De Rede, een vrijzinnige vereniging met liberale achtergronden te Mechelen, opererend rond de eeuwwisseling

Rond het midden van de jaren 1850 kreeg de vrijdenkersbeweging in ons land voor het eerst gestalte onder de intellectuelen van de lagere burgerij, in de middenklasse, onder de gekwalificeerde arbeiders en ambachtslieden. Die groep vrijdenkers verzette zich tegen de toenmalige heerschapijstructuren, zich daarbij steunend op a-religieuzen en sterk anti-klerikale ideeën. In Mechelen kende de vrije gedachte de laastste tijd snel vooruitgang aldus de Vooruit in 1889.

In 1863 werd in Brussel La Libre Pensée opgericht met uitstralingen naar Antwerpen, Gent, Leuven, Verviers, Mechelen, Doornik en Namen, hierbij geholpen door maconieke inplantingen. De Mechelse vrijdenkers hadden hun lokaal in 1863 op de Korenmarkt.

Voor de Brusselse La Libre Pensée werden leden geworven in het gehele land, vooral in de grote liberale steden waar op korte tijd onderafdelingen van de Brusselse groep ontstonden. In Vlaanderen werden in 1864 dergelijke onderafdelingen gevormd in Antwerpen en Mechelen. Gent volgde in 1865…

De jaren 1880 vormden een keerpunt. In dezelfde stedelijke centra waar de vroegste kernen van activiteit zich hadden gemanifesteerd werden nu duurzame vrijdenkersverenigingen georganiseerd, zowel van het burgerlijke als van het socialistische type, die als het ware uitvalsbases vormden voor de verspreiding van de vrijdenkersbeweging over de rest van Vlaanderen.

De katholieke Mechelse Courant besprak op 7 juni 1891 een strooibiljet uitgegeven door De Rede. Dezelfde krant gaf op 6 januari 1892 commentaar op een voordracht ingericht door deze vereniging. Een zekere M. Van Wilder kwam er spreken over het algemeen

stemrecht onder rationeel opzicht. De krant vermeldde ook het aantal leden: 300. Zij bezaten allen een lidkaart waarop een keuze van de grondbeginselen stond.

De leden van de "burgerlijke bond" De Rede werden onderverdeeld in werkende, bijtredende - zij die in de omstreken of in het buitenland verbleven - en uit geheime leden, die om zekere redenen niet openbaar konden optreden. Deze laatsten werden ontslagen van het bijwonen van zittingen en bijeenkomsten. Over deze kategorie van leden merkte de krant sarcastisch op: Er zijn dan vrijdenkers die zich schamen van deel te maken van de maatschappij?

Is het dan niet eerlijk en schoon partijganger te wezen van 't vrij geweten? Waarom zich verstoppen in het geheim? Dat bewijst niet veel voor den moed der vrijdenkers. Misschien bewijst het meer ten voordele van hun verstand: die heeren begrijpen dat het heimelijk dom is van vrijdenker te spelen, en blijven zeer slim verstopt achter de schermen voor dewelke anderen komedie spelen.

Bij De Rede stelden de leden zelf hun bijdrage vast. Ze mocht echter niet minder dan 3 frank per jaar bedragen, betaalbaar in één keer of in maandelijkse stortingen. Om lid te kunnen worden moest men voorgesteld worden door een ander lid.

Bij de vereniging stond de verplichting tot een burgerlijke begrafenis centraal. Ze hadden een speciale testamenteele formuul laten drukken en aan de familie werd een

1

lijkwagen ter beschikking gesteld, zij het dan één van tweede klas met baarkleed op het lijk en eenen rouwdoek aan het huis. Voor hen die meer zouden wensen, vervielen deze voordelen.1

Op Nieuwjaarsavond 1891 was er een voordracht: De Rede haalde als spreker Paul Emile Janson naar Mechelen. Hij sprak over lijkverbranding. Verder was er ene P. Van Wilder, die over het Algemeen stemrecht sprak. De belangstelling voor deze voordrachten was naar verluid niet groot.

Op 24 april 1892 was er een vrijdenkerscongres te Mechelen. De Socialisten en Verbelen, de voorman van de vrijzinnige tak van deze laatsten, vonden De Rede wat mak en niet militant genoeg. 2

De verhoudingen tussen De Rede en de Liberale partij verliepen niet zo vlot. De liberale krant De Burgerij was uiterst zuinig met vermelden van nieuws in verband met de vereniging. De Rede kon op weinig steun rekenen binnen de Liberale partij. Op het einde van de 19de eeuw was het een anti-klerikale liberaal die politieke carrière wou maken aangeraden zich niet als militant vrijdenker op te stellen. 3

In de krant De Burgerij van 24 april 1892 werd het congres van het Vrij Gedacht aangekondigd. De plaats van deze bijeenkomst was café Union op de Veemarkt. Er werd verder weinig aandacht aan besteed.

De zogenaamde testamentele formuul voor de leden luidde als volgt:Ik ondergetekende … verklaar, zonder eenige godsdienstige plechtigheid te willen

begraven worden door de zorgen van de maatschappij De Rede, gevestigd te Mechelen. Dit is mijn testament waarvan ik de stipte uitvoering toevertrouw aan M. … en dat ik onder de bescherming stel van artikel 1035 van het burgerlik wetboek.

Aldus eigenhandig opgesteld te mechelen den … in die afschriften waarvan het eene is afgesteld aan M ….; het tweede aan de maatschappij De Rede, het derde in mijne handen berustende.

(geteekende) …

over deze testamenteele formuul reageerde de katholieke pers razend:Liberalen, maakt deel van de Vrijdenkersmaatschappijen! Er is, voor den vrijdenker,

slechts één middel dat verzekerd is, om de godsdienstige schending van zijn lichaam te beletten natuurlijk, van zich in eenen vrijdenkersbeweging te laten inschrijven. De testamenten worden verduisterd; de vrienden, gelast met het uitvoeren van zijnen laatsten wil, zouden soms niet tegenwoordig zijn of de kracht niet bezitten, om te weerstaan aan eene weenende familie of aan eene overlevende, die door het afsterven de meester is geworden

Godsdienstige schending! Wat zinneloosheid! Hoe kan de godsdienst de waardigheid van het lichaam raken?4

Er bestond ook een propagandakrant De Rede (oplage 2500 ex.) en dit te Gent. De hoofdredacteur ervan was een Gentenaar, een liberaal, later socialist.

Door de argwaan van nogal wat burgerlijke bonden werd een niet onaanzienlijke vrijzinnige activiteit ontplooid buiten de Vlaamse federatie. Zo meldde de Mechelse socialistische vrijdenkersbond Excelsior rond de eeuwwisseling dat er in de stad nog twee andere fracties bestonden, nl. de Mechelschen propagandaclub voor't Vrije Gedacht, de Ontwikkelingsclub welke beide verweten werden al te passief te zijn. De Rede, door Excelsior als vrij groot bestempeld, werd hetzelfde ten laste gelegd

1 K. HOUTHUYS. Een bijdrage tot de vroegste geschiedenis van de Socialistische arbeidersbeweging te Mechelen (1871-1896). Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, VUB, 1978.2 K. HOUTHUYS. Een bijdrage tot de vroegste geschiedenis van de Socialistische arbeidersbeweging te Mechelen (1871-1896). Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, VUB, 1978, p. 2023 I. CROLS. "Aspecten van de vrijzinnigheid te Mechelen in de 19de eeuw" in De Schakel nr. 8 en 9 van 1987.4 De Mechelschen Courant 12-2-1892, 26-2-1892 en 5-3-1892.

2

Ook in Leuven bestond er een Rede die een eigen propagandablad Voorwaarts uitgaf.5

De Rede zou vóór 1889 geen tijdschrift of publicatie hebben want het socialistische, vrijzinnige blad de Antikrist, gesticht op 29 september 1889, beweert alsdan het eerste Vlaamse orgaan van vrijdenkers te zijn.6

Leden:

In 1907 is een zekere M(onsieur?) Houtmortels voorzitter en Jan Theodoor Eggers (°Mechelen 7-2-1862) secretaris. Hun lokaal was alsdan Au Lion op de Grote Markt7, tevens de woonplaats van Eggers, die de herberg uitbaatte tot 27 december 1907, toen hij met zijn gezin naar Schaarbeek verhuisde. Hij was voordien beenhouwer geweest in de Augustijnenstraat 24. Hij verhuisde naar de herberg op de Grote Markt omstreeks 1895.8

In 1928 vinden we Augustin Van Haezendonck, schepen, wonende in de Korte Heistraat 26, als voorzitter. Deze bouwkundig ingenieur was geboren te Mechelen op 21 september 1861 en overleed er op 20 februari 1935. Hij was gehuwd en had één dochter. Hij was zeker schepen van na de verkiezingen van 10 oktober 1926. Dessain, een katholiek werd toen als burgemeester verkozen, daar de katholieken de sterkste fractie waren. Er waren eveneens 3 katholieken in het schepencollege. De liberalen verloren één van hun vijf zetels maar kregen twee schepenen waarvan E. Coolen, die onderwijs onder zijn hoede kreeg en August Van Haesendonck, die naar alle waarschijnlijkheid personeelszaken beheerde. Na 1932 was hij geen schepen meer.9 De zetel van de vereniging was alsdan in De Lelie aan de Graanmarkt.10

Wat de sociale achtergrond van de leden betreft kunnen we enkele de bevolkingsregisters met de doodsbrieven vergelijken.

Aertsens Jan Baptist, tabaksfabrikant, sigarenhandelaar en herbergier, gehuwd met Maria Lowies De Smedt (°Brussel 7-11-1841, †Mechelen 21-8-1916), kinderen

† te Mechelen 20-3-1913

Cauwenbergh Jan Lievin, Katelijnestraat 80, kolenhandelaar, eerder schilder in de bouw, gehuwd, kinderen. Zijn vrouw was herbergierster.

† te Mechelen 6-6-1913

De Chevil Hendrik Alfons, eerst beenhouwersgast, later geen beroep, moeder was herbergierster aan de Statieplaats

† te Mechelen 26-4-1914

Deswert Pieter Jozef, staatsbeambte van de Spoorwegen, Boulevard des Capucins 213, gehuwd

† te Mechelen 25-5-1912

Gilis Rombout, Augustijnenstraat 173, paswerker, woonde te Leuven tot ongeveer 1880, gehuwd te Leuven. Hij had 5 kinderen en twee van zijn dchters hadden een natuurlijk kind

† te Mechelen 4-11-1911

Loockx Pieter Jan, Korte Heistraat 43, eerst meubelmaker dann hoofddekselmaker, gehuwd met een herbergierster

† te Mechelen 13-9-1911

Neefs Pieter, schilder, Olivetenstraat 25, gehuwd en kinderen † te Mechelen 16-9-1913Omers Michel, geboren te Antwerpen 31-10-1841 † te Mechelen 25-1-1913Peeters Jan Antoon, Brusselpoortstraat 9, vormgieter in het Arsenaal

† te Mechelen14-6-1914

5G. DE BOCK & anderen. 200 jaar vrijzinnigheid in België 1789-1989. Charleroi, 1989.6 P. RYCKMANS. Drukkers en pers te Mechelen (1773-1914). Repertorium. 1972, p. 168.7 Annuaire Libéral publié par le Ligue de la Jeunesse d'Anvers sous les auspices de la Fédération Nationale des Jenes Gardes Libérales. Antwerpen, 1907.8 Mechelen, Stadsarchief, Bevolkingsregisters 1890-1910.9 De Geschiedenis van Mechelen. Lannoo, 1991, p. 272.10 Jaarboek van de Liberale Partij. Brussel, Landsraad der Liberale Partij, 1928.

3

Teugels Petrus, geboren te Sint Katelijne Waver, machinist, Tenderstraat 80, gehuwd en kinderen

† te Mechelen 15-4-1913

Van de Cauter Leon, meubelmaker, Kazernestraat 104, gehuwd en kinderen

† te Mechelen 25-5-1914

Van den Heuvel Pieter Jan, Ravenbergstraat 9, ijzerdraaier, gehuwd en kinderen

† te Mechelen 23-6-1913

Van Humbeeck August, Lange Heistraat 52, schilder aan de Wegen en Werken, gehuwd en kinderen. Zijn vrouw was handelaarster in groenten en later gepensioneerde van de Ijzeren Weg

† te Mechelen 16-4-1914

Van Roey Maria Rosalia. Haar man, Samuel Joachim Froment (°Meerhout 8-6-1833, †Mechelen 7-3-1911) was een staatsgepensioneerde. Zij woonden aan de Vaartdijk 12.

† te Mechelen 7-3-1911

Visscher Therese Rosalie, echtgenote van Frans Van Hoof, schrijnwerker in het arsenaal. Zij was herbergierster. Zij hadden vel kinderen en woonden aan de Nekkerspoel In de Pruimelaar

† te Mechelen 8-6-1912

Walschaerts Frans, Zoutwerf 12, meubelmaker, gehuwd en kinderen

† te Mechelen 6-12-1911

Warans Philip, ondervoorzitter van De Rede, opzichter in de zegelmakerij te Mechelen, geboren te Brussel op 25-5-1840, woonde in de Korte Schipstraat 5 en was gehuwd, kinderen

† te Mechelen 22-2-1911

De Smedt Maria Lowies, weduwe van Jan Baptist Aertsens, zie hoger

† te Mechelen 21-8-1916

4