DE SKOON BYSIN IN AFRIKAANSE KRANTENTAAL: VOORKOMEN...

DE SKOON BYSIN IN AFRIKAANSE

KRANTENTAAL:

VOORKOMEN EN PARAMETERS

De skoon bysin in kaart gebracht door middel van tweeledig

corpusonderzoek en een distinctieve collexeemanalyse

Charlotte Braeckeveldt

Scriptie voorgelegd aan de examencommissie tot het behalen van de graad van Master in de

Taal- en Letterkunde – afstudeerrichting: Nederlands – Engels

Academiejaar 2012 – 2013

Promotor: Prof. Dr. Timothy Colleman (Universiteit Gent)

Copromotor: Prof. Dr. Ilse Feinauer (Universiteit Stellenbosch)

De skoon bysin in Afrikaanse krantentaal CB | 2

Voorwoord

Hier is hij dan, twee jaar zinnen analyseren, artikels lezen, werkwoorden en

zinsconstructies bediscussiëren en een lange reis later: mijn masterscriptie. Deze

scriptie zou er niet gekomen zijn zonder een aantal mensen en instituten, die ik

hier dan ook wil bedanken.

Mijn eerste woord van dank gaat uit naar mijn promotor, professor Timothy

Colleman. Zonder uw advies over statistiek, hulp bij het vinden van geschikte

artikels en oprechte interesse in mijn thesisonderwerp zou deze scriptie nooit tot

stand zijn kunnen komen. Verder wil ik ook de Universiteit Gent bedanken om mij

de kans te geven drie maanden onderzoek te verrichten in Zuid-Afrika. Deze drie

maanden hebben mij een dieper inzicht gegeven in het complex samenspel van

de woelige geschiedenis van Zuid-Afrika, haar veelheid aan erkende en niet-

erkende landstalen en het huidige spinnenweb van intermenselijke relaties in dit

prachtige land. Mijn verblijf in Stellenbosch en mijn samenwerking met het

departement Afrikaans en Nederlands was een ware katalysator voor deze

scriptie: niet alleen heb ik zo de toekomst van het Afrikaans vanuit een zeer nabij

perspectief kunnen beschouwen, mijn taalgevoel voor het Afrikaans is in die mate

aangescherpt dat dit zeker een grote factor was in mijn latere analyse.

Hiervoor moet ik uiteraard ook professor Ilse Feinauer en de Universiteit

Stellenbosch bedanken: zonder haar steun en de bijstand van de Maties-

universiteit had deze scriptie er zeker anders uitgezien. In Zuid-Afrika zou ik ook

tot mijn vrienden Charl, Carel en Dirk een woordje van dank willen uiten: door mij

van dichtbij te laten proeven van het leven in Zuid-Afrika en consequent Afrikaans

met mij te praten, heb ik in deze drie maanden pure levenservaring opgedaan.

Baie dankie!


INHOUDSTAFEL

1. Inleiding ......................................................................................................... 6

2. De skoon bysin .............................................................................................. 8

2.1 Formeel: de ‘vorm’ van de skoon bysin ....................................................... 8

2.2 Gebruik ..................................................................................................... 10

2.3 Oorzaken voor het opkomen van de skoon bysin ..................................... 12

3. Methodologie ................................................................................................. 14

3.1 Opzet van het onderzoek .......................................................................... 14

3.2 Het corpus Afrikaans ................................................................................ 15

3.3 Methode kwantitatief onderzoek ............................................................... 15

3.3.1 Keuze en afbakening van het corpus ................................................. 16

3.3.2. De eerste fase van het corpusonderzoek .......................................... 16

3.3.3 De tweede fase van het corpusonderzoek .......................................... 20

3.3.4 De collexeemanalyse ......................................................................... 23

4. Presentatie van de resultaten ......................................................................... 25

5. Analyse van de resultaten .............................................................................. 29

5.1 Interne vergelijking .................................................................................... 30

5.1.1 Werkwoorden die de skoon bysin verkiezen ....................................... 30

1. Formeel ............................................................................................. 31

1. Morfologie: De lengte van het werkwoord ...................................... 31

2. Valentieschema ............................................................................. 32

2. Semantiek ......................................................................................... 34

1. Algemeenheid van de werkwoorden .............................................. 35

2. Formaliteit van de werkwoorden ....................................................... 41

3. Besluit ............................................................................................... 45

5.1.2 Werkwoorden die de dat-bijzin verkiezen ........................................... 46

1. Formeel ............................................................................................. 46

1. Morfologie ...................................................................................... 46

2. Valentieschema ............................................................................. 48

2. Semantiek ......................................................................................... 56

1. Gedetailleerdheid van de werkwoorden ......................................... 56

2. Formaliteit van de werkwoorden .................................................... 59

3. Besluit ............................................................................................... 65


5.2 Externe vergelijking .................................................................................. 67

5.2.1 Kwantitatieve vergelijking ................................................................... 68

5.2.2 Kwalitatieve vergelijking ..................................................................... 69

1. Formeel ............................................................................................. 69

2. Semantisch ....................................................................................... 70

5.2.3 Conclusie ........................................................................................... 72

6. De skoon bysin: een ander perspectief .......................................................... 73

1. Methodologie .............................................................................................. 73

2. Resultaten .................................................................................................. 76

3. Extra: de toekomst van het Afrikaans ......................................................... 79

7. Besluit ............................................................................................................ 83

Bibliografie ......................................................................................................... 84

Bijlages .............................................................................................................. 86


TABELLEN

Tabel 1: Top 76 werkwoorden met absolute frequentie

Tabel 2: Frequenties van de verschillende soorten constructies bij de top 76-

werkwoorden

Tabel 3: De werkwoorden met hun voorkeursconstructie en collostructiesterkte

Tabel 4: Aard van verschillende skoon bysin-werkwoorden bij de besproken

parameters

Tabel 5: Aard van verschillende werkwoorden bij de besproken parameters

Tabel 6: Resultaten opdracht 1 (werkwoorden zonder skoon bysin)

Tabel 7: Resultaten opdracht 1 (werkwoorden met een voorkeur voor de skoon

bysin)

Tabel 8: Resultaten opdracht 2


1. INLEIDING Hoe kan om het even welke taal, in zijn oneindige mogelijkheden en voorkomens,

ooit adequaat beschreven worden? Voeg daarbij een mix van ongeveer elke

nationaliteit ter wereld, met een turbulente geschiedenis en een broeierig heden

en het probleem van het onderzoeken van het Afrikaans met al deze facetten,

wordt duidelijker. De rainbow nation, het kloppend hart van het Afrikaans, voert de

regenboog als teken van zijn (poging tot) integreren van verschillende culturen in

één land. Het symbool van de regenboog zou even goed kunnen staan voor de

talige diversiteit binnen het land: net zoals de kleuren van een regenboog slechts

vaag zijn begrensd, zo beïnvloeden de talen van Zuid-Afrika elkaar op een

intrigerende en indringende manier. De talige diversiteit is echter nog veel

complexer dan het ontstaan van een kleur: meerdere invloeden in verschillende

mate met elk een eigen geschiedenis en culturele significantie zorgen ervoor dat

het beschrijven van een Afrikaans talig fenomeen soms eerder lijkt op het

ontwarren van een kluwen. Een voorbeeld hierbij zou de woordenschat binnen het

Afrikaans kunnen zijn: zo wordt in het boek Grammatica van het Afrikaans door

Verdoolaege en Van Keymeulen de taalbeïnvloeding door middel van

leenwoorden uit vijf talen beschreven. Woorden uit het Khoisan, het Maleis, het

Portugees, uit de Bantoetalen en het Engels. Deze talen beïnvloeden het Afrikaans

in verschillende mate naargelang hun gedeelde geschiedenis en culturele traditie.

In deze scriptie wordt het Afrikaans bestudeerd vanuit een constructieve hoek. De

skoon bysin, een constructie die eigen is aan het Afrikaans, wordt door middel van

een distinctieve collexeemanalyse van naderbij bekeken. De hoofdvraag die in

deze thesis aan bod zal komen, is dan de volgende: hebben bepaalde

werkwoorden een voorkeur voor de skoon bysin? Zo ja, waarom? Ligt het antwoord

in bepaalde formele of semantische factoren van het werkwoord?

De skoon bysin heeft als constructie twee belangrijke kenmerken, die als volgt

worden opgelijst door Ponelis (1979: 440): “sonder voegwoord of afhanklike

volgorde”. Ook in het basishandboek Afrikaans van Van Keymeulen en

Verdoolaege (2010: 91), staat er een korte omschrijving van de skoon bysin te

lezen: “Dat als voegwoord wordt op dezelfde manier gebruikt als in het Nederlands,

maar wordt vaak weggelaten […]. Die weglating gaat dan gepaard met het

invoeren van de hoofdzinvolgorde.”


Enkele voorbeelden uit de Grammatica van het Afrikaans:

(1) “Sy het al gesê dat sy nie lus vir bobotie is nie. Of

(2) Sy het al gesê sy is nie lus vir bobotie nie.”

Ook enkele voorbeelden uit het corpus Afrikaans, dat later in deze scriptie

besproken zal worden:

(3) “Die Kaapse wenner is 'n huisvrou en boekhouer wat haar hele gesin

belowe het sy gaan hulle op 'n vakansie oorsee neem as sy wen.”

(4) “Die besluit om die instelling van 'n oorgangsregering te bespoedig,

beteken die Pentagon is besig om sy sin te kry.”

Opmerkelijk is dat in beide werken al meteen een grens wordt gesteld aan het

gebruik van deze constructie: Van Keymeulen en Verdoolaege (2010: 91) situeren

het gebruik van de skoon bysin “vooral in de spreektaal”.

In het eerste hoofdstuk wordt de skoon bysin van naderbij bekeken: er volgt een

beschrijving van het grammaticaal fenomeen en een literatuurstudie, gekoppeld

aan een theoretische beschrijving van het onderwerp. Het tweede hoofdstuk

behandelt de gevolgde opzet bij het corpusonderzoek en de collocatieanalyse. De

resultaten van dit onderzoek worden in hoofdstuk vier bekeken en al

becommentarieerd. Ten slotte wordt in hoofdstuk vijf de hoofdvraag beantwoord:

in welke omgeving komt de skoon bysin minder of meer voor? Wat zijn de

parameters die bijdragen tot de voorkeur van een werkwoord voor de skoon bysin?

Hoofdstuk zes geeft een breder beeld van de toekomst van het Afrikaans aan de

hand van informele bevraging in Zuid-Afrika. Daarna volgt in hoofdstuk zeven de

conclusie van deze scriptie.


2. DE SKOON BYSIN In de inleiding werd deze constructie al kort voorgesteld met zijn twee belangrijkste

kenmerken: het wegvallen van het voegwoord “dat” en het gebrek aan

bijzinsvolgorde. Het is moeilijk de vormkenmerken van de skoon bysin te

beschrijven zonder een vergelijking te maken met de standaardbijzin, die vanuit

het Nederlands overgeleverd werd. Het blijft speculeren of het Afrikaans deze

bijzin als de standaardbijzin zal blijven behouden.

In dit hoofdstuk ga ik dieper in op de skoon bysin: enerzijds op de constructie van

de bijzin, anderzijds op het gebruik ervan in het Afrikaans. Dat doe ik aan de hand

van de bestaande literatuur rond de skoon bysin, die (relatief) frequent was in de

jaren van de generatieve grammatica, met zijn voorliefde voor volgorde-

onderzoek. De jaren na de eeuwwisseling zijn minder vruchtbaar wat de skoon

bysin betreft.

2.1 FORMEEL: DE ‘VORM’ VAN DE SKOON BYSIN De vormkenmerken van de skoon bysin worden zeer vaak in de vakliteratuur

beschreven door een vergelijking met de normale gang van bijzinszaken: het

weglaten van dat en de hoofdzinsvolgorde in plaats van bijzinsvolgorde worden

tegenover voegwoord- en bijzinsvolgordegebruik geplaatst. Feinauer geeft in 1989

al een eerste aanzet voor de beschrijving van de skoon bysin in het artikel ‘Plasing

in Afrikaanse afhankelike sinne’. In dit artikel, dat gebaseerd is op de generatieve

grammatica, beschrijft Feinauer (1989: 30) drie soorten “plasing van die spil” bij

bijzinnen, namelijk: één “grammatikaal korrekte plasing” zoals ook in het

Nederlands kan aangetroffen worden, één met dat en met hoofdzinsvolgorde en

één zonder dat met hoofdzinsvolgorde. Voorbeelden:

(5) “Ek dink dat die werk vir ons baie leersaam is.

(6) Ek dink dat die werk is vir ons baie leersaam.

(7) Ek dink die werk is vir ons baie leersaam.” (Feinauer 1989: 30)

Dat de eerste zin als de enige grammaticaal correcte plaatsing wordt aanzien,

toont al in hoeverre het Afrikaans nu veranderd is tegenover dertig jaar geleden.

Hierbij wordt de term skoon bysin nog niet gebruikt, hoewel dat een jaar later wel

het geval is in het artikel ‘Skoon afhanklike sinne in Afrikaanse spreektaal’, van

dezelfde auteur.


Ook Ponelis (1979: 440) ging al op de vergelijkende manier te werk. De skoon

bysinne worden in Afrikaanse syntaksis omschreven als “bysinne sonder

voegwoord of afhanklike volgorde”. Daarna gaat hij in op de mogelijke redenen

waarom het voegwoord wegvalt. Eén van die redenen is de neutraliteit van het

voegwoord ‘dat’: “In die lig van dat se status as (byna) neutrale voegwoord […] is

dit nie eienaardig dat juis bysinne met hierdie voegwoord die maklikste deur skoon

bysinne vervang word nie.” (Ponelis 1979: 440). Ook Feinauer (1987: 220) vindt

dit een aannemelijke verklaring en gaat nog een stap verder: “Omdat die

voegwoorde nie aanwesig is nie, vergeet spreker dalk, […] dat hy eintlik ’n

afhanklike sin uit, en hy gebruik dan die VX-volgorde…”.

In deze scriptie zal als definitie van de skoon bysin dus worden gelet op twee

eigenschappen: het weglaten van dat als voegwoord en het gebruik van

hoofdzinvolgorde in plaats van bijzinvolgorde. Deze soort bijzin wordt hierna vaak

vergeleken met de ‘normale’ dat-bijzin: hierbij is dat wel aanwezig als voegwoord

en is er sprake van bijzinsvolgorde. De benaming dat-bijzin slaat dus op een

objectzin ingeleid door dat en met hoofdzinvolgorde en wordt voornamelijk gebruikt

als afkorting van deze definitie.


2.2 GEBRUIK VAN DE SKOON BYSIN De meeste auteurs zijn het erover eens dat skoon bysinne constructies zijn die

frequent voorkomen in de spreektaal en infrequent in de schrijftaal. Feinauer

(1989: 35) trekt na haar onderzoek de volgende conclusie: “Samevattend kan dus

gesê word dat VX-plasing in hoofsaaklik spreektaal (informeel of formeel)

voorkom, en dit is onwaarskynlik dat dié plasing in meer as 20,2% van die

afhanklike sinne sal verskyn.1” Hier moet wel worden opgemerkt dat enkel rekening

wordt gehouden met één van de twee kenmerken van een skoon bysin, namelijk

de hoofdzinsvolgorde. Zo noteerde Feinauer (1987: 222) over VX-plasing ook al

dat “in afhanklike sinne VX-plasing bykans hoofsaaklik tot die spreektaal beperk

is. Enkele gevalle is egter in die skryftaal en radiotekste aangetref…”. Dan volgt

een lijst met zes voorbeelden, de enige zinnen die Feinauer aantrof in haar

(schrijftalig) corpus.

Ponelis (1979: 440) vermeldt de spreektaal in eerste instantie niet, maar heeft het

over de algemeenheid van de constructie; de skoon bysinne worden in Afrikaanse

syntaksis gecategoriseerd onder “minder algemene strategieë”, maar worden in

vergelijking met de inversievolgorde en aanloopvolgorde als “’n meer produktiewe

strategie” omschreven. In de verdere omschrijving van de verschillende bijzinnen

met dat maakt Ponelis echter geen onderscheid tussen schrijf- en spreektaal: over

naamwoordsinne waarin de bijzin het object van de zin is, schrijft Ponelis (1979:

441) het volgende: “In sowel spreek- als skryftaal is skoon bysinne hier stewig

gevestig en baie frekwent…”. Hij geeft daarbij enkele interessante voorbeelden:

(8) “… die dokter /het/ ondek sy ‘t die pes onder lede (Brink: Elders

mooiweer en warm, bl. 20)

(9) Ons wil graag hê u moet heeltemal tuis voel (Advertensie)

(10) … ek wens die seun het nooit gekom nie (Grové: Die glasdeur, bl. 8)”

(Ponelis 1979: 441).

Ook Carstens plaatst het fenomeen vooral in de spreektaal. In Norme vir Afrikaans:

Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans (2003: 50-51) wordt bij “die afwykende

woororde ná “dat”” gesteld dat “dit veral in die spreektaal voorkom, alhoewel daar

tekens is dat dit ook ’n invloed begin te hê op die skryftaal.” Hierbij moet wel

bemerkt worden dat Carstens hiermee niet doelt op de skoon bysin zoals

1 Eigen markeringen.


hierboven beschreven: het gaat enkel over een afwijkende woordvolgorde, waarbij

het voegwoord niet weggelaten wordt. Een voorbeeld:

(11) “Hy is meegedeel dat sy voorstel kan nie aanvaar word nie.” (Carstens

2003: 51).

Ten slotte situeren ook Van Keymeulen en Verdoolaege in Grammatica van het

Afrikaans (2010: 91). de skoon bysin “vooral in de spreektaal”.

Het wordt aan de hand van deze auteurs dus duidelijk dat de skoon bysin

voornamelijk in de spreektaal voorkomt, hoewel het de laatste jaren ook in de

schrijftaal aan het opkomen is.


2.3 OORZAKEN VOOR HET OPKOMEN VAN DE SKOON BYSIN Feinauer geeft in haar onderzoek enkele redenen voor de hoofdzinsvolgorde in

afhankelijke zinnen. De eerste daarvan is de neutraliteit van dat, waarbij de spreker

“dat dus maklik kan uitlaat sonder om enigsins die semantiese waarde van die sin

te verander.” (Feinauer 1990: 116). Dat wordt door Ponelis een “blote

onderskikker” genoemd (1979: 439), aangezien het volgens Feinauer “byna elke

soort sinsverband” kan uitdrukken (1990: 116).

Verder gaat Feinauer ook in op het weglaten van onderschikkend dat als een

manier om de afhankelijke zin prominenter te maken: “Die lae semantiese waarde

wat die onafhanklike sin openbaar, in vergelyking met die relatief hoë semantiese

waarde van die afhanklike sin is ook ’n bepalende factor vir die vorming van skoon

bysinne.” (Feinauer 1990: 119).

Volgens Feinauer is Engels niet de ontstaansreden van de skoon bysinne,

aangezien deze bijzinnen ook zijn aangetroffen in achttiende-eeuws Afrikaans-

Hollands en negentiende-eeuws Afrikaans, hoewel dit beperkt bleef. Haar

conclusie is dan ook: “Dit wil dus voorkom asof skoon bysinne nie soseer net

weens Engelse invloed ontstaan het nie: Dit kom in sowel Nederlands as Duits en

ook in die ouer tekste voor. Engels het dalk wel die gebruik van skoon bysinne laat

toeneem in die huidige spreek- en skryftaal.” (Feinauer 1990: 119).

De beïnvloeding uit het Engels wordt door meerdere auteurs zoals Feinauer en

Carstens aangehaald met betrekking tot de skoon bysin en kan op twee manieren

verlopen zijn: de skoon bysin kan overgenomen zijn uit het Engels door Afrikaanse

moedertaalsprekers, of de aanwezigheid van skoon bysinne kan door het Engels

versterkt worden, zoals al eerder geponeerd door Feinauer.

Carstens (2003: 51) ziet ook twee oorzaken voor het opkomen van de skoon bysin:

de invloed van het Engels en een afname van het gebruik van dat (vooral in

gesproken, “plattelandse Afrikaans”). Die afname zorgt ervoor dat de spreker niet

meer de nood voelt om bijzinsvolgorde te gebruiken. Hij citeert hierbij De Villiers,

die het gebruik van de skoon bysin afraadt voor “die ernstige taalgebruiker” en

daarbij twee scenario’s schetst waarbij de afwijkende volgorde kan voorkomen:

wanneer een spreker zijn draad verliest in een gesprek of wanneer een spreker

aan verschillende mogelijkheden tegelijk denkt en zo een contaminatie maakt. (De

Villiers 1980a: 109).


De realiteit is waarschijnlijk een combinatie van beide factoren: zowel de status

van dat als voegwoord als beïnvloeding vanuit het Engels spelen een rol bij het

vormen van de skoon bysin. In deze scriptie worden nog enkele andere factoren

bekeken: de status van het werkwoord waarbij de bijzin aansluit en de rol van de

context van de zin.


3. METHODOLOGIE

3.1 OPZET VAN HET ONDERZOEK De skoon bysin werd vanuit verschillende perspectieven bekeken: eerst is er een

kwantitatief deelonderzoek. Via een corpusonderzoek in twee fasen wordt

onderzocht welke werkwoorden het vaakst voorkomen in de skoon bysin-

constructie. Door middel van een distinctieve collexeemanalyse wordt daarna

nagegaan wat de mate van aantrekking is tussen de betreffende werkwoorden en

de constructie. Dit is dus een bottom-up analyse: vanuit het werkwoord wordt de

zin bekeken en daarna de significantie van de aantrekkingskracht van

verschillende werkwoorden. Er wordt dus in eerste plaats gekeken naar het

werkwoord: hoeveel en welke plaatsen ‘reserveert’ het werkwoord als het ware in

de zin, om er op deze manier betekenis aan te geven? In het Afrikaans kan dit

geïllustreerd worden met het werkwoord “lief syn vir”, wat “houden van” betekent.

Het werkwoord houdt in elke zin waarin het voorkomt een subject- en een

objectpositie vrij en geeft de zin op deze manier betekenis.

Daarna komt de kwalitatieve kant: waarom is de skoon bysin aangetrokken tot een

bepaalde groep werkwoorden terwijl andere werkwoorden worden afgestoten

(d.w.z. minder vaak in de constructie voorkomen dan op grond van hun algemene

frequentie zou mogen worden verwacht)? Hiervoor worden de verschillende

werkwoorden waarvan de aantrekkings- of afstotingskracht het grootst is, eerst

onderling bekeken en later met elkaar vergeleken. De onderlinge vergelijking houdt

in dat werkwoorden met een gelijkaardige aantrekking tot één structuur, met elkaar

zullen vergeleken worden. Wanneer werkwoord X en Y allebei significant vaak

voorkomen in constructie Z, kan er dan sprake zijn van een verband tussen beide

werkwoorden?

Daarna worden de werkwoorden met “tegenovergestelde voorkeuren” met elkaar

vergeleken: waarom verkiest werkwoord X structuur X en werkwoord Y structuur

Y?


3.2 HET CORPUS AFRIKAANS De ruwe data voor de collexeemanalyse werden door middel van corpusonderzoek

vergaard uit een corpus Afrikaanse krantentaal, ter beschikking gesteld door

Gilles-Maurice De Schryver van de vakgroep Afrikaanse Talen en Cultuur aan de

Universiteit Gent. Het krantencorpus is samengesteld uit materiaal uit drie Zuid-

Afrikaanse kranten (Beeld, Die Buger en Volksblad) uit de periode 1989-2003, met

in totaal 170 miljoen woorden.

3.3 METHODE KWANTITATIEF ONDERZOEK Zoals hierboven vermeld, bestond het kwantitatief onderzoek uit een aantal

verschillende stappen. Ten eerste was er de keuze en afbakening van het corpus.

Daarna werd in het corpus gezocht op alle constructies met dat en werd er een top

76 opgesteld van werkwoorden met dat. Als derde stap werden d.m.v.

werkwoordspecifieke zoekopdrachten in een vergelijkbaar corpussample voor elk

werkwoord uit de top 76 alle voorkomens in de dat-constructie of een skoon bysin

opgezocht. Zo werden er tijdens de tweede fase van het corpusonderzoek

bijvoorbeeld voor het werkwoord skyrf, dat in de eerste fase 75 keer werd

aangetroffen, 41 dat-bijzinnen aangetroffen en 23 skoon bysinne.

De eerste fase van het corpusonderzoek diende dus om een werkwoordenlijst op

te stellen met werkwoorden die het vaakst voorkomen met een objectzin ingeleid

door het voegwoord dat.

Ten slotte werden deze resultaten geanalyseerd in een distinctieve

collexeemanalyse, zoals beschreven door Gries en Stefanowitsch in 2004.


3.3.1 KEUZE EN AFBAKENING VAN HET CORPUS

Voor de eerste fase van het corpusonderzoek werd gewerkt met de meest recent

beschikbare data uit Die Burger, namelijk de kranten uit de periode 15/07/2003 tot

31/10/2003. Aan de hand van de module Wordlist van het programma Wordsmith

(Scott 2008) werd vastgesteld dat dit corpussample 6 548 236 woorden lopende

tekst bevat.

De keuze voor Die Burger in plaats van Beeld of Volksblad, kwam er om twee

redenen: ten eerste is Die Burger de krant met de grootste afzetmarkt over het

grootste deel van Zuid-Afrika. Ten tweede zijn de in het krantencorpus beschikbare

teksten het meest recent bij Die Burger. Het Beeld-corpus gaat tot 1990 en het

Volksblad-corpus tot 1998. Die Burger gaat tot 2003; het is dus logisch om voor

het meest recente corpus te kiezen, zodat de resultaten zo representatief mogelijk

zijn voor het huidige Afrikaans.

3.3.2. DE EERSTE FASE VAN HET CORPUSONDERZOEK

In de eerste stap van het corpusonderzoek werden via een automatische

zoekopdracht m.b.v. de module Concord van Wordsmith uit het +/- zeven miljoen

woorden grote corpussample alle voorkomens van het voegwoord dat verzameld.

Dat leverde 37 409 keer concordanties van dat op, die vervolgens manueel werden

gescreend op basis van de volgende criteria:

1. De dat-zin mocht geen duplicaat zijn en mocht dus niet herhaald worden in

het corpussample;

2. De dat mocht enkel een voegwoord zijn en geen verwijswoord of iets

dergelijks;

Van de 37 409 concordanties waren er 20 217 onbruikbaar omdat ze niet aan

bovenstaande voorwaarden voldeden. Deze werden uit de concordatielijst

verwijderd en daarna werd de lijst alfabetisch gerangschikt op het eerste woord

links van dat: zo kon relatief eenvoudig worden geïnventariseerd welke

werkwoorden vaak voorkwamen met dat. In bijlage zit de volledige lijst van alle

werkwoorden die één of meer keer voorkwamen in combinatie met een

grammaticaal-voegwoordzin met dat, met hun absolute frequentie in het

corpussample.2

2 Zie bijlage 1.


Uit deze werkwoorden werd dan een “top 76” samengesteld: dit zijn de 76

werkwoorden die het vaakst voorkwamen met een bijzin ingeleid door dat. Om dit

aantal te bepalen, werd voor alle werkwoorden die aangetroffen werden met dat,

een limiet van 50 concordanties opgelegd. Zo ontstond een lijst van 76

werkwoorden die significant vaak voorkwamen met een dat-bijzin.

Op de volgende bladzijde staat deze lijst van 76 werkwoorden volledig afgedrukt,

samen met mogelijke andere varianten van het werkwoord tussen haakjes en de

absolute frequentie van het werkwoord in het onderzochte corpussample. Deze

andere varianten kunnen zowel morfologische als fonologische varianten

inhouden: bij onderstaand voorbeeld heb je weet/wiet als fonologische variant en

weet/geweet als morfologische variant.

Bijvoorbeeld:

“8. weet/wiet (geweet/gewiet) 371”

Het werkwoord weet (fonologische variant: wiet) komt in het corpus ook voor in de

vorm van het voltooid deelwoord. In het Afrikaans komt de onvoltooid verleden tijd

slechts bij enkele werkwoorden voor en is er ook geen regelmatige vervoeging. Er

zijn nog enkele onregelmatige vormen, voornamelijk bij “(hulp)werkwoorden zoals

ek was/sou/kon/moes” (Nys 1998: 29). Deze onregelmatigheden komen in de

werkwoordenlijst echter niet voor. Naast de alternatieve schrijfwijze wordt dan de

absolute frequentie gegeven en de rangschikking is gebaseerd op deze

frequenties. Deze rangschikking is gebaseerd op deze frequenties, hoewel er al

semantische clusters kunnen worden aangetroffen: werkwoorden zoals sê en glo

komen nu eenmaal meer voor dan werkwoorden zoals bespiegel. Deze en andere

opmerkingen bij de rangschikking komen ook later terug bij de bespreking van de

resultaten van de collexeemanalyse.


Tabel 1: Top 76 werkwoorden met absolute frequentie:

1. sê (gesê) 1057

2. beteken 741

3. wys (gewys) 572

4. verseker 534

5. glo (geglo) 448

6. bevestig 395

7. sorg (gesorg) 389

8. weet/wiet (geweet/gewiet) 371

9. verwag 366

10. vra (gevra) 337

11. aankondig (aangekondig) 305

12. erken 303

13. bevind 289

14. toon (getoon) 288

15. blyk (geblyk) 285

16. waarsku (gewaarsku) 272

17. bewys 261

18. ontken 255

19. vertel 254

20. meen (gemeen) 252

21. keer (gekeer) 226

22. besef 221

23. sien (gesien) 218

24. byvoeg (bygevoeg) 211

25. meebring (meegebring) 210

26. beskuldig 210

27. hoop (gehoop) 206

28. dink/denk (gedink/gedenk) 202

29. toelaat (toegelaat, laat toe) 199

30. aandui (aangedui, dui aan) 195

31. aanvaar 190

32. beweer 188

33. aanvoer (aangevoer, voer aan) 183

34. aanbeveel 144

35. oortuig 141

36. besluit 136

37. onthou 136

38. veroorsaak 129

39. benadruk 127

40. beklemtoon 124

41. berig 123

42. aandring (aangedring, dring aan)122


43. voel (gevoel) 120

44. hoor (gehoor) 119

45. saamstem (stem saam) 116

46. verneem 115

47. voorstel (stel voor) 113

48. gebeur 109

49. verduidelik 108

50. vind (gevind) 102

51. meedeel (deel mee, meegedeel)99

52. eis (geëis) 97

53. kla (gekla) 94

54. getuig 93

55. voorkom 93

56. stel (gestel) 91

57. inlig (ingelig, lig in) 89

58. voorspel 88

59. noem (genoem) 86

60. vermoed 83

61. verklaar 81

62. verstaan 76

63. skryf (geskryf) 75

64. vrees (gevrees) 74

65. versoek 74

66. leer (geleer) 73

67. voorsien 72

68. toesien 69

69. beslis 68

70. verhoed 56

71. bydra (dra by, bygedra) 55

72. behels 55

73. uitspreek 55

74. beloof/belowe 53

75. herinner 52

76. bespiegel 50

3.3.3 DE TWEEDE FASE VAN HET CORPUSONDERZOEK

Het tweede deel van het corpusonderzoek spitste zich voornamelijk toe op het

voorbereiden van het ruwe materiaal tot werkbare data voor de collexeemanalyse.

Hiervoor werden verscheidene tienduizenden zinnen manueel gescreend. De

werkwoorden uit bovenstaande lijst werden afzonderlijk opgezocht in het corpus

Afrikaans om zo te onderzoeken welke constructies het frequentst voorkwamen

per werkwoord. Voor de tweede fase van het corpusonderzoek werd een ander

corpussample gebruikt, dat echter vergelijkbaar is qua grootte. De selectie van

Burger20030102 tot Burger2003501 leverde in totaal 6 266 123 woorden op en lag

dus dicht genoeg bij het woordenaantal van de eerste fase om gebruikt te worden

(het aantal woorden in het corpussample van fase 1: 6 548 236).

Elk werkwoord van de lijst werd opgezocht in het corpussample via automatische

zoekopdrachten naar de verschillende vormen ervan. De daaruit resulterende

concordanties werden manueel gefilterd en syntactisch geanalyseerd: de dubbels

werden verwijderd en de concordanties werden onderverdeeld in de syntactische

categorieën, dat-bijzinnen, skoon bysinne en “andere constructies”. De absolute

frequentie van het werkwoord in de tweede selectie bestaat dus uit de dat-

bijzinnen, de skoon bysinne en de overige collocaties, zonder de duplicaten.

Zo werden voor het werkwoord getuig de volgende cijfers genoteerd: het

werkwoord werd 546 keer aangetroffen in het corpussample, waarvan na de

verwijdering van dubbels 529 concordanties overbleven. De skoon bysin kwam 97

keer voor samen met getuig en de dat-bijzin 91 keer. De overige constructies

kwamen 341 keer voor. Enkele voorbeelden voor getuig uit het corpussample:

(12) Met dat-bijzin: "Enigiemand wat Tina ken, sal getuig dat sy nie sulke bog

sal kwytraak nie," het sy gesê. (20030411).

(13) Met skoon bysin: “Hauptfleisch het getuig die beskuldigde het sterk na

drank geruik.” (20030117).

(14) Overige constructies: “Sy is dood drie dae voordat sy teen Solomons sou

getuig oor sy beweerde bendebedrywighede.” (20030117).

Op deze wijze werd elk werkwoord onderzocht. Het uiteindelijke totaal van alle

aangetroffen dat-bijzinnen was 9046, het totaal van de skoon bysinne 5129

collocaties. In totaal werden er in het tweede corpusonderzoek 50 836 zinnen


onderzocht. Tabel 2 geeft een volledig overzicht van de aangetroffen frequenties

bij alle werkwoorden:

Tabel 2: Frequenties van de verschillende soorten constructies bij de top 76-

werkwoorden

Werkwoord Dat Skoon bysin Geen van beide Totaal Dubbels

bespiegel 47 6 61 114 8

herinner 11 0 225 236 11

beloof/belowe 38 22 336 391 14

uitspreek 3 0 513 516 12

behels 30 0 229 260 12

bydra 7 0 544 551 19

verhoed 49 1 69 118 3

beslis 72 55 1271 1381 55

toesien 58 0 7 65 3

voorsien 65 1 458 524 16

leer 46 10 1242 1298 46

versoek 109 0 574 683 23

skryf 41 23 1770 1834 51

vrees 76 25 486 587 40

verstaan 56 19 511 586 22

verklaar 60 6 590 656 17

vermoed 65 98 86 249 12

noem 63 2 854 919 30

voorspel 94 20 270 384 17

inlig 70 10 413 493 12

stel 17 0 536 559 0

voorkom 88 0 692 780 19

getuig 91 97 341 529 17

kla 64 13 335 412 10

eis 121 0 672 793 22

meedeel 68 12 22 102 3

vind 89 18 2349 2456 51

verduidelik 125 14 527 666 28

gebeur 101 0 1504 1605 48

voorstel 27 2 63 92 0

verneem 117 69 183 369 23

saamstem 108 13 206 327 9

hoor 117 137 1644 1898 58

voel 150 259 1424 1833 70

aandring 0 0 97 97 4

berig 164 171 1040 1375 62

beklemtoon 150 16 108 274 6

benadruk 101 26 36 163 10


veroorsaak 201 0 746 947 17

onthou 121 52 567 740 28

besluit 42 53 773 868 9

oortuig 163 63 232 458 17

aanbeveel 94 2 87 183 6

beweer 220 328 93 641 38

Aanvaar 176 14 969 1157 34

aandui 39 3 98 140 14

toelaat 112 0 257 369 13

dink/denk 43 465 384 882 9

hoop 207 414 947 1568 52

beskuldig 200 1 103 304 6

meebring 129 0 107 236 7

byvoeg 184 71 423 678 22

sien 61 40 960 1061 7

besef 323 300 274 897 25

keer 25 0 523 3 0

meen 66 439 100 605 5

vertel 59 23 343 425 7

ontken 296 24 242 562 13

bewys 334 81 460 875 20

waarsku 330 114 414 858 38

blyk 287 96 373 756 31

toon 135 55 405 596 16

bevind 131 36 340 507 5

erken 152 106 145 403 12

aankondig 318 84 437 839 22

vra 85 3 629 468 3

verwag 114 19 334 467 4

weet 93 183 591 867 6

sorg 313 2 569 884 18

bevestig 412 131 377 920 20

glo 49 100 380 533 4

verseker 439 67 508 1014 27

wys 135 64 344 543 7

beteken 176 62 149 387 1

sê 24 489 507 1020 2

TOTAAL 9046 5129 50836


3.3.4 DE COLLEXEEMANALYSE

Het onderzoek binnen de Afrikaanse taalkunde lijkt zich de laatste decennia vooral

toe te spitsen op toegepaste taalkunde en taalsociologie, zoals bijvoorbeeld op te

merken valt in de naamsverandering in 2001 van South African Journal of

Linguistics naar South African Journal of Linguistics and Applied Language

Studies. Ook is de hoofdmoot van de artikelen in het tijdschrift taalsociologisch

gericht, bijvoorbeeld in de laatste publicatie van 2012: “Effect of linguistic

experience on the discrimination of Shona lexical tone”, “'n Forensies-semantiese

beskouing van die woordgebruik ‘onkoste’ in die hofsaak Commissioner for South

African Revenue Service vs. Labat Africa Limited” of “Co-constructing knowledge

in news interviews: An application of Hardy and Palmer's (1998) discourse model”.

Deze scriptie kan dan ook een nieuw licht werpen op de skoon bysin, door middel

van een recente kwantitatieve methode: het gebruik van de distinctieve

collexeemanalyse binnen het Afrikaanse corpusonderzoek, binnen het framework

van de constructiegrammatica. Verder kan de scriptie ook worden gezien als een

aanzet voor verder onderzoek binnen de Afrikaanse constructiegrammatica.

Op de frequenties in tabel 2 werd een collexeemanalyse toegepast, zoals

beschreven door Stefanowitsch en Gries. Hier wordt er een distinctieve

collexeemanalyse gebruikt: hierbij wordt onderzocht in welke mate een werkwoord

een voorkeur heeft voor een constructie. Op basis van deze distinctieve

collexeemanalse wordt voor elk werkwoord vastgesteld of het significant vaker

voorkomt in één van de twee constructies dan verwacht zou worden op grond (i)

de overkoepelende verhouding tussen de twee constructies in het corpus en (ii)

het totale aantal attesties van het werkwoord in kwestie in de twee constructies in

kwestie.

Met deze collexeemanalyse wordt dus tot op bepaalde hoogte het mysterie van de

skoon bysin al opgelost: de vraag “Welke werkwoorden verkiezen de skoon bysin

boven de dat-bijzin?” kan door middel van deze analyse al voor een deel

beantwoord worden, aangezien de collexeemanalyse voor elk onderzocht

werkwoord de collostructiesterkte geeft. Op basis hiervan kan dan bepaald worden

welke werkwoorden de skoon bysin verkiest. Of, in de woorden van Stefanowitsch


en Gries (2003: 214-215): “Is there a significant association between certain

lexemes and the grammatical structure of the ‘skoon bysin’?”3

Met een distinctieve collexeemanalyse kan de verb disposition van een werkwoord

worden onderzocht: hoe verhoudt het werkwoord zicht tot één of meerdere

constructies? Deze term vertalen is geen sinecure: het betreft aan de ene kant een

onbewuste werkwoordneiging, die aan de andere kant toch sociaal bepaald is door

de interactie van een taalgebruiker met zijn omgeving. Het komt er dus op aan om

de kwalitatieve natuur van de relatie tussen constructie en werkwoord in vraag te

stellen door middel van een kwantificeerbare methode.

Voor het opstellen van een distinctieve collexeemanalyse zijn de volgende

gegevens nodig per werkwoord: het aantal attestaties van het werkwoord in de

eerste constructie, de dat-bijzin, en het aantal attestaties van het werkwoord in de

tweede constructie, de skoon bysin, plus het totaal aantal geattesteerde skoon

bysinne, dat-bijzinnen en andere constructies.

Met het ‘R-script for collostructional analysis’ (hierna R-script genoemd) van Gries

(2007) worden de gegevens ingegeven in vier kolommen, die overeen komen met

de verschillende frequenties. Het script voert de analyse uit en toont voor elk

werkwoord behoorlijk wat informatie, waaronder welke constructie de voorkeur

wegdraagt van het werkwoord en de sterkte van de aantrekking van het werkwoord

tegenover deze constructie, afgezet tegen de collexeemsterkte met de andere

constructie. Hoe hoger deze sterkte, des te distinctiever is de voorkeur voor de ene

constructie tegenover de andere. In de oorspronkelijke teksten over

collexeemanalyses, werden de gegevens geïnterpreteerd met p-waarden: hoe

lager de p-waarde, des te sterker was de aantrekking van het werkwoord naar de

constructie. Omdat deze werkwijze werd aangevoeld als contra-intuïtief, werd er

later een logaritme ontwikkeld die de p-waarden omgekeerd zou aanduiden. De

resultaten kunnen dus ook terug omgezet worden naar p-waarden volgens deze

interpretatiesleutel van het R-script: “If your collostruction strength is based on p-

values, it can be interpreted as follows: Coll.strength>3 => p<0.001; coll.strength>2

=> p<0.01; coll.strength>1.30103 => p<0.05.” (Gries 2005).

3 Eigen invulling van het citaat.


4. PRESENTATIE VAN DE RESULTATEN Na het verzamelen van het ruwe materiaal door middel van een tweeledig

corpusonderzoek, werd op de bekomen frequenties een distinctieve

collexeemanalyse uitgevoerd, met behulp van een speciaal daarvoor ontworpen

R-script (Gries 2007). Als resultaat geeft deze test voor elk werkwoord de

voorkeursconstructie en de collostruction strength. Hoe hoger de

collostructiesterkte, des te sterker is de voorkeur van het werkwoord voor een van

de twee constructies ten opzichte van de andere constructie.

In tabel 3 worden deze resultaten opgelijst. De resultaten zijn door het R-script

automatisch gerangschikt volgens de aantrekking van het werkwoord naar de

voorkeursconstructie. Eerst komen de werkwoorden met de grootste aantrekking

tot de dat-bijzin: van sorg (coll.sterkte = 58,09) tot skryf (coll. sterkte = 0.27).

Daarna volgen de werkwoorden met een voorkeur voor de skoon bysin: van sê

(coll. sterkte = 185.92) tot beloof (coll. sterkte = 0.29).

Natuurlijk moet bij deze werkwoorden het onderscheid gemaakt worden tussen

werkwoorden met een significante voorkeur voor een bepaalde constructie en

werkwoorden waarbij de voorkeur niet significant is. De gerapporteerde

collostructiesterkte moet als volgt worden geïnterpreteerd. Als de

collostructiesterkte groter is dan 3, dan staat dit gelijk aan een p-waarde kleiner

dan 0,001. Is de collostructiesterkte groter dan 2, dan is de p-waarde kleiner dan

0,01. Wanneer de collostructiesterkte groter is dan 1,30103, dan is de p-waarde

kleiner dan 0,05. Dit is dus ook de grens voor het significant zijn van een bepaalde

werkwoordsvoorkeur: is de collostructiesterkte kleiner dan 1,30103, dan

overschrijdt de p-waarde 0,05 en is de voorkeur niet meer significant (Dallal 2012).

In tabel 3 worden de resultaten weergegeven met de bijbehorende

voorkeursconstructie en collostructiesterkte.


Werkwoord Voorkeursconstructie Collostructiesterkte

Sorg Dat-bijzin 58,0850980

Veroorsaak Dat-bijzin 39,5618158

Beskuldig Dat-bijzin 37.4916234

Ontken Dat-bijzin 32.8914766

Verseker Dat-bijzin 31.3737674

Meebring Dat-bijzin 25.3081180

Eis Dat-bijzin 23.7300867

Toelaat Dat-bijzin 21.9561599

Versoek Dat-bijzin 21.3651702

Aanvaar Dat-bijzin 19.8996128

Gebeur Dat-bijzin 19.7899769

Voorkom Dat-bijzin 17.2327021

Aanbeveel Dat-bijzin 15.6149477

Beklemtoon Dat-bijzin 14.4883251

Bewys Dat-bijzin 13.3381363

Verduidelik Dat-bijzin 11.7914269

Toesien Dat-bijzin 11.3426712

Voorsien Dat-bijzin 11.3241740

Aankondig Dat-bijzin 10.9322820

Vra Dat-bijzin 10.9322820

Noem Dat-bijzin 9.8605927

Saamstem Dat-bijzin 9.7777751

Bevestig Dat-bijzin 9.2539946

Verhoed Dat-bijzin 8.3047880

Verwag Dat-bijzin 7.8553776

Verklaar Dat-bijzin 6.3360578

Waarsku Dat-bijzin 5.9811127

Behels Dat-bijzin 5.8595646

Blyk Dat-bijzin 5.7923137

Vind Dat-bijzin 5.0906040

Voorspel Dat-bijzin 5.0200390

Keer Dat-bijzin 4.8818813

Aandui Dat-bijzin 4.8233537

Meedeel Dat-bijzin 4.6497970


Bevind Dat-bijzin 4.5361412

Bespiegel Dat-bijzin 4.3650414

Benadruk Dat-bijzin 4.0612425

Kla Dat-bijzin 3.7953982

Voorstel Dat-bijzin 3.4914317

Stel Dat-bijzin 3.3184951

Beteken Dat-bijzin 3.2913261

Leer Dat-bijzin 2.6542869

Byvoeg Dat-bijzin 2.5615827

Oortuig Dat-bijzin 2.3209329

Herinner Dat-bijzin 2.1466874

Vrees Dat-bijzin 2.0248955

Toon Dat-bijzin 1.6828254

Verstaan Dat-bijzin 1.5159768

Bydra Dat-bijzin 1.3658303

Onthou Dat-bijzin 1.2793351

Vertel Dat-bijzin 1.1213491

Wys Dat-bijzin 0.8793132

Uitspreek Dat-bijzin 0.5852516

Skryf Dat-bijzin 0.2673971

Sê Skoon bysin 185.9267064

Dink Skoon bysin 156.3566983

Meen Skoon bysin 127.4422306

Hoop Skoon bysin 55.3122521

Beweer Skoon bysin 29.8296786

Voel Skoon bysin 28.9299252

Weet Skoon bysin 23.9567781

Glo Skoon bysin 13.8844264

Besef Skoon bysin 9.5814973

Vermoed Skoon bysin 9.4375768

Hoor Skoon bysin 8.3462767

Berig Skoon bysin 7.8722250

Getuig Skoon bysin 5.0016072

Besluit Skoon bysin 4.1367779

Erken Skoon bysin 1.2440676


Beslis Skoon bysin 1.2391205

Sien Skoon bysin 0.5722705

Verneem Skoon bysin 0.3722557

Beloof Skoon bysin 0.2860130

Tabel 3: de werkwoorden met hun voorkeursconstructie en collostructiesterkte.4

In tabel 3 staan er in totaal 73 werkwoorden, waarvan er 49 een significante

voorkeur hebben voor een objectzin met dat, veertien een significante voorkeur

hebben voor de skoon bysin en tien werkwoorden geen significante voorkeur

hebben voor één van beide constructies.

In het volgende hoofdstuk worden eerst de werkwoorden binnen één lijst met

elkaar vergeleken, daarna de lijsten onderling. Dit zal gebeuren vanuit

verschillende perspectieven, die als ‘formeel en ‘semantisch’ zullen worden

omschreven. Deze verschillende perspectieven zijn verschillende dimensies van

dezelfde constructie. Vorm en inhoud vormen een continuüm waarvan de

constructie het middenveld bestrijkt: een constructie kan namelijk als een

syntactische vorm omschreven worden met een lexicale inhoud, of als een lexicaal

schema met een syntactische uiting.

4 In bijlage: de tabel met de frequenties van de verschillende werkwoorden, zoals aangeleverd door

het statistisch programma met R-script.


5. ANALYSE VAN DE RESULTATEN In het vorig hoofdstuk werden de resultaten van de distinctieve collexeemanalyse

gepresenteerd. In dit hoofdstuk worden deze werkwoorden en hun

voorkeursconstrucies van naderbij bekeken: hoe komt het dat sommige

werkwoorden de skoon bysin verkiezen en andere de dat-constructie? Zijn er

morfologische of semantische factoren in het spel, die toelaten om generalisaties

te maken over het gedrag van de skoon bysin als constructie in het Afrikaans?

De resultaten worden op verschillende manieren geanalyseerd: eerst wordt er een

interne vergelijking gemaakt, waarbij de verschillende werkwoorden met een

gemeenschappelijke constructievoorkeur met elkaar worden vergeleken en er

gezocht wordt naar mogelijke gedeelde kenmerken, die als gemene deler zouden

kunnen functioneren. Daarna worden de werkwoorden met een tegengestelde

voorkeur met elkaar vergeleken. Het is ook interessant om werkwoorden te

vergelijken die op het eerste gezicht gelijkaardig zijn, maar een tegengestelde

voorkeur blijken te hebben. Verder in deze analyse zal een voorbeeld hiervan

besproken worden, in de vorm van noem versus sê.


5.1 INTERNE VERGELIJKING In dit eerste onderdeel worden de lijsten onderling vergeleken. De eerste interne

vergelijking gebeurt met de werkwoorden die de skoon bysin verkiezen. Daarna

worden de werkwoorden die de dat-bijzin verkiezen, met elkaar vergeleken. Ten

slotte zijn de werkwoorden zonder significante voorkeur aan de beurt.

5.1.1 WERKWOORDEN DIE DE SKOON BYSIN VERKIEZEN

De werkwoorden die een significante voorkeur vertoonden voor de skoon bysin,

zijn de volgende: sê, dink, meen, hoop, beweer, voel, weet, glo, besef, vermoed,

hoor, berig, getuig en besluit. De werkwoorden zijn gerangschikt volgens hun

collostructiesterkte; sê is dus het werkwoord met de sterkste voorkeur voor de

skoon bysin. Wanneer de collostructiesterkte van de individuele werkwoorden

bekeken wordt, dan valt op dat de eerste drie werkwoorden bijzonder hoge cijfers

hiervoor “scoren” (resp. 185,92, 156,36 en 127,44). De mate van aantrekking is

zeer hoog en zeer significant, vooral wanneer dit cijfermateriaal vergeleken wordt

met de eerste drie werkwoorden die de dat-bijzin verkiezen (58,09, 39,56 en

37,49). De geparafraseerde vraag “Is there a significant association between

certain lexemes and the grammatical structure of the ‘skoon bysin’?” (cfr. supra)

kan met dit cijfermateriaal positief beantwoord worden. De mate van aantrekking

tussen deze werkwoorden en de constructie, is niet louter toeval, maar is statistisch

significant. In de analyse zullen we proberen te achterhalen waarom precies deze

werkwoorden de skoon bysin verkiezen.


1. FORMEEL

Het eerste punt van vergelijking betreft de morfologie van de werkwoorden: hun

vorm. Hierbij zijn er verschillende punten die onmiddellijk in het oog springen en

die hieronder één voor één zullen worden besproken.

1. MORFOLOGIE: DE LENGTE VAN HET WERKWOORD

Een eerste factor is de lengte van het werkwoord: acht van de veertien

werkwoorden bestaan uit één lettergreep en de overige zes uit twee. Alle

werkwoorden met twee lettergrepen zijn opgebouwd uit één betekenisdragend

deel en een voorvoegsel: be-sef, be-weer, ver-moed, be-rig, ge-tuig en be-sluit;

deze werkwoorden zijn allemaal afleidingen en geen samenstellingen. Alle

werkwoorden met een significante skoon bysin-voorkeur bestaan dus uit één vrij

morfeem, waarbij sommige werkwoorden ook nog een gebonden morfeem als

voorvoegsel hebben.

Op basis hiervan zou de volgende conclusie kunnen worden geformuleerd: de

skoon bysin komt significant vaak voor in een constructie met een werkwoord dat

uit slechts één vrij morfeem bestaat. Dan rest natuurlijk de vraag of de omgekeerde

stelling ook correct zou zijn: werkwoorden met twee of meer vrije morfemen, zullen

vaker kiezen voor een objectzin ingeleid door dat.

In het Afrikaans is het, net zoals in het Nederlands, zo dat er bij afgeleide

werkwoorden, met een gebonden morfeem als voorvoegsel geen prefix zal worden

toegevoegd om een voltooid deelwoord te vormen. Dat wil zeggen dat, rekening

houdend met alle verschillende morfologische varianten van de werkwoorden, de

hierboven geponeerde conclusie nog steeds stand houdt.

Enkele voorbeelden:

15) Mnr. Dave Mohr, hoofekonoom van Ou Mutual Batebestuurders, het

gister gesê 1998 sal 'n moelike jaar vir verbruikers wees weens hoë reële

rentekoerse, laer loonskikkings en rekordskuldvlakke. (19980116)

16) Die ambassadeurs het gesê dié bewerings onderstreep die noodsaak

dat VN inspekteurs volle toegang in Irak moet hê om na wapens te kan

soek. (19980116)

17) Ek was paniekbevange. Ek het besef binne `n kort tydjie sal daar geen

lug meer in die motor wees nie.(19980115).


18) Hy besef daar is tans min geleenthede aan die plaaslike rugbyfront en

indien hy 'n gepaste oorsese aanbod ontvang, sal hy dit ernstig oorweeg.

(19980110).

In de tweede fase van het corpusonderzoek werd er zowel rekening gehouden met

de persoonsvorm van het werkwoord – die in het Afrikaans onveranderd blijft, er is

geen verbuiging – als met het voltooid deelwoord. Wat bijzonder interessant zou

zijn voor verder onderzoek, is de persoonsvorm en het voltooid deelwoord

vergelijken wat betreft het gebruik van de skoon bysin: krijgen we vaker of net

minder vaak een skoon bysin als het werkwoord van de hoofdzin in de voltooide

tijd staat?

2. VALENTIESCHEMA

In eerder onderzoek vergeleek ik de valentiepatronen van vier Afrikaanse

werkwoorden van communicatie met hun Nederlandse en Engelse tegenhangers

(Braeckeveldt 2011). Eén van de conclusies van dit onderzoek was het veelvuldig

voorkomen van de skoon bysin bij het werkwoord sê:

“Net zoals bij vertel en meedeel, kan sê ook worden aangevuld met de

‘skoon bysin’. […] De Afrikaanse constructie wordt duidelijk verkozen boven

de dat-bijzin. […] In het Engelse lemma voor zeggen wordt duidelijk dat ook

hier that kan weggelaten worden, zoals verwacht. […] De Engelse invloed

is bij sê dus sterker dan bij vertel en meedeel.” (Braeckeveldt 2011: 41-42).

De bespreking van een mogelijke Engelse invloed zal later nog in meer detail aan

bod komen. Voor het Afrikaans bestaat er (nog) geen contrastief

valentiewoordenboek zoals het CVVD (Colleman, Defrancq, Devos & Noël), maar

een korte vergelijking van de lemma’s voor de veertien werkwoorden en hun

Engelse tegenhangers toont aan dat het overnemen van de skoon bysin uit het

Engels tot de mogelijkheden behoort:

A. Sê/zeggen/say Zeggen: NP___dat/of/wh Pfin ((tegen/ aan) NP[h]) (van/over NP) Say: NP___ (that)/if/wh Pfin (to NP[h]) (about/ on/of NP)

B. Dink/denken/think Denken: NP___dat Pfin Think: NP___(that) Pfin

C. Meen/menen/mean Niet in CVVD opgenomen


D. Hoop/hopen/hope Hopen: NP ___ dat Pfin Hope: NP ___ (that) Pfin

E. Beweer/beweren/claim Beweren: NP ___ dat Pfin (van/over NP) Claim: NP ___ that Pfin

F. Voel/voelen/feel Voelen: NP___dat Pfin Feel: NP___that Pfin

G. Weet/weten/know Weten: NP___ dat Pfin (van NP) Know: NP___ (that) Pfin

H. Glo/geloven/believe Geloven: NP______(van NP) dat Pfin Believe: NP___(that) Pfin

I. Besef Niet in CVVD opgenomen.

J. Vermoed Niet in CVVD opgenomen.

K. Hoor/horen/hear Horen: NP___ dat Pfin (van NP[h) Hear: NP___ that Pfin (from NP[h])

L. Berig Niet in CVVD opgenomen.

M. Getuig Niet in CVVD opgenomen.

N. Besluit/besluiten/decide Besluiten: NP___dat Pfin Decide: NP___(that) Pfin

In bovenstaande lijst zijn vijf werkwoorden niet teruggevonden in de CVVD. De

negen andere werkwoorden vertonen een patroon dat wat het Nederlands betreft,

aansluit bij de verwachtingen: de dat is verplicht wanneer het object wordt ingevuld

door een bijzin. Bij zes van de negen werkwoorden is de that bij de Engelse variant

optioneel: dit zou dus een mogelijkheid tot beïnvloeding van het Afrikaans kunnen

zijn. Bij de drie werkwoorden hoor, voel en beweer daarentegen, is de that in het

Engels niet weglaatbaar: het Afrikaans gaat dus wat het weglaten van het

voegwoord betreft, verder dan het Engels. Dit suggereert ook dat de skoon bysin

een constructie is die niet louter gekopieerd is uit het Engels. Deze gegevens

worden later, samen met de gegevens van de werkwoorden die de dat-bijzin

verkiezen, verder geanalyseerd.


2. SEMANTIEK

Ook op semantisch vlak valt over de werkwoorden met een significante voorkeur

voor de skoon bysin heel wat te zeggen. Een eerste opvallend kenmerk van deze

werkwoorden is dat ze een zeer algemene of ruime betekenis hebben. Het zijn

frequente werkwoorden van communicatie of cognitie, met een vrij algemene

betekenis. Vergelijk onderstaande voorbeelden:

19) Saamstem: “Die meeste mense wat op die platteland grootgeword het,

sal saamstem dat niks so lekker is as die rustige gevoel by die water nie.”

(20030430).

19) Sê: “En dan is daar die siewe dwergies,” gaan Ghoeroe aan amper asof

daar nie tyd is vir stilstaan, omdraai en dankie sê nie, “wat staan vir die

siewe aspekte van God. Liefde, Liëwe, Waarheid en soe aan.” (20030501).

20) Sê: “Ek sê dis 'n tweede omkyk werd in 'n wêreld waar alles en al hoe

meer rygoed dieselfde lyk.” (20030501).

Deze voorbeelden verduidelijken de algemeenheid van sê, dat verschillende

betekenissen kan uitdrukken, tegenover saamstem, dat maar één betekenis heeft.

Deze algemeenheid wordt hieronder verder onderzocht.

Verder kunnen de meeste van deze werkwoorden ofwel onder “mentale

werkwoorden” ofwel onder “communicatiewerkwoorden” worden geklasseerd. Bij

deze analyse is de grens met de pragmatiek niet altijd duidelijk: een mentaal

werkwoord of een communicatiewerkwoord kan namelijk op verschillende wijzen

gedefinieerd worden. Volgens de taalgebruiker en zijn doel (pragmatisch) en

volgens de definitie van het werkwoord (semantisch). Ook zijn de beide soorten

werkwoorden niet haarscherp af te bakenen: het werkwoord hoop is hier een goed

voorbeeld van. Bij volgende voorbeelden is de grens tussen communicatie- en

cognitiewerkwoord niet zo duidelijk:

21) ““Ek hoop Clinton sal Netanyahu hiervan kan oortuig,'' het Arafat gesê.”

(19980115).

22) “’Ek kan egter niks verander nie. Ek kan maar net weer van vooraf begin

en hoop ek kry nog 'n kans.’ Tyson het gesê hy weet hy het dié keer te ver

gegaan.” (19980112).


Een tweede kenmerk dat in deze scriptie wordt besproken, is de formaliteit van

de werkwoorden. Hiermee wordt voor de verschillende werkwoorden gepeild naar

hun gebruik in formele en informele contexten. Het is dus snel duidelijk dat dit

kenmerk op de grens tussen semantiek en pragmatiek valt.

1. ALGEMEENHEID VAN DE WERKWOORDEN

Als het over de algemeenheid van de skoon bysin-werkwoorden gaat, valt één

tendens zeer snel op: de werkwoorden die een voorkeur vertonen voor de skoon

bysin, kunnen op een “algemeenheidsspectrum” geplaatst worden. Dat wil zeggen:

hoe sterker de aantrekking van het werkwoord tot de constructie, des te algemener

lijkt de betekenis ervan. Deze correlatie wordt bijzonder opvallend wanneer de

eerste drie werkwoorden vergeleken worden met de laatste drie werkwoorden met

een significante aantrekking: sê, dink en meen versus berig, getuig en besluit.

Het is niet evident om een sluitende definitie te geven van wat een “algemener”

werkwoord versus een “specfieker” werkwoord precies inhoudt. “Algemeen” slaat

in dit geval niet op “gemeenzaam”, hoewel het in veel gevallen zal overlappen,

aangezien de algemene werkwoorden ook een grote absolute frequentie hebben.

In het Engels is er een categorie van werkwoorden die ‘light verbs’ genoemd

worden. Butt omschrijft deze werkwoorden als volgt:

“The intuition behind the term “light” is that although these constructions

respect the standard verb complement schema in English, the verbs take,

give, etc. cannot be said to be predicating fully. That is, one does not

actually physically “take” a “plunge” but rather one “plunges”. The verbs

therefore seem to be more of a verbal licenser for nouns. However, the

verbs are clearly not entirely devoid of semantic predicative content either:

there is a clear difference between take a bath and give a bath. The verbs

thus seem to neither retain their full semantic predicational content, nor are

they semantically completely empty. Rather, they appear to be semantically

light in some manner that is difficult to identify.” (Butt 2010: 48)

Hoewel de Afrikaanse werkwoorden niet op dezelfde manier “licht” zijn als deze

light verbs, is de omschrijving toch accuraat: de werkwoorden hebben enige vorm

van inhoud, die moeilijk te identificeren is. Een eenzijdige definitie van eender van

deze werkwoorden is bijzonder moeilijk te geven, aangezien deze definitie zeer

sterk afhangt van de context en de bijhorende constructies. De semantische


lichtheid van deze werkwoorden kan op deze manier verklaard worden door hun

mogelijkheid om in verschillende contexten gebruikt te kunnen worden, wat hen

net een veelheid aan betekenissen geeft. Het werkwoord sê (zeggen) is hierbij een

goed voorbeeld. In het Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse taal

(HAT) staan er maar liefst zeven verschillende definities:

1. In woorde uitspreek, mondelings te kenne gee: Hy sê nee. Môre sê. Die mense sê;

daar word gesê.

2. Beveel, gebied: Hy het hier niks te sê nie. Hy het hom dit nie twee maal laat sê nie.

3. Beteken, te kenne gee: Wat wil jy daarmee sê?

4. Oordeel, meen: Wat sal jy daarvan sê as ek... ?

5. Toevoeg – veral as verwyt: So iets laat ek my nie sê nie.

6. Aanmerk: Daar is niks (slegs) oor hom te sê nie.

7. Skriftelik vermeld: Langenhoven sê êrens...

De definities bij het sê-lemma zijn tamelijk beknopt: alle werkwoorden die met een

A tot een Q beginnen, zijn opgezocht in het Woordeboek van die Afrikaanse taal.

De delen R, S en volgende zijn nog in de maak – het woordenboek zal (volgens

Het Nieuwsblad) maar af zijn in 2036. Hoewel de werkwoorden in het HAT dus

summier beschreven worden, is de bondigheid voornamelijk merkbaar in de

voorbeelden. Het vergelijken van de lemmata uit twee woordenboek is voor deze

opzet dus niet problematisch. Het werkwoord dink is opgezocht in het WAT en

heeft daar elf definities:

1. Die verstand gebruik of laat werk, geestesarbeid verrig om ‘n gedagte, begrip, mening of oordeel te vorm; jou rekenskap gee van jou gewaarwordinge en dit orden, ‘n reeks voorstellinge van die gees op mekaar laat volg om verskil, ooreenkoms of oorsaaklike verband te vind; deur middel van geestelike werksaamheid daarop gerig wees om saaklike gegewens te ken, ontleed, orden, begryp en gevolgtrekkings daaruit maak: Hy is so lam geskrik dat hy nie helder kan dink nie. Ek het my al suf gedink.

2. (gew. met aan) Jou gees met ‘n persoon of ‘n saak besighou; jou ‘n persoon of saak voor die gees roep; oorweging aan n’ saak skenk, persone of feite in ag neem, ‘n saak ondersoek: Hy dink aan sy seun daar ver in die vreemde. Dink aan baie dinge, maar doen net een.

3. (gew. met oor) Gedagtes laat gaan oor ‘n persoon of saak; in gedage beleef of weer beleef; peins, nadink, mymer: Hy dink oor die moeilike jare wat agter die rug is. Hy dink so by homself.

4. ‘n Oordeel of mening vorm, van oordeel wees; ‘n gevolgtrekking in hom omdra t.o.v. iem. of iets; meen, glo, besluit: Hy dink baie van sy nuwe hoof. Jy het die reg om daaroor te dink wat jy wil.

5. (gew. met aan): In die herinnering hou, nie vergeet nie, gedagtig wees aan iem. of iets; gedenk: dink steeds aan jou vader se wyse raad. Dink aan my, Here, wanneer U in u koninkryk kom (Luk. 23: 42).

6. In die geheue terugbring, ‘n herinnering oproep, iets (probeer te) onthou: Dink waar jy die sleutel neergesit het nadat jy die brandkas toegesluit het.


7. Bedag wees op iets: Dink daarom om die pos van die dorp af saam te bring.

8. Onder ‘n indruk verkeer; onderstel, vermoed, gis verwag: Ek het gedag dat hy hiervan sou weet. Ek dog dat hy ingewillig het om die taak te onderneem.

9. (gew. met om + inf) van plan wees, voornemens wees: Ek dink om vanjaar oorsee te gaan reis.

10. Jou iets voorstel, verbeel; reken, wonder: Ek kan nie dink dat hy al onderwyser kan wees nie. Dink wat gaan gebeur as die rivier moet afkom.

11. (refleks.): ‘n Voorstelling in die gees maak, in die verbeelding lewe, in die gees handel of jou verplaas: Ek dink my op die see se strand, in nag alleen (Jan Celliers)

Als laatste algemeen skoon bysin-werkwoord, is er meen. Dit werkwoord heeft

twee lemmata; tijdens de tweede fase van het corpusonderzoek werd het

onderscheid tussen deze twee niet gemaakt. In totaal heeft meen dus vijf

betekenissen:

Meen1:

1. Bedoel: dit eerlik, goed, opreg meen met iemand. Hy meen wat hy sê.

2. A. Van oordeel wees of dink: As ons...meen dat ons... aan die einde van die proses

gekom het, dan is ons naïwiteit te bejammer (J.C.G. Kotzé: Huis, 1964, 133). Hulle

meen daarin ‘n waarborg te mag sien dat die Koning van die Nederlande die jeugdige

Republiek onder sky beskerming sou neem (A. Moorrees: N.G. Kerk, 1931, 721).

B. ‘n mening uitspreek: Dit klink alles baie verstandig en uitvoerbaar,” meen mev. De

Vries (M.-L. Theron: Reënboog, 1940, 191).

3. Van voorneme wees of beoog: die twee jong mans meen om die vaart binne drie weke

te voltooi.

Meen2:

1. (na die Engels mean): beteken 2,3,4,5: Wat meen daardie simbool, woord?

2. (streektaal): beteken 6: Hy meen niks (opgeteken in Namakw.)

Dit laatste lemma is onafhankelijk van de andere werkwoorden ook interessant:

meen is zodanig door het Engels beïnvloed dat het een nieuw scala aan

betekenissen kan uitdrukken. Het zou voor verder onderzoek dan ook boeiend zijn

om de verschillen in aantrekking tot de skoon bysin tussen de twee betekenissen

van meen te bekijken.

Nu kan dus evenwel gesteld worden dat de werkwoorden die het meest

aangetrokken zijn tot de skoon bysin, stuk voor stuk een grote variatie aan

betekenissen hebben en dus in meerdere contexten kunnen gebruikt worden.

Daaruit kan afgeleid worden dat het werkwoorden zijn die als ‘algemeen’ (in

tegenstelling tot ‘specifiek’) worden aangevoeld door de taalgebruiker: het

werkwoord kan meerdere betekenissen overbrengen in meerdere contexten.


Uit bovenstaande data kan dan de volgende hypothese worden afgeleid: hoe

meer betekenissen een werkwoord heeft en hoe algemener het dus is, des te meer

zal het werkwoord worden aangetrokken tot de skoon bysin. Eerder werd

gesproken over een “algemeenheidsspectrum”, waarbij sê, dink en meen als zeer

algemeen werden gecategoriseerd. Hierna zullen de drie werkwoorden met de

laagste collostructiesterkte vergeleken worden wat betreft hun algemeenheid en

aantal betekenissen ten opzichte van de drie werkwoorden met de grootste

aantrekking tot de skoon bysin. Dit betreft de werkwoorden berig, getuig en besluit.

Berig: Meedeel, ter kennis bring van, bekendmaak, inlig, laat weet: Ek het die eer u te berig dat...

Getuig:

1. Getuienis aflê in ‘n ondersoek of verhoor: Teen, vir iemand of iets getuig. Ek sal getuig dat jy nie die moord kon gepleeg het nie. Jy mag nie vals teen ‘n ander getuig nie (Deut. 5:20 NV).

2. As getuie verklaar, meedeel: Hy getuig van wat die Here aan hom gedoen het. Sy dade getuig teen hom.

3. Bewys, blyk lewer: So ‘n daad getuig van moed. Haar hele lewe getuig van haar liefde vir haar medemens.

Besluit:

1. Omsluit, insluit: ‘n Groot waarheid lê hierin besluit. 2. Eindig: ‘n Vergadering met gebed besluit. 3. Aflei, ‘n gevolgtrekking maak: Uit die verklarings besluit ek als volg... 4. Tot ‘n beslissing geraak: Ons het besluit om saam te gaan.

Hoewel getuig en besluit elk respectievelijk nog drie en vier betekenissen hebben,

is dit al heel wat minder dan de zeven of elf betekenissen van sê en dink. Voorlopig

lijkt dit de hypothese dus te bevestigen. Het vergelijken van de werkwoorden met

een verschillende voorkeur verder in deze scriptie zal een goede test zijn voor deze

hypothese. Om deze aanname verder te onderzoeken, worden hieronder de

definities van de andere, tussenliggende, werkwoorden bekeken, in volgorde van

afnemende aantrekking tot de skoon bysin. Volgens bovenstaande stelling zou het

aantal definities en de algemeenheid van het werkwoord moeten afnemen

naarmate de aantrekking tot de skoon bysin vermindert.

Hoop:

1. Gunstige verwagting koester van iets wat ‘n mens begeer; hoop hê, van hoop vervul wees: ons het gehoop dat dit Hy was wat Israel sou verlos (Luk. 24:21). Op beter tye hoop. Die student hoop nog steeds dat hy een of ander tyd sal slaag. Ons hoop om die groot dag nog te belewe. Almal het gehoop dat die oorlog spoedig sou eindig. Ons durf selfs nie hoop dat so ‘n groot geluk ons te beurt sal val niet. Hy is nog steeds hopende dat hy die pos sal kry. Hopende dieselfde van u te hoor u nooit vergetende nig Annekie (Jochem van Bruggen). Die gehoopte resultaat is nie bereik nie.


2. In vertrouwe wag; vertroue stel op: Hoop op God, in Hom weer rustig! In sy lof sal ‘k my verlustig (Ber. Ps. 42:7). Sodat ons kan wees tot lof van sy heerlikheid, ons wat reeds tevore op Christus gehoop het (Ef. 1:12).

3. A. Die verwagting hê, sonder die bybetekenis van begeerte: ons kan selfs nie eers meer hoop dt die saak ‘n goed einde sal hê ne. Die beste van iets hoop, berus in die verwagting dat dit goed sal afloop. Hoop julle werklik nog om vanaand daar te wees? Ons kan nie meer hoop om te wen noudat ons span so ver agter is nie. Dit is te hope dat hy nou sy les geleer het. ‘n Mens verwag dat... B. Die hoop uitspreek; vertrou, wens: Ek hoop van harte dat dit jou goed sal gaan. Die saak sal, hoop ek (na ek hoop) darem slaag. Ek hoop jy sal nie so ‘n sotlike ding aanvang nie!

Beweer:

1. Volhou; die waarheid van iets staande hou (met die bygedagte: sonder bewysgrond): sy beweer dat hy siek is. Wat jy beweer, is nog nie bewys nie.

2. Sê, inbring: jy het hier niks te beweer nie

Voel:

1. A. Met die tassintuig iets gewaarword, indrukke ontvang: voel waar die tafel is. In die donkr voelw aar jy is. B. met ‘n ander sintuig iets gewaar word: pyn voel, die hitte van ‘n vuur voel.

2. Betas om te ondersoek: hoe voel hierdie materiaal vir jou? 3. ‘n bepaalde gevoel hê: hy voel siek, moeg, lekker, geson, jolig, kwaad. Hoe voel jy

vanoggend? 4. Besef, insien, begryp, verstaan: sy pligte voel. Voel jy wat ek meen? Die skoonheid

van poësie voel.

Weet:

1. Bekend wees met, kennis dra van, op die hoogte wees van: ek weet goed wie dit was. Voordt jy ju verder hiermee bemoei, moet jy eers weet dat...

2. Insien, begryp: ma sal niet weet waar ek so lank bly nie. 3. Bekend wees, word; erken: hy is siek, maar wil dit nie weet nie. 4. ( met te): kans sien om, daarin slaag: hy het geweet om te ontsnap. Hy het nie geweet

om iets te sê nie.

Glo:

1. In die geloofwaardigheid van iemand of van sy beweringe, versekeringe vertroue stel; sy woord aanvaar, op sy versekering afgaan; hom geloofwaardigheid aanreken; soms fakultatief met die voors. Vir of aan: ek glo hom (glad nie).

2. A. Gewisse kennis hê van en vaste vertroue stel, geloof hê in God en sy Woord soos dit geleer word in die godsdiens waartoe iemand behoort: in God, in Christus glo. B. Vaste vertroue hê in iemand of iets: in die mens, die deug, iemand se waarde glo. Aan dokters, toordoktors, toordery, medisyne, ‘n middel glo.

3. Oortuig wees van die bestaan van iemand of iets; vas vertrou dat iemand of iets bestaan – met voors. Aan, soms ook in: aan ‘n persoonlike God, aan die liefde, almag van God glo. Iets vas glo: vas oortuig wees dat dit bestaan

4. Iets, oa bewerings, versekerings, mededelings, berigte vir waa hou; op grond van getuienis van ander aanneem as waar: praatjies glo, hulle as waar beskou.

5. Iets op grond van eie insig vir waar hou; aanneem, meen dink (in verswakte opvatting): ek glo dat elke mens aanleg het om op een of andere manier uit te munt (ons klyntji).

Besef: begryp, insien; lewendig gevoel, goed verstaan: hy besef nie die gevaar nie

Vermoed:

2. ‘n Voorgevoel, suspisie hê, as waarskynlik ag; meen; raai; verwag; veronderstel: ek vermoed onraad. Ek vermoed dat hy nie so knap, eerlik is as wat hy voorgee nie.


3. Bedag wees op, verwag: sonder om enige kwaad te vermoed het ek in die lokval ingeloop. Ek het nooit vermoed dat hy my haat nie.

Hoor:

1. In staat wees, die vermoë besit om geluid(e) waar te neem deur middel van die

gehoorsintuig: goed, sleg, verkeerd, skerp hoor. Dowes kan nie hoor nie. Die oubaas

kan nog goed sien, maar hy hoor maar bra sleg. Wie ore het om te hoor, laat hom hoor

(Matt. 11:15). ‘n Horende oor. Net met die een oor, aan die een kant hoor. Met die

gehoor sal julle hoor.

2. Met die gehoor, die oor waarneem, gewaarword, verneem; ‘n geluidsindruk op die

gehoorsenuwee ontvang: Musiek, ‘n donderslag, ‘n eweerskoot, woorde, die tik van ‘n

horlosie hoor. Ek het sy haastige stappe in die gang gehoor. Hy het die kar gehoor lank

vorodat hy hom kon sien. Ek hoor dit graag dit is so na my hart.

3. Iets aflei, belsuit uit wat gehoor word: Ek kan hoor dat hy vandag weer vies is. ‘n Mens

kan sommer hoor dat daar iets aan jou kar skort.

4.

A. Deur mondelinge of skriftelike mededeling verneem, te wete kom: Ek hoor elke

maand van Holland. Ek sal natuurlik nog nader van julle hoor hoe dit afgeloop het. Ek

hoor hy het so ‘n gek van hom gemaak. Ek het deur jou broer gehoor dat jy die pos

gekry het.

B. Inligting bekom, inwin; informeer; navraag doen: Gaan hoor bietjie hoe dit nou met

hom gaan. Ek wil graag hoor wat die juiste prosedure is.

5.

A. Luister na, ag gee; aanhoor: hoor eers wat ek te sê het vorodat jy my veroordeel.

Hy het die roepstem van sy volk gehoor en alles daarvoor opgeoffer. Die baas wil my

nie hoor nie .

B. Gehoorsaam; gehoor gee aan; raad, vermanings aanvaar; luister: Die kinders wil

vandag ook weer nie hoor nie.

C. Luister na ‘n spreker, kunstenaar; ‘n uitvoering, redelesing aanhoor, daarvan geniet;

toehoorder, lid van ‘n gehoor wees: ons het kaapstad toe gegaan om die beroemde

prediker te hoor. On swas gelukkig genoeg om die kunstenares op onsou dorpie te kon

hoor.

D. bede vervul, gehoor gee aan, verhoor: As hulle U dan weer aanroep, het U uit die

hemel gehoor en hulle na u barmhartigheid baiekeer gered (Neh. 9:28).

6. Deur die gehoor verstaan, begryp: hoor jy wat ek sê? Jy moet dit onder geen

omstandighede doen nie, hoor jy?

De hypothese van een “algemeenheidsspectrum” lijkt hier niet op te gaan: er is

geen duidelijke afname van het aantal betekenissen van de werkwoorden

naarmate ze minder aangetrokken zijn tot de skoon bysin. Wat wel bevestigd

wordt, is dat werkwoorden met een significante voorkeur voor de skoon bysin, in

het algemeen meer en verschillende definities kennen en dus algemener zijn ten

opzichte van werkwoorden met een voorkeur voor de dat-bijzin (cfr. infra).


2. FORMALITEIT VAN DE WERKWOORDEN

In de vorige paragraaf werd al de conclusie getrokken dat werkwoorden die de

skoon bysin verkiezen, algemenere werkwoorden zijn. Het loont dan ook om de

lijn tussen semantiek en pragmatiek te bewandelen en het aspect van formaliteit

te bekijken bij deze werkwoorden. In een vorige studie over

communicatiewerkwoorden in het Afrikaans trok ik de volgende conclusies: “[…]

de ‘skoon bysin’ is een geleende constructie uit het Engels. Deze Engelse invloed

werd echter grotendeels in de spreektaal verwacht. Resultaten toonden aan dat

deze informele constructies ook in de formele krantentaal voorkomen en soms

zelfs verkozen worden boven de formele constructie afkomstig uit het Nederlands.”

(Braeckeveldt 2011: 45). Uit de combinatie van deze conclusie (informele

constructies komen zoals de skoon bysin komen ook voor bij formele

werkwoorden) en de voorafgaande constatering dat werkwoorden die de skoon

bysin verkiezen algemenere werkwoorden zijn, ontstaat de volgende vraag: wat is

de formaliteit van de werkwoorden die een significante voorkeur vertonen voor de

skoon bysin? Aangezien dit algemenere werkwoorden zijn, lijkt het voor de hand

liggend dat deze ook informeler zouden zijn.

1. FORMALITEIT: EEN (POGING TOT) DEFINITIE

Volgens de Glossary of Linguistic Terms (Ferguson 1955: 329):

Definition

Formal language is language use characterized by

speech before a passive audience

the assumption of a role by the speaker

the use of artificial means of communication such as writing or electronics5, and

the use of a “high” dialect or language in preference to a “low” one.

Examples (English)

Here are some examples of domains where formal language takes place:

A sermon

A political speech

A lecture

A letter

Poetry

Het gemarkeerde onderdeel van de definitie sluit best aan bij het huidige

onderzoek: een krantencorpus bestaat nu eenmaal volledig uit geschreven taal. Bij

5 Eigen markering.


de definitie van formaliteit telt dus één onderdeel al zeker mee (geschreven taal).

De andere drie criteria zijn moeilijker samen te vatten en toe te passen op de

onderzochte data. Toch kan er ook bij de onderzochte werkwoorden een

onderscheid gemaakt worden tussen formele en informele werkwoorden. Dit is een

pragmatisch onderscheid, dat afhangt van het taalgevoel van de taalgebruiker.

Eén richtlijn voor formeel Afrikaans kan hierbij zijn dat bij formeel gebruik de

woordenschat dichter aanleunt bij het Nederlands dan bij informeel taalgebruik. In

‘Honderdmaal gemakkelyker dan Hollandsch?’ schrijven Jansen en de Graaff het

volgende:

“Tot slot: de band tussen Afrikaans en Nederlands is geen voltooid verleden tijd. In veel

opzichten zijn de twee talen nog altijd nauw met elkaar verbonden. Zo heeft de Australische

taalkundige Bruce Donaldson terecht gewezen op het feit dat het, vooral in the ‘higher

registers’, vaak moeilijk is onderscheid te maken tussen de Afrikaanse en de

Nederlandse woordenschat. Daarnaast sijpelen ook in de morfologie van Afrikaans nogal

wat Nederlandse structuren door, zoals bij de inflectie van adjectieven. Maar mag Afrikaans

daarom ‘gekortwiekt Nederlands’ worden genoemd (zij het met prachtige restanten uit de

zeventiende-eeuwse taal), zoals schrijver en recensent Wam de Moor in 1979 deed? Nee,

zegt Donaldson, die al helemaal niets moet hebben van Nederlanders die Afrikaans slechts

als een ‘kindertaaltje’ beschouwen: ‘So-called simplification of certain aspects of the

grammar has been compensated for by new difficulties, not present in Dutch.’ Opvallende

voorbeelden zijn de dubbele ontkenning en het gebruik van ‘vir’ in objectconstructies.

Donaldson wijst er met nadruk op dat de invloed van het Engels via informele

spreektaal erg groot is en ook doorsijpelt naar modern formeel Afrikaans.”6 (de

Graaff, Jansen).

Het eerste deel van het citaat ondersteunt deze richtlijn, die voor Nederlandse

taalgebruikers een hulp kan zijn bij het onderscheid maken tussen formeel en

informeel Afrikaans.

2. FORMELE EN INFORMELE WERKWOORDEN MET EEN VOORKEUR VOOR DE SKOON BYSIN

In de lijst van werkwoorden met een significante voorkeur voor de skoon bysin, is

het moeilijk om formele werkwoorden onafhankelijk te onderscheiden. Het

opstellen van een rangschikking is minder ingewikkeld: de werkwoorden worden

onderverdeeld in drie categorieën: formeel – formeel/informeel – informeel.

Formeel werkwoord: dit werkwoord wordt voornamelijk in formele situaties

gebruikt.

6 Eigen markering.


Formeel/informeel werkwoord: dit werkwoord kan zowel in formele als

informele context gebruikt worden.

Informeel werkwoord: dit werkwoord wordt voornamelijk in informele context

gebruikt.

Aangezien er gewerkt wordt met een corpus krantentaal, zal het aantal informele

werkwoorden aan de lage kant zijn, gelet op de definitie van formele taal (cfr.

supra). De formele werkwoorden zijn besluit, berig en getuig. Enkele voorbeelden

uit het corpus:

23) Besluit: “Die hoogste hof het besluit die Grondwet sê ek moet aan my

mense 'n middel gee wat nie deur die FDA (Amerika se Food and Drug

Administration) goedgekeur is nie.” (20020709).

Er zijn twee interessante punten bij dit voorbeeld: ten eerste zijn er twee skoon

bysinne in dit voorbeeld (na besluit en na sê) en ten tweede is dit duidelijk een

formele context.

24) Berig: “Saterdag is berig vroue van dié woonbuurt is ontstoke nadat

hulle die vorige dag spesiaal aangetrek en toe ure tevergeefs gewag het op

'n bus wat hulle na Hankey sou neem.” (20020812).

25) Getuig: “Mertens het getuig die geld van die buitelandse trust sou deur

'n plaaslike trust, die Western Cape Democratic Development Trust

(WCDDT), gekanaliseer word.” (20020813).

Het eerste voorbeeld komt uit een juridische context, het tweede voorbeeld

gewoon uit een krantenartikel en het derde voorbeeld uit een economische

context.

De overige werkwoorden behoren allemaal tot de categorie formeel/informeel. De

aard van het materiaal waarmee tijdens het corpusonderzoek werd gewerkt, zorgt

ervoor dat er zo goed als geen informele werkwoorden in de data zitten.

Het is wel zo dat binnen deze categorie, er een zekere rangschikking kan zijn:

werkwoorden zoals vermoed, besef en beweer zijn nog altijd formeler dan sê, dink

of hoop. Er is hierbij een opvallende tendens merkbaar: de informelere kant van

het spectrum, met sê, dink, meen en hoop, correleert duidelijk met een significant

hogere aantrekking tot de skoon bysin dan de formelere kant van het spectrum.


Wanneer de collostructiesterkte onder de tien zakt, zijn de werkwoorden opvallend

formeler, met uitzondering van hoor.

Hieruit kan de volgende conclusie getrokken worden: hoewel het onderzoek

gebeurt met data die door de aard van het onderzoek al vrij formeel zijn, zijn de

werkwoorden met een hoge significante voorkeur voor de skoon bysin (hoger dan

tien) duidelijk van informelere aard. Of anders geformuleerd: een dalende

aantrekking tot de skoon bysin gaat gepaard met een stijgende kans op een

formeel werkwoord.


3. BESLUIT

Samenvattend zijn er dus verschillende kenmerken die werkwoorden met een

voorkeur voor de skoon bysin in mindere of meerdere mate bezitten. Ten eerste

zijn er formele kenmerken beschreven. Hierbij werd vooral gelet op de lengte van

het werkwoord en het valentieschema van het werkwoord. Wat betreft de

morfologie (1) van deze werkwoorden werd de volgende conclusie getrokken: “ de

skoon bysin komt significant vaak voor in een constructie met een werkwoord dat

uit slechts één vrij morfeem bestaat.” Over het valentieschema (2) van het

werkwoord werd geconcludeerd dat er mogelijk een beïnvloeding is vanuit het

Engels wat de weglaatbaarheid van het voegwoord betreft.

Op semantisch gebied werden de werkwoorden vanuit twee verschillende

perspectieven bekeken: vanuit hun algemeenheid en hun formaliteit. Bij de

algemeenheid (1) van de werkwoorden met een voorkeur voor de skoon bysin,

werd eerst de hypothese van een ‘algemeenheidsspectrum’ geponeerd. Verdere

analyse toonde aan dat de aanwezigheid van zo’n spectrum niet direct

aantoonbaar was, maar wel dat “werkwoorden met een significante voorkeur voor

de skoon bysin, in het algemeen meer en verschillende definities kennen en dus

algemener zijn.” (cfr. supra). De formaliteit (2) van de werkwoorden werd ook

onderzocht. Hierbij stelde ik vast dat hoe hoger de aantrekking van het werkwoord

tot de skoon bysin is, des te groter de kans is dat dit een informeel werkwoord is.

Al deze verschillende kenmerken kunnen worden samengevat in tabel 4. Deze

tabel is uiteraard slechts een samenvatting van de voorafgaande conclusies; en is

dus slechts correct bij benadering. De kenmerken verschillen nog steeds in hun

intensiteit bij elk werkwoord.

KENMERK AARD VAN HET WERKWOORD

Morfologie Eerder bestaand uit één vrij morfeem dan

meerdere vrije morfemen.

Valentieschema Mogelijke beïnvloeding uit het Engels

Algemeenheid Eerder algemeen

Formaliteit Eerder informeel

Tabel 4: Aard van verschillende skoon bysin-werkwoorden bij de besproken

parameters


5.1.2 WERKWOORDEN DIE DE DAT-BIJZIN VERKIEZEN

Er zijn 49 werkwoorden die een objectzin ingeleid door dat, verkiezen. Van deze

werkwoorden met een significante voorkeur is sorg het werkwoord met de grootste

collostructiesterkte (58,09) en bydra het werkwoord met de laagste

collostructiesterkte (1,37). Ook deze werkwoorden worden aan de hand van

formele en semantische factoren besproken.

1. FORMEEL

1. MORFOLOGIE

Eerder al werd bij de skoon bysin de significantie van de lengte van het werkwoord

besproken. Hieronder zal nu hetzelfde gebeuren voor de werkwoorden die de

objectzin ingeleid door dat verkiezen. We hebben gezien dat de werkwoorden die

de skoon bysin verkiezen, bestaan uit maximaal één vrij morfeem. De vraag is nu

of de omgekeerde stelling ook klopt, nl. vertonen werkwoorden met twee of meer

vrije morfemen een (sterke) voorkeur voor een objectzin ingeleid door dat?

In de lijst van de 49 werkwoorden valt al snel één eigenschap op: er zitten heel wat

samengestelde werkwoorden in, zowel scheidbare als onscheidbare. Bij de

scheidbare werkwoorden worden de volgende elf woorden aangetroffen:

meebring, toelaat, aanbeveel, toesien, aankondig, saamstem, aandui, meedeel,

voorstel, byvoeg, bydra. De scheidbare werkwoorden zijn werkwoorden met twee

vrije morfemen, aangezien het eerste morfeem bij alle werkwoorden alleen kan

voorkomen. Bijvoorbeeld:

26) Meebring: “Dit bring mee dat die wedders byna al die perde in hul

permutasies moet saamspan of 'n kans waag met minder.” (19980127).

27) Toelaat: “"Miljoene mense het vigs en is lewenslank in die tronk. Daarom

laat ek toe dat my nommer vir die konsert gebruik word," het Mandela gesê.”

(20031031).

28) Aanbeveel: “Die kommissie beveel onder meer aan dat die raamwerk van

gesagskanale in die provinsiale regering hersien word.” (19980119).

29) Toesien: “Die stamhoofde sien self toe dat teen werkers opgetree word as

hulle hul skuldig maak aan ongedissiplineerde gedrag.” (19980115).

30) Aankondig: “Tot my verbasing kondig die omroeper aan dat die

Reserwebank 'n vroeë Kersgeskenk aan die verbruikers gegee het deur die


repokoers met 11 / 2 persent -oeps, daar is ek alweer uit die oude doos -- met

150 basispunte te verlaag.” (20031022).

31) Saamstem: “Ons stem heeltemal saam dat inflasie bekamp moet word,

maar nie ten koste van groei en werkgeleenthede nie.” (20031029).

32) Aandui: “My gesonde oordeel dui vir my aan dat as ek teen 120 km/h teen

'n blinde hoogte ry en daar is 'n ononderbroke streep aan my kant, ek met my

lewe dobbel as ek links van die geel streep op die skouer van die pad ry waar

ek hoegenaamd nie weet wat ek aan die anderkant van die bultjie te wagte kan

wees nie: 'n donkiewaentjie, 'n groot geparkeerde vragmotor of voetgangers

wat onwettig op hierdie deel van die pad stap.” (19980109).

33) Meedeel: “Sonder om sy oë van sy teiken te haal, deel hy die twee toe mee

dat hy op die “vreeslike geraas” van die voëls gereageer het en by nader

ondersoek 'n boomslang tussen die takke gewaar het.” (19980117).

34) Voorstel: “Ek stel voor dat mnr. O'Connell dalk na die kiesers in

Roodepoort, Witbank, Boksburg en Kempton Park moet gaan kyk, want dan

sal hy agterkom dat die DP besig is om kiesers vanuit 'n wye spektrum in die

gemeenskap te wen.” (19980128).

35) Byvoeg: “Hy voeg by dat die verkoop van eiendom slegs een van die

maniere is waarop institusionele beleggers hul blootstelling aan eiendom

verminder.” (19980128).

36) Bydra: “Dit dra dus indirek by dat kinders skool bywoon en nie op straat is

nie.” (20030430).

Elf van de 49 werkwoorden die de dat-bijzin verkiezen, zijn scheidbare

samengestelde werkwoorden, d.w.z. ongeveer één werkwoord op vijf.

Daarnaast zitten er ook heel wat onscheidbare samengestelde werkwoorden bij,

waarbij de samenstelling of afleiding bestaat uit één vrij morfeem en één gebonden

morfeem: veroorsaak, beskuldig, ontken, verseker, versoek, aanvaar, gebeur,

voorkom, beklemtoon, bewys, verduidelik, voorsien, bevestig, verhoed, verwag,

verklaar, behels, voorspel, bevind, bespiegel, benadruk, beteken, verstaan. 23 van

de 49 werkwoorden (46,93%) zijn dus onscheidbaar samengestelde werkwoorden.

Wanneer deze cijfers opgeteld worden, zijn een belangrijk aantal werkwoorden die


een objectzin ingeleid door dat verkiezen, samengestelde werkwoorden: 34 van

de 49 werkwoorden, of 69,39%.

De stelling van hierboven moet dus licht aangepast worden: er is een sterke

correlatie tussen samengestelde werkwoorden en een voorkeur voor de dat-bijzin.

2. VALENTIESCHEMA

Bij het hoofdstuk over de werkwoorden die de skoon bysin verkiezen, werd in het

onderdeel ‘Valentieschema’ geconcludeerd dat de skoon bysin mogelijk door

beïnvloeding vanuit het Engels tot stand gekomen is: het weglaten van dat is een

optie bij het vormen van een Engelse objectzin. Die conclusie kwam er na het

bekijken en vergelijken van de Engelse en Nederlandse valentieschema’s van

deze werkwoorden.

In volgend onderdeel wordt diezelfde vergelijking uitgevoerd voor werkwoorden die

een objectzin ingeleid door dat verkiezen. Hierbij zal voornamelijk gelet worden op

de Engelse valentieschema’s: is er bij deze werkwoorden in het Engels de

mogelijkheid om dat weg te laten?

1. Sorg/zorgen/care for

Niet in CVVD.

2. Veroorsaak/veroorzaken/cause

Veroorzaken: NP ____ dat Pfin

Cause: geen valentieschema met that.

3. Beskuldig

Niet in CVVD.

4. Ontken/ontkennen/deny

Ontkennen: NP ___ (dat) Pfin

Deny: NP ___ (that) Pfin

5. Verseker/verzekeren/assure

Niet in CVVD.

6. Meebring/meebrengen/take with

Niet in CVVD.

7. Eis/eisen/demand

Eisen: NP ___ (van NP) dat Pfin

Demand: NP ___ (of/from NP) that Pfin

8. Toelaat/toelaten/allow


Niet in CVVD.

9. Versoek/verzoeken/request

Niet in CVVD.

10. Aanvaar/aanvaarden/accept

Aanvaarden: NP ___ dat Pfin

Accept: NP ___ that Pfin

11. Gebeur/gebeuren/happen

Niet in CVVD.

12. Voorkom/voorkomen/prevent of happen

Niet in CVVD.

13. Aanbeveel/aanbevelen/recommend

Niet in CVVD.

14. Beklemtoon/beklemtonen/stress

Niet in CVVD.

15. Bewys/bewijzen/prove

Bewijzen: NP___(NP[h]) dat Pfin

Prove: NP___(to NP[h]) that Pfin

16. Verduidelik/verduidelijken/clarify

Niet in CVVD.

17. Toesien/toezien/watch

Niet in CVVD (Engelse vertaling: geen variant met that).

18. Voorsien/voorzien/predict

Voorzien: NP ___ dat Pfin

Predict: NP ___ (that) Pfin from/on the basis of NP

19. Aankondig/aankondigen/announce

Aankondigen: NP ___ ((aan) NP) dat Pfin

Announce: NP ___ (to NP) (that) Pfin

20. Vra/vragen/ask

Vragen: NP___ ((aan) NP[h]) dat Pfin

Ask: NP___ (NP[h]) if/ whether Pfin

21. Noem

22. Saamstem/het eens zijn/agree

Niet in CVVD.

23. Bevestig/bevestigen/confirm

Niet in CVVD.


24. Verhoed/verhoeden/prevent

Niet in CVVD.

25. Verwag/verwachten/expect

Verwachten: NP ___ (van NP) dat Pfin

Expect: NP ___ (that) Pfin

26. Verklaar/verklaren/declare

Verklaren: NP ___ (aan/tegenover NP) dat Pfin

Declare: NP ___ (to NP) (that) Pfin

27. Waarsku/waarschuwen/warn

Waarschuwen: NP ____ (NP) (ervoor) dat Pfin

Warn: NP ____ (NP) (that) Pfin

28. Behels/omvatten/involve

Niet in CVVD.

29. Blyk/blijken/seem

Niet in CVVD.

30. Vind/vinden/find

Niet in CVVD.

31. Voorspel/voorspellen/predict

Voorspellen: NP ___ ((aan) NP[h]) dat Pfin

Predict: NP ___ (to NP[h]) (that) Pfin

32. Keer/antwoorden/answer

Antwoorden: NP ___ (NP[h]) (op NP) dat Pfin

Answer: NP ___ (NP[h]) (to NP) (that) Pfin

33. Aandui/aanduiden/point out

Niet in CVVD.

34. Meedeel/meedelen/announce

Meedelen: NP___((aan) NP / van/over NP) dat Pfin

Announce: NP___(to NP) (that) Pfin

35. Bevind/bevinden/find

Bevinden: NP___dat Pfin

Find: NP___that Pfin

36. Bespiegel

Het is moeilijk om dit woord in het Nederlands te vertalen.

37. Benadruk/benadrukken/stress

Niet in CVVD


38. Kla/klagen/complain

Niet in CVVD.

39. Voorstel/voorstellen/propose

Voorstellen: NP___(aan NP) dat Pfin

Propose: NP___(to NP) that Pfin

40. Stel/stellen/announce

Niet in CVVD.

41. Beteken/betekenen/mean

Betekenen: NP[nh] ___ dat Pfin

Mean: NP[nh] ___ (that) Pfin

42. Leer/leren/learn

Niet in CVVD.

43. Byvoeg/toevoegen/add

Niet in CVVD.

44. Oortuig/overtuigen/convince

Niet in CVVD.

45. Herinner/herinneren/remind

Herinneren: NP ___ (NP) eraan dat Pfin

Remind: NP ___ NP that Pfin

46. Vrees/vrezen/fear

Niet in CVVD.

47. Toon/tonen/show

Tonen: NP___dat Pfin

Show: NP___that Pfin

48. Verstaan/verstaan/understand

Niet in CVVD.

49. Bydra/bijdragen/contribute

Niet in CVVD.

Hoewel 28 van de 49 werkwoorden niet in de Contrastive Verb Valency Dictionary

zijn aangetroffen, zijn er toch heel wat opvallende tendensen waar te nemen in

deze lijst. Eerst zijn er twee werkwoorden die moeilijk te vertalen zijn van het

Afrikaans naar het Nederlands, namelijk noem en bespiegel. Voorbeelden uit het

corpusonderzoek tonen aan dat noem een synoniem lijkt te zijn van sê:


37) “Siphiwe se ouma, mev. Josephine Mkhonza het genoem dat sy geen

familie in die Kaap het nie.” (20030327).

38) “Dit is onnodig om te noem dat hulle tot op datum nog niks van die

klagte verneem het nie.” (20031023).

39) “Die OG noem dat die bydraes volgens 'n lys van werkgewers en

werknemers met R446 miljoen verskil van die boekhou-inskrywings.”

(20030911).

Nochtans wordt deze definitie niet opgenoemd in het lemma noem in het HAT:

“Noem:

1. A. ‘n naam gee, aanspreek of identifiseer of beskryf as of bekend staan as: hy is na sy

oupa genoem. Noem my maar op my voornaam as jy wil. Die proses van strukturele

hervorming of ekonomiese herstrukturering, noem dit wat jy wil... (staan) onmiddellik

vir SA voor die deur.

B. (tov die speaker): ‘n Lid weens wanordelikheid of veronagsaming van die Stoel op

sy naam aanspreek, ipv slegs as “agbare lid”, waarna die betrokke lid vir ‘n week

geskors word: Mnr. Botha, ek moet u noem omdat u die gesag van die Stoel

veronagsaam het.

2. Korteliks sê of opnoem, of ter sprake bring: Daar is nog ander, maar dis te veel om te

noem. Sy naam moet ook onder die groot staatsmanne van ons tyd genoem word.”

Deze definitie van noem lijkt ook niet overgenomen te zijn uit het Engels: ook call

brengt deze betekenis niet over, volgens de Oxford Dictionary.

“Definition of call

1[with object]

cry out to (someone) in order to summon them or attract their attention: she heard Terry calling her[no object]:I distinctly heard you call

cry out (a word or words):he heard an insistent voice calling his name Meredith was already calling out a greeting

[no object]

(of an animal, especially a bird) make its characteristic cry: the mother bird was calling from the twig

shout out or chant (the steps and figures) to people performing a square dance or country dance.

telephone (a person or telephone number):could I call you back?

summon (an emergency service, taxi, etc.) by telephone: if you are suspicious, call the police

bring (a witness) into court to give evidence: four expert witnesses were called

[with object and infinitive]


archaic inspire or urge (someone) to do something: I am called to preach the Gospel

fix a date or time for (a meeting, strike, or election):she intends to call a meeting of the committee early next week there appeared to be no alternative but to call a general election

Bridge make (a particular bid) during the auction: her partner called 6♠

[no object]

guess the outcome of tossing a coin: ‘You call,’ he said. ‘Heads or tails?’

predict the result of (a future event, especially an election or a vote):in the Midlands the race remains too close to call

Cricket (of an umpire) no-ball (a bowler) for throwing: the umpire never called him in a first-class match, only in a festival game

Computing cause the execution of (a subroutine):one subroutine may call another subroutine (or itself)

2 [with object and complement]

give (an infant or animal) a specified name: they called their daughter Hannah

(be called)have a specified name :her companion was called Ethelhe has written a book called The Secret Life of Wombats

address or refer to (someone) by a specified name, title, etc.: please call me Lucy

refer to or consider (someone or something) as being: he’s the only person I would call a friend

(of an umpire or other official in a game) pronounce (a ball, stroke, etc.) to be the thing specified: the linesman called the ball wide

3 [no object, with adverbial of place]

Chiefly British (of a person) pay a brief visit: I’ve got to call at the bank to get some cash he had promised Celia he would call in at the clinic

(call for) stop to collect (someone) at the place where they are living or working: I’ll call for you around seven

(call at) (of a train or coach) stop at (a specified station or stations) on a particular route: the 8.15 service to Paddington, calling at Reading.” (Oxford Dictionary 2013).

Het is dan ook bijzonder interessant dat noem en sê gelijkaardig gebruikt worden

en toch een zeer tegengestelde voorkeur hebben: noem voor de constructie met

dat en hoofdzinsvolgorde en sê voor de skoon bysin.

Er zijn in de lijst twee parameters, met elk een normale en een afwijkende stand:

als parameter in het Nederlands is er het voegwoord dat, dat in zijn normale stand

verplicht is. Weglaatbaarheid van dat in het Nederlands is de afwijkende stand. De

Engelse parameter is het voegwoord that. In zijn normale stand is dit voegwoord

weglaatbaar; in zijn afwijkende stand is het verplicht. De Engelse en de


Nederlandse parameter lijken dus haaks op elkaar te staan en bij zeven van de

negentien werkwoorden (36,84%) is dit ook zo. Beide parameters bevinden zich in

de normale stand: that is weglaatbaar en dat is verplicht volgens de CVVD.

Daarnaast zijn er nog een aantal afwijkende casussen: eerst bespreek ik cause,

daarna de werkwoorden waarbij de Nederlandse parameter afwijkt, vervolgens de

werkwoorden waarbij de Engelse parameter afwijkt en ten slotte het werkwoord

waarbij that vervangen werd door wether.

Cause vertoont een afwijkend patroon: de Nederlandse parameter is normaal,

maar in het Engels is er geen valentieschema met that. Aangezien veroorsaak een

zeer sterke aantrekking vertoont tot de dat-constructie, mag de Engelse

beïnvloeding hier dus al gerelativeerd worden. Er werd ook een werkwoord

aangetroffen in de lijst waarbij de Nederlandse parameter afwijkt: dat is

weglaatbaar bij ontken. Het contrast tussen de sterke aantrekking tot de dat-bijzin

van het Afrikaanse ontken en de weglaatbaarheid van dat bij het Nederlandse

ontken, is dus toch treffend.

Ook de Engelse parameter vertoont afwijkend gedrag: bij zeven van de negentien

werkwoorden is that niet weglaatbaar. Dit strookt met het gedrag van deze

werkwoorden in het Nederlands en het Afrikaans: ook hier wordt dat minder vaak

weggelaten. Is deze overeenkomst dan het gevolg van de rol van het Nederlands

als moedertaal, of van het Engels als beïnvloedende taal? Het verwachte patroon,

waarbij dat in het Nederlands niet weglaatbaar is en that in het Engels wel, komt

dus even vaak voor als als het patroon waarbij that niet kan weggelaten worden.

Eén verklaring kan zijn dat er eerst beïnvloeding vanuit het Nederlands was wat

betreft het dat voegwoord en dat deze invloed bij sommige werkwoorden door een

latere invloed vanuit het Engels versterkt werd. Een andere verklaring kan de

gemeenschappelijke Germaanse achtergrond van deze talen zijn.

Bij vra is de Engelse parameter ook divergerend: de Nederlandse constructie wordt

in het Engels vertaald met het Engelse wether. Hier kan dan dezelfde conclusie

getrokken worden als bij cause: de Engelse beïnvloeding is slechts relatief.

In dit hoofdstuk werden aan de hand van het valentieschema van Nederlandse en

Engelse vertalingen van de werkwoorden die een objectzin ingeleid door dat

verkiezen, een aantal observaties gemaakt:


(1) Twee werkwoorden kunnen een zeer gelijkaardige betekenis hebben en

toch een divergerende voorkeur (noem versus sê);

(2) Hoewel de beïnvloeding vanuit zowel het Engels als het Nederlands moet

gerelativeerd worden (zie ontken, veroorsaak, vra), kunnen deze twee

invloeden elkaar ook versterkt hebben, door taalgebruik of vanuit een

gedeelde achtergrond.


2. SEMANTIEK

Hierboven werden al enkele aspecten beschreven van de semantiek van de

werkwoorden die de skoon bysin verkiezen. Hieronder zal hetzelfde gedaan

worden, maar dan voor de werkwoorden die een objectzin met dat verkiezen. Door

de grotere hoeveelheid (49 versus 14 werkwoorden die de skoon bysin verkiezen)

is er een grotere diversiteit binnen deze categorie werkwoorden.

Gemeenschappelijke semantische factoren vinden, zal dan ook wat ingewikkelder

zijn.

1. GEDETAILLEERDHEID VAN DE WERKWOORDEN

Zoals hierboven al aangegeven, zijn de werkwoorden met een voorkeur voor de

dat-bijzin, zeer divers, ook op semantisch vlak. Net die diversiteit is een

gemeenschappelijke factor, die zich onder andere uit in de betekenissen van de

verschillende werkwoorden: de definities van sommige werkwoorden liggen zeer

ver uit elkaar. Zo is er bijvoorbeeld het werkwoord sorg, het werkwoord dat de

grootste collostructiesterkte vertoont ten opzichte van de dat-bijzin, en veroorsaak,

het werkwoord met de tweede sterkte collostructiesterkte.

Sorg:

1. Sorg dra; van die nodige voorsien; waak oor: hy sorg vir sy gesin.

2. Op iets let, toesig hou: vir die kinders, die ete, sorg. Sorg dt hy nie laat kom

nie

3. Verskaf: vir geld sorg

Veroorsaak: oorsaak wees van; teweegbring; aanleiding gee: Hy veroorsaak ons

groot las. Die kind se ontydige dood het groot verdriet veroorsaak.

Deze twee werkwoorden hebben een zeer verschillende betekenis ten opzichte

van de andere werkwoorden, maar dat is het niet het enige opvallende bij deze lijst

werkwoorden. Ook treffend is dat deze werkwoorden stuk voor stuk een vrij

specifieke betekenis hebben. Later in deze scriptie zal dit vergeleken worden met

de conclusies over de algemeenheid van de werkwoorden die de skoon bysin

verkiezen.

Het is hierbij natuurlijk belangrijk om vooraf te definiëren wat ‘gedetailleerdheid’ in

deze context voor deze werkwoorden betekent: een gedetailleerd werkwoord kan

omschreven worden als een werkwoord waarbij de betekenis minder

contextgebonden is dan bij een algemeen werkwoord. De taalgebruiker haalt bij

het gebruiken van het werkwoord in een constructie een groter deel van de


betekenis uit het werkwoord zelf, dan uit de context (die uiteraard ook een rol

speelt). Concreet wil dit dus zeggen dat het werkwoord in minder situaties zal

kunnen worden gebruikt, omdat het al te veel betekenis met zich meedraagt.

Hierbij kan natuurlijk de bedenking gemaakt worden van de kip en het ei: kan een

werkwoord als gedetailleerd omschreven worden omdat het in minder contexten

kan gebruikt worden, of is het eerder zo dat een werkwoord in slechts een paar

contexten kan gebruikt worden omdat het een precieze betekenis heeft?

Hoe het ook zij, de gedetailleerdheid en het gebruik van het werkwoord in

selectieve contexten zijn op elkaar inwerkende factoren die mogelijk ook hun

voorkeur voor een objectzin ingeleid door dat beïnvloeden. In 5.1.1 worden de

algemeenheid van een werkwoord en de veelvuldige betekenissen van dat

werkwoord aan elkaar gelinkt. Het zou dan ook logisch zijn als een werkwoord dat

een gedetailleerde betekenis heeft en in minder contexten gebruikt wordt door de

taalgebruiker, een kleinere hoeveelheid betekenissen heeft. Bij de skoon bysin

varieerde het aantal betekenissen tussen één en elf, met vier betekenissen als

gemiddelde.

De twee werkwoorden met de sterkste aantrekking tot de dat-bijzin, zijn hierboven

al besproken: sorg heeft drie betekenissen en veroorsaak één. De overige

werkwoorden worden hieronder opgenoemd met hun aantal betekenissen:


Beskuldig: 1

Ontken: 2

Verseker: 5

Meebring: 2

Eis: 4

Toelaat: 4

Versoek: 5

Aanvaar: 2

Gebeur: 1

Voorkom: 6

Aanbeveel: 2

Beklemtoon: 1

Bewys: 3

Verduidelik: 1

Toesien: 3

Voorsien: 3

Aankondig: 2

Vra: 9

Noem: 2

Saamstem: 2

Bevestig: 11

Verhoed: 1

Verwag: 3

Verklaar: 2

Waarsku: 3

Behels: 1

Blyk: 2

Vind: 6

Voorspel: 3

Keer: 1

Aandui: 4

Meedeel: 2

Bevind: 3

Bespiegel: 2

Benadruk: 1

Kla: 5

Voorstel: 6

Stel: 12

Beteken: 7

Leer: 3

Byvoeg: 7

Oortuig: 2

Herinner: 3

Vrees: 3

Toon: 3

Verstaan: 6

Bydra: 3

Met deze lijst wordt duidelijk dat er geen correlatie is tussen het aantal betekenissen van

het werkwoord en de voorkeur voor de dat-bijzin: zowel werkwoorden met een zeer sterke

aantrekking tot de dat-bijzin, als werkwoorden met een lage collostructiesterkte, vertonen

veel variatie in hun aantal betekenissen. Het aantal betekenissen varieert van één tot

twaalf betekenissen. Voor verder onderzoek kan het wel interessant zijn om na te gaan

voor elk werkwoord welke betekenis kan gecombineerd worden met een dat-bijzin.


2. FORMALITEIT VAN DE WERKWOORDEN

1. RICHTLIJNEN TOT FORMALITEIT

In het hoofdstuk over formaliteit bij de skoon bysin-werkwoorden, werden de volgende

richtlijnen gegeven om de formaliteit van een werkwoord vast te stellen:

- De werkwoorden komen voor in geschreven taal, dus ze zijn sowieso al wat

formeler;

- Formaliteit hangt af van het aanvoelen van de taalgebruiker;

- Een Nederlandse taalgebruiker kan ook nog deels afgaan op zijn/haar taalgevoel,

aangezien formeel Afrikaans dicht aanleunt bij het Nederlands (cfr. supra).

Verder werden ook de volgende definities gehanteerd:

Formeel werkwoord: dit werkwoord wordt voornamelijk in formele situaties gebruikt.

Formeel/informeel werkwoord: dit werkwoord kan zowel in formele als informele

context gebruikt worden.

Informeel werkwoord: dit werkwoord wordt voornamelijk in informele context gebruikt.

Hieronder zal een combinatie van deze richtlijnen gebruikt worden om bij de werkwoorden

een onderscheid tussen formele, informele en formeel/informele werkwoorden te maken.

2. FORMELE EN INFORMELE WERKWOORDEN MET EEN VOORKEUR VOOR EEN OBJECTZIN

INGELEID DOOR DAT

Om het overzicht wat te behouden, zal de formaliteit van de 49 werkwoorden per elf en

tien werkwoorden besproken worden voor de eerste 21 werkwoorden. De overige

werkwoorden worden samen besproken.

A. SORG TOT EN MET GEBEUR

Dit zijn de werkwoorden met de sterkste aantrekking tot de dat-bijzin. Hier zijn een aantal

formele werkwoorden bij en een aantal formeel/informele werkwoorden. Zoals verwacht

zijn er geen zuiver informele werkwoorden aangetroffen.

Hierbij zijn de formele werkwoorden veroorsaak, beskuldig, verseker, versoek en ontken.

Hieronder enkele voorbeelden uit het corpus:

40) Veroorsaak: “Daarvolgens het provinsiale wetgewing die omset van die

wedrenklub benadeel, dié van beroepswedders bevoordeel en veroorsaak dat die

owerheid minder belasting ontvang het.” (19991201).


41) Beskuldig: “Die Stad Tygerberg se administrasie is in 'n sterk bewoorde

voorsittersverslag van die Bellville Hop-forum daarvan beskuldig dat dit

verantwoordelik is vir die vernietiging van die forum.” (19991201).

42) Verseker: “Ryk lande is by die ministersberaad van die

Wêreldhandelsorganisasie opnuut deur die president van die Wêreldbank, mnr.

James Wolfensohn, gevra om weg te doen met beperkings op die invoer van

produkte van ontwikkelingslande en so te verseker dat die handelsamesprekings

hier wel wêreldwye ontwikkeling aanmoedig.” (19991201).

43) Versoek: “Macozoma het ook versoek dat die Ondersoekdirektoraat vir

Ernstige Ekonomiese Misdrywe Ndhlela se bedrywighede ondersoek voordat hy

gister in die hof aangekla is.” (19991201).

44) Ontken: “Mboweni het ontken dat hy of die Reserwebank enige druk op regter

Willem Heath en sy eenheid geplaas het om nie voort te gaan met regstappe teen

Sanlam en Absa nie.” (19991203).

Aan de hand van de voorbeelden uit het corpus wordt het duidelijk dat deze vijf

werkwoorden voornamelijk in formele contexten gebruikt worden: zowel het eerste,

tweede en derde voorbeeld zijn uit een overheidscontext en het vierde en vijfde voorbeeld

uit een juridische context.

De overige zes werkwoorden (sorg, meebring, eis, toelaat, aanvaar, gebeur) zijn allemaal

formeel/informeel: ze kunnen in beide contexten gebruikt worden. Deze verschillende

contexten worden geïllustreerd in de voorbeelden uit het corpus:

45) Sorg: Formeel: “Die uitvoerende komitee van die Stad Tygerberg het Ajax egter

streng opdrag gegee om te sorg dat alle voorwaardes in 'n kontrak tussen die twee

partye vervat en die vrese van inwoners hierin besweer word.” (19991203).

46) Informeel: “Op die oomblik kan ek nie aan 'n ander kind se probleem dink nie,”

sê die ma. “Ek wil net sorg dat myne in vrede sterf.” (19991129).

47) Meebring: Formeel: “Die herstrukturering van die reg- en strafstelsels sal

meebring dat vinnig en doeltreffend teen misdadigers opgetree word.” (19991118).

48) Informeel: “Dis iets wat meebring dat wêreldberoemde spelers soos die

voormalige All Black agsteman Zinzan Brooke hom op die veld dinge toesnou wat

``met hond rym'' om hom te ontsenu.” (19991030).


49) Eis: Formeel: “Die Plaaswerkersvereniging eis dat die nasionale Departement

van Arbeid, saam met die nasionale Departement van Landbou en Grondsake, 'n

ondersoek doen na alle probleme wat plaaswerkers raak.” (19991022).

50) Informeel: “Die unie eis dat die koppe moet rol van diegene wat vir die

omskrywing van die riglyne vir merietebeoordelings verantwoordelik is.”

(19991130).

51) Toelaat: Formeel: “Hy het gesê die kommissie se opdrag is onderworpe aan

voorwaardes wat toelaat dat biotegnologie vir bespreking toegelaat word en het

gesê die werk van die werkgroep sou beperk wees tot die feite-ondersoek en die

onderneming dat Amerika en ander lande onderneem om hard te werk om gou 'n

oplossing te vind.” (19991203).

52) Informeel: “SKERPIOEN (23 Okt. 21 Nov.) Moenie toelaat dat enigiemand jou

en jou geld skei nie. Jy moenie bestee op vermaak, dobbel of kinders nie. Dis nou

die tyd om te spaar vir 'n reëndag. 'n Vierster-dag.” (19991203).

53) Aanvaar: Formeel: “'n Woordvoerder vir die Suid-Afrikaanse groep hier op die

konferensie van die Wêreldhandelsorganisasie het gesê dit is 'n oorwinning omdat

die VSA hierdeur aanvaar dat goeie gesondheidsbeleid en mediese navorsing

aanvullend tot mekaar kan wees.” (19991203).

54) Informeel: “My geloof het egter alles daarmee te doen of ek aanvaar dat Jesus

'n historiese mens was, wat gelewe en gesterwe en opgestaan het en wat 'n

evangelie verkondig het wat so radikaal was dat sy eie mense hom verwerp het

daarvoor en inderdaad soos 'n ketter laat ophang het.” (19991203).

55) Gebeur: Formeel: “Nadat Mbeki vandeesweek na Burundi moes reis en nog

amptelike verpligtings het, kan dit gebeur dat die termyn van die huidige raad

verstryk voordat hy die benoemings goedgekeur het.” (19991202).

56) Informeel: “Hoe het dit gebeur dat jy jou CD bekend gestel het?” (19991129).

Bij deze voorbeelden kunnen al een paar observaties gemaakt worden: de formele en

informele contexten leunen soms dicht tegen elkaar aan (zie het voorbeeld met eis). Het

is dan ook niet eenvoudig het onderscheid te maken, rekening houdend met wat hierboven

als ‘informeel’ wordt aangeduid, zich vaak in het midden van het continuüm formeel-

informeel bevindt en niet aan de uiterst informele kant van het formaliteitsspectrum.


In deze eerste elf werkwoorden zijn ongeveer de helft van de werkwoorden ‘puur’ formele

werkwoorden en de andere helft formeel/informeel.

B. VOORKOM TOT EN MET NOEM

Bij de volgende tien werkwoorden zijn er vijf formele werkwoorden en vijf formele/informele

werkwoorden. De vijf formele werkwoorden zijn voorkom, aanbeveel, beklemtoon,

verduidelik en aankondig. Hieronder worden ze kort geïllustreerd met een voorbeeld uit

het corpus:

57) Voorkom: “Dié voormalige Russiese republiek in Sentraal-Asië het gister die

beveiliging van sy grens met Rusland verskerp om te voorkom dat die konflik in

Tsjetsjnja daarheen oorspoel, het die Interfax nuusagentskap berig.” (19991201).

58) Aanbeveel: “Hy meen die situasie is baie ernstig en het aanbeveel dat

ingryping deur die Regering ingevolge artikel 100 van die Grondwet in sommige

gevalle oorweeg word.” (19991202).

59) Beklemtoon: “Masualle het beklemtoon dat hul begroting nie bestaande

behoeftes kan dek nie, en dat agterstande geen aandag kry nie.” (19991203).

60) Verduidelik: “Volgens Knobel het Basson ná sy inhegtenisneming in 1997

weens beweerde dwelmhandel aan hom verduidelik dat hy die dokumente aan 'n

vriend gegee en geglo het dat dit vernietig is.” (19991120).

61) Aankondig: “Volgens ingeligte bronne in die oliebedryf sal die Sentrale

Energiefonds vandag aankondig dat die petrolprys met 1c per liter en die

dieselprys met tot 7c per liter verhoog word.” (19991129).

De overige vijf werkwoorden zijn formeel/informeel: bewys, toesien, voorsien, vra, noem.

In deze voorbeelden worden ze gesitueerd in een formele en informele context:

62) Bewys: Formeel: “Die Wit Huis se standpunt dat die stemming oor die

kernsperverdrag bewys dat die Republikeine gekaap is ignoreer die feit dat

beginselvaste Republikeinse internasionaliste ook daarteen gestem het.”

(19991203).

63) Informeel: “Wat weer maar net bewys dat sport nes politiek kan wees. Dit maak

die jingo in elke mens wakker.” (19991203).


64) Toesien: Formeel: “Die nuwe status bring ook mee dat die Regering sal móét

toesien dat sulke gebiede bewaar word.” (19991203).

65) Informeel: “Ek sal nie kan toesien dat die kinders met honger mae moet gaan

slaap nie.” (19990930).

66) Voorsien: Formeel: “Geen ekonoom het voorsien dat die reserwes hoër as

R45,1 miljard sou wees nie.” (19991203).

67) Informeel: “Ek voorsien dat die Wallabies die eindstryd met vyftien of twintig

punte gaan wen,'' het hy gesê.” (19991104).

68) Vra: Formeel: “Die Regering sal volgende jaar vra dat die Kaapse blommeryk

en die Drakensberge-Maluti's tot wêrelderfenisgebiede verklaar word.” (19991203).

69) Informeel: “Molly vra dat mense ons plaaslike kunstenaars moet ondersteun

omdat die talent hier is en nie net oorsee nie.” (19991118).

70) Noem: Formeel: “Die SSA noem dat die syfers vir likwidasies na die aantal

maatskappye en beslote korporasies verwys wat onder finale likwidasie geplaas

is.” (19991001).

71) Informeel: “Ek wil noem dat ek 'n bynaam (Terror) het om gestand te doen en

beplan om op sy reputasie te verbeter,'' lui die toespraak onder meer.” (19990728).

Ook bij deze tien werkwoorden zijn de helft van de werkwoorden formeel en de andere

helft formeel/informeel.

C. SAAMSTEM TOT EN MET BYDRA

De overige achtentwintig werkwoorden zullen minder gedetailleerd besproken worden,

aangezien de context van zowel de formele als de formele/informele werkwoorden in de

voorbeelden hierboven al voldoende is geïllustreerd. Deze werkwoorden zijn in mindere

mate aangetrokken tot de dat-bijzin dan de voorafgaande werkwoorden, maar verkiezen

deze constructie boven de skoon bysin.

De formele werkwoorden in deze selectie zijn: saamstem, verhoed, verklaar, behels, blyk,

meedeel, bevind, bespiegel, benadruk, stel, byvoeg, bydra, bevestig. De formele/informele


werkwoorden zijn verwag, waarsku, vind, voorspel, keer, aandui, kla, voorstel, beteken,

leer, oortuig, herinner, vrees, toon en verstaan.

D. CONCLUSIES

Van de 49 werkwoorden zijn er 23 formeel van aard: 46,94% van de werkwoorden die een

objectzin ingeleid door dat verkiezen, zijn formele werkwoorden. De overige 26

werkwoorden bevinden zich in het midden van het formaliteitsspectrum. Zoals al eerder

aangehaald, zijn er weinig tot geen zuiver informele werkwoorden aangetroffen in het

corpus. De werkwoorden die de dat-bijzin verkiezen, vertonen dus ook een merkbaar

formele aard.


3. BESLUIT

Net zoals de werkwoorden die de skoon bysin verkiezen, hebben de werkwoorden die een

voorkeur hebben voor een objectzin ingeleid door dat, verschillende kenmerken die bij elk

werkwoord in mindere of meerdere mate voorkomen. Net zoals in het eerste deel van het

hoofdstuk over interne vergelijking is er ook in dit onderdeel een onderverdeling in formele

en semantische kenmerken. Om de externe vergelijking (cfr. infra) te vergemakkelijken,

werd gekozen om dezelfde kenmerken te bekijken voor de werkwoorden met een voorkeur

voor de dat-bijzin als voor de skoon bysin-werkwoorden.

Bij de formele kenmerken, werden twee parameters onderzocht, namelijk de lengte van

het werkwoord en het valentieschema van het werkwoord. Bij de lengte van het werkwoord

(1) werd vooral op de morfologische lengte gedoeld: het aantal werkwoorden bestaande

uit vrije of vrije en gebonden morfemen werd bekeken. Hierbij werd het volgende

geconcludeerd: “er is een sterke correlatie tussen samengestelde werkwoorden en een

voorkeur voor de dat-bijzin.”

Het valentieschema (2) van de werkwoorden werd bekeken aan de hand van de

Contrastive Verb Valency Dictionary: de valentieschema’s in het Nederlands en het Engels

werden vergeleken met de voorkeur van het werkwoord voor een bepaald type bijzin. Na

deze vergelijking kwamen twee conclusies naar voren: namelijk dat “twee werkwoorden

een zeer gelijkaardige betekenis kunnen hebben en toch een divergerende voorkeur

(noem versus sê)” en dat de beïnvloeding vanuit zowel het Engels het Nederlands wat

betreft de bijzinsvoorkeur van deze werkwoorden met gerelativeerd worden, met de

toegeving dat deze twee invloeden elkaar ook net versterkt kunnen hebben.

Op semantisch vlak werden algemeenheid en formaliteit van de werkwoorden als

parameters onderzocht. Over de algemeenheid (1) werd besloten dat “er geen correlatie

is tussen het aantal betekenissen van het werkwoord en de voorkeur voor de dat-bijzin:

zowel werkwoorden met een zeer sterke aantrekking tot de dat-bijzin, als werkwoorden

met een lage collostructiesterkte, vertonen veel variatie in hun aantal betekenissen.” Ook

de formaliteit (2) van de werkwoorden was een parameter in de interne vergelijking. De

conclusie hierbij was de volgende: “de werkwoorden die de dat-bijzin verkiezen, vertonen

dus ook een merkbaar formele aard.”

Ook hier kunnen deze kenmerken summier worden vermeld in onderstaande tabel 57:

7 Bij deze tabel gelden dezelfde opmerkingen zoals vermeld bij tabel 4.


KENMERK AARD VAN HET WERKWOORD

Morfologie Voorkeur voor samengestelde werkwoorden

Valentieschema Beïnvloeding vanuit het Engels en Nederlands

moet gerelativeerd worden

Algemeenheid Geen correlatie met de voorkeur van het

werkwoord

Formaliteit Merkbaar formeler

Tabel 5: Aard van verschillende werkwoorden bij de besproken parameters


5.2 EXTERNE VERGELIJKING In het hoofdstuk hierboven werden de werkwoorden die de skoon bysin verkiezen en de

werkwoorden die een objectzin ingeleid door dat verkiezen, intern met elkaar vergeleken:

uit deze vergelijking kwamen een aantal parameters, die bij de werkwoorden opvallend

verschillend waren naargelang hun voorkeur. De besluiten bij deze verschillende

parameters zullen in deze ‘externe’ vergelijking bekeken worden. Daarnaast zal er ook

een kwantitatieve vergelijking gebeuren. Ten slotte wordt er vanuit de observaties bij de

externe vergelijking, gekoppeld aan informeel sociologisch onderzoek in Stellenbosch,

een beeld geschetst van de toekomst van het Afrikaans.


5.2.1 KWANTITATIEVE VERGELIJKING

Voor de verschillende parameters kwalitatief overlopen worden, wordt het cijfermateriaal

van de collexeemanalyse van naderbij bekeken. In totaal werden 73 werkwoorden

onderzocht, waarvan er 49 een voorkeur hebben voor een objectzin ingeleid door dat en

veertien een voorkeur voor de skoon bysin. De dat-bijzin wordt dus verkozen boven de

skoon bysin (67,12% versus 19,18%). Hiervoor kan een vrij eenvoudige verklaring

volstaan: een bijzin met bijzinsvolgorde en ingeleid door het voegwoord dat is de historisch

correcte vorm, die afstamt van het Nederlands vanuit het Kaaps Hollands. Zoals al eerder

vermeld, zijn er bij formeel Afrikaans meer overeenkomsten met het Nederlands dan in

informeel Afrikaans (cfr. supra) en krantentaal is een eerder formeel medium.

Verder is er ook een verschil in de mate van aantrekking tot de twee constructies: het is

opvallend dat de bij de dat-constructie, de aantrekking van het de verschillende

werkwoorden eerder gradueel gebeurt, terwijl dit bij de skoon bysin met zeer grote

intervallen gebeurt. Het niveau van aantrekking van de twee meest aangetrokken

werkwoorden is ook zeer verschillend: se’s aantrekking tot de skoon bysin is veel groter

dan de aantrek van sorg tot de dat-bijzin: de collostructiesterkte van se is 185,92 tegenover

58,09 van sorg. Bij de dat-constructie is er een aantal werkwoorden met een

collostructiesterkte die amper significant is (toon, verstaan en bydra). Dit in tegenstelling

tot de werkwoorden van de skoon bysin, waar de laagste significante collostructiesterkte

van besluit nog 4,14 is.

De variatie is dus van dubbele aard: aan de ene kant zijn er meer werkwoorden die de

dat-bijzin verkiezen dan werkwoorden die de skoon bysin verkiezen. Aan de andere kant

is de collostructiesterkte van de skoon bysin-werkwoorden bij de eerste vier werkwoorden

veel hoger. De mogelijke redenen hiervoor worden besproken in het volgend onderdeel:

de kwalitatieve vergelijking.


5.2.2 KWALITATIEVE VERGELIJKING

Bij deze vergelijking zal gebruik worden gemaakt van de parameters die al eerder aan bod

kwamen bij de interne vergelijking: twee formele parameters en twee

semantisch/pragmatische parameters. Hierbij worden de observaties uit onderdeel 5.1

met elkaar vergeleken en mogelijk samengesmolten of gecorrigeerd.

1. FORMEEL

Hier worden twee kenmerken vergeleken bij de verschillende soorten werkwoorden: de

morfologie van de werkwoorden en het valentieschema van de werkwoorden in het

Nederlands en het Engels.

Bij de morfologie van de verschillende werkwoorden werden twee tegengestelde

fenomenen geobserveerd bij de verschillende voorkeuren: bij de skoon bysin kwamen

voornamelijk niet-samengestelde of afgeleide werkwoorden voor. De werkwoorden die de

voorkeur hadden voor de dat-bijzin, waren daarentegen opmerkelijk vaak samengestelde

of afgeleide werkwoorden. Een verklaring hiervoor kan zijn dat complexere werkwoorden

sneller zullen voorkomen in een meer formele context vanwege hun specificiteit en dus

ook vaker gecombineerd zullen worden met een constructie die formeler is dan de skoon

bysin. Een andere verklaring kan komen vanuit de beïnvloeding van het Engels: het kan

zijn dat het Engels sneller een invloed heeft op enkelvoudige werkwoorden dan op

complexe werkwoorden, misschien doordat deze werkwoorden door hun complexere vorm

moeilijker te vertalen zijn. Zo zullen de enkelvoudige werkwoorden dus sneller beïnvloed

worden door het Engels en een voorkeur krijgen voor de skoon bysin. Hoe dan ook kan

de context van de krantentaal hier niet worden uitgesloten als een extra factor: het zou

dan ook bijzonder interessant zijn om met een corpus van gesproken taal het voorkomen

van de skoon bysin bij afgeleide en samengestelde werkwoorden te analyseren.

Wat de morfologie van de werkwoorden betreft, zijn de verschillende observaties zowel

compatibel met elkaar als met latere bevindingen bij andere parameters. Wat betreft het

valentie-onderzoek in het Engels en het Nederlands, zijn de conclusies minder hard. Bij

de werkwoorden met een voorkeur voor de skoon bysin, was de voornaamste conclusie

dat de Engelse beïnvloeding op het Afrikaans moet gerelativeerd worden als enige factor

voor het ontstaan van de skoon bysin. Bij bepaalde werkwoorden ging het Afrikaans hier

namelijk verder dan het Engels bij het weglaten van het voegwoord. Dit is natuurlijk geen

exhaustieve observatie: een vergelijking van het volledige valentieschema zou moeten

opgesteld worden voor al deze werkwoorden, met ook specificaties wat de

werkwoordsvolgorde in de bijzinnen betreft. Alleen zo zou de skoon bysin in een valentie-


onderzoek volledig in kaart kunnen gebracht worden. Voor het opstellen van een

Afrikaanse variant van het CVVD zou het ook nuttig zijn om gebruik te maken van een

corpus van gesproken Afrikaans gecombineerd met een corpus krantentaal, om zo de

factor ‘formaliteit’ ook mee te kunnen nemen in de vergelijking.

Ook bij de werkwoorden die een objectzin ingeleid door het dat-voegwoord verkiezen,

bleek de Engelse beïnvloeding eerder relatief, onder andere door het relatief groot aantal

werkwoorden waarbij in het Engels that kon weggelaten worden en in het Afrikaans minder

tot niet. Een casus die op dit vlak in het oog sprong, was noem, waarvan de betekenis in

het onderzochte corpusdeel grotendeels overeenkomt met sê. Opvallend hierbij is dat

noem een significante voorkeur heeft voor de dat-bijzin, terwijl sê net het uithangbord is

van een voorkeur voor de skoon bysin. Hieruit kan afgeleid worden dat de voorkeur van

een werkwoord niet enkel bepaald wordt door zijn betekenis: andere factoren maken het

onderscheid tussen noem en sê. Een mogelijke factor zou de formaliteit van het

werkwoord kunnen zijn. Deze factor is eerder pragmatisch van aard; formaliteit hangt

namelijk hoofdzakelijk van de taalgebruiker af.

2. SEMANTISCH

Op semantisch/pragmatisch vlak werden er twee parameters besproken: de

gedetailleerdheid of algemeenheid van het werkwoord en de formaliteit van het

werkwoord.

De eerste parameter werd verschillend aangeduid bij de twee soorten werkwoorden, wat

al een indicatie was van het verschil tussen deze twee. Bij de werkwoorden met een

voorkeur voor dat en hoofdzinvolgorde was er eerder sprake van gedetailleerdheid: de

meeste werkwoorden hadden een vrij specifieke betekenis in combinatie met een

objectzin. Hiervoor werd een kort woordenboekenonderzoek gebruikt, met als premisse

dat werkwoorden die gedetailleerder zijn, minder betekenissen zouden hebben aangezien

ze in minder contexten kunnen gebruikt worden. Dit bleek echter niet het geval. Bij de

werkwoorden met een voorkeur voor de skoon bysin, werd er over algemeenheid

gesproken: vooral de werkwoorden met een sterke collostructiesterkte waren opvallend

algemeen van betekenis. Deze algemeenheid kan samenhangen met de conclusie

getrokken bij het onderdeel ‘morfologie’: een werkwoord dat afgeleid of samengesteld is,

heeft een voor- of achtervoegsel dat de betekenis van het vrije morfeem verder definieert

en vaak ook verfijnt. Hierdoor wordt de betekenis van dergelijke werkwoorden

gedetailleerder.


Als tweede parameter was er de formaliteit van de werkwoorden: in welke mate de

werkwoorden formeler of informeler waren, werd voor een groot deel bepaald door intuïtie

of Nederlands taalgevoel. De verklaring hiervoor was dat formeel Afrikaans vaak dichter

aanleunt bij het Nederlands dan informeel Afrikaans. Zo kan een zekere mate van

interferentie mogelijk zijn. Bij de skoon bysin was formaliteit duidelijk een bepalende factor

bij de voorkeur van het werkwoord: hoe hoger de collostructiesterkte van het werkwoord

en de skoon bysin, hoe informeler het werkwoord. Deze conclusie sluit aan bij de

bevindingen van de werkwoorden die de dat-bijzin verkiezen: deze werkwoorden waren

van “merkbaar formelere aard”.

Wanneer deze twee conclusies worden samengevoegd, kan dus besloten worden dat de

formaliteit van het werkwoord een belangrijke parameter is bij de voorkeur voor een bijzin:

hoe formeler het werkwoord, hoe groter de kans dat de bijzin de traditionele vorm krijgt,

met als voegwoord dat en met hoofdzinvolgorde. De verklaring hiervoor werd al deels

hierboven gegeven: formeel Afrikaans sluit nog steeds sterker aan bij het Nederlands dan

informeel Afrikaans en in het Nederlands bestaat de skoon bysin tot op heden nog niet.

Deze voorkeur ligt dus in lijn met de verwachtingen ten opzichte van formeel Afrikaans.

Wat echter tegen de verwachtingen in gaat, is het hoge aantal skoon bysinne in een

formeel medium als krantentaal: bepaalde werkwoorden zoals sê en dink, vertonen een

voorkeur die zo significant is, dat het bijna een grammaticale regel zou kunnen worden.

Dit hoge aantal skoon bysinne maakt dus ook duidelijk dat het Afrikaans midden in een

evolutie zit: een formele context zoals krantentaal lijkt minder onderhevig te zijn aan

taalverandering dan de informele context van mondeling taalgebruik, waarbij de

gesprekspartners elkaar beïnvloeden en hun taalgebruik aanpassen aan elkaar.

De vraag is nu wat dit kan betekenen voor het Afrikaans in zijn huidige vorm en het

Afrikaans in de toekomst. Op deze vraag wordt in hoofdstuk zes verder ingegaan door

middel van sociolinguïstisch onderzoek.


5.2.3 CONCLUSIE

Hierboven werd eerst het cijfermateriaal en daarna de verschillen tussen de parameters

besproken voor de vergelijking van de twee soorten werkwoorden. Bij de kwantitatieve

vergelijking viel voornamelijk het verschil op tussen de hoge collostructiesterktes bij de

skoon bysin, die dan minder werkwoorden aantrok en de relatief gematigde

collostructiesterktes bij de objectzin ingeleid door dat, die wel meer werkwoorden aantrok.

Een klein aantal werkwoorden heeft een zodanig grote voorkeur voor de skoon bysin dat

hier bijna van een grammaticale regel kan gesproken worden.

De kwalitatieve parameters worden hier in de mate van beïnvloeding op de voorkeur van

het werkwoord gerangschikt (van een zwakke invloed naar een zeer sterke invloed): de

verschillen in valentieschema’s bij het Nederlands en het Engels, de algemeenheid of

gedetailleerdheid van het werkwoord, de morfologie van het werkwoord en ten slotte de

formaliteit van het werkwoord. Deze parameters staan echter niet los van elkaar:

formaliteit, morfologie en gedetailleerdheid hebben een duidelijke band en ook formaliteit

en de valentieschema’s in het Nederlands en het Engels zijn voor het Afrikaans

onlosmakelijk verbonden. Het werd duidelijk dat werkwoorden met een voorkeur voor de

skoon bysin, eerder algemene, informele werkwoorden waren met een eenvoudige

morfologische structuur. Bij de werkwoorden met een voorkeur voor de dat-bijzin, is de

situatie echter niet helemaal tegengesteld: het waren veeleer formelere werkwoorden met

een ingewikkeldere morfologische structuur, maar wat hun gedetailleerdheid en

valentieschema’s in andere talen betrof, is er geen significant uitsluitsel.


6. DE SKOON BYSIN: EEN ANDER PERSPECTIEF Tot dit hoofdstuk werd voornamelijk het gedrag van de Afrikaanse taalgebruiker met

betrekking tot de skoon bysin in hedendaagse krantentaal beschreven: het formele aspect

van de skoon bysin en de parameters die de keuze voor de skoon bysin kunnen verklaren.

Hieronder wordt verder onderzoek verricht naar de huidige staat van de skoon bysin bij

jonge taalgebruikers. Hiervoor werd een onderzoek uitgevoerd in Stellenbosch, van juni

2012 tot en met september 2012.

Dit onderzoek was een korte enquête bij 24 eerstejaarsstudenten Afrikaans aan de

Universiteit Stellenbosch. Bij dit onderzoek werd er gepeild naar de voorkeur van deze

studenten voor de skoon bysin of de dat-bijzin. Hieronder zal ik kort de methodologie, de

resultaten en mijn conclusies hierbij bespreken.

1. METHODOLOGIE De bevraging had als doel een mogelijke link tussen de voorkeur voor de skoon bysin of

een dat-bijzin en de formaliteit van het werkwoord te onderzoeken. Hiervoor werd

uitgegaan van twee lijsten: één met de werkwoorden met de grootste aantrekking tot de

dat-bijzin en één met de werkwoorden met de grootste aantrekking tot de skoon bysin.

Deze lijsten werden opgesteld aan de hand van de resultaten van het corpusonderzoek,

niet van de collexeemanalyse. De lijsten waren de volgende:

Werkwoorden zonder skoon bysin

1. herinner 2. uitspreek 3. behels 4. bydra 5. toesien 6. versoek 7. voorkom 8. eis 9. gebeur 10. veroorsaak 11. toelaat 12. meebring

Werkwoorden met een voorkeur voor de skoon bysin

1. vermoed 2. getuig 3. hoor 4. voel 5. berig 6. besluit 7. beweer 8. dink/denk 9. hoop 10. meen 11. weet 12. sê

Aangezien deze lijst niet is opgesteld aan de hand van de collexeemanalyse, staan de

werkwoorden niet gerangschikt volgens hun collostructiesterkte tot de skoon bysin en

wordt de lijst met werkwoorden met een voorkeur voor de objectzin ingeleid door dat, hier

nog ‘Werkwoorden zonder skoon bysin’ genoemd. Deze 24 werkwoorden komen in elke

enquête twee keer aan bod: één keer om hun niveau van formaliteit te bekijken in


vergelijking tot andere werkwoorden en één keer om hun voorkeur voor de skoon bysin of

de dat-bijzin te vergelijken.

In elke enquête waren er twee opdrachten: één opdracht waarbij de respondenten de

zinnen moesten rangschikken volgens formaliteit en één waarbij twee werkwoorden in

twee zinnen moesten worden ingevuld. In bijlage kan een voorbeeld van een bevraging

gevonden worden8. De eerste opdracht zag er als volgt uit:

Order these five sentences by formality with 1 being the most formal and 5 being the least

formal.

- Sy het X1 dat hy môre huis toe gaan.

- Sy het X2 hy gaan môre huis toe.



- Sy het X3 hy gaan môre huis toe.

In deze opdracht wordt X1 ingevuld met een werkwoord met een voorkeur voor de dat-

bijzin, X2 met een werkwoord met een voorkeur voor de skoon bysin en X3 altijd met

besef. Besef wordt in deze opdracht gebruikt als controlewerkwoord, aangezien het geen

voorkeur vertoonde voor eender welke constructie tijdens het corpusonderzoek. Een

opdracht met het eerste werkwoord van elke lijst ziet er dus zo uit:

- Sy het ons herinner dat hy môre huis toe gaan.

- Sy het vermoed hy gaan môre huis toe.

- Sy het besef dat hy môre huis toe gaan.

- Sy het vermoed dat hy môre huis toe gaan.

- Sy het besef hy gaan môre huis toe.

Elk werkwoord werd door twee respondenten beoordeeld. Met deze test wordt dus een

beroep gedaan op de link tussen formaliteit en de voorkeur van een werkwoord voor een

bepaalde constructie. Toch zijn er hierbij al enkele opmerkingen: de inherente formaliteit

van het werkwoord speelt hier uiteraard een grote rol – de respondent zal voornamelijk

vanuit de betekenis van het werkwoord een keuze maken.

8 Zie bijlage 3.


De tweede opdracht bestond uit een invulopdracht: de respondent kreeg twee

werkwoorden, waarvan er telkens één werkwoord uit de tweede lijst (werkwoorden met

een voorkeur voor de skoon bysin) kwam. Daarnaast kreeg de respondent ook twee

zinnen, waarin het werkwoord ingevuld moest worden. Eén zin bevatte een skoon bysin

en de tweede zin een objectzin ingeleid door dat. Een voorbeeld van een opdracht:

Put the following verbs in their place:

erken – getuig

- Sy het …....... hy gaan môre huis toe.

- Sy het …...… dat hy môre huis toe gaan.

Hiermee werd getest of de participanten de werkwoorden met hun voorkeur verbonden.

Ook bij deze test werd een controlewerkwoord gebruikt, namelijk erken, dat net zoals besef

bij de absolute resultaten van het corpusonderzoek geen significante voorkeur vertoonde

voor de skoon bysin of de dat-bijzin.


2. RESULTATEN 2.1 OPDRACHT ÉÉN

Bij de eerste opdracht werden de scores die aan elk werkwoord werden gegeven,

opgeteld. Hoe hoger de score, hoe informeler het werkwoord. Voor de werkwoorden met

een voorkeur voor de skoon bysin zijn er twee variabelen: het werkwoord met de skoon

bysin en het werkwoord met een objectzin ingeleid door dat.


1. Herinner 6

2. Uitspreek 3

3. Behels 0

4. Bydra 3

5. Toesien 4

6. Versoek 2

7. Voorkom 1

8. Eis 1

9. Gebeur 1

10. Veroorsaak 10

11. Toelaat 6

12. Meebring 2

Tabel 6: Resultaten opdracht 1 (werkwoorden zonder skoon bysin)


1. Vermoed dat 6

Vermoed 3

2. Getuig dat 5

Getuig 4

3. Hoor dat 0

Hoor9 0

4. Voel dat 7

Voel 10

5. Berig dat 4

Berig 4

6. Besluit dat 9

Besluit 4

7. Beweer dat 6

Beweer 7

8. Dink/denk dat 6

Dink/denk 6

9. Hoop dat 4

Hoop 8

10. Meen dat 2

Meen 5

11. Weet dat 6

Weet 6

12. Sê dat 8

Sê 10

Tabel 7: Resultaten opdracht 1 (werkwoorden met een voorkeur voor de skoon bysin)

9 Hoor werd door beide respondenten niet gerateerd.


Er zijn bij beide soorten werkwoorden enkele interessante tendensen waar te nemen. Bij

de werkwoorden zonder skoon bysin(1) is het informaliteitsgemiddelde 3,25: deze

werkwoorden/constructies zijn dus eerder formeel van aard, aangezien de maximumscore

voor informaliteit tien is. De conclusie dat werkwoorden met een voorkeur voor de dat-

constructie formeler van aard zijn, lijkt met deze resultaten correct te zijn. Een uitzondering

hierop is veroorsaak, dat de maximumscore voor informaliteit kreeg, hoewel het

werkwoord in 4.1.2 (cfr. supra) als formeel werd geklasseerd.

Bij de werkwoorden met een voorkeur voor de skoon bysin (2) lag het informaliteitsgehalte

zoals verwacht heel wat hoger: het algemeen gemiddelde bedraagt 5,42, waarbij het

gemiddelde van de werkwoorden met een dat-bijzin 5,25 was en het gemiddelde van de

werkwoorden met een skoon bysin 5,58. Deze werkwoorden blijken dus over het

algemeen informeler te zijn dan de werkwoorden zonder skoon bysin. Er is ook een

verschil tussen de twee constructies: de skoon bysin wordt als informeler aangeduid. Twee

werkwoorden worden als het informeelst ingeschat: voel en sê. Deze werkwoorden

vertoonden ook allebei een hoge collostructiesterkte tot de skoon bysin. Uit deze opdracht

blijkt dus dat de conclusie uit 5.1.1 grotendeels correct is: de werkwoorden die een

voorkeur vertonen voor de skoon bysin zijn informeler van aard.

2.2 OPDRACHT TWEE

Bij opdracht twee hadden de participanten de keuze tussen twee constructies voor één

werkwoord uit de tweede lijst en het controlewerkwoord erken. Bij elk werkwoord is er dus

een score per constructie, die van 0 tot 2 kan gaan. Bij elk werkwoord moet de totaalscore

2 zijn, aangezien elk werkwoord door twee respondenten wordt beoordeeld. Dit is bij alle

werkwoorden het geval, behalve bij hoor: Eén respondent heeft bij dit werkwoord een zin

blanco gelaten.

Dat-bijzin Skoon bysin

1. Vermoed 1 1

2. Getuig 2

3. Hoor 0 1

4. Voel 1 1

5. Berig 1 1

6. Besluit 2

7. Beweer 2

8.Dink/denk 1 1

9. Hoop 1 1

10. Meen 2

11. Weet 2

12. Sê 2

Tabel 8: Resultaten opdracht 2


Bij besluit, beweer, meen, weet en sê is er een duidelijke voorkeur voor de skoon bysin.

Vermoed, voel, berig, dink/denk en hoop is de voorkeur verdeeld. Getuig heeft enkel een

voorkeur voor de dat-constructie, wat tegenstrijdig lijkt met de resultaten van het

collexeemonderzoek. Hierbij geldt echter een bedenking die voor de vorige opdracht ook

kan tellen: het aantal respondenten is te laag om uit deze resultaten significante conclusies

te kunnen trekken. Het zou wel zeer interessant zijn om gebaseerd op deze bevraging een

groot aantal participanten te verzamelen en zo bepaalde ‘uitschieters’ in de data op te

kunnen vangen.


3. EXTRA: DE TOEKOMST VAN HET AFRIKAANS Tijdens mijn verblijf in Stellenbosch werd al snel duidelijk dat iedereen een mening heeft

over het Afrikaans in zijn huidige vorm en in zijn toekomstige vorm. Als ex-cursus voor de

lezer van deze scriptie voeg ik hierbij een tweede klein onderzoek, uitgevoerd in

Stellenbosch. Dit onderzoek kadert dus niet in voorafgaand onderzoek naar de skoon

bysin, maar wordt louter ter informatie meegegeven.

Dit tweede onderzoek was een informele sociolinguïstische bevraging van een groot

aantal Afrikaanstaligen: zowel studenten, werkenden, respondenten met een job in de

academische wereld en degene zonder banden met de academische wereld, eerste- en

tweedetaalsprekers. Er was telkens één gestelde hoofdvraag: “Hoe schat u de toekomst

van het Afrikaans in, aan de hand van uw persoonlijke ervaringen?”. Bij ongeveer alle

respondenten was het antwoord overwegend negatief, zelfs bij sommige studenten

Afrikaans. De enige uitzonderingen hierop waren diegene die van het Afrikaans hun

beroep gemaakt hadden, bijvoorbeeld in het onderwijs of de journalistiek. Ik illustreer dit

hieronder met eerst twee perspectieven van twee mannelijke respondenten, die allebei

opgegroeid zijn met het Afrikaans als moedertaal en op Afrikaanstalige scholen les

gevolgd hebben. Respondent 1 (M, 28 j.) heeft gemengde gevoelens bij de toekomst van

het Afrikaans:

“Afrikaans word soms beskryf as 'n "slawe taal". Blykbaar spruit Afrikaans uit die

kombuis van die eerste Nederlanders wat aan die Kaap geland het en nes geskop

het. Deur die jare het die taal afgeskiet van die oorspronklike Nederlands en het dit

nuwe woorde, uitdrukkings en uitsprake aangeneem vanuit die ander kulture

teenwoordig aan die Kaap. Op hierdie manier is dit moeilik om Afrikaans vas te lê

want wie “ware Afrikaans” praat hang af van jou perspektief. Daar is twee

demografië wat byde min of meer eweveel reg het tot die taal. Die trotse wit

“Afrikaner” wat Afrikaans standardiseer het tot ‘n offisiële woordeboek, die

“Woordeboek van die Afrikaanse Taal” (WAT), en die bruin of kleurling

gemeenskap wat waarskynlik ‘n veel groter invloed op die vorming van die taal

gehad het as wat meeste mense sou erken.

Vir die Afrikaner lyk die toekoms bleek. Die algemene Afrikaner is konserwatief

en rigied. Vir die Afrikaner is dit moeilik om by te bly by die vining-veranderende

wêreld daarbuite want Afrikaans skiet gereeld te kort as dit kom by terminologie

wat nuwe tegnologie of modes beskryf. So sluip Engels al hoe meer in by die

gesprekke van Afrikaner gesinne. Afrikaans en Engels word al hoe meer en


gemakliker gemeng. Dit sal ongelooflike dissipline verg om die taal suiwer te hou,

‘n dissipline wat sal verval soos wat elke opeenvolgende generasie al hoe minder

waarde sien daarin om vas te hou aan ‘n argaïese, dog beeldskone taal.

Vir die kleurling gemeenskap lyk die toekoms weliger. Sonder die

gebondenheid aan die “reels van die taal” kan die taal vinniger vloei en verander.

Daar is niks fout daarmee om Afrikaans en Engels te meng nie. Die taal kan veel

vinniger groei en makliker aanpas met die tye.

Afrikaans sal voortleef in een vorm of 'n ander, maar dit sal moeilik wees om dit

te herken 'n honderd of twee honderd jaar van nou.”

In zijn antwoord zitten een aantal interessante punten. Ten eerste maakt hij een

onderscheid tussen het gestandaardiseerde Afrikaans van de Afrikaners, zoals gebruikt in

krantentaal en beschreven in woordenboeken en het “vinnig vloeiende” Afrikaans van de

kleurlingengemeenschap. Ten tweede schrijft hij een significante rol toe aan het Engels –

een rol die door de twee taalgemeenschappen op een andere manier wordt ingevuld. Zijn

conclusie is echter niet zo negatief als bij de meeste respondenten: hij ziet het Afrikaans

voortleven, maar dan in een sterk gewijzigde vorm.

Respondent 2 (M, 27 j.) deelt zijn visie van de toekomst van het Afrikaans op in

verschillende taalsituaties:

“In popular culture:

TV and radio: Likely to stick around as long as the white Afrikaner population

continue to control a disproportionate percentage of the national wealth. Music:

Large market for bad Afrikaans music. This should stick around for quite some time.

Limited number of good, original Afrikaans artists, hopefully the market expands

but I am doubtful.

Books: Expect interest to be low and the number of new Afrikaans books being

published to decrease significantly (perhaps with the exception of religious books).

Internet: Niche sites written in Afrikaans or a mix of Afrikaans and English will

likely continue to thrive.

Movies: The odd low budget, "kommin" Afrikaans movie now and then.

In professional life: Decline in use of Afrikaans in correspondence from both

government and private sector.


Deprecation in science and law fields. One on one communications in the

workplace likely to be in Afrikaans if both parties were raised in Afrikaans

households. Meetings and other communication in English.

In personal life: Children from mixed language couples will be raised in English.

Vocabulary will continue to borrow more and more words from English.

Conclusion:

Major decline in the number of Afrikaans primary speakers in the next two

generations.”

Ook bij deze respondent is er een nadruk op de rol van Engels in het voortbestaan van

het Afrikaans: zowel bij het uitbreiden van de woordenschat als bij het taalgebruik. Zijn

conclusie is dan ook heel wat negatiever: bij de volgende twee generaties zal het aantal

Afrikaanse moedertaalsprekers drastisch verminderen.

Een laatste voorbeeld komt van een respondent die Afrikaans studeert aan de Universiteit

Stellenbosch en Afrikaans ook als moedertaal heeft.

Respondent 3 (M, 22 j.):

“Die toekoms van Afrikaans kan in twee rigtings loop. Die een rigting is dat die taal

sistematies uitsterf aan die hand van die landswye, pragmatiese verengelsing.

Die ander rigting is 'n toekoms waar daar aktief gewerk word om die taal te

beskerm, en ook waar alle dialekte en Afrikaanssprekende groepe (Kaaps,

Griekwa-Afrikaans inkluis) minder vervreem voel van ander Afrikaanssprekende

groepe (soos wit, "Standaardafrikaanssprekende" groepe).”

Hierbij is de academische achtergrond van de respondent duidelijk: hij ziet het

voortbestaan van het Afrikaans door het actief beschermen ervan, als een duidelijke

tweede optie. Toch is er ook bij deze respondent het gevoel van een systematische

taaldood, met als hoofdreden de verengelsing van het Afrikaans.

Dit taalkundig pessimisme werd bij zowat alle respondenten aangetroffen. De meeste

respondenten zagen twee oorzaken voor dit pessimisme: de stijgende tendens om het

Engels en het Afrikaans te mengen, of Engels te gebruiken in plaats van Afrikaans en het

Apartheid-stigma dat het Afrikaans met zich meedraagt. De eerste oorzaak werd al


geïllustreerd hierboven. De tweede oorzaak wordt hieronder verduidelijkt met een

anekdote van een respondent10 (A., V, 25 j., Afrikaans als moedertaal):

A. gaf al enkele maanden als vrijwilliger Engelse les aan kleuters in Kayamandi,

een deel van Stellenbosch waar voornamelijk bruinmense11 wonen. Ze had een

goede band met de lerares van haar klas en werkte graag met haar samen. Op een

dag stond ze met een andere vrijwilliger Afrikaans te praten in de pauze. De

leerkrachte hoorde dit en stond erop dat er in de school geen Afrikaans werd

gepraat: ze wilde niet dat de kleuters de “language of the oppressor” hoorden.

Dit voorval maakt duidelijk dat het Afrikaans een duidelijk sociaal stigma heeft, dat naar

alle waarschijnlijkheid een prominente rol zal spelen bij de toekomst van het Afrikaans.

De vraag hoe het Afrikaans zal evolueren in de toekomst, is een kwestie die erg leeft in

Zuid-Afrika en daarbuiten: wanneer met Google gezocht wordt op “future of Afrikaans”,

komen er direct 21 350 000 resultaten. Ook bij de respondenten maakte deze vraag veel

los: de meesten schetsten een somber toekomstbeeld, sommigen waren eerder

optimistisch, maar iedereen had een duidelijke mening over het Afrikaans en niemand was

onverschillig voor wat de toekomst zou brengen. Het is dan ook met die gedachte dat deze

conclusie op een positieve noot kan eindigen: Afrikaans laat niemand onberoerd en die

interesse, ook vanuit academische hoek, kan er misschien voor zorgen dat het tij gekeerd

zal worden.

10 Deze anekdote werd mij verteld en is niet door de respondent zelf opgeschreven. 11 Deze term klinkt voor Belgische lezers waarschijnlijk ongepast: in Zuid-Afrika is bruinmense echter een

term die verkozen wordt boven kleurlingen, een term die tijdens de apartheid gebruikt werd. Zie hiervoor

ook http://afrikaansetaalraad.co.za/berig-nrc-handelsblad-2010-06-04-bruinmense-zijn-hoop-voor-

afrikaans/


7. BESLUIT In deze scriptie werd een Afrikaanse constructie vanuit verschillende perspectieven onder

de loep genomen. Eerst werden door middel van een tweeledig corpusonderzoek data

vergaard over de skoon bysin uit verschillende jaargangen van Die Burger. Daarna werd

deze data met het R-script (Gries 2007) aan een distinctieve collexeemanalyse

onderworpen. Uit deze analyse kwam een lijst naar voren van 73 werkwoorden, waarvan

49 werkwoorden een significante voorkeur hadden voor een objectzin ingeleid door dat,

tien werkwoorden geen voorkeur hadden en veertien werkwoorden een significante

voorkeur voor de skoon bysin vertoonden.

De werkwoorden met een gelijkaardige voorkeur werden vervolgens eerst afzonderlijk

onderzocht in de interne analyse, die op basis van vier factoren gebeurde: twee formele

en twee semantische. De twee formele factoren beschreven hierboven zijn de morfologie

van het werkwoord en het valentieschema van dit werkwoord in het Nederlands en het

Engels. De twee semantische factoren zijn de algemeenheid van het werkwoord en de

formaliteit. Op basis van deze vier factoren werden de twee soorten werkwoorden

vervolgens vergeleken en werd een rangschikking van factoren opgesteld.

De formaliteit van het werkwoord bleek een doorslaggevende factor te zijn bij het bepalen

van de voorkeur van een werkwoord: hoe informeler de aard van een werkwoord, hoe

hoger de kans op een skoon bysin-constructie als voorkeur van het werkwoord.

Omgekeerd gaat deze redering ook op: een formeel werkwoord zal eerder aan een dat-

constructie gekoppeld worden. Ook de morfologie van het werkwoord was een sterk

bepalende factor: een werkwoord met een eenvoudige morfologische structuur zal eerder

een skoon bysin verkiezen dan een samengesteld of afgeleid werkwoord.

Deze band tussen formaliteit en de skoon bysin wordt in later veldwerk ook bevestigd:

werkwoorden met een gekende voorkeur voor de skoon bysin werden door de

respondenten als informeler geklasseerd dan werkwoorden zonder die voorkeur (5,42

tegenover 3,25).

In deze scriptie werd de aanzet gegeven om het mysterie rond de skoon bysin te verklaren:

hier werd een methode vanuit de constructiegrammatica voor toegepast. Het zou voor

verder onderzoek dan ook zeer nuttig zijn dit veld verder open te trekken en de Engelse

beïnvoeding op het Afrikaans vanuit dit paradigma verder te verkennen.


BIBLIOGRAFIE LITERATUUR

Biberauer, T. (2001), ‘How “well-behaved” is Afrikaans? V2 in Modern Spoken Afrikaans’,

Afrikaans. Een drieluik: 176-207.

Butt, M. (2010), ‘The Light Verb Jungle: Still Hacking Away’, Complex Predicates: Cross-

linguistic Perspectives on Event Structure: 48-78.

Carstens, W.A.M. (2003). Norme vir Afrikaans.

Colleman, Timothy (2009), ‘Verb disposition in argument structure alternations: a corpus

study of the dative alternation in Dutch’, Language Sciences 31: 593-611.

Gries, S., 2004. Coll. Analysis 3, R-script for collostructional analysis.

Feinauer, A.E. (1987). Sinsvolgorde in Afrikaans.

Feinauer, A.E. (1988), ‘Plasing in Afrikaanse afhanklike sinne’.Suid-Afrikaanse Tydskrift

vir Taalkunde 1989, 7 (1). 30-37.

Feinauer, A.E. (1990), ‘Skoon afhanklike sinne in Afrikaanse spreektaal’. Suid-Afrikaanse

Tydskrift vir Taalkunde 1990, 8 (3). 116-120.

Ferguson, Charles A. (1959). ‘Diglossia’. Word Journal of the Linguistic Circle of New York.

1945–1985.

Nys, R. (1998), ‘Syllabusontwikkeling: Afrikaans voor Nederlandstaligen’. Antwerp Papers

in Linguistics 1998 (93). 28-29.

Ponelis, F.A. (1969), Bysinne in Afrikaans.

Ponelis, F.A. (1979), Afrikaanse syntaksis.

Scott, Mike, 2008, WordSmith Tools version 5, Liverpool: Lexical Analysis Software.

Stefanowitsch, Anatol & Stefan Th. Gries. (2003) ‘Collostructions: Investigating the

interaction between words and constructions’. International Journal of Corpus Linguistics

8.2:209-43.

Van Keymeulen, J. & Verdoolaege, A. (2010), Handboek van het Afrikaans.


INTERNETBRONNEN

Colleman, T., Defrancq, B., Devos, F., Noël, D. Contrastive Verb Valency Dictionary.

Geconsulteerd op 11/3/2013. (http://www.contragram.ugent.be/cvvd/cvvd.htm).

Dallal, J. (2012). Geconsulteerd op 1/4/2013 (http://www.jerrydallal.com/LHSP/p05.htm).

De Graaff, B. en Jansen, E. ‘‘Honderdmaal gemakkelyker dan Hollandsch?’.

Geconsulteerd op 28/4/2013

(http://www.zuidafrikahuis.nl/content/%E2%80%98honderdmaal-gemakkelyker-dan-

hollandsch%E2%80%99-0).

‘Te koop: Afrikaanse woorden’ (2012). Het Nieuwsblad. Online geconsulteerd op

26/4/2013.

(http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20121030_00353662).

Vermaas, P. ‘’Bruinmense’ zijn hoop voor Afrikaans’ (2010). Die Afrikaanse Taalraad.

Online geconsulteerd op 18/05/2013. (http://afrikaansetaalraad.co.za/berig-nrc-

handelsblad-2010-06-04-bruinmense-zijn-hoop-voor-afrikaans/).

http://www.contragram.ugent.be/cvvd/cvvd.htm

http://afrikaansetaalraad.co.za/berig-nrc-handelsblad-2010-06-04-bruinmense-zijn-hoop-voor-afrikaans/

http://afrikaansetaalraad.co.za/berig-nrc-handelsblad-2010-06-04-bruinmense-zijn-hoop-voor-afrikaans/


BIJLAGES Bijlage 1: Werkwoorden aangetroffen met dat tijdens de eerste fase van het

corpusonderzoek.

Bijlage 2: Resultaten van de distinctieve collexeemanalyse, onbewerkt.

Bijlage 3: Voorbeeld van de sociolinguïstische bevraging.

Bijlage 4: Absolute resultaten van de sociolinguïstische bevraging.


Bijlage 1: Werkwoorden aangetroffen met dat tijdens de eerste fase van het

corpusonderzoek.

A aanbeveel: 144

aanvoer: 183

aandring: 122

aantoon: 15

aandui: 195

aankondig: 305

aanneem: 22

aanraai: 3

aanbied: 5

aanhou: 3

aangee: 1

aanhaal: 5

aanhoor: 3

aankla: 26

aanmeld: 4

aansê: 1 (aangesê)

aanteken: 1

aanvoel: 1

aanvra: 3

aanvuur: 1

aanskou: 1

aanvaar: 190

adverteer: 3

aflei: 18

afkeur: 1

agiteer: 1

antwoord: 25

appeleer: 1

argumenteer: 19

accuse: 1

afneem: 1


B bepaal: 31

besluit: 136

beweer: 188

beteken: 741

beskuldig: 210

beklemtoon: 124

beaam: 12

bedank: 10

bedoel: 8

bedui: 11

begryp: 11

behels: 55

beken: 13

bekragtig: 2

beloof/belowe: 53

bely: 8

bemerk: 3

bemoedig: 1

benadruk: 127

beoog: 2

beplan: 8

beraam: 10

bereken: 11

berig: 123

besef: 221

beslis: 68

bespiegel: 50

betoog: 5

betrap: 4

betwyfel: 2

beveel: 27

bevestig: 395

bevind: 289

bewys: 261

beywer: 4

bid: 34

bieg: 13

blyk: 285

byvoeg: 211

bybly: 1

bydra: 55

byval: 1

bysê: 2

betreur: 3

betwis: 3

bekommer: 5

brom: 2

brul: 1

beskryf: 1

bewonder: 1

bepleit: 1

beïndruk: 1

beskou: 2

beleef: 1

boekstaf: 2

bevraagteken: 1

blameer: 1


D dink/denk: 202

demonstreer: 3

deurdring: 4

dikteer: 3

dophou: 2

dreig: 22

droom: 10

duld: 6

dui: 14

dank: 2

doubt: 1

E erken: 303

eis: 97

ervaar: 4

F fluister: 2

G glo: 448

gebeur: 109

gons: 1

getuig: 93

gedig: 2

gil: 1

gis: 14

gekritiseer: 7

gelas: 40

geld: 1

geloof: 3

ghoema: 2

glip: 4

goedkeur: 6

grootpraat: 1

grief: 2

gebied: 1


H herinner: 52

hoor: 119

hoop: 206

help: 45

herbevestig: 4

herhaal: 15

herken: 1

I inlig: 89

ignoreer: 3

instem: 22

impliseer: 33

illustreer: 4

imagine: 1

indink: 8

inprent: 5

insien: 8

insink: 8

invryf: 1

inhou: 5

insluit: 6

J joke: 1 jubel: 1 juig: 1

K kla: 94

keer: 226

klik: 1

koester: 1

konstateer: 2

kyk: 4

kerm: 1

L leer: 73

lieg: 3

lag: 1

lyk: 7

lees: 35

lui: 4

M meen: 252

mompel: 1

maan: 45

meld: 38

merk: 5

mor: 2

meebring: 210

meedeel: 99

maak: 1

meehelp: 5

mislei: 2

moenie: 23

N noem: 86 noodsaak: 1 nadink: 1


O oortuig: 141

onthou: 136

ontken: 255

oordra: 2

ondervind: 7

oordeel: 3

openbaar: 2

ontdek: 34

ooreenkom: 3

opmerk: 47

onthul: 29

oplet: 9

omseil: 3

onderneem: 6

onderskryf: 4

ondersoek: 21

onderstreep: 2

oorreed: 2

oorweeg: 1

opteken: 1

oppas: 1

P pla: 8

pleit: 17

prewel: 1

prys: 1

probeer: 2

praat: 2

predik: 1

preek: 1

R reageer: 7

raam: 27

reël: 30

raai: 9

rapporteer: 5

redeneer: 25

reken: 36

roep: 1

roem: 7

raaksien: 1

ruik: 1

S skryf: 75

spyt: 2

sorg: 389

skree(u): 13

sê: 1057

saamstem: 116

sweer: 4

spog: 18

sien: 218

skat: 9

sinspeel: 21

skerts: 6

skimp: 3

smeek: 6

spot: 2

stel: 91

stem: 7

suggereer: 16

stuur: 2

soebat: 3

skyn: 1

stry: 5

sing: 1

sanik: 1

sertifiseer: 4

snap: 1

spesifiseer: 1

staaf: 2

state: 1

stipuleer: 4


T toon: 288

twyfel: 12

tel: 4

toelaat: 199

troos: 3

toesien: 69

toesnou: 1

terugkap: 2

toestaan: 1

toevoeg: 1

U uitvind: 38

uitspreek: 55

uitbasuin: 1

uitlek: 1

uitroep: 2

uitstippel: 6

uitwys: 22

uitmaak: 1

uitsluit: 1

uitspel: 1

uitstraal: 2

V verkondig: 10

verstaan: 76

verklaar: 81

verwyt: 5

voel: 120

verwag: 366

vertel: 254

verneem: 115

vermoed: 83

verseker: 534

vra: 337

vereis: 11

vrees: 74

vergeet: 41

veroorsaak: 129

verbeel: 2

voorspel: 88

vind: 102

verduidelik: 108

voorkom: 93

veronderstel: 6

volg: 1

voorsien: 72

vertrou: 31

vaststel: 48

verhinder: 46

versoek: 74

verkies: 16

voorstel: 113

voorgee: 28

verraai: 1

volhou: 1

verwittig: 10

verdink: 28

verkwalik: 5

vermeld: 3

verbaas: 9

verstom: 1

verlang: 3

verbloem: 1

verklap: 9

versprei: 1

verhoed: 56

veg: 1

verander: 9

verbied: 1

verdoesel: 2

verhoud: 1

vermaan: 1

vermeen: 1

vermy: 1

verordineer: 1

verswyg: 1

voorberei: 1

voordoen: 2

vertolk: 2


W weet/wiet: 371

wys: 572

waarsku: 272

weier: 28

wag: 45

wens: 9

wil: 8

wil hê: 88

waarborg: 9

waardeer: 1

waarneem: 1

weerspieël: 2

wysmaak: 3

wysig: 1


Bijlage 2: Resultaten van de distinctieve collexeemanalyse, onbewerkt.

Distinctive collocate/collexeme analysis for: DAT vs. SKOON_BYSIN

obs.freq.1: observed frequency of the word A-? in/with DAT

obs.freq.2: observed frequency of the word A-? in/with SKOON_BYSIN

exp.freq.1: expected frequency of the word A-? in/with DAT

exp.freq.2: expected frequency of the word A-? in/with SKOON_BYSIN

pref.occur: the word/construction to which the word A-? is attracted

coll.strength: index of distinctive collostructional strength: -log(Fisher exact, 10) , the higher, the more

distinctive

words obs.freq.1 obs.freq.2 exp.freq.1 exp.freq.2 pref.occur coll.strength

1 sorg 313 2 201.02 113.98 DAT 58.0850980

2 veroorsaak 201 0 128.27 72.73 DAT 39.5618158

3 beskuldig 200 1 128.27 72.73 DAT 37.4916234

4 ontken 296 24 204.21 115.79 DAT 32.8914766

5 verseker 439 67 322.91 183.09 DAT 31.3737674

6 meebring 129 0 82.32 46.68 DAT 25.3081180

7 eis 121 0 77.22 43.78 DAT 23.7300867

8 toelaat 112 0 71.47 40.53 DAT 21.9561599

9 versoek 109 0 69.56 39.44 DAT 21.3651702

10 aanvaar 176 14 121.25 68.75 DAT 19.8996128

11 gebeur 101 0 64.45 36.55 DAT 19.7899769

12 voorkom 88 0 56.16 31.84 DAT 17.2327021

13 aanbeveel 94 2 61.26 34.74 DAT 15.6149477

14 beklemtoon 150 16 105.94 60.06 DAT 14.4883251

15 bewys 334 81 264.84 150.16 DAT 13.3381363

16 verduidelik 125 14 88.71 50.29 DAT 11.7914269

17 toesien 58 0 37.01 20.99 DAT 11.3426712

18 voorsien 65 1 42.12 23.88 DAT 11.3241740


19 aankondig 318 84 256.54 145.46 DAT 10.9322820

20 vra 318 84 256.54 145.46 DAT 10.9322820

21 noem 63 2 41.48 23.52 DAT 9.8605927

22 saamstem 108 13 77.22 43.78 DAT 9.7777751

23 bevestig 412 131 346.52 196.48 DAT 9.2539946

24 verhoed 49 1 31.91 18.09 DAT 8.3047880

25 verwag 114 19 84.88 48.12 DAT 7.8553776

26 verklaar 60 6 42.12 23.88 DAT 6.3360578

27 waarsku 330 114 283.35 160.65 DAT 5.9811127

28 behels 30 0 19.14 10.86 DAT 5.8595646

29 blyk 287 96 244.42 138.58 DAT 5.7923137

30 vind 89 18 68.28 38.72 DAT 5.0906040

31 voorspel 94 20 72.75 41.25 DAT 5.0200390

32 keer 25 0 15.95 9.05 DAT 4.8818813

33 aandui 39 3 26.80 15.20 DAT 4.8233537

34 meedeel 68 12 51.05 28.95 DAT 4.6497970

35 bevind 131 36 106.57 60.43 DAT 4.5361412

36 bespiegel 47 6 33.82 19.18 DAT 4.3650414

37 benadruk 101 26 81.05 45.95 DAT 4.0612425

38 kla 64 13 49.14 27.86 DAT 3.7953982

39 voorstel 27 2 18.51 10.49 DAT 3.4914317

40 stel 17 0 10.85 6.15 DAT 3.3184951

41 beteken 176 62 151.88 86.12 DAT 3.2913261

42 leer 46 10 35.74 20.26 DAT 2.6542869

43 byvoeg 184 71 162.73 92.27 DAT 2.5615827

44 oortuig 163 63 144.23 81.77 DAT 2.3209329

45 herinner 11 0 7.02 3.98 DAT 2.1466874

46 vrees 76 25 64.45 36.55 DAT 2.0248955

47 toon 135 55 121.25 68.75 DAT 1.6828254

48 verstaan 56 19 47.86 27.14 DAT 1.5159768


49 bydra 7 0 4.47 2.53 DAT 1.3658303

50 onthou 121 52 110.40 62.60 DAT 1.2793351

51 vertel 59 23 52.33 29.67 DAT 1.1213491

52 wys 135 64 126.99 72.01 DAT 0.8793132

53 uitspreek 3 0 1.91 1.09 DAT 0.5852516

54 skryf 41 23 40.84 23.16 DAT 0.2673971

55 sê 24 489 327.38 185.62 SKOON_BYSIN 185.9267064

56 dink 43 465 324.19 183.81 SKOON_BYSIN 156.3566983

57 meen 66 439 322.27 182.73 SKOON_BYSIN 127.4422306

58 hoop 207 414 396.30 224.70 SKOON_BYSIN 55.3122521

59 beweer 220 328 349.71 198.29 SKOON_BYSIN 29.8296786

60 voel 150 259 261.01 147.99 SKOON_BYSIN 28.9299252

61 weet 93 183 176.13 99.87 SKOON_BYSIN 23.9567781

62 glo 49 100 95.09 53.91 SKOON_BYSIN 13.8844264

63 besef 323 300 397.58 225.42 SKOON_BYSIN 9.5814973

64 vermoed 65 98 104.02 58.98 SKOON_BYSIN 9.4375768

65 hoor 117 137 162.09 91.91 SKOON_BYSIN 8.3462767

66 berig 164 171 213.79 121.21 SKOON_BYSIN 7.8722250

67 getuig 91 97 119.98 68.02 SKOON_BYSIN 5.0016072

68 besluit 42 53 60.63 34.37 SKOON_BYSIN 4.1367779

69 erken 152 106 164.65 93.35 SKOON_BYSIN 1.2440676

70 beslis 72 55 81.05 45.95 SKOON_BYSIN 1.2391205

71 sien 61 40 64.45 36.55 SKOON_BYSIN 0.5722705

72 verneem 117 69 118.70 67.30 SKOON_BYSIN 0.3722557

73 beloof 38 22 38.29 21.71 SKOON_BYSIN 0.2860130

If your collostruction strength is based on p-values, it can be interpreted as follows:

Coll.strength>3 => p<0.001; coll.strength>2 => p<0.01; coll.strength>1.30103 => p<0.05.

Out of the 73 investigated, 59 collocates/collexemes are shared by both words/constructions; i.e.

80.82192 %


Bijlage 3: Voorbeeld van de sociolinguïstische bevraging.

1.1.B E 2.

Native language::

Age:

Sex: F / M

Order these five sentences by formality with 1 being the most formal and 5 being the least formal.

- Sy het ons herinner dat hy môre huis toe gaan.

- Sy het vermoed hy gaan môre huis toe.

- Sy het besef dat hy môre huis toe gaan.

- Sy het vermoed dat hy môre huis toe gaan.

- Sy het besef hy gaan môre huis toe.

Put the following verbs in their place:

erken - getuig

- Sy het …....... hy gaan môre huis toe.

- Sy het …...… dat hy môre huis toe gaan.


Bijlage 4: Absolute resultaten van de sociolinguïstische bevraging.

Opdracht 1

Werkwoord Informaliteit


1 Herinner 6

2 Uitspreek 3

3 behels

4 bydra 3

5 toesien 4

6 versoek 2

7 voorkom 1

8 eis 1

9 gebeur 1

10 veroorsaak 10

11 toelaat 6

12 meebring 2


1 vermoed dat 6

vermoed 3

2 getuig dat 5

getuig 4

3 hoor dat

hoor

4 voel dat 7

voel 10

5 berig dat 4

berig 4

6 besluit dat 9

besluit 4

7 beweer dat 6

beweer 7

8 dink/denk dat 6

dink/denk 6

9 hoop dat 4

hoop 8

10 meen dat 2

meen 5

11 weet dat 6

weet 6

12 sê dat 8

sê 10

Controlewerkwoord

besef dat 6.25

besef 6.75


Opdracht 2

Dat-bijzin Skoon bysin

1. vermoed 1 1

2. getuig 2

3. hoor 0 1

4. voel 1 1

5. berig

6. besluit 2

7. beweer 2

8. dink/denk 1

9. hoop 1 1

10. meen 2

11. weet 2

12. sê 2

DE SKOON BYSIN IN AFRIKAANSE KRANTENTAAL: VOORKOMEN...

Documents

Transcript of DE SKOON BYSIN IN AFRIKAANSE KRANTENTAAL: VOORKOMEN...