De Tweede Wereldoorlog in Rhoon enPoortugaal

De oorlog breekt uitOp 10 mei 1940 brak de oorlog uit. Hetwas ’s morgens vroeg, om ca. 4 uur, maarhet begon al licht te worden. Bovenvliegveld Waalhaven waren lichtsporen tezien en er was veel lawaai van vliegtuigen.

Het leven gaat doorDe eerste tijd waren de mensen erg bang.Later “wende” men aan het lawaai en hetschieten. Toch waren er mensen die eensimpele schuilkelder voor zichzelfmaakten. Voor de kinderen werd de oorlogook een spel, de bombardementenwerden nagespeeld met de blokkendoos.’s Nachts werd er vaak geschoten. In hetbegin ging je uit bed om te wachten wat ergebeurde, maar later sliep je gewoondoor.

Leven onder de DuitsersIn januari 1941 werd iedere Nederlanderboven de 14 jaar verplicht een persoons-bewijs bij zich te dragen. Het wasverboden ’s nachts op straat te zijn.Straten, die vernoemd waren naar ledenvan het koninklijk huis, kregen een anderenaam. De Julianastraat in Poortugaal werdDwarsstraat en de Wilhelmina(Geeve)straat werd Dijkstraat genoemd.De Duitsers waren gevoelig voorprotesten. Zo kon jebeter geengoudsbloemen inde tuin hebben,wat werd gezienals eendemonstratie voorhet koningshuis.

Alles op de bonAl in juni 1940 werd voor de eerstevoedingsmiddelen distributie ingesteld.Ieder gezin kreeg bonnen voor bepaaldeproducten, die je bij de aankoop van hetproduct moest inleveren. Dit om ervoor tezorgen dat schaarse artikelen eerlijk onderde bevolking verdeeld werden. Ook gas en elektriciteit werdengerantsoeneerd en vanaf eind 1944 tothalf 1945 was er helemaal geen gas ofelektriciteit meer.

HamsterenOmdat veel producten niet meer ofmoeilijk te krijgen waren, werd door veelmensen gehamsterd, om nog iets tehebben als de tijden nog slechter werden. Na de oorlog kwamen er nog veelongebruikte voorraden tevoorschijn.

VerduisteringAls het donker werd moesten de huizenverduisterd zijn, er mocht geen licht naarbuiten schijnen om de geallieerdevliegtuigen te misleiden. De ramenwerden afgeschermd met verduisterings-papier of –gordijnen.Later (1944) was er geen elektriciteit. ’s Avond verlichtte men de huizen met eendrijvertje, een bakje olie met een pit erindie aangestoken kon worden. Ookgebruikte men de fiets, achterwiel van degrond en de dynamo aan het achterwielom ’s avonds nog iets te kunnen doen.

RN10-8-1944

Wat konden de Duitsers gebruikenIn 1941 werden de inwoners vanNederland verplicht om koperen, loden,tinnen en nikkelen voorwerpen in televeren, die in Duitsland werden gebruiktvoor de oorlogsindustrie.In 1942 werden in Den Haag enRotterdam fietsen gevorderd. Later ook inandere steden. Eind 1942 moesten de(bronzen) kerkklokken worden ingeleverd.De Duitsers vorderden o.m. fietsen, auto´sen paarden.

-1-

Er werden mensen opgepakt en naar eenconcentratiekamp gestuurd, b.v. voorillegaal slachten en voor het achterhoudenvan zaken die gevorderd waren, zoalsradio´s en fietsen. Ook het luisteren naarde Engelse radio of Radio Oranje (deNederlandse radio die uitzond vanuitLonden) en het bezit van illegale bladenwas streng verboden.De Duitsers hadden arbeidskrachtennodig, dus werden de Nederlandsemannen tussen 18 en 50 jaar verplicht omin Duitsland te werken. Als je probeerdete vluchten werd er op je geschoten.In oktober 1944 moest ieder Nederlandsgezin textiel ter waarde van fl. 72,50inleveren. Als je niets inleverde, riskeerdeje huiszoeking door militaire instanties.

NSB Nationaal SocialistischeBeweging)NSB-ers waren leden van de NationaalSocialistische Beweging, die stondenachter de Duitsers.Voor de oorlog was het crisistijd in Europaen er was veel werkloosheid. In Duitslandbegon het onder Hitler beter te gaan metde economie - er was veel werk in deoorlogsindustrie. Veel mensen vonden dathij het goed deed en werden daarom lidvan de NSB, in de hoop dat het inNederland ook beter zou gaan. Maar zij vergaten dat Hitler ookverantwoordelijk was voor deJodenvervolging en de vervolging vanZigeuners, homo’s, en andere groepenmensen die afweken van het “normale” enalle doden die dit tot gevolg had.

De JodenvervolgingIn oktober 1940 werden de eerstemaatregelen afgekondigd tegen de joden.Eerst werden ze ontslagen uit alle ambten,daarna mochten ze niet meer in openbaregebouwen komen. Kinderen mochten nietmeer naar school, studenten niet meerstuderen. Daarna moesten ze een gelestoffen ster op hun kleren dragen en inhun persoonsbewijs stond een dikke J.Tot slot werden ze opgepakt enweggevoerd, eerst naar Westerbork envandaar naar concentratiekampen inDuitsland, waar miljoenen joden zijnomgebracht.

In Rhoon en Poortugaal woonden geen ofweinig joodse mensen. Elisabeth de Wolf(28-2-1908) werkte als administratievekracht op Maasoord sinds 1930. Ze werdals joodse in de oorlog door de Duitsersontslagen ingevolge het besluit van 1-3-1941. Aanvankelijk werd zij op wachtgeldgezet. Later is zij via Apeldoorn naar hetconcentratiekamp Westerbork gestuurd.

De HongerwinterIn het westen van Nederland sterven50.000 mensen aan voedselgebrek.Op het platteland had je nog wel te eten.Voornamelijk aardappelen, bonen enerwten, die vaak zo oud waren dat zeurenlang moesten koken om gaar teworden. Er werden suikerbieten gekooktom er suikerstroop van te maken. Mensenin de stad hadden het moeilijker. Als hetkon gingen ze naar familie op hetplatteland waar nog wel iets te eten was.Er waren geen (steen)kolen meer om dekachel te stoken en men probeerde opallerlei manieren aan hout te komen. Zoging men hout kappen in de grienden, datzo nat was dat het nauwelijks konbranden. Durfals gingen er ’s nachts op uitom stiekem bomen te rooien en teverzagen tot brandhout.Dit moest wel in het geheim gebeuren,want als je gepakt werd kon je naar eenconcentratiekamp gestuurd worden omdatje gestolen had.

-2-

Het verzetDe heer Leen Bos, oud-verzetstrijder,vertelt wat er in de oorlogsjaren zoal doorde Verzets-beweging in Poortugaal isgedaan.

"Het eerste jaar in 1940 was er nog nietzoveel tegenstand, maar toen de Duitsersmensen gingen oproepen om in Duitslandte gaan werken in de oorlogsindustrie,kwamen de mensen in opstand. Ook demilitairen die uit krijgsgevangenschap naarhuis waren gestuurd werden weeropgeroepen. Dat had tot gevolg dat veelmensen probeerden om vrijstelling tekrijgen of probeerden onder te duiken.

Om hulp te bieden aan mensen diemoesten onderduiken is de “LandelijkeOrganisatie voor hulp aan Onderduikers”ontstaan, de L.O. De L.O. zorgde vooronderduikadressen en voor bonkaarten engeld om de onderduikers te eten te gevenen hielp Engelse piloten weer terug tekeren naar Engeland.

Een voorbeeld van hoe gevaarlijk het was.Ik kreeg opdracht om Jan van den Berg uitSpijkenisse over de Oude Maas tebrengen die in Poortugaal de nacht haddoorgebracht om de begrafenis van zijnvader bij te wonen. Omdat ikzelf eenopdracht had om in Dordrecht eenkarweitje uit te voeren, heb ik toen mijnbroer Peet ingezet om Jan over tebrengen. In de griend op de Zalmplaathadden wij een boot liggen. Peet vertrokdaarvandaan met zijn passagiers naarHekelingen. Toen ik een paar uur laterterugkwam werd mij verteld dat er van deZalmplaat geschoten was door eenpatrouille van de Duitsers. Ik kon nietoversteken, dus heb ik moeten wachtentot de avond. Toen ik aan de overkantkwam vond ik Peet op de Berenplaat meteen paar onderduikers. Peet, met eenrode zakdoek om zijn knie, was geraakt.Maar Jan had het niet overleefd, hij hadeen kogel in zijn borst gekregen."

Ook in Rhoon werd een afdeling van deL.O. opgericht. De leiding van de L.O.slaagde erin jongeren te vinden, dewerkers, die bereid waren de strijd met de

vijand aan te gaan en onder hun leiding tewerken.

Zij propageerden het verzet tegen deDuitsers: geen werk te doen voor deDuitsers en degenen die werk weigerdente helpen onderduiken, onderduikadressente vinden, vrouwen van onderduikers metgeld bij te staan, geld in te zamelen,kortom alles te doen om de maatregelenvan de Duitsers te laten mislukken.

Het verspreiden van het illegaalverschijnende nieuwsblad "Trouw" enandere illegale bladen was ook een taakvan het verzet .

Met de onderduikers werd ook door dewerkers het contact onderhouden. Zijmoesten van bonkaarten en valsepapieren worden voorzien.

In Rhoon heeft de L.O. steeds veel steungehad van de burgers. Als de L.O. voorplotselinge problemen kwam te staan,werd nooit vergeefs een beroep gedaanop de bevolking.

De herfst en winter van 1944-45 is ergmoeilijk geweest door het voortdurendegebrek aan eten. Onderduikers moestensteeds verhuizen, omdat de gezinnenwaarin zij waren opgenomen zelf geeneten meer hadden.

Aan het eind van de oorlog werden deL.O.'s gevraagd de BinnenlandseStrijdkrachten te organiseren, die een rolzouden krijgen bij de bevrijding vanNederland. De BinnenlandseStrijdkrachten werden voorzien vanwapens, die door de Engelsen werdengedropt en door de L.O. werdengedistribueerd. Vervolgens werd er doorgroepjes geoefend in de vrijstaandescholen, in een boerderij of in de filmzaalvan café Courzand op Heyplaat bij Arieden Toom. Op een zeker moment is Arieden Toom door de Duitsers opgepakt,omdat hij Duitse soldaten heeft latenonderduiken. Een paar dagen later is hij bijde Oostmolen in Rotterdamdoodgeschoten.

-3-

Hoe was het in PoortugaalAanvankelijk waren de mensenopgewonden, oorlog hadden zij nog nooitmeegemaakt. De Duitsers namen na eenpaar dagen de openbare school en dechristelijke school in beslag om desoldaten onder te brengen. Zemarcheerden zingend door de F. v.d.Poest Clementlaan. De Ortskommandantzat in het huis F.v.d. Poest Clementlaan47.

1941. Burgemeester F. van der Poest Clement (2evan links) en de Ortskommandant (3e van links)voor het gemeentehuis in Poortugaal

De gebouwen van Defensie aan deHoogvlietsekerkweg, die enige maandenvoor de oorlog uitbrak warenklaargekomen, stonden nog leeg enwerden ook door de Duitsers in beslaggenomen. De grotere jongens, die inleeftijd niet veel verschilden van desoldaten, gingen kameraadschappelijk metde Duitsers om. Later verdwenen deDuitsers uit het dorp en keerde de rustweer.De schoolkinderen gingen ergens andersnaar school, o.a. was er school in HetDelta Ziekenhuis, wat toen nog Maasoordheette en in de verschillende kerken.

Mevrouw Lien Barendrecht vertelt hoe op11 mei ‘s morgens de eerste tanks op heterf van de boerderij Mariahoeve aan dePernisseweg stonden. Soldaten werden ingekwartierd in deboerderij. De kamer werd gevorderd.

Overal waren soldaten. In de polderwerden hopen munitie neergezet.Na een week vertrokken ze weer, metmedeneming van de tafel en de stoelen uitde kamer.

NSB (Nationaal SocialistischeBeweging)In Poortugaal was veel armoede onder dekleine boeren. Er waren veel mensenNSB-er. ’s Avond liepen ze te marcherenen te zingen, net als de Duitsers. Zeintimideerden en als ze er aanleiding toezagen, mishandelden ze mensen.

Vliegtuigen en bommenOp 10 februari 1941 viel een vliegtuigbomin de directe omgeving van de openbarelagere school aan de F. van der PoestClementlaan (waar nu het plantsoentje is).Er waren twee doden te betreuren: Jaapvan Dijk en Plonie Bastemeyer. JaapZevenbergen en mevrouw Spekmanliepen verwondingen op. Notaris J.F.H.Bennink, die in het huis naast de schoolwoonde, verloor hierbij een been.

De bom die naast de openbare lagere school inPoortugaal viel.

In de avond van 19 maart 1941 vielen opde Kruisdijk, de Groene Kruisweg, deSchroeder van der Kolklaan, deWerkersdijk en de Parallelstraat eenaantal vliegtuigbommen, die veelvernielingen aanrichtten. Het warenwaarschijnlijk Duitse bommen uit eenvliegtuig dat bij een luchtgevecht inmoeilijkheden was geraakt.

-4-

Op 1 augustus 1942 stortte een vliegtuigneer in Poortugaal. Het vliegtuig boordezich in de dijk nabij de boerderij die aan deKruisdijk/Molendijk (bij het Metrostation)stond. Hierbij viel brandende benzine ophet rieten dak van de boerderij, waardoordeze geheel afbrandde. Er waren geenslachtoffers, behalve de bemanning vanhet Duitse vliegtuig.

In 1994 had men plannen om eenkantoorgebouw te bouwen op de plaatswaar het vliegtuig was neergestort. Bijgraafwerkzaamheden stuitte men oprestanten van het vliegtuig. Debergingsdienst van Defensie enExplosievenopruimingsdienst groevenvervolgens de resten van het vliegtuig uit.

In 1943 kwam een aantalvliegtuigbommen willekeurig in dePoortugaalse polders terecht, o.a. nabij deDuifhuisweg.

In 1944 is een Engelse jager neergestortin de Zwaardijkpolder (achter de Oud-Rhoonsedijk), die een grote krater maakte.De Duitsers hadden de plaats niet afgezet.Schooljongens konden er op zoek gaannaar munitie, wat een gevaarlijk spelletjewas.

Het laatste oorlogsjaarDe Duitsers hadden op vrijliggendeweilanden (b.v. in de polders Kijveland enGrijpland en op de wei naast deDefensiegebouwen aan deHoogvlietsekerkweg en de feestwei aande Kerkstraat in Poortugaal) palengeplaatst om het landen van parachutistenen vliegtuigen te verhinderen, de zg.Rommelasperges. De palen konden goedgebruikt worden als brandhout en daaromhadden de Duitsers een verplichte“palenwacht” ingesteld, die diefstal moestverhinderen.

Er was gebrek aan alles. De heer IzakKonings vertelt hoe hij in Rotterdam naarschool ging op de fiets met anti-klapbanden. Dat waren banden die vanmassief rubber gemaakt werden uit oudeautobanden. Ze werden met een ijzerenniet aan elkaar gemaakt. Vaak gebeurdehet dat op weg naar school de niet loslieten je verder moest gaan lopen.

Gevallenen tijdens de oorlogIn Poortugaal zijn, behalve de tweeslachtoffers van de bom die bij de schoolviel en de Joodse dame van Maasoord,geen slachtoffers gevallen. In de nasleep van de TweedeWereldoorlog werd nog in Indonesiëgevochten om de onafhankelijkheid vanIndonesië en in het begin van de jaren ’50in Korea. Bij deze acties vonden 4Poortugalers de dood.

-5-

Hoe was het in RhoonDe heer Roel Dubel vertelt: "Ik was 8 jaarin 1940 toen de oorlog uitbrak en woondeaan de Oud-Rhoonsedijk en ging op dechristelijke school, die stond aan deRijsdijk, aan de rechterkant (vanaf hetdorp), ongeveer tussen de Kleidijk en hetGhijseland.Op 10 mei 1940 brak de oorlog uit. Hetwas ’s morgens vroeg, om ca. 4 uur, maarhet begon al licht te worden. Bovenvliegveld Waalhaven waren lichtsporen tezien en er was veel lawaai van vliegtuigenenz. Moeder zei: “het is oorlog” en ikmoest huilen. 10 mei was op vrijdag. Er was toen geenschool en op zondag was er ook geenkerkdienst. De dinsdag erop werdRotterdam gebombardeerd. Vanaf deRhoonsedijk was richting Rotterdam eenenorme witte bol van rook te zien."

Bij het uitbreken van de oorlog lagen er bijhet Kasteel van Rhoon Nederlandsesoldaten, die er sinds de mobilisatie in1939 gestationeerd waren.

De Duitsers namen de plaats in van deNederlandse soldaten bij het Kasteel vanRhoon. In het voorbos links bouwden zijbarakken voor de manschappen en rechtseen keuken en eetzaal. Er waren ookDuitse soldaten of officieren bij mensen inhuis ingekwartierd. Zij bleven daar tot 6juni 1944, toen de invasie van degeallieerden in Frankrijk plaatsvond. De

Duitsers moesten toen naar Frankrijk omte vechten.

De christelijke school aan de Rijsdijk werdin beslag genomen. Tegenover de schoolbevond zich een weiland waar tijdens demobilisatie Nederlandse zoeklichtenopgesteld stonden.

De schoolkinderen moesten naar deopenbare en de katholieke school, waarze in ploegen les kregen: je ging of ‘smorgens, of ‘s middags naar school. DeDuitsers voerden gymnastiekles op schoolin, maar er was geen gymlokaal en ookgeen toestellen en zo. Dus gingen dekinderen in het gymuur naar buiten omspelletjes te doen.

Aan de Dorpsdijk staat villa “Johanna”,waar de familie Den Hollander woonde. Zijwaren niet thuis toen de oorlog uitbrak enhun huis werd ingepikt door de Duitsersdie er de Ortskommandantur (plaatselijkhoofdkwartier) in vestigden. Zij maakteneen gat in het dak waar een mitrailleurwerd geplaatst.

-6-

In de Zegenpolder hadden de Duitsersluchtdoelgeschut neergezet om op degeallieerde vliegtuigen te schieten.

Na 6 juni 1944 waren de Duitsers naarFrankrijk gestuurd om tegen de invasievan de geallieerden te vechten. Debarakken bij het Kasteel werdenafgebroken. Toen ze na enige tijd weerterugkwamen, vorderden ze de scholenom de soldaten te legeren. De kinderenging nu in de kerk naar school. Vierklassen tegelijk, ieder in een hoek van dekerk. Er waren ook geen leermiddelenmeer. Ook waren Duitsers gelegerd inverschillende boerderijen.

Het laatste oorlogsjaarIn de winter van 1944-45 hebben deDuitsers de Zegenpolder en hetBuytenland van Rhoon onder water gezetom te verhinderen dat de geallieerdevliegtuigen of parachutisten hier zoudenlanden.

In de hongerwinter werd van suikerbietenstroop gekookt. Eerst werd de bietgewassen en tot pulp vermalen, daarnawerd de pulp gekookt en uitgperst. Hetsap werd ingekookt tot suikerstroop.

Twee jongens uit Rhoon bezig met het maken vanbietenstroop.

Het drama van RhoonIn Rhoon vond op 11 oktober 1944 eenvreselijke gebeurtenis plaats ter hoogtevan de vlasfabriek aan de Rijsdijk, nu opde plaats van het Distripark Eemhaven.De dag ervoor waren twee Duitse soldatenbij een Nederlands gezin op bezoek. Opde Rijsdijk liep een van de soldaten tegeneen draad die onder stroom stond en werdop slag gedood.

Zeven mannen uit de Rijsdijk werden alsrepresaille opgepakt en in een school inHoogvliet opgesloten. Twee van demannen werden vrijgelaten en de anderenbracht men, samen met de directeur vande vlasfabriek en een arbeider naar deplaats van het ongeval. Daar gaf de Duitseluitenant Schmitz opdracht om de zevenmensen zonder vorm van pardon dood teschieten. Ook werden zes woonhuizen,een elektrisch gemaal en een zinken loodsin brand gestoken. In 1950 is Schmitz inRotterdam veroordeeld tot 14 jaargevangenisstraf, waarvan hij er zevenheeft uitgezeten.

In de eerste dagen van de oorlog is deRhoonse soldaat D. de Haan bijoorlogshandelingen nabij Delftomgekomen. Er is een straat naar hemgenoemd.

Gesneuveld in Nederlands IndiëBij de strijd om de onafhankelijkheid vanIndonesië zijn ook soldaten uit Rhoonomgekomen. Naast de Hervormde Kerkvan Rhoon is een gedenksteen geplaatstmet de namen van L.G. Molenaar en P.Groenenboom, beiden omgekomen Indië-militairen.

Jaap Louwerens, naar wie het plein tussende Julianastraat en de Dorpsdijk isgenoemd, is in een concentratiekampomgekomen. Hij is opgepakt i.v.m.ondergrondse studentenbeweging. Defamilie woonde aan de Rhoonse-Slotsedijk.

-7-

Deze lesbrief is tot stand gekomen opbasis van de in de Oudheidkameraanwezige documentatie en door middelvan gesprekken met mevrouw L.Barendregt-Pons en de heren L. Bos, R.Dubel, I. Konings, A. Beukelman en K. van Pelt.

-8-