Polen en/of Rusland

kwam, ging de familie Flam waarschijniijk

naar deze synagoge.

(links van synagoge)

LANGE VAN RUUSBROECSTRAAT

. volgens de jongensdagboeken van Flam en een mondelinge getuigenis van E. Schmidt en

j. Sterngold aan Vic Van den Eynden heeft Flam in deze joodse school jesode Hatorah zijn

lager onderwijs gedaan en ook het achtste leerjaar en is hij wellicht zelfs het negende leerjaar

begonnen (1925-1926). Naast joodse leerkrachten was er ook de heer Bosselaers (was onder

meer ook organist in de Mechelse kathedraal). Deze nlet-joodse leraar maakte ook indruk op

Baruch Mersel. Deze vertelde veertig jaar later in Tel Aviv het volgende aan Sylvain Brachfeld:

"De Antwerpse joden haddeti eigenlijk niet veel contact met de gojim, behalve dan oppervlakkig.

De eerste van de 'rechtvaardige onder de volkeren' was voor mij onze leraar Bosselaers. Ik was

verhaasd dat een Goj zich zo kon inzetten om aan joodse leerlingen met warmte en overtui^ng detrouw aan het gebof te prediken. In onze klas heeft hij een paar jongens uitgezocht die bij hem aan

/iut5 werden uitgenodigd. We reden per fiets naar Mechelen om bij hem uiteenzettingen te horenover Spinoza. In die dagen waren er talrijke politieke en ideoh^che middens die hun best deden

om de zielen van de joodse jeugd aan te trekken. Censor en andere leerlingen hadden de mond volvan Marx. Tegen het communisme en het atheisme kwam Bosselaers ons eigen joods geloof versterken.

Niemand bekommerde zich om ons en we waren eigenlijk onder de invloed van een hele reeks

ideob^een die in deze dagen verkondigd werden." Deze getuigenis gaat evengoed op voor Flam,die meer dan eens deze meester vermeidt. Flam had een taalachterstand en meester

H. Bosselaers moedigde hem onder meer aan een dagboek bij te houden. Dat deed Flam ook:

een voor de school en een voor wat bulten de school gebeurde... Een schrlft van de laatste

soort bleef bewaard (gearchlveerd in het AMVC-Letterenhuis van Antwerpen).

Fragmentje uit het alleroudst bewaard gebleven da^oek van Flam (hij is dan 13 jaarl):"27 december 1925 (zaterdagavond): Ik had ruzie met mijn voder. Ik ben gegaan een geschenk koopenvoor mijn meester. Ik wilde ook naar Cinema gaan maar ik gng niet. Om 3 uur heb ik met Anna

Lipschitz en nog eenige van hare vriendinnen over zaken en plezieren en schoolgebeurtenissengesproken. Ik heb Anna Lipschitz lief. Ik heb haar voor een paar dagen een heel schoon boek geleend.Ik gebof dat zij mij ook bemint. (maar ik weet het nog niet zeker]..." (AMVC-document 80368).. tijdens WOll was Sanctorum er directeur.

. aan de school (op de hoek met de STEENBOKSTRAAT) prijkt nog steeds een Hebreeuws

opschrift, waarschljniijk de naam van de school. i i i i

(even terug)

KORTE VAN RUUSBROECSTRAAT S

. wat een smerige straatl

Als er geen huizen zouden staan, zou men zich

op een openbaar stort wanen. Foei, Antwerpen!

(links)

PROVINCIESTRAAT

(rechts en opnieuw)

OOSTENSTRAAT mm

Cto( aan)

VAN DEN NESTLEI

. vooraleer deze brede straat over te steken, zie je rechts de synagoge die het meest bezocht

wordt door niet-joden en gegldste toeristen. Vroeger was het een plaats van vele opstandjes

In de context van joden en antisemitisme. Tijdens de oorlog was het de plaats van enkele

acties tegen de joodse medebewoners en hun bezittingen, onder meer na een vertoning van

de hetze-film 'jood Siiss' in een zaal aan de nabije De Keyserlei.

. links zie je de ijzeren brug. Pal daarachter is Lode Zielens omgekomen door een bominslag

tijdens won (28 november 1944).

. onder de spoorwegbrug door, op de middenberm bij het begin van de Belgielel staateen monument Ter nagedachtenis aan de joodse gedeporteerde burgers 1940-'45'.I Het monument bestaat uit bronzen beelden op een stalen sokkel

en is van de hand van Willem Bierwerts ("1927, Brasschaat).

Het monument werd op 27 mei 1997 onthuld door onder meer

burgemeester Leona Deti^e op initiatief van het 'Forum der

joodse organisaties' en de stad Antwerpen. De plaats van het

monument aan het kuispunt van de Belgielel en de Mercatorstraat

werd gekozen omdat het de plaats was waar de verhuiswagens

van de firma Arthur Pierre wachtten tijdens de grote razzia's van

de zomer van 1942, vooral tijdens de derde week van augustus.

Het was niet de hoofdreden (= centrale ligging), maar toch een

BARON JOOs/eNSSTRAAT

(oversteken)

PLANTIN EN MORTELUSLEI

(rechtdoor)

VAN IMMERSEELSTRAAT

. hier kijken we al tegen de achterkant van de zoo aan.

(tweede straat rechts)

SOMERSSTRAAT

. de straat van De Volksgazet (momenteel VDAB-complex) en de verhalen van los Van Eynde.

. ook de straat van uitgeverij Ontwikkeling waar Flam ontzettend veel boeken en tijdschriften

heeft uitgegeven. Zo rolden er onder meer van de pers: 'Ethisch socialisme (1960)' -

'Hegelstudies I (1960)' - 'Zelfbewust-zijn (1961)' - 'Filosofte van de geschiedenis (1961)' -'De gefundeerde orde van Thales tot Kant (1964)' enzoverder en de brochurenreeks 'Problemen',

uitgegeven onder de auspicien van Geschiedenis in het Onderwijs,

(eerste straat links)

LEEUWERIKSTRAAT

. nummer 19: (ouderlijke woning Flam) in de kelderverdleping woonde de familie Flam

(vader, moeder, Maurice en Leopold). Het boek 'Naar de dageraad' (VUBPress, 1996) heeft

Flam overigens opgedragen aan zijn broer met de volgende woorden:

"Aan mijn broer, slachtoffer van de naziterreur, en aan alien die geleden hebben en gevallenzijn in de strijd tegen de meest verschrikkelijke tyrannie aller tijden."

. in 1919 is de familie er komen wonen na hun immigratie vanuit Polen, toen nog Rusland.De juiste plaats van herkomst is moeilijk te achterhalen omdat de staat Polen na 11 november

1918 officieel opnieuw gevormd werd en daarom in 1919, precies om de grenslijnen, eentweejarige oorlog met Rusland begon. Flam vertelt in zijn dagboeken over zowel Poolse als

bolsjewistische soldaten.

nummer 19: het ging wellicht

oni een eigendom van een joodse bakker

I (Lipschltz?) uit dezelfde straat, die volgens

Flam onderdak gunde, maar niet vader Flam.

^ [fej ■ la De moeder van Flam overleefde de oorlog

^ j 1,^1 t""' wellicht wonen tot ze naar^een

Z wanneer ze op donderdag 11 oktober 1962

oen Flam vanuit Polen naar Belgie kwam,

Z was zijn naam mogelijk Leib Flamm.I 1 jpj Waarschijnlijk heeft Flam zijn voornaam en

- r familienaam laten wijzigen nog voor hi] naar

tweede helft van de jaren 30 geweest

zijn - gekozen voor Leopold Flam. Uit aantekeningen uit februari 1931 biijkt overigens dat

Flam nog buitenlander was. Wanneer hij zijn Russische identlteitskaart kon inrullen voor een

Belgische Is voorloplg (nog) onbekend. Toen Flam in het najaar van 1934 student werd in

Cent was hij in elk geval Beig (archief RUGent). Flam is na zijn studies In Cent een tijdlang

milicien geweest in de kazerne in Mortsel en vermoedelijk is hij 'ontslagen om gezondheids-

redenen'. Dat wijst alleszins op zijn reeds verworven Belgische nationaliteit, maar het is ook

mogelijk dat hij al voor zijn inschrijvlng in Gent koos voor de Belgische nationaliteit in de

context om een studiebeurs te bemachtigen.

. 'zesde wijk. De hier ca. 1865 clandestien geopende steeg aan de Kievitstraat kreeg bij C.B.

van 1 oktober 1870 voorlopig de naam 'Leeuwerikstraat'. Toen de blijkbaar nogal kieskeurige

bewoners om een andere dan deze vermoedelijk toevallige vogelnaam vroegen, werd hen

tijdens de collegezitting van 12 januari 1871 gezegd dat dit bij wettiging van de straat zougebeuren. Deze dateert van de verlenging in 1874 aan de toen geopende Zomerstraat

(nu Somersstraat). Het bleef er Leeuwerikstraat heten. Er zijn warempel ergere straatnamen.'

Mijmering Vic en Leopold: "In deze buurt heeft Flam waarschijnlijk zijn echtgenote

Julia Isbutsky ontmoet. Zij is de dochter van een joodse beenhouwer en is mogelijk een welgestelde

vrouw geweest. Aan eten zal het de famiUe in iedergeval niet outbroken kebben. Thuis hodden ze

zelfs een piano. Onder de burgeriijke joden had Julia meerdere aanbidders, maar toch koos ze voorde minst bedeelde jood van het gezelschap, Leopold Flam. Waarom? Wellicht behoorde Julia tot hetsoort vrouwen dat verder kijkt dan de neus long is. Dat soort vrouwen dat een instina heeft dat

aanvoelt wat een man aan potentieel bezit. Noem het een zesde zintuig! Ze rook intelligentie en ze

koos nog liever voor een arme slimmerik dan een domme rijkaard. Julia geloofde in de capaciteiten

van haarjonge adonis die dan al licentiaatsambities had. Wat Julia echterniet heeft kunnen

inschatten, is het onbui^me karakter van Flam. Zijn onwrikbare geest en zijn rechttoe rechtaan

gedrag dat weinig ruimte liet voor compromissen. Eigenlijk de geijkte attituden van een talent, een

begaafd filosoof, een lichtpunt tussen de mensen. Maar om daarmee samen te leven, moet je eerst de

hel en dan het vagevuur trotseren om uiteindelijk voor de poorteti van de hemel te blijven trappelen.

De poorten van het geluk gaan echter nooit open voor vrouwen van geniecn. Dat is wat de frustratie

van Julia achteraf mogelijk gevoed heeft. En om enigszins gelijke tred met hoar man te houden -

symbolisch - en niet wlledig van hem te vervreemden, is ze onder meergaan reizen en gaan schilderen.In ieder geval aeati^ blijven of bezig zijn. Deze zogeheten strapatsen moesten hoar de mogelijkheid

bieden om binnen de elektronenbanen van hoar man te blijven die het absolute proton was van hetkleine gezin Flam-Isbutsky."

Gijsen, er beheerder-directeur. Rene Goris woonde toen in de Consciencestraat en hij wasonder meer bevriend met Lode (Ludovicus Carolus) Zlelens (1901 -28/11 /1944) die vanaf

1938 In de Rolwagenstraat ging wonen en zich bij Goris documenteerde voor een roman

over een ondernemer die hij schreef - In het AMVC-Letterenhuis in Antwerpen is een studieuitgegeven over Zielens, de auteur van 'Moeder waarom leven wij?'

. maar er waren natuurlijk ook nog andere koekjes- (Parein) en chocoladebedrijven

(Meurisse, Martougin). Beide chocolatiers bezorgden aan de verzetsstrijders 'matzes'voor het joodse paasfeesti

. Flam schreef met veel hartstocht over deze buurt toen hij nog een broekventje was en er

met vrienden samenkwam om te lezen in 'Pietje Bell'- de ondeugende jongen vol kwajongens-

streken, maar met een hart van goud - de jeugdboekenreeks uit Nederiand van Christiaan

Frederik van Abkoude (6/11 /1880 - 2/1 /1960).

. schoolvrienden van Flam waren bakkerszoon Meno Lipschitz (de broer van Anna), jakob

Schonberg, jack Bromberg en Isaak Schnitzer. Deze laatste werd hoofdredacteur van een

Israelische krant.

In 1940 waren er volgens Ephrai'm Schmidt niet minder dan 22 uerenigingen

voor volwassenen en 19 voor de jeugd, zes beroepsvereni^ngen en drie sportclubs. Naast de vele

schakeringen van het zionisme waren er ook afdelingen bij van de sodalistische Bund, een JiddischerHandwerkersverein, een vereni^ng van joodse venters en kruideniers en zelfs een Jiddischer

Arbeitersportklub.

. nummer 16: in de jaren 30 'Kultur Fareyn'. Flam zelf spelt 'Kulturverein'. Het is tijdens de

vooroorlogse periode dat Flam bij deze 'joods communistische club' is waar hij komt discus-

sleren en schaken. Hij ontmoet er bekende joodse communisten uit die tijd: Koeba (wellicht

dokter jacques Bachrach), Scheirmann, Sabor... Let wel: de communisten waren destijds

'vogelvrijverklaarden'.

. toch zai Flam eind 1931 actlef kaderlid worden van de KP. Hij hield zich bezig met schoiing.In een notitie van 27 augustus 1931 schrijft hij: "Ik ben nu in de arbeidersbeweffngen en

begin een tamelijk mooie plaats in te netnen, in dien zin, dat ik nu geregeld voordrachten houd."Volgens een later document was hij lid van de Kommunistische jeugd van 1929 tot 1934.Dat betekent dat hij niet bij de M.O.E. was (M.O.E. staat voor main d'oeuvre etranger).Een en ander moet echter nog uitgeklaard worden! In 1943 schrijft hij, naar aanleiding vanhet gedrag van een vroegere partijgenoot, dat hij negen jaar eerder met de partij brak.En dat moet dus toch nog een tijd na de aantekeningen van begin 1932 geweest zijn!In een ander dagboek schrijft Flam dan weer dat hij eind jaren 30 zijn eerste contacten heeft

met de BWP (Belglsche Werklieden Partij), terwiji hij in de oorlog lid is van een linkse en

joods-nationalistische beweging...

. de CD), Comite de defense des juifs, viel onder het Onafhankelijkheidsfront, dat gesticht

was door een KP'er, maar de indruk bestond - tijdens de oorlog al - dat het om een

communistische beweging ging. De katholieke medewerksters van Flam, zoals mevrouw

Castermans en Arens, zetten zich over dat imago heen omdat de hulp aan joodse mensen

desnoods 'met geld van de duivel' mocht gebeuren (zie memoires Arens in ADVN).

(links)

PROVINCiESTRAAT

. hier staat nog altijd het klooster en de parochlekerk van de dominicanen.

Tijdens WOll zorgde een van die paters voor 'De Vrije Gedachte',

het lijfblad van de CD], De coordinator van dienst was Krols, ^

een medestander van Flam. De paters zorgden ook voor het onder- kduiken - menig jood zou er in een habijt hebben rondgelopen - Avan joden en bezorgden eveneens valse paspoorten om joden uit

de handen te houden van de Gestapo. De wildste verhalen gaan 4^^over joden die in de Sint-Willebrorduskerk aan doopaktes trachtten

te komen als legitimate dat ze niet joods wareni $||HPater Stanislas N. zorgde voor het drukken van -

'De Vrije Gedachte'. Bij de Duitse inval verbrandden ^

de paters geschriften tegen de nazi's en vluchtte ijpater Morlion naar de V.S.A.

. hier bevindt zich de achterkant van het klooster.

Hier was destijds ook een drukkerij die tal van namen y'WTflaheeft gekend; 'Geloofsverdediging', "t Croeinet', 'Het Groeif... |||jfNet voor WO II gaf de drukkerij het tljdschrift 'De Waarheld' uit. jToen de Dultsers in 1940 Belgie overrompeiden, heeft deze f -I

drukkerij stocks van het antinazisme opgebrand in de ovens

van de koekjesfabriek De Beukelaer enkele straten verderop

. de achterkant van het dominicanenklooster

aan de Ploegstraat in de Kievitwijk is gekraakt jen wordt momenteel bezet. De krakers zijn

bevreesd dat het klooster gesloopt wordt

waarna er kantoren in de plaats komen.

. de nnedia en vooral De Morgen schenken

aandacht aan het kloosterdossier (zie onder

bemiddelt in kloostercontroverse, door

(links)

COPERNICUSLAAN

. is een recente straat in het verlengde van de LeeuwerikstraaL

(rechts)

LANGE KIEVITSTRAAT

. let op de vele Afrikaanse winkeltjes met kleurrijke sjaaltjes en contrasterende kledij.

. net voor de Pelikaanstraat

zie je ook nog de overvolle

joodse boekenwinkel 'WILNA'

van de heer Seletski (overwegend

Hebreeuws en religieus) die

ook zilveren voorwerpen voor

de joodse liturgie en feestelijkheden

verkoopt.

(oversteken)

PELIKAANSTRAAT

(rechtdoor)

LANGE KIEVITSTRAAT

. nummer 52: eten bij Hoffy's restaurant, gerund door de drie broers Hoffman. Zij brengen

de joodse keuken van een zeldzaam niveau. Je vindt er de fijnste gerechten waarover de

broers je graag alle uitleg verschaffen. ledereen die eens een koosjer culinair avontuur wil

meemaken, is er van harte weikom (03 234 35 35 en www.resto.be/hoffy).

'Groenten in het zuur, en dan vooral kool, biet en komkommer, werden veel gegeten door

de joden in Polen, Litouwen, Oekraine en Rusland. Deze manier om eten te conserveren was door

de sterke smaak een welkome afwisseling van de miide smaak van de brood- en aardappelgerechten

die in deze gebieden gegeten werden. Huisvrouwen zorgden voorgpte wintervoorraden en bewaarden

ze in kelders en buitenkasten. Op de boerenmarkten, waar de boeren met hun producten kwamen,

verkochten de joodse huisvrouwen hun zuurwaren uit vaten.'

'Bietensla met zure room (4 personen). Benodigdheden: 6 gebookte en geschilde bietjes

(ongeveer375 gram) - 1 gele ui, fijngehakt - zout - sap van een_dtroen of 2 eetlepels azijn-1 eetlepel suiker - 5 a 6 eetlepels zure room - Bereiding: doe de bieten samen met de ui in een schaal.

Voegzout, dtroen ofazijn en suiker toe. Roererdan dezure room doorheen.'

'Om koosjer vlees te verkrijgen, mocten alle sporen van bloed verwijderd worden.

AUereerst moet het vlees een halfuur in koud water weken en daama aan alle kanten bestrooid

worden met ̂fzout. Dit moet minimaal een uur intrekken, zodat het luatste beetje bloed er uit

kan lopen, waama het nogdrie keermet koud water moet worden afgespoeld...Een Chassid komt

een foods restaurant binnen en waagt of het door volledig koosjer is. De ober wijst naar het portret

van een rabbi dat aan de muur hangt en zegt: 'U kunt ons vertrouwen met hem daar aan de muur'.

De Chassid antwoordt: 'Ik zou u kunnen vertrouwen als hij hier zou staan en u daar aan de muur

zou hangen.'

(einde tweede wandeling)

INTERMEZZO

"Ik heb altijd geluk gehad.

Sams passeert geluk

En moet je het grijpen

Voor het weg is."

Dhr. Nathan Ramet, Belgische jood die Auschuntz overleefde.

WANDELi&G DRIE:De schat yAN Flam

LANGE KIEVITSTRAAT

. nummer 52: vertrek aan Hoffy's restaurant.

. richting Stadspark stappen (of weg van de Pelikaanstraat).

(eerste straat links)

TERLISTSTRAAT

. nummer 35: synagoge en een gemeenplaats van joodse jongeren.

Antwerpse zakenman, historicus en dichter EphraVm Schmidt

l|{: mocht Leopold Flam na zij'n ontslag als studlemeester in het Konlnklijk

^ Atheneum Deurne op Duits bevel in September 1940 voordrachten^ geven over filosofie en muziek.

ft■1 II il Hlervoor kreeg Flam een beetje

geld. Celd dat welkom was, ' ')rewant Flam moest een gezin |M|&^Sir RR Rlfi

II I ilflE rnet een zoontje onderhouden.Flam zou in dat jaar zijn lichtopgestoken hebben bij 'B'nai B'rith' in de Terliststraat, een joodsculturele kring, die vergelijkbaar is met de loge.

. B'nai B'rith, de in de Verenigde Staten gestichte Liga tegen Laster, die zich heel actief inzettegen alle vormen van vernieuwd antisemitisme en racisme in het algemeen. Van 1980 tot1982 was B'nai B'rith in Antwerpen de mede-uitgever van het maandblad 'In Naam van deVrijheid', dat een aantal joodse en niet-joodse groepen en individuen een forum aanbood inde strijd tegen open en verborgen vormen van discriminatie en verdachtmaking (Ludo Abicht).Het blad werd door dokter Georges Mahler gesticht en door Andre Gantman voorgezeten.. in 1939 was Flam ook al voor korte tijd studlemeester in het K.A. van Berchem aan deUitbreidingsstraat 246.

Mijmeritig Vic en Leopold: "Waarschijnlijk kende Flam de joodse gemeenschap inAntwerpen goed en begaf hij zich na zijn ontslag als studlemeester naar de ontmoetingsplaatsin de Terliststraat die in die periode misschien wel eerder modem-liberaal was. Trouwens, erzijnheel wat vrome huizen in de buurt, maar of ze aUemaal het karakter hebben van een synagoge15 zeer de uraag. Vaak goat het ook om 'Icerhuizen'. Flam werd er alleszins aangesteld om als

coordinator joodse vluchtelingen in en rond Antwerpen onderdak te uerschaffen. Verzetsstrijder Krols

stond dan weer in voor de bevoorrading. In ruil voor dit verzetswerk mogen we verondersteUendat leden van de joodse gemeenschap Flam voorzagen van een heetje geld en levensmiddelen omzijn gezin te onderhouden."

gf:denkplaat

TER NACEDACHTENIS VAN DE lOODSE STADSCENOTE N ItDOOR DE NAZI S MET CEWEI.D IN DIT CEaOUW VER7.WEP.DEN OM OP ZATERDAC 29 AUCUSTUS 1912 NAAR DE KAZERNEDOSSIN VERVOERD TE WORDF.N

VAN DAARUIT WERDEN Zll C.LDEPOI^TEERD NAAR DECONCENTRaTIEKAMI'EN WAAR Zll EEN CRUUELIIK EINDEKENl

INGEffULDICD OP EREV KOSH HASHANA i7fcl l."),9:jOaOl

pnDT-m?'T' iKsinr. T'M 1U1 o'ty:, D"i'3K. laTy-'ss"?

rvn ra nse? "r'ba an'ao o'ionin.n? n's?

DCDi p3ya TJ3 "Ton nans"? inrisa na'r nnisa;in^is ny t'^isa mjna? x2?D-ma5i3

r!"2SJ."l

n'otiTi fKi aipa

. deze mijmering was er niet eens ver langs, zo bleek later bij opzoeklngen. Vic In zljn manu

script 'De niet-gehuldigde Flam...': "Door Maxime Steinberg zijn we ingelicht over het werk

van Flam als verzetsman en wel, om te beginnen binnen Secours Mutuel, de sociale hulp

van de linkse zionlsten van de Linke Poale Zion. Flam had wellicht in een groepje jongeren

in de bovenzaal van het gebedshuis (of was het toch synagoge?) in de Terliststraat waar hi]

filosofieles en voordrachten over muziek gaf, Chaim Zajdman leren kennen. Zajdman was

de vooroorlogse leider van de linkse zionisten. Het was de tijd dat de Verenigde Staten,

na Pearl Harbour, volop in de oorlog betrokken geraakten, herinnert hij zich."

■■ . rechts aan de deur van de synagoge

hangt nu een klein kokertje dat schuin

'Dit kokertje Is de 'mezoeza', waarin op

I' 'Shema, Israel... Hoor, Israel! God, onze God,is een God' staat. De 'mezoeza' heeft dezelfde

I pedagogische betekenis als de 'tsietsieth'I . de tefillien: lichaam, kleding en huis

I worden aan de dienst van God gewijd en de

■ dragers (bewoners) worden voortdurend aandit verbond tussen God en zijn volk herinnerd.'

(Terliststraat weer uit en

opnieuw naar..., en dan links)

LANGE KIEVITSTRAAT

LANGE HERENTALSSTRAAT

(rechts en opnieuw...)

SCHUPSTRAAT

HOVENIERSTRAAT

RIJFSTRAAT

. zie wandeling een.

5^

1

(links)

VESTINGSTRAAT

. in de jaren 30 en nog een heel eind na 1945 was deze straat een typische kwallteitsstraatvan bakkers, slagers en kruidenierszaken. Nu Is het uitsluitend een straat van diamantalrs.

(rechts)

APPELMANSSTRAAT

(oversteken)

DE KEYSERLEI

(rechtdoor)

ANNEESSENSTRAAT

(oversteken)

FRANKLIN ROOSEVELTPLEIN

II P 31. op de linkerhoek

van het plein (kruispunt

Anneessenstraat en

Gemeentestraat) zie je

het atheneum waar Flam

avondschool gaf in het

kader van het zogeheten

Emile Vandervelde Instituut

(jaren 50).

. meester Dirk Claus (zie Forum+, nummer 15) uit Antwerpen

ontmoette hier voor het eerst zijn professor Leopold Flam.

(rechtdoor)

VAN STRALENSTRAAT

. dit is vroeger een beetje een 'rosse buurt' geweest (en veet meer dan nu!).

(rechts)

PIJLSTRAAT

DE CONINCK PLEIN

. hier nemen In februarl 1931 Flam, Mozes K.en Herman I. dee! aan een communistische

manifestatie in het kader van 'de Internationale dag tegen de werkloosheid'. Flam beschrijft

hoe de menigte aangroeit, de zware stap van de arbeiders, de schrik die ze zouden opwekken

bij de kapitalisten, het feit dat de lelders met hun spandoeken hem groeten... een fragmentuit het dagboek van de bijna 19-jarige (en verliefde) Flam: "Ik was strijdlustig, ik mlde met de

arbeidende massa, ik voelde en hoorde reeds den zwaren tred, die dof dreunend op de aarde bonst,ik zag reeds de zware, stevige iniist slag op slag op het dikke, wanstaltige, kapitalistische beeld

neerkomen, ik zag het reeds ineenstorten, door de zwarte aarde opgeslorpt worden en ik stapte door,ik wilde stridden, strijden met de arbeidersmassa voor een nieuw, voor een krachtiger leven. Ik was

besloten te strijden en zelfs het beste, het dierhaarste, het lie^e, wat me nog aan dit leven houdt,mijn eenige Julia (Isbutsl^, zijn latcre vrouw), zelfs haar wilde ik opojferen voor deze reusachtigen

strijd tegen het ondier dat men kapitalisme noemt. Het is misschien ongeloofelijk, maar ik was

ervan overtuigd dat Julia op dit ogenblik aan me dacht, met liefde van me droomde, dat het Julia

pijn zou doen wanneerikzou moeten vertrekken... maarik oversloegmet mijn blik dit alles en

wilde strijden, strijden. Ik hunkerde er naar om langs de bourgeoisstraten te gaan, om de bourgeoisie

schrik aan te jagen, om haar te doen sidderen en beven. Mijn denken en voelen concentreerde zich

toen op twee brandpunten: Julia en de arbeidersstrijd!"

. momenteel Is het De Coninck Plein een 'case' die ontelbare natlonalitelten van elkaar

Scheldt: rechts de Chinezen, links de Afrikanen, rechtdoor de Marokkanen. Het is ook een

beruchte ontmoetlngsplaats waar al eens een Albanees werd neergeschoten, waar has] en

andere drugs verdeeld worden. Het stadsbestuur wil het tij doen keren door er vanaf april 2005

de nieuwe centrale stadsbibliotheek te openen.

(bovenaan links het driehoekige plein, noordzijde)

ROTTERDAMSTRAAT

. het is een schrijnend plein waar drugsspuiten en tampons de kunst van de lokale

degenererende mens uitmaken. Wie er met kinderen voorbij wandelt, doet hen beter

handschoenen aan! Trouwens: nog voor het De Coninck Plein een paar jaar geleden

officieet werd geopend, was het al beschadigd door vandalen.

(oversteken, Hollandstraat in en naar links)

SINT GUMMARUSSTRAAT

SINT JANS PLEIN

(naar rechts en rechtdoor)

LANGE DIJKSTRAAT

(links)

VAN AERDTSTRAAT

. nummer 38: hier woonde het gezin Leopold Flam-

julia Isbutsky (de familie Isbutsky had een slagerij in

de Kleine Beerstraat In Antwerpen, waarschljniijk op

de hoek met de Arendstraat) met de kleine zoon

Henri Plato tot waarschljniijk het begin van WOll.

. In het boek 'Naar de dageraad' is op biz. 20

fl| bovenaan een foto afgebeeld met het onderschrift:'Leopold Flam en zoon Henri tijdens de vlucht

in Toulouse In 1941Wellicht is de foto

getrokken aan de overzljde van het woonhuis

aan de Van Aerdtstraat nummer 38 in Antwerpen.

(links)

VAN DE WERVESTRAAT

. je ziet hier de zijstraat 'Arnold Ceulincxstraat', genoemd naar een filosoof. Een van Flam

zijn favorieten alhoewel Herman de VIeesschauwer (RuCent en later in Zuid-Afrika) deze

filosoof van Flam heeft afgesnoept. De vrijdenker Arnold Ceulincx krijgt echter nog heelwat aandacht in de werken van Leopold Flam.

Mijmering Vic en Leopold: "Hier, in deze Arnold Geulincxstraat kunnen we ons

voorstellen dot Flam regelmatig met zijn ene been op de grond, het andere been gebogen tegen de

muur, gemijmerd meet hebben over de vrijdenker Arnold Geulincx die op 31 januari 1624 in

Antwerpen geboren werd. Toen Arnold later naar het college in Leuven ̂ ng, was dat de periode dat

men erzowel het jansenisme als de nieuwe ideem van Descartes (Discours de la Methode, 1637)

besprak. Na Leuven trok Arnold naar Leiden om er geneeskunde te studeren en er zich jormeel tot

het calvinisme te bekeren. Aan de Leidse universiteit werd hij oak huitengewoon hoo^aar en

daamaast gaf hij tal van redevoeringen [Oratio II en III). Maarde vrijdenkerij werd Geulincx

niet in dank ajgenomen en hij leefde er in grote armoede. Op 20 november 1669 stierfhij aan de

pest. Flam vist de vrijdenker-filosoof al eens op in zijn werken en schreefer een boeiend essay over,

maar gaf de vrijdenker pas een echteplaats in zijn geesteskind 'Wbordenboek van Bel^che enNederlandse Vrijdenkers' of het 'Vrijdenkerslexxcon'."

let wel: de Van de Wervestraat is een hele brede laan, een bi)na ongewone straat,

llJ

net zoals de andere straten in deze buurt van de kaalen. Waarom zo breed? Omdat voor

het tijdperk van de auto de magazi)nen en pakhuizen In deze buurt gelegen waren.De weg- en toevoer van alle middelen gebeurden met paard en kar en cm deze laatstegemakkelijk te laten manoeuvreren waren daadwerkeiijk brede lanen nodig. Vandaar!Paul Van Ostaijen was van deze noordeliike wijken van de stad, grenzend aan de haven,zodanig gecharmeerd dat hij er in 1916 een gedicht over schreef (Uit de bundel Het Sienjaal):

"Nieuwe liefdeDaar goat mijn nieuwe liefde ivaar noordwaarts der stad

de straten saamlopen op dokken, stroom, kanalen en stapelhuizenen zich weer in eindeloze dokken splitsen en verbreden, 'i land in.

Alles is nieuw nu, door deze zomer, de onbekende stratendragen namen van rivieren en vati landeii, ook van steden;

alles is zo tastbaar wezenlik, spijts het vaag suggesdeve van die namerij.

Rijpt nu zang om het geluk dat lacht uit de stapelhuizenspeelt over de blinkende rails van de spoorweg

de ijzcren bruggen en de elevators. Mijn nieuw geluk brandt.

En's avonds zegepraah het geluk in de hoog ijl-gele globes,boven de spoonueg en aan het station; het geluk klingelt

uit een danszaal en verovert de ganse straat.

Het geluk is tusseti de lippen van dit kind en de gepletterde kers,gelijk het is tussen de kerselippen van mijn lief

en van uw lief, o jonge man die ginds gaat, o breeder, mijn gelijke.

Het geluk is een dwaze maagd die zich laat zoenendoor elke, sterke, jonge man.

Paul Van Ostaijen, juli 1916"

(opnieuw)

SINT JANS PLEiN

(Recfits)

VONDELSTRAAT

(oversteken en even links volgen)

ITALIELEI

(rechts)

VAN BOENDALESTRAAT

(links)

KORTE WINKELSTRAAT

. nummer 22: Toen Fiam in Buchenwald zat, zou volgens de joodse getuige Sterngold zijnvrouw julia Isbutsky hier ondergedoken geleefd hebben. Het was een zwaar bewaakt huis,

want de vrouw van de benedenverdieping zou een relatle gehad hebben met een SS-offlcier.

Veiliger kon Julia dus niet zitten. Zoontje Henri zou in die periode ondergedoken zijn in

Kalmthout.

OSSENMARKT

. klooster kapudjnen: hier is het goed om

even te verpozen of naar geestelijke adem

te happen in het tamelijk onbekende

(en dus onbeminde) begijntjeshof.

. maar de Ossenmarkt is vooral bekend

van de studentendopen van de nabijgelegen

Universiteit Antwerpen.

(links boven de Ossenmarkt)

PIETER VAN HOBOKENSTRAAT

. hier loop je eventjes voorbij nummer 9 onder de

^ ̂ O.L.Vrouw der Eenzaamheid (B.V.O.) door of 'NuestraSenora de la Soledad' (1691). Eenzaamheid.

Een veelbesproken thema van Leopold Flam,

a 5. ^ Zie ookzijn boek'De Eenzaamheid', Acco, 1979.*^01 de jaren 70 een veelbelovende

kraamkliniek, maar heden een rusthuis waar de moeder

van Panamarenko Is gestorven nadat jan Hoet er met

de kunstenaar eerst (met veel lawaal) op bezoek kwam.. hier ligt de UFSIA Antwerpen of slnds dit academiejaar

tie stadscampus, maar ook het territorium van de jezuTeten.een bezoek waard tijdens Open Monumentendag

(werken van Fred Bervoets en jan Cox).

KONINGSTRAAT ennoorrechtsKEIZERSTRAAT

4 B! 9fi ' ]T^ • direct op de hoek zat elndi I ^ UJI jaren 20 Leopold Flam met

if . m ^ IBB T Herman Isbutsl^, de broer van^ I : ^ jH U zijn latere vrouw julia, en MozesJ ^ ||ji^ 131 M Knoblauch samen op een kamer.^ ff n 0SCI i In '■ Ceen van hen v/as student,I ̂ ' 9 Mozes en Herman werkten,- I —L to ^ Flam glng naar de leeszaal en las<1^1 B||, ra| n I en schreef'thuls'. In die perlode- ̂AFI « ■ zocht hi] vaak zijn moeder op.

'I M, J Herman I. is tijdens WOll als lid- zou

hebben

voor de Russen - terechtgesteld.. volgens een getuigenls van j. Stemgold volgde hij samen met Flam, in de eerste helftvan de jaren 30, avondcursussen in zowel de Tachkemoni-school als in de stadsschool aande Quellinstraat nummer 31. Toen al was Flam in de ban van de Criekse fllosofie.Uitelndelijk behaalde Flam hoogstwaarschijniijk door zelfstudle en/of door voorbereidende

cursussen in de Quellinstraat zijn diploma voor de Centrale Examencommissie. Een diplomadat hem toegang verschafte tot de universiteit in Cent. Toen hi] er aan zijn eerste kandidatuur

begon, was hij wel enkele jaren ouder dan zijn jaargenoten.

. In oktober 1934 - het jaar dat zijn vader Herman (1874-1934) stierf - begint Flam zijn

eerste kandidatuur Wijsbegeerte, maar niettegenstaande zijn schitterend resultaat, schakelt

hij over naar 'Geschiedenis'. Hij studeert af in 1938.

. als student aan de universiteit is Flam reeds gehuwd met julla Isbutsky! Hij pendelde

dagelijks heen en terug naar Cent. Volgens een niet-gedateerde brief van jorls Blancquaert,een medestudent, werkte Flam nog eike avond in Antwerpen om zijn studies te bekostigen.

. in 1939-1940 wordt licentiaat Flam al aangekondigd met een eigen iessenreeks in de

Arbeidersvoikshogeschool: 'De moderne wijsbegeerte'. Flam voorzag veel Schopenhauer,

Nietzsche en Bergson. En nog veel later... in oktober 1956 geeft 'professor' Flam zijneerste inaugurele les aan de ULB in Brussel.

(omdraaien, even teruglopen en eerste links)

GRATIEKAPELSTRAAT

(links)

BLINDESTRAAT

. tegenover kunstenaarsmaterialenwinkel De Distel, nummer 14 - met slagboom afgesloten:

de academic uit de 19de eeuw op de plaats van het voormallge minderbroederskiooster

(vandaar Minderbroedersstraat en «

Minderbroedersrui even verderop).

Hier was tot een heel eind na de ooriog de

stedelljke uitleenbibliotheek gevestigd.

-A.I

Fiv; y

De Volksbibliotheek waar Flam zijn Latijnse

en Criekse boeken regelmatig zat op te eten,

staat er nog. Hier was zijn 'eiland der gelukzaligen'

zoals hij het al eens noemde In zijn dagboeken.

. het Is ook in dit complex dat Van Gogh

ooit tekenles kreegl

(rechtdoor - pleintje en dan links)

MINDERBROEDERSSTRAAT

. nummer 22: AMVC-Letterenhuis waar Leopold Flam zijn professioneel en persoonlijk archief

van 1925 tot 1982 in bewaring heeft gegeven. Het wordt er bewaard onder het dossiernum-

mer F3007. Deze 'schat' van Leopold Flam bevat 125 goedgevulde mappen met honderdenwerk- en dagboeken, manuscripten allerlei, essays, aantekeningen, termen, verhalen, lesvoor-

bereidingen, bljdragen voor tljdschrlften, brieven, krantenknipsels, herschreven boeken,

toneelstukken en noem maar op... Deze schat aan informatie ligt er (voorlopig nog) onderembargo. Het staat vast dat het een onuitputtelijke bron is voor toekomstig, fllosofisch,

antropologisch en puur historisch onderzoek.

. AMVC-Letterenhuis

Minderbroederstraat 22, 2000 Antwerpen

www.antwerpen.be/cultuur/amvc

Tel: 03 222 93 20

a mvc@cs. a ntwerpen. be

(te bereiken met tram 2, 3, 4, 7, 8,10,11 en 15 - bus 9,18, 25 en 26.

. begin WON zocht Flam er Schmook op, de conservator met wie hij waarschijniijk

al de eerste afspraken maakte om persoonlljke werken in het archief op te bergen.. volgens de gedenkschrlften van Schmook, kwamen Flam en nog enkele andere joden

ten einde raad 'hier' hun licht opsteken. Flam kende Schmook wellicht van de

Arbeidersvolkshogeschool in de Quellinstraat - met Flor Mielants als directeur -

die er bibliotheekwezen doceerde.

. in het bruine cafe 'De Berenbak', pal tegenover het AMVC-Letterenhuis, kan je gezellig

rusten en voor een prikje een lekkere snack eten.

(einde derde wandeling)

INTERMEZZO"... nooit verzaken,

zelfs indien de nacht volledig isdoorstappen,

al is het ook tastend

steeds doorstappen..."

Leopold Flam

NawoordKeerde Leopold Fkim dan nooit meer terug naar Antwerpenl

Jawel, nog twee keer met het vuur van een vulkaan. Een eerste

keer met de zaak Hiiysmansl

In 1965 snelde Flam zijn vriend CamiUe Huysmans te hulp,

die als hijna 94-jarige nog een zetel opeiste bij de destijdseBSP met als sterke voorzitter Jos Van Eynde. In de boeiende

biograjie 'Het enfant terrible Camille Hitysmans, 1871-1968'

schrijft auteur Jan Hunin: "De brug tussen het extreem-links

en Hitysmans werd gelegd door Leopold Fbm. Flam was lid

van de BSP, maar hij vond wel dat zijn partij niet progressief

genoeg was. Om een linkse doorbraak te jorceren kon volgenshem Hitysmans als boe^eeld dienen. Via mond-tot-mond-

reclame werd een aantal jongeren opgetrommeld om bij

Hitysmans huis te vergaderen. Gewoonlijk woonden ook

Frangois Cleeren, Hitysmans chauffeur, en Leopold Tiest,

zijn postbode, de bijeenkomsten in de woonkamer van hetmime appartement aan de Bel^lei bij. Huysmans zelf bleef

liever in zijn leeskamer zitten. En als hij dan toch eens de

salon kwam binnenschoffelen om zijn bezoekers te groeten,

had hij het meestal niet over de verkiezingen. Hij ging bijvoor-

beeld op een grate kist zitten om te vertellen dat daarin nog

wapens voor Stalin hadden gezeten. Ook zijn vrouw Ida, dieervoor zorgde dat de bezoekers wat te drinken kregen, bemoeide

zich niet met de discussies die zich in de woonkamer afspeelden.

Maar de afzijdigheid van Huysmans en zijn vrouw kon de

rest van het gezelschap niet afschrikken. Er werden plannen

gesmeed om met een aparte lijst naar de verkiezingen te gaan."

Bij de verkiezingen van 1965 sleepte de 93-jarige Huysmans

bijna vijftienduizend stemmen in de wacht, maar toch geraakte

Huysmans niet aan zijn Kamerzetel. Hij kwam ongeveertienduizend stemmen te kortl Zijn droom om de eerste honderd-

jarige in het Bel^che parlement te warden, gng in rook op.

BiograafHunin: "Zelfs de verkiezingsnederiaag deed Hi^smansniet helemaal van het politieke toneel verdwijnen. Eerst was

er een po^ng van Flam om hem opnieuw in de BSP te lanceren.

Om Van Eynde over de brug te halen, heweerde hij dat de

geest van Hi^smans nog zo helder was als tien jaar geleden.

Hij geloojde dat rond Huysmans eenheid in het Bel^chsocialisme hersteld kon worden. Flam had gehoopt dat er na

de zware verkiezingsnederlaag - de BSP was acht procent

achteruitgehoerd - hij de sodalisten iets aan het bewegen was.

Maar Jos Van Eynde was oak niet van ̂ teren: 'Ik vraag mij

af hoever de koppigheid van deze hoogbejaarde grijsaarden de slechte raad van zijn zogeheten vrienden Fli^smans

zullen drijven op de weg naar de zelfvemieti^ng van zijn

formidabele historische jiguur.' De brief van Van Eynde deed

Flam terugkrabbelen. Vanaf dat moment liet hij zich aan de

Bel^elei, waar Hitysmans woonde, niet meer zien."

Be^n jaren 70 herontdekte Flam de stad Antwerpen en stichtteer zijn Auroraschool. In de Lange Leemstraat in de joden-

wijk legde hij de kiemen van een filosofische kring die vandaagnog altijd existeert in Antwerpen, maar in de jaren 80 ook

uitbreiding kreeg in Bntssel Beide Aurorakringen bieden elk

academisch jaar een waaier van filosofische voordrachten aan.

Meer informatie: Aurora Antwerpen, Mutsaardstraat 20,

2000 Antwerpen; Aurora Brussel, Van Arteueldestraat 161,

1000 Brussel.

Wie nog aanvullende en/of rechtzettende informatie kan verstrekkenmet betrekking tot Leopold Flam tijdens het interbellum en over de wandelingenin Antwerpen, is welkom op het redactieadres van Forum+, Crotestraat 129in 3540 Herk-de-Stad of info@leopoldlaarmans.be

De gidsVic Van den Eyndenisinjuni

1940 geboren In Antwerpen.

Hij woont nu in Merksem.

Oe uilgave van het boek

'Naar de dageraad' van Leo

pold Flam zorgde ervoor dal

hij in het AMVC-Letterenhuis

in Antwerpen het archiel van

de Vlaamse filosoof Flam

aansneed. In het voorjaar van

2000 ontmoette hij Leopold

Laarmans tijdens een activiteit

van Aurora-Antwerpen.

SIndsdien isereen hechte

vriendschap tussen de twee

Flam-vorsers die elkaar met

deregeimaat van de klok ont-

moeten In en rend het AMVC-

Letterenhuis in Antwerpen.

Jj) STATION MEIR

antwerpen

34

Geraadpleegde werken

• Belgie 1830-1980, Jo G6rard - Heideland Hasselt, 1980

• De joden van Antwerpen, Ludo Abicht - Hadewijch, 1996

• De joodse keuken, achthonderd authenlieke recepten uil de diaspora,

Claudia Roden - uitgeverlj BZZT6H, 2002

• Een eeuw joods leven, Martin Gilbert - uitgeverlj TIRION, 2001

• Eeuw in beeid, Met archlef van Gazet van Antwerpen tussen 1900 en 2000 -Standaard Uitgeverlj, 1999

• Geschiedenis van de Antwerpse slraatnamen, Robert Vande Weghe -

Mercurius Antwerpen, 1977

• Met enfant terrible Camiile Huysmans 1871-1968, Jan Hunin - Meulentioff/Kritak, 1999

• Met Sienjaal, Paul Van Ostaijen

• Joden, identiteit en karakter van een voik, Arttiur Hertzberg, Aron Hirt-Manheimer -

Ambo-icarus, 1998

• Kroniek van Belgie - Standaard Uitgeverlj, 1991

• Manuscript 'De niet-gehuldigde Flam.. (een eerste biografische schets van

de 'Antwerpse' periode van Leopold Flam, 1912-ca. 1950) door Vic Van den Eynden,Laarsebaan 348,2170 Antwerpen, april 2000

• Manuscript 'Naar den Morgen', Leopold Flam - bewaard in tiet AMVC-Documentatiecentrum

in Antwerpen, getypte versie in het Nederiands van vdbr 1947

• Naar de dageraad, Leopold Flam (eindredactie Hubert Dettiier) - VUBPress, 1996

• UW-info, 21ste jaargang nummer 5. september-oktober 2004... of Tijdschrift van de

Unie Vrijzinnige Verenigingen, Brand Wtiitlockiaan 50 in 1200 Sint-Lambrechts-Woiuwe -verantwoordeiijke uitgever: Mictiei Magits (www.uvv.be of 02 735 81 92)

• Vrijdenkersiexicon I (Woordenboek van Beigisctie en Nederlandse vrijdenkers),Hubert Dettiier en Hubert Vandenbossctie - VUB, 1979

Forum+ m 2004

r 21

De Bezinning,Leopold Laarmans

^"22

De Beweging metbewegingsfiiosoofLeo Herrebosch

r 23

De Wandeling,met Flam in Antwerpen

r 24

De Rede met

filosoof Eddy Borms

Colofon

Website

www,leopoldlaarmans.be

Redactieadres Forum+Grotestraal 129,

3540 Berbroek

lnfo@leopoldlaarmans.be

Vormgeving / WebheheerEvanama, Hasselt

Eindredactie

Peter Vanmierlo.journalist-criminoloog

MedewerkersVic Van den EyndenJosiane Maes

Jos Liebens

Strips/cartoonsKim Duchateau, Zoutleeuw

Teksten en gedichienZijn, tenzij anders vermeld van de handvan Leopold Laarmans.Hij is in zyn dagelijks levenjournalisten vader van twee klnderen.

Vic Van den Eynden

Opiage250. Forum+ is gratis en wordtexclusief verstuurd near individuen

die naar mijn mening nog een eigenstem hebben in deze maatschappij,die bestaat uit slaapwandelaars,verkleurde individuen en onnozelen

die erop los leven in een dolce vita.

Graag eindig ik

met de zeventiende-eeuwse

gewoonte bij geleerden

om hun welwillende lezer

geluk te wensen:

Vale Lector benevole,

utere, si placet,

his nobiscum omniaque

feliciter age.

PS

duik er eens 1N.^

Verantwoordelijke uitgever: Leopold Luyckx, Doornenboomlaan 10,3945 Oostham. Afgiftekantoor; 3560 Lummen.