12 C U LT U R E E L S U P P L E M E N T N R C H A N D E L S B L A D

12 V R I J D A G 7 JA N U A R I 2 011

Fotograaf Siebe Swart zit dicht op de huid van veranderend Nederland

Een decennium lang heeft

fotograaf Siebe Swart

nauwgezet de veranderingen

in het landschap gevolgd.

Zijn ‘Panorama Nederland’ is

nu uitgeroepen tot

vaderlands cultureel erfgoed.

Hij toont littekens en diepe

sporen, maar ook de

schoonheid van een HSL die

over het Holland Diep suist.

TRACY METZ

In tien jaar tijd is er een macht aan as-falt en beton over het Nederlandselandschap uitgerold. Wegen zijnverbreed, de brug over het HollandsDiep is gebouwd, de HSL is aange-legd, evenals de Betuweroute, deWesterscheldetunnel, de Blauwe

Stad, de Polderbaan van Schiphol. Een decen-nium lang heeft fotograaf Siebe Swart nauw-gezet de veranderingen in het landschap ge-volgd die al die nieuwe infrastructuur teweegheeft gebracht. Het volledige project Pa n o r a -ma Nederland, bestaand uit 1200 panorama-beelden en luchtfoto’s plus uitgebreide docu-mentatie, is nu aangekocht door het Rijks-dienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Erf-goed in asfalt en beton.

Het woord ‘erfgoed’ roept doorgaans asso-

ciaties op met kerktorens en archeologischevondsten. Maar deze foto’s laten de diepe,brede sporen zien die de mobiliteit van onzetijd door het landschap trekt. Sommigen zul-len het littekens vinden, anderen zullen be-toverd worden door de onmiskenbareschoonheid van een HSL die als een snellestreep over de nieuwe brug over het HollandDiep suist, of door de rij nieuwe drijvendewoningen. Sommige veranderingen hebben

het landschap volstrekt onherkenbaar ge-maakt: een weiland dat een meer wordt in deBlauwe Stad, de caravan met witte plasticHartman-stoelen die bruut verdwijnt omplaats te maken voor een tunnel voor de Betu-weroute. Swart meet zich geen oordeel aan,er zit geen nostalgie in, anders dan de drogevergelijking tussen wat er toen was en wat ernu is. Hij laat op documentaire wijze, in allerust en objectiviteit, zien wat er verandert.

Waarom gelden deze landschappen voorde RCE als erfgoed? Erfgoed is toch dat vanvroeger wat we het bewaren en restaurerenwaard vinden? „Vijftig jaar geleden was alleaandacht van ‘de monumentenzorgers’ opobjecten gericht, en was er nauwelijks aan-dacht voor landschap als erfgoed”, zegt Peter

Don van de RCE. „Nu zijn we daar juist spe-ciaal in geïnteresseerd, want wij beschouwendat hele door de mens gemaakte landschapals potentieel erfgoed. Nederland is sinds deoorlog ingrijpend veranderd. En alle ingre-pen, bijvoorbeeld door de aanleg van infra-structuur, willen we documenteren.” Even-min als Siebe Swart meet Don zich er een oor-deel over aan. „We hebben het niet over ‘aan-tasting’ of ‘horizonvervuiling’, maar we wil-len dicht op de huid van de veranderingen

zitten. En ons landschap is voortdurend inbeweging .”

Don is conservator van de verzameling erf-goed die het Rijk vanaf 1875 is gaan aanleg-gen. Die bestaat uit foto’s, bouwfragmenten,topografische en ontwerptekeningen uit dezeventiende, achttiende en negentiendeeeuw en zeldzame boeken waarvan de oudstedateren uit de zestiende eeuw. De collectieligt in depot, maar wordt regelmatig door be-

zoekers geraadpleegd en in binnen- en bui-tenland uitgeleend voor tentoonstellingen.„Onze fotocollectie gaat terug tot 1852. Daar-van zijn een half miljoen beelden nu gedigi-taliseerd en online gezet.” In de loop van ditjaar komen ook de beelden van Panorama Ne-derland digitaal beschikbaar en kan iedereenze kosteloos downloaden. Nu zijn ze te bekij-ken op de site van de fotograaf (siebeswart.nl)en in het gelijknamige boek dat een selectie

Realisme De kunstbeurs Re a l i s m e isde enige kunstbeurs met louter gale-ries die zich gespecialiseerd hebbenin hedendaagse figuratieve kunst.Ook te zien: een gedeelte van deschenking door de ING aan hetDrents Museum, met werk van o.a.Barend Blankert, Matthijs Röling,Pieter Pander en Sam Drukker.13 t/m 16 jan 11-19u in de Passenger Ter-minal Amsterdam. Inl: www.realismeam-sterdam.com

Gabriël Metsu De zeventiende-eeuwse Hollandse genreschilder Ga-briël Metsu (1629-1667) schilderdescènes met volkse types, of interieursmet dames in glimmend satijn. Inhet Rijksmuseum hangen nu 35 vanzijn schilderijen.T/m 21 maart, Rijksmuseum, Jan Luijken-straat 1, Amsterdam. Inl: www.rijksmuse-um.nl

Eugene Smith De Amerikaanse fo-tograaf Eugene Smith (1918-1978)werd bekend met zijn zwart-wit re-portages voor Life Magazine. Dezebeeldverhalen, waarin hij de beslom-meringen van ‘gewone mensen’ opvaak epische wijze gestalte gaf, zijnnu te zien in Foam.T/m 16 maart, Foam, Keizersgracht 609,Amsterdam. Inl: www.foam.nl

Biedermeier en NeoclassicismeDe expositie Neoclassicisme en Bieder-meier uit de verzameling van de vor-sten van Liechtenstein in Museum deFundatie zit vol gesuikerde negen-tiende-eeuwse schilderijen.T/m 8 mei, Museum de Fundatie, Blij-markt 20, Zwolle. Inl www.museumde-fundatie.nl

Cecily Brown In het GEM zijn denieuwste, merendeels abstracte schil-derijen van Cecily Brown te zien.T/m 27 febr, GEM, Stadhouderslaan 43,Den Haag. Inl: gem-online.nl

Rineke Dijkstra Met haar nieuwevideowerk The Krazy House in De Hal-len laat Rineke Dijkstra zien dat jon-geren in de afgelopen vijftien jaar eenstuk zelfbewuster zijn geworden.T/m 13 maart, De Hallen, Grote Markt 16,Haarlem. Inl: dehallen.nl

Hokusai In twee opeenvolgende ex-posities in het Sieboldhuis wordt deJapanse kunstenaar Hokusai her-dacht. Er zijn hangen vooral kleuren-houtsneden, waaronder zijn wereld-beroemde De grote Golf (1830), die velekunstenaars tot inspiratie diende.Deel 1 t/m 16 jan, deel 2 t/m 27 febr, Sie-boldhuis, Rapenburg 19, Leiden. Inl:www.sieboldhuis.org

Van Dongen/Thorn Prikker Deveelzijdige kunstenaar Thorn Prik-ker tekende, werkte met textiel, houten glas-in-lood. Museum BoijmansVan Beuningen toont een verrassendoverzicht van een ambachtsman. Ookin Boijmans: de elegante societyvrou-wen van Kees van Dongen.T/m 23 jan en 13 febr, Museum BoijmansVan Beuningen, Museumpark 18-20, Rot-terdam. Inl: www.boijmans.nl

Edward Munch De Noorse schilderEdvard Munch (1863-1944) schilder-de over de donkere kanten van het le-ven: dood, eenzaamheid, ziekte, ver-val en angst. De Kunsthal laat zijnmagnifieke schilderijen, litho’s, teke-ningen en etsen zien.T/m 20 febr, Kunsthal, Westzeedijk 341,Rotterdam. Inl: www.kunsthal.nl

The Paintings Gelukkig blijven ThePaintings (with Us in the Nature), zesmetersgrote zelfportretten van hetBritse duo Gilbert & George, in Ne-derland. Museum Kröller-Müllerkocht ze aan.T/m 20 febr, Houtkampweg 6, Otterlo. Inl:w w w . k r o l l e r- m u l l e r. n l

Laatste kans!

Nan Goldin Alleen nog dit week-eind te zien in het Nederlands Foto-museum: de schrijnende snapshotsdie Nan Goldin maakte van haar alle-daagse leven.T/m 9 jan, Wilhelminakade 332, Rotter-dam. Inl: nederlandsfotomuseum.nl

Voork eur

Beeldende Kunst

De schoonheid

De aanleg van de Betuweroute op de Saneringsweg in Echteld. De drie panorama’s uit 1999, 2003 en 2006 tonen de sloop het viaduct van de A15 en het verplaatsen en combi-

C U LT U R E E L S U P P L E M E N T N R C H A N D E L S B L A D 13V R I J D A G 7 JA N U A R I 2 011 13

uit het project bevat.

Don: „Dit project voegt echt een extra di-

mensie toe aan wat er al aan Nederlandse

landschapsfotografie bestaat. Swart is name-

lijk al gaan fotograferen vóórdat de graafma-

chines aan het werk gingen en is daarmee

doorgegaan totdat de verschillende projecten

af waren. Het is bovendien perfect gedocu-

menteerd, met alle rapporten, brochures en

tracébesluiten erbij. De documentatie zal

voor het grote publiek waarschijnlijk niet het

interessantste zijn, maar die geeft voor ons

meerwaarde aan de foto’s: daarmee hebben

we het hele bestuurlijke, technische én beel-

dende verhaal compleet. Siebe heeft ook nog

bij ieder beeld de coördinaten vermeld, de da-

tum, het tijdstip, zelfs met welke lens de foto

is gemaakt.”

Een dergelijke aankoop – het bedrag wordt

niet bekend gemaakt – is een uitzondering,

bevestigt Don: de dienst heeft weleens collec-

ties geschonken gekregen of van de prullen-

bak gered, maar slechts één keer eerder is er

voor een collectie betaald.

Siebe Swart is met dit project begonnen

toen hij in 1997 de eerste Nieuwe Kaart van

Nederland zag, waarop alle bouwplannen

werden geprojecteerd. „Ik dacht: iemand

moet die toekomst volgen. Ik heb als leidraad

de infrastructuur gekozen, als lijnen in het

l a n d s ch a p. ” De eerste vier jaar heeft hij op

371 locaties panorama’s gemaakt. De meeste,

zoals die in het plaatsje Zetten langs de Betu-

weroute, zijn (ruim) 180 graden. Er zijn er

ook met een grotere beeldhoek, bijvoorbeeld

driekwart rondje (270 graden) of zelfs een

volledig panorama (360 graden).

Om diezelfde plekken op een andere ma-

nier te bekijken is Swart in 2000 luchtfoto’s

gaan maken waardoor de grote lijnen die de

infrastructuur door het landschap trekt,

goed zichtbaar worden. „Op sommige plaat-

sen ben ik twee of drie keer geweest, op ande-

re ben ik wel tien keer teruggekomen.” In

2007 publiceerde hij een selectie in een mooi

boek, met op het omslag een hologram waar-

op je een rommelrandje in de strakke dijk van

de HSL ziet veranderen. Dat was ook het jaar

dat de Betuweroute en de HSL werden opge-

leverd.

Swart heeft zich meer dan eens verwon-

derd over de paradox van de ruimtelijke or-

dening die zich in die tien jaar openbaarde.

„Enerzijds hebben we een sterke traditie in

het zorgvuldig inpassen van infrastructuur

in het landschap. Anderzijds zie je dat on-

danks al die planologische aandacht, sommi-

ge plekken steeds wezenlozer en ‘v e r d wa a l -

der’ werden. Bij de aanleg van de havenspoor-

lijn bijvoorbeeld zag je de huizen steeds ver-

der ingesloten raken. Sommige werden ‘ge-

amoveerd’ – het eufemisme waarmee rappor-

tenschrijvers ‘gesloopt’ bedoelen – va n w e g e

de te verwachten geluidsoverlast. Allemaal

goed bedoeld natuurlijk, maar het resultaat

was dat wat ooit een buurtje was, een nie-

mandsland werd.”

Eén ding is duidelijk: Nederland is voort-

durend in staat van verbouwing. „In de tien

jaar dat ik hiermee bezig ben geweest ging

het vooral om de infrastructuur. Nu zijn we

het land aan het verbouwen voor het water.”

Daarover gaat zijn volgende project met

l u ch t f o t o ’s, HetLageLand, dat dit najaar in

Huis Marseille zal worden tentoongesteld.

Panorama Nederland ziet Swart als een docu-

mentair fotoproject met een sterk conceptu-

eel idee, namelijk het jarenlang vanaf precies

identieke standpunten op dezelfde wijze fo-

tograferen. Het is een werkwijze die verwant

is aan die van het Duitse echtpaar Bernd en

Hilla Becher, die hele reeksen foto’s van gas-

houders en watertorens maakten met steeds

dezelfde afstand, kadrering en grijze uit-

drukkingsloze luchten. Er zijn ook parallel-

len met de stroming van de re-photography,

waarbij de fotograaf plekken opnieuw vanaf

een identiek standpunt fotografeert die de-

cennia of zelfs een eeuw eerder zijn vastge-

legd.

Zijn favoriet? Na enig nadenken kiest hij

voor de luchtbeelden van de toegang tot de

Westerscheldetunnel op het Zeeuwse Zuid-

Beveland. Die wordt gemarkeerd door lange

strakke geluidswallen als dijken. „Ze passen

goed in dat landschap dat gevormd is door

een aaneenschakeling van dijken door de

eeuwen heen.”

›siebeswart.nl. Het boek Panorama Ne-derland is uitgegeven door Waanders,€29,50

Zelfportret van Siebe Swart op vliegveld Hilversum

van nieuw asfalt

Siebe Swart (1957, Amsterdam) volgde de Riet-

veld Academie, maar studeerde af aan de AKI in

Enschede. Als fotograaf werkt hij vooral aan

projecten op eigen initiatief, of in opdracht als

die verwant is aan het eigen werk. Sinds 2000

houdt hij zich voornamelijk bezig met lucht-

fotografie.

Nadat hij tien jaar lang had gewerkt aan Pa -

norama Nederland waarin hij de invloed van de

aanleg van grote infrastructuurwerken op het

landschap vastlegde, houdt hij zich nu bezig

met HetLageLand, waarin hij met behulp van

luchtfotografie de veranderende rol van het wa-

ter in het landschap laat zien. Dit najaar wordt

dit project tentoongesteld in Huis Marseille in

Amsterdam.

Siebe Swart

Er zit geen nostalgie inde foto’s van Swart,anders dan de drogevergelijking tussen watwas en wat er nu is

neren van de snelweg met de Betuweroute. Op de luchtfoto (2006) de lokale spoorlijn Tiel-Elst die vervolgens over deze nieuwe ‘i n f ra b u n d e l ’ heen gaat. Fo t o ’s Siebe Swart