De positie van de Nederlandse vrouw in de maatschappij in de 19e een 20e eeuw

Rolpatronen Iris Bakker Profielwerkstuk voor het profiel Economie en Maatschappij Voor het vak geschiedenis Begeleider mv. Kors Fioretti College Hoofdlocatie Datum: 11-12-2006

Inhoudsopgave Voorwoord 3 Inleiding 4 H1. De positie van de vrouw in de 19e eeuw 5 H2. De Eerste Feministische Golf 7 H3. De positie van de vrouw na de Eerste Feministische Golf 14 H4. De Tweede Wereldoorlog 17 H5. De positie van de vrouw na de Tweede Wereldoorlog tot einde jaren ’60 19 H6. De Tweede Feministische Golf 23 H7. De Positie van de vrouw na de Tweede Feministische Golf 32 H8. De huidige positie van de vrouw 34 Conclusie 43 Bronnenlijst 45 Logboek 53 Bijlages: Bijlage 1: beschrijving onderwerp profielwerkstuk Bijlage 2: voorbeeld enquête vrouw + voorbeeld enquête man Bijlage 2: enquêtes uitgewerkt in Excel

Voorwoord Vrouwen vormen de meerderheid in het hoger en universitair onderwijs, maar de minderheid van de promovendi en bestuurders in het bedrijfsleven en bij de overheid. Ze willen vaak wel een goede opleiding volgen, maar willen zich daarna niet alleen op carrièregebied optimaal ontwikkelen. Kortom: vrouwen willen goed zijn, maar niet de beste. Om de beste te zijn moeten ze ambitieus zijn. Ze moeten een bepaalde mate egoïsme hebben. In de huidige maatschappij bestaat het beeld dat egoïsme niet bij vrouwen past, vrouwen horen zich ook op anderen te richten. Ze horen te verzorgen. Vrouwen willen ook verzorgen, omdat ze willen voldoen aan de maatschappelijke verwachtingen. Vrouwen hebben daardoor een bepaald rolpatroon. Doordat ze een zware combinatie van zorg, huishouden en carrière moeten maken, komen ze niet door het ‘glazen plafond heen’ en bij de top terecht. Door deze maatschappelijke verwachtingen, de positie van de vrouw, kunnen vrouwen niet evenveel kansen krijgen om carrière te maken als mannen. Ik wilde graag onderzoeken hoe dat rolpatroon tot stand is gekomen en wat nu werkelijk het rolpatroon in de huidige maatschappij is. Ook hield ik me bezig met het rolpatroon van de vrouw. Nu ik mijn school dit jaar afsluit moet ook ik een studiekeuze maken. Daarbij speelt de keuze tussen kinderen en een carrière nu al een rol. Kies ik voor een studie waarmee een goede carrière in het verschiet ligt, of kies ik voor een studie die tot een beroep opleidt waarbij parttime werken ook mogelijk is? Persoonlijk denk ik dus dat de positie van de vrouw nog verbeterd kan worden. Maar wat is nu eigenlijk de positie van de vrouw in de huidige maatschappij en wat zijn de verschillen met vroeger? Op welke vlakken heeft de positie van de vrouw zich bijvoorbeeld verbeterd? Met het antwoord op men hoofdvraag kan uiteindelijk worden onderzocht hoe de positie van de vrouw zo mogelijk kan worden verbeterd. Doordat het profielwerkstuk maar van kleine omvang is heb ik dit helaas niet zelf niet kunnen onderzoeken. Onderzoekers aan de universiteit kunnen beter dan ik onderzoeken hoe en of de positie van de vrouw kan worden verbeterd. Met dit werkstuk hoop ik wel een stuk dichter bij het antwoord te komen op deze vraag.

Inleiding De essentie van de manvrouw rolpatronen, waarbij de man ondergeschikt wordt gesteld aan de vrouw is terug te vinden in de Klassieke tijd en de Middeleeuwen. Maar lange tijd bleef de positie van de vrouw vrijwel hetzelfde. Pas in de 19e en 20e eeuw vonden er veranderingen plaats in de positie van de vrouw die geleid hebben tot de positie die de vrouw nu heeft. Om een duidelijk beeld te krijgen van de positie van de vrouw nu en de mate waarin zij geëmancipeerd is, moet er ook worden gekeken naar de positie van de vrouw op eerdere momenten in deze eeuw en de mate waarin zij toen geëmancipeerd was. Dat kan worden vergeleken om de mate van emancipatie van de vrouw op dit moment vast te stellen. Ook geven de manieren waarop eerdere veranderingen in de positie van de vrouw teweeg zijn gebracht aan hoe verdere emancipatie in de toekomst kan worden gerealiseerd. Om de verandering (discontinuïteit) en continuïteit in de positie van de vrouw te onderzoeken heb ik de volgende hoofd- en deelvragen opgesteld en daarachter de manier waarop ik het om: Hoofdvraag: Hoe is en was de positie van de vrouw in 19e en 20e eeuw in de Nederlandse maatschappij en waarom hebben vrouwen deze positie?

1. Hoe was de positie van de vrouw in de maatschappij vlak voor de Eerste Feministische Golf? 2. Hoe is de Eerste Feministische Golf ontstaan? 3. In welke opzichten is de positie van de vrouw na de Eerste Feministische veranderd en in

welke opzichten is deze gelijk gebleven ten opzichte van de positie van de vrouw voor de Eerste Feministische Golf en op welke manier zijn de veranderingen teweeggebracht?

4. Hoe was de positie van de vrouw in de maatschappij in de jaren ’50, voor de Tweede Feministische Golf?

5. Hoe is de Tweede Feministische Golf ontstaan? 6. In welke opzichten is de positie van de vrouw na de Tweede Feministische veranderd en in

welke opzichten is deze gelijk gebleven ten opzichte van de positie van de vrouw voor de Tweede Feministische Golf en op welke manier zijn deze veranderingen tot stand gebracht?

7. Wat is het beeld dat mannen van vrouwen hebben in de huidige maatschappij? 8. Wat is het beeld dat vrouwen van zichzelf hebben in de huidige maatschappij? 9. In welke opzichten is de positie van de vrouw vanaf het einde van de 19e eeuw tot nu

veranderd en in welke opzichten is deze gelijk gebleven? De positie van de vrouw in de 19e en 20e eeuw is afgeleid uit verschillende literatuurbronnen. Daarnaast is er ook gebruik gemaakt van internetbronnen, onder andere voor afbeeldingen die het beeld van de maatschappij in een bepaalde periode en de positie van de vrouw daarin verlevendigen. Om de huidige positie van de vrouw te onderzoeken is gebruik gemaakt van een enquête. Met de enquête zijn ongeveer 60 personen bereikt, ongeveer de helft van het aantal personen dat de enquête heeft ontvangen. Verder is gebruik gemaakt van enkele rapporten en andere onderzoeken. Een belangrijke rol heeft het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging gespeeld. Dit archief heeft een grote collectie boeken en andere publicaties in vele talen over de geschiedenis van vrouwen. De onderwerpen varieerden van feminisme tot gynaecologie. Zonder de vele informatie uit het archief had ik dit onderzoek niet kunnen doen. De bibliotheek in Amsterdam is de enigste in Nederland en bestaat slechts uit een klein zaaltje in een allochtone wijk. Maar de bibliotheek is onmisbaar en mag ook in de toekomst niet verdwijnen. Want omdat de geschiedenis van de vrouw vrijwel niet in andere geschiedenisboeken voorkomt is het belangrijk dat er boeken zijn waarin zij wel specifiek voorkomt.

H1. De positie van de vrouw in de 19e eeuw 1.1. Inleiding Vaak is er de misvatting dat de oorzaak van de superieure opstelling van mannen ten opzichte van vrouwen in de twintigste eeuw is dat zij niet werkten. Maar om het hoofd boven water te houden werkte de vrouw uit de arbeidsklasse mee op het land of vanaf de industrialisatie in de fabriek. Daarnaast was er de maatschappelijke opvatting dat vrouwen ook voor de kinderen moesten zorgen. Zij had immers een baarmoeder en zorgen was haar natuur. In de Middeleeuwen vond men dat God deze taak aan de vrouwen had gegeven. De komst van de Verlichting is een oorzaak voor verandering van deze maatschappelijke opvatting over de vrouw in de 18e eeuw. Daarmee zorgde de Verlichting voor het ontstaan van feminisme, die uiteindelijk leidde tot de Eerste Feministische Golf. 1.2. De 18e eeuw In de 18e eeuw kreeg men ‘verlichtte’ ideeën over een nieuwe inrichting van de maatschappij. In die maatschappij moest iedereen zich optimaal kunnen ontplooien en moest men streven naar gelijke rechten. Hierbij hoorde ook een verbetering van de positie van de vrouw. Zo vond de filosoof Montesquieu bijvoorbeeld dat vrouwen ook recht op onderwijs hadden. Ook vrouwen kwamen aan het woord over hun positie, zoals de Engelse Mary Wollstonecraft. Zij wordt met haar boek ‘A vindication of the rights of woman’(‘een pleidooi voor de rechten van vrouwen’1) uit 17922 gezien als de grondlegster van het feminisme. Speerpunt was het bereiken van goede opleidingskansen voor meisjes om later haar kinderen goed op te voeden.3 De heersende opvatting onder hoogopgeleiden in de Verlichting was dat kinderen zich zo optimaal mogelijk moesten kunnen ontwikkelen. Dit moest worden bereikt met onderwijs en opvoeding. Emancipatie zag men als ‘emancipatie van het moederschap’, de mogelijkheid voor moeders A vindication of the rights om zich volledig te wijdden aan hun kinderen en het huishouden.4 of woman5 Dit idee is terug te zien in de Victoriaanse tijd in de 19e eeuw waarin de vrouw binnenshuis moest leven en haar leven moest vervullen als echtgenote en moeder. Gelijkheid van leven van mannen en vrouwen was er niet. Er was nog steeds de opvatting dat vrouwen niet gelijk konden zijn aan de man omdat zij volledig beheerst werd door haar ‘delicate organen’ zoals de baarmoeder, zoals de filosoof Diderot (1713- 1784) het formuleerde. Daarom konden vrouwen niet gelijke intellectuele prestaties leveren als mannen. Ze mochten wel onderwijs volgen om kennis te verwerven, maar ze misten ‘het ware vuur van het genie’ volgens Rousseau. Vrouwen waren lief en geneigd tot verzorgen en werden net als in de Middeleeuwen als zwak gezien. Als zij dan een goede thuismoeder werden waren ze tenminste op een punt goed, zoals zij waarschijnlijk zelf ook dachten. Werken van vrouwen buitenshuis werd gezien als een bedreiging van de sociale orde. Zij zouden mannen afleiden van hun werk. Alleen van ongetrouwde vrouwen werd in de gegoede burgerij werk buitenshuis geaccepteerd, zij hadden immers geen moederplicht te vervullen. Om toch hun verzorgende plicht te vervullen hadden ze beroepen als gouvernante, of onderwijzeres. 6

1 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 2 Vrouwen in opstand: de internationale suffragettebeweging 3 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur 4 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 5 www.nypl.org/research/chss/victoria/images/full/ps_cps_cd7_097.jpg geraadpleegd op 11 september 2006-09 6 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur

Met opmaak

1.3 De 19e eeuw Vrouwen in de arbeidsklasse hadden vaak niet de mogelijkheid ‘thuismoeder’ te worden. Vooral aan het begin van de industrialisatie hadden ze die kans niet, omdat die in eerste instantie een verslechtering van de levensomstandigheden met zich meebracht. De vrouwen weefden bijvoorbeeld met behulp van weefgetouwmachines. Ten tijde van de huisnijverheid, waarbij in gezinsverband werd gewerkt, had de man deze taak. Vrouwen deden dus in feite mannenwerk. Dit zorgde voor een verstoring in de rolpatronen. Zij behoorden dat werk niet te doen. En bovenal werd het als armoedig gezien wanneer vrouwen voor geld werkten en zo niet hun plicht als moeder volledig konden vervullen. Omdat de zorg voor kinderen een belangrijke rol speelde in de Verlichting kwam er in 1889 wel een wet die vrouwen in werkplaatsen en fabrieken verbood binnen vier weken na de bevalling het werk te hervatten. Het kind moest borstvoeding krijgen om hem goede levenskansen te bieden.7 Maar deze wet kan ook bereikt zijn door de feministen en socialisten, omdat rond 1889 de eerste groepen feministen streden voor rechten voor de vrouw. Een getrouwde vrouw had ten tijde van de industrialisatie al handelingsonbekwaamheid. De man had de wettelijke zeggenschap over de kinderen, het inkomen dat de vrouw verdiende en haar rechtshandelingen doordat hij daarvoor toestemming moest geven. Voor de dagelijkse uitgaven werd de vrouw verondersteld de toestemming van haar man te hebben gekregen en ook kon zij zelfstandig geen arbeidscontract aangaan. Als gehuwde vrouwen uit de gegoede burgerij toch de wens hadden om te werken. Doordat zij dus toestemming moesten vragen voor rechtshandelingen konden zij moeilijk van hun man scheiden. Het was hun plicht te gehoorzamen aan hun man, die hun in ruil daarvoor wel bescherming moest geven. Goede ontplooiingsmogelijkheden voor vrouwen gold slechts voor het basisonderwijs: vervolgopleidingen waren alleen voor jongens opengesteld omdat vrouwen geen mannenberoep mochten uitoefenen. Maar omdat de leerplichtwet nog niet was ingevoerd gingen veel meisjes ook niet naar de basisschool. Ten slotte waren vrouwen uitgesloten van politieke rechten: zij mochten geen politieke functie uitoefenen of stemmen.8 Dit werd vooral een punt van onvrede na de invoering van het algemeen kiesrecht voor mannen in 1917.9 Deelvraag Hoe was de positie van de vrouw in de maatschappij vlak voor de Eerste Feministische Golf? In de 18e eeuw zorgde de Verlichting voor verandering in de ideeën over de inrichting van de maatschappij en daarbij ook over de plaats van de vrouw daarin. Maar de algemene norm bleef dat de vrouw ondergeschikt werd geacht aan de man. Toen in de 19e eeuw de industrialisatie begon werkten de vrouwen in de fabrieken. Zij deden het werk wat eerst hun mannen deden. Omdat zij gelijk werk deden als mannen en ook kinderen moesten baren en verzorgen was het leven voor vrouwen in de arbeidsklasse vaak zwaarder dan voor mannen. Vrouwen in de burgerij hoefden niet te werken, maar mochten ook niet werken of een opleiding volgen. De Victoriaanse moraal was dat vrouwen geheel uit het openbare leven moesten verdwijnen omdat zij mannen zouden verleiden. Bovendien had de vrouw minder rechten dan mannen. Zo was de vrouw handelingsonbekwaam en moest zij onder andere toestemming aan haar man vragen om te werken. Ook was ze wettelijk haar plicht om aan haar man te gehoorzamen en had zij geen zeggenschap over haar kinderen. Ten slotte had de vrouw geen stemrecht. Deze ongelijkheid in rechten kwam vooral uit de moraal voort dat de vrouw ook onbekwaam werd geacht om beslissingen te kunnen nemen omdat zij minder intelligent zouden zijn dan mannen.

7 Vrouwen: leven en werk in de twintigste eeuw 8 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 9 http://nl.wikipedia.org/wiki/Algemeen_kiesrecht, geraadpleegd op 11 september 2006

H2. De Eerste Feministische Golf 2.1 Inleiding Als begindatum van de Eerste Feministische Golf wereldwijd wordt de bijeenkomst van enkele vrouwen in 1848 in New York genoemd.10 Omdat er toen een groot aantal vrouwen bijeenkwam om te strijden voor verbetering van de positie van de vrouw wordt er gesproken van een ‘golf’. Daarvoor waren er al enkele feministen geweest, ook in Nederland, maar er was niet sprake van een massaal streven naar emancipatie. Een georganiseerde feministische stroming was er in Nederland al in de jaren ’40, namelijk Reveil, een liefdadigheidsorganisatie voor vrouwen uit de gegoede burgerij. Deze vrouwen behoren officieel niet tot de golf, maar zij gingen op dezelfde manier te werk als de groeperingen in de Eerste Feministische Golf. Ik gebruik de geschiedenis van Reveil daarom ter illustratie van de aanleiding voor de feministen om in opstand te komen. De feministen van de Eerste Feministische Golf worden ook wel ‘burgerlijke’ feministen genoemd.11 Het waren vooral vrouwen uit de burgerij die streden voor rechten voor de vrouw. Deze vrouwen zaten thuis en hadden geld en tijd om te strijden. Vrouwen in de arbeidsklasse streden later wel ook voor kiesrecht voor vrouwen, omdat deze strijd samenviel met de strijd voor algemeen kiesrecht. Maar het waren vooral de burgerlijke feministen die ook voor andere zaken streden. Ook de vrouwen van Reveil behoorden tot de gegoede burgerij. Bij het ontstaan van de Eerste Feministische Golf zijn twee dingen te onderscheiden. Aan de ene kant de oorzaken en aan de andere kant de aanleidingen. De aanleidingen bestaan uit gebeurtenissen of personen waardoor vrouwen werden bewogen zich in te zetten voor hun positie. Oorzaken bestaan uit de ontevredenheden van de vrouwen. Dit blijkt uit de punten waar de vrouwen voor streden. Daarom zal ik de oorzaken van de feministische golf en de stromingen en waar deze voor streden combineren. 2.2. Ontstaan feminisme Reveil (‘ontwaak’) werd al in 1815 opgericht. De organisatie was in verschillende landen actief, in Nederland vooral in de jaren ’40. Het was een christelijke liefdadigheidsbeweging met de overtuiging dat de mens in zonde werd geboren en slechts verlossing van het kwade kon krijgen door verantwoordelijkheid te dragen voor de naasten. Zo moest men bijvoorbeeld ook zorgen voor de naasten in de achterbuurt. Deze taak gold niet alleen voor mannen, maar ook voor vrouwen. Nette dames van gegoede huize gingen naar de achterbuurten om daar iets voor de mensen te doen. Dit was tegen de moraal in dat vrouwen zich niet in het openbaar moesten tonen en al helemaal niet in achterstandsbuurten Men was overtuigd dat een dame die met zonde in aanraking kwam, vanzelf besmet zou worden. Heren hadden geen zwak vlees en konden daarom wel in de achterstandsbuurten komen. Dit kan ook als een reden worden gezien waarom de dames geen invloed hadden in de politiek, terwijl hun rijke mannen wel mochten stemmen. Als zij met zoiets zedelijks als prostitutie in aanraking zouden komen, zouden zij ook zondig worden. Er was daarom veel protest op het werk van de dames. Toch wonnen ze, want hun werk werd langzaamaan geaccepteerd. Al waren maar enkel dames lid van Reveil: de acceptatie betekende toch een kleien revolutie.12 Dit kan worden gezien als de aanleiding voor de Eerste Feministische Golf. De toenemende welvaart zorgde ervoor dat de middenklasse met vrouwen die thuis zaten steeds groter werd. De vrouwen werken niet en hadden personeel om het huishouden te doen. Maar zij verveelden zich en wilden ook iets in de wereld betekenen.13 Het liefdadigheidswerk was inmiddels steeds populairder geworden, ook in Amerika. De tweederangs positie van vrouwen in liefdadigheidsorganisaties, of anti-slavernijbewegingen in Amerika ten opzichte van stimuleerde hun feministische bewustzijn. De vrouwen hadden door het werk wel leren organiseren en ze richtten vrouwenverenigingen op. Omdat er zo massaal vrouwenverenigingen werden opgericht kan er worden gesproken van een golf.

10 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 11 Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking 12 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 13 Algemene conclusie uit alle boeken (zie bronnenlijst)

De ‘Seneca Falls-Verklaring’, die in december 1848 in Seneca Falls (nabij New York) werd opgesteld, verklaarde als het ware officieel het begin van de strijd voor de vrouwen. Ook de vrouwen die deze verklaring opstelden waren lid geweest van een anti-slavernijbeweging. Er was nu officieel in een verklaring vastgelegd dat de vrouwenorganisatie vonden dat man en vrouw als gelijk waren geschapen en daarom gelijke rechten moesten hebben. Dit werd bepaald door een gedeelte van de ‘Declaration of Independence’ te citeren. In welke mate er gelijkheid moest zijn verschilde per stroming, maar allemaal streefden ze op een manier naar verbetering van de positie van de vrouw. Het opkomen voor anderen wilden de vrouwen combineren met opkomen voor zichzelf. Want de vrouwen konden weliswaar liefdadigheidswerk doen, maar betaalde arbeid was nog steeds uit den boze. Hier was grote ontevredenheid over, omdat de vrouwen economische onafhankelijkheid nastreefden. De vrouwen van Reveil toonden aan dat een vrouw veel kon bereiken, als ze zich er maar voor inzette. Het is dan ook niet verwonderlijk dat later de dochters van sommige Reveilvrouwen actief waren in de Eerste Feministische Golf.14 Grofweg zijn er twee fronten in de Eerste Feministische Golf. Er waren de burgerlijke feministen, zoals Wilhelmina Drucker en Aletta Jacobs die streden voor emancipatie van de vrouw. Zij streden voor emancipatie van de gehele arbeidsklasse. Deze waren weer verdeeld in verschillende bewegingen die een bepaalde groep in de samenleving en strijdpunten vertegenwoordigden. De verschillen tussen deze fronten zijn vooral een gevolg van dat ze verschillende klassen in de samenleving vertegenwoordigen en zijn kort samen te vatten: 1) de socialistische feministen waren voor arbeidsbeschermende maatregelen voor vrouwen, omdat ze een andere lichamelijke gesteldheid hebben dan mannen. De burgerlijke feministen legden de nadruk op volkomen gelijkstelling met de man. Ook op het punt van gelijke arbeid. Ze waren bang voor de gevolgen voor de werkgelegenheid voor vrouwen van arbeidsbeschermende maatregelen.15 Het zou de weg openen naar het ‘wegbeschermen’ van vrouwen uit allerlei beroepen.16 2) de burgerlijke feministen streden voor het kiesrecht voor zichzelf. Het censusrecht kon blijven bestaan, dat zou immers betekenen dat zij wel konden stemmen. De socialistische feministen streden voor algemeen kiesrecht. Ook vrouwen in de arbeidsklasse moesten kunnen stemmen.17 Er zijn veel belangrijke algemene verenigingen voor vrouwen geweest in Nederland. Maar de meeste van hen zal ik hier niet noemen om het overzicht duidelijk te maken. Zij hebben zich bezig gehouden met de positie van de vrouw op vele fronten en hebben op elk front een belangrijke rol gespeeld voor het bereiken van de gestelde doelen. Spotprent van Albert Haan op de arbeids-beschermende maatregelen.18 De titel luidde: Het een of het ander. Het bijbehorende onderschrift is: ‘U hebt gelijk, mijnheer Aalberse, ik hoor niet in de fabriek. Maar als thuis blijf en niet verdienen kan, mag ik dan mijn kinderen bij U te eten sturen?’ 19 Hahn kwam zelf uit een arm arbeidersgezin en was lid van de SDAP. Hahn streed in zijn spotprenten tegen onder andere het kapitalisme. Ook uit deze spotprent komt de mening naar voren dat de producent de arbeiders uitbuit. De moeder heeft geen andere keuze, dan werken voor de kost.20

14 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 15 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 16 Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking 17 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 18 http://histoforum.digischool.nl/images/Arbeid4.jpg, geraadpleegd op 22 september 2006 19 Vrouwen, leven en werk in de

Opmerking [I1]: Ddaa

2.3. Feminisme tot 1900 Tot 1900 streefden de feministen naar verbetering van hun eigen positie op het gebied van:

1) onderwijs 2) betaalde arbeid 3) de dubbele moraal ten opzichte van zedelijkheid21

Ook streefden ze naar gelijke wetten voor vrouwen. Als je wetten wilde veranderen moest je zorgen dat je kiesrecht had, zagen ze in. Door kiesrecht zouden ze hun overige eisen moeten kunnen inwilligen. Toen rond 1900 de overige eisen waren ingewilligd, richtte de strijd zich voornamelijk op het kiesrecht. Daarmee ontstonden weer nieuwe verenigingen. Daarom zal ik de strijd voor het kiesrecht in een aparte paragraaf behandelen. In 1870 voor de gymnasiast Aletta Jacobs in een brief toestemming aan de staatsman Thorbecke om medicijnen te studeren aan de universiteit Groningen. Haar vader was arts en progressief en vond dat zijn dochter ook goed onderwijs moest kunnen volgen. De toestemming kreeg ze zoals bekend is en Aletta werd de eerste vrouwelijke dokter. Aletta opende hiermee de poort van de universiteit voor andere vrouwen en druppelsgewijs integreerden er meer vrouwen in de academische wereld.22 Maar in bijvoorbeeld Engeland en Amerika werd de toegang tot de universiteit vrouwen nog lang ontzegd. Uiteindelijk kwamen er wel aparte meisjescolleges, maar van integratie was geen sprake. De verenigingen in de VS streefden hier ook niet naar. De verenigingen in Nederland behoorden tot het emancipatie-feminisme, wat inhoudt dat ze streefden naar volledige gelijkheid tussen man en vrouw. Terwijl de verenigingen in de VS behoren tot het maatschappelijk-feminisme. Zij vonden dat vrouwen hun vrouwelijke kant moesten kunnen uitten. Ze streefden niet naar volledige gelijkheid, omdat ze vonden dat man en vrouw van nature verschillend zijn. Vrouwen zouden zo dus op ‘vrouwelijke’ colleges onderwijs kunnen volgen in plaats van gezamenlijk met mannen. Om betaalde arbeid voor vrouwen uit de burgerij aan de kaak te stellen werd in 1871 ‘Arbeid Adelt’ opgericht met een kleine tentoonstelling als opening. Ook ‘Tesselschade’ zette zich in voor betaalde arbeid door rijkere vrouwen en daarmee ook tot onderwijs om een goed betaalde baan te krijgen. Op deze manier probeerden ze het denkbeeld dat betaalde arbeid door vrouwen uit de burgerij niet kon langzaam te veranderen. Het hoogtepunt voor de verenigingen in de strijd was de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, die in 1898 door koningin Wilhelmina werd geopend.23 ‘Wie niet werkt zal niet eten’ stond bij de ingang om te benadrukken dat volgens de organisatoren ieder het recht én de plicht had om te werken. Er waren veel demonstraties van vrouwen die industriële producten vervaardigden om aan werkgevers te tonen dat zij hetzelfde werk aan mannen kunnen doen. Dit werd voor het eerst hardop verkondigd en dat maakte de tentoonstelling baanbrekend. De ingang van de tentoonstelling24

20 www.iisg.nl/bwsa/bios/hahn.html, geraadpleegd op 22 september 2006 21 Algemene conclusie uit alle boeken 22 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur 23 De vrouw beslist: De Tweede Feministische Golf in Nederland 24 www.iiav.nl/nl/databases/dossiers/1898/rondleiding/rond.html, geraadpleegd op 17 september 2006

Vrouwen geven een demonstratie op de afdeling textielindustrie. Zij zitten met klossen garen, waarschijnlijk passementen te maken. Ook mannen werkten op de Tentoonstelling, om duidelijk te maken dat het om integratie van de vrouw ging. Hij zit achter een weefgetouw25

De tentoonstelling werd door maar liefst 90.000 mannen en vrouwen bezocht. De betekenis die het heeft gehad voor de verbetering van de positie van de vrouw was groot. Met het geld dat binnenkwam konden instellingen die zich inzetten voor vrouwen worden opgericht. Het belangrijkste instituut is het ‘Nationaal Bureau voor Vrouwenarbeid’ dat tot 1948 heeft bestaan. De tentoonstelling zelf zorgde ervoor dat benadrukt werd dat vrouwen ook konden werken. Maar op het grootste gedeelte van de tentoonstelling werd werk getoond dat vrouwen al deden, zoals zorg en werk als dienstbodes26. Ook werd er geen aandacht besteedt aan de lonen en arbeidsomstandigheden. Het enige doel was nog het doorbreken van het Victoriaanse tijdperk waarin vrouwen thuis hoorden. De dubbele zedelijke moraal was ook een belangrijk strijdpunt van de vrouwen. Vooral omdat deze door de overheid gelegaliseerd was. Er werd geaccepteerd dat mannen een groter seksuele behoefte hadden, terwijl vrouwen niet of weinig met seks te maken moesten hebben. Vrouwen zouden geen plezier kunnen beleven in seksualiteit. In Engeland draaide het er in de hoogtijdagen van de Victoriaanse tijd om dat vrouwen zich zo kuis mogelijk gedroegen om mannen niet in de verleiding te brengen, bijvoorbeeld door hooggesloten kleding te dragen. Dit was ook een reden waarom vrouwen binnenshuis hoorden te verblijven. Deze gedachte werd in Nederland aan het einde van de 19e eeuw al iets minder nauw genomen, maar er was nog steeds een verschil in seksuele moraal ten opzichte van mannen en vrouwen. De dubbele seksuele moraal werd gelegitimeerd door de prostitutie te legaliseren. De prostitituees werden geregistreerd in politieregisters en onderzocht op geslachtsziekten. Zo werd het legaal dat mannen bij een andere vrouw dan hun eigen vrouw hun behoefte bevredigden, terwijl overspel door vrouwen zwaar werd gestraft. Zij werden dan gerekend tot de ‘onzedelijke’ vrouwen zoals prostituees en ongehuwde vrouwen. Een vader hoefde zich niet seksueel verantwoordelijk te gedragen en zijn kind niet te erkennen. Een ongehuwde moeder kwam daardoor alleen te staan voor de zorg voor haar kind. Ook de prostituees moesten zich seksueel meer verantwoord gedragen dan hun klanten. Alleen zij werden onderzocht op geslachtsziekten, niet hun klanten, de mannen. Niet alleen in Nederland was de prostitutie legaal, maar ook in andere landen, zoals Engeland. Veel algemene en in het bijzonder protestants-christelijke vrouwenbewegingen vonden in de jaren ‘80 dat het kwaad van de prostitutie uit de samenleving moest worden geroeid. Daarom werd in Nederland bijvoorbeeld in 1884 de ‘Nederlandse Vrouwenbond tot Verhooging van het Zedelijk Bewustzijn’ opgericht.27 Men vond dat mannen even kuis moesten worden als vrouwen. Naar grotere seksuele vrijheid werd door het grootste gedeelte van de verengingen niet gestreefd. De eerste vooruitgang in de seksuele positie van de vrouw kwam in 1901. In het kader van de Kinderwetten werden maatregelen genomen waardoor ouders niet meer over hun kinderen konden beslissen.28 Dit had tot gevolg dat de zeggenschap van de moeder over het kind meer gelijk werd aan die van de vader, die eerst de feitelijke macht over het kind had binnen een huwelijk. In 1909 werd de vader van een kind tot onderhoudsplicht gedurende de minderjarigheid verplicht. Maar de vader hoefde het kind nog

25 www.iiav.nl/nl/databases/collecties/index.html, geraadpleegd op 17 september 2006 26 Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw 27 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur 28 www.kinderbescherming.nl/fbi/flexpage/flexpage.asp?id=35, geraadpleegd op 19 september 2006

steeds niet officieel te erkennen en veel ongehuwde moeder bleven alleen staan in de zorg voor het kind. Prostitutie werd pas strafbaar gesteld in 1911. Het voornaamste doel van de bond was nu bereikt. Niet alle verenigingen propageerden overigens het kuisheidsideaal. In het buitenland waren er wel tegengestelde stromingen, die juist voor meer seksuele vrijheid voor vrouwen en geboortebeperking waren.29 In Nederland zette Aletta Jacobs zich in voor geboorteregeling door voorbehoedsmiddelen uit te delen en inlichting te geven.30 Ook de Nieuw Malthusiaansche Bond deelde voorbehoedsmiddelen uit. Maar zij vormden een uitzondering in de wereld. De maatschappij, en dan met name de rooms-katholieke en protestantse kerk, waren fel tegen anticonceptie. 2.4. Feminisme na 1900 Toen na 1900 de meeste doelen door de vrouwenorganisaties bereikt was, wilde men nog een ding bereiken: kiesrecht voor de vrouw. Door het kiesrecht te verkrijgen konden zij invloed op de politiek uitoefenen en hun positie geleidelijk aan nog meer verbeteren. Want betaalde arbeid werd dan wel geaccepteerd, de lonen waren nog erg laag en vrouwen hadden niet toegang tot alle beroepen. Er werden speciale verenigingen opgericht om dit te bereiken. In 1894 was op initiatief van Wilhelmina Drucker, de ‘Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht’ (VvVK) opgericht. Door middel van een openbare vergadering, een maandblad en andere propagandistische middelen wilde men het kiesrecht verkrijgen. De vereniging was vrij radicaal, doordat het door Wilhelmina Drucker was opgericht. Zij staat bekend als de meest radicale feminist in Nederland in de Eerste Feministische Golf. Toen het in 1907 tot een scheur in de VvVk kwam, werd ook de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht. Zij wilden niet alleen het vrouwenkiesrecht bereiken, maar de vrouwen ook zo opvoeden dat ze met dat kiesrecht om konden gaan. Ook bij de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP) was vrouwenkiesrecht een doel als onderdeel van de strijd voor Algemeen Kiesrecht. Er werden aparte socialistische vrouwenclubs opgericht om een gelijke positie van de man aan de vrouw te verkrijgen Maar al snel bleek dat het vrouwenkiesrecht minder belangrijk binnen de SDAP was dan mannenkiesrecht. De absolute gelijkheid van de bevolking ging binnen het gezin niet op. De SDAP’ers ‘hingen het socialisme aan de kapstok als ze hun woning binnentraden’ zei Mathilde Wibout, voorzitsters van de vrouwenclubs.31 De socialisten en feministen streden ieder op hun eigen manier voor het vrouwenkiesrecht met als gevolg dat ze maar geen succes boekten. Dit kwam pas toen in 1913 een nieuw kabinet kwam, dat misschien de kans tot algemeen kiesrecht voor mannen zou bieden.32 De VvVK stelden nu algemeen kiesrecht ten doel, in plaats van louter vrouwenkiesrecht(zie paragraaf 2.2). Er zou waarschijnlijk immers toch eerst mannenkiesrecht komen. Hierdoor verdween het grootste twistpunt tussen de twee fronten. 33Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog, in 1917, werd het algemeen kiesrecht voor mannen ingevoerd. Vrouwen kregen alleen het passief kiesrecht, waardoor ze alleen door mannen in de volksvertegenwoordiging konden worden gekozen. Op 18 september 1918 ondertekende Wilhelmina de wet tot algemeen kiesrecht34. In 1922 kwam het vrouwenkiesrecht in de grondwet te staan met staatkundige gelijkstelling van de vrouw aan de man tot gevolg. De verenigingen die streden voor vrouwenkiesrecht hadden hun doel bereikt. Voortaan kon via het parlement invloed op de politiek kunnen worden uitgeoefend. De Feministische Golf ebde na 1918 langzaam weg. Veel eisen waren ingewilligd en het enthousiasme voor de strijd daalde snel. Met de economische crisis in 1929 verdween de aandacht voor de positie van de vrouw in zijn geheel. Overleven vroeg al genoeg aandacht.

29 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 30 Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking 31 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 32 www.parlement.com/9291000/modulesf/glqf14fo, geraadpleegd op 20 september 2006 33 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 34 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland

Linksboven: het logo van het briefpapier van de Nederlandse Bond voor Vrouwenkiesrecht.35 Te zien zijn Adam en Eva in het paradijs. Met het affiche wilde men benadrukken dat de man en de vrouw gelijk aan elkaar zijn. Ze leefden immers naast elkaar in het paradijs. Rechtsboven: briefkaart van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht.36 Links: spotprent over dat vrouwen zouden pas op de avances van hun aanbidders ingaan als die hun het kiesrecht hebben gegeven.37Dit idee speelde ook in Nederland, bijvoorbeeld op een briefkaart van de VvVK.38 De spotprent komt waarschijnlijk, of gaat over Amerika. Dit is te zien aan de kleding en de dikke buik van de man, een typering voor de Amerikaanse man. Bovendien staan de Engelse feministen, de suffragettes bekend om de radicale die zij in hun strijd voor kiesrecht inzetten. Rechts: een affiche voor Algemeen kiesrecht.39 De affiche is gericht op arbeiders. De man draagt immers rood, de kleur van de communisten. De zon breekt door voor de arbeider wanneer het kiesrecht is bereikt.

35 www.iiav.nl/icons/databases/schatten/dorp/dorp_logo-kiesrecht.jpg, geraadpleegd op 22 september 2006 36 www.wereldorientatie.net/Industrie/Stemrecht.jpg, geraadpleegd op 20 september 2006 37 www.driftig.com/vrouwenstrijd/kiesrecht5.gif, geraadpleegd op 22 september 2006 38 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur 39 www.anno.nl/sites/anno/contents/i000950/algemeen-kiesrecht.jpg, geraadpleegd op 20 september 2006

Deelvraag Hoe is de Eerste Feministische Golf ontstaan? Door de toenemende welvaart als gevolg van de industrialisatie werd de middenklasse steeds groter. De vrouwen in deze klasse zaten thuis en verveelden zich en wilden ook iets betekenen in de wereld. Zij waren liefdadigheidswerk gaan doen, wat inmiddels geaccepteerd werd omdat dit onbetaald werk was, maar betaald werk of een opleiding door vrouwen werd nog steeds niet geaccepteerd. Bovendien moesten de vrouwen voor elke rechtshandeling toestemming aan hun man vragen. De vrouwen hadden door het liefdadigheidswerk leren organiseren en richtten vrouwenverenigingen op om te strijden voor verbetering van de positie van de vrouw op het gebied van onderwijs, betaalde arbeid en verandering van de dubbele moraal ten opzichte van zedelijkheid en later het kiesrecht, om daarmee verdere verbetering te bereiken. Op al deze gebieden werden vrouwen achtergesteld en de thuiszittende vrouwen begonnen dat te beseffen toen ze thuis zaten en zich niet konden ontplooien. Bovendien was deze groep was steeds groter geworden omdat steeds meer vrouwen tijd en geld kregen om te strijden, totdat er uiteindelijk zo massaal gestreden werd en er sprake was van een Feministische Golf. De aanleiding voor de Eerste Feministische Golf was de ‘Seneca Falls Verklaring’ in 1848 nabij New York, waarbij vrouwen openbaar verklaarden dat vrouw en man gelijke rechten moesten hebben. Dit leidde tot meer openbare protesten van vrouwenorganisaties over de hele wereld, waaronder in Nederland.

H3. De positie van de vrouw na de Eerste Feministische Golf 3.1. Inleiding Er kan geen algemene conclusie worden getrokken dat de Eerste Feministische Golf succesvol was, of juist niet. Het belangrijkste doel van de feministen en socialisten is bereikt: algemeen kiesrecht. Maar voor grote veranderingen in de positie van de vrouw heeft de Eerste Feministische Golf niet gezorgd. In tegenstelling tot wat men hoopte, zorgde het stemrecht niet voor grote veranderingen in de politiek. Slechts 7 van de 100 leden van de Tweede Kamer was vrouw. De invloed van vrouwen in de politiek bleef dus gering.40 Ook de grote doorbraak van de vrouwenarbeid bleef uit, zoals uit de volgende paragraaf blijkt. De positie van de vrouw in de jaren ’20, kan al met al niet als veel beter worden beschouwd dan in de laatste jaren van de 19e eeuw. Doordat de welvaart toenam, werd het leven voor hen wel gemakkelijker. Maar dit werd tenietgedaan door de economische crisis. De kleine vooruitgangen die men wel had geboekt, stonden toen bovendien op het punt om teruggedraaid te worden. Dit zal in het volgende hoofdstuk worden besproken. 3.2. Betaalde arbeid en onderwijs Ten opzichte van betaalde arbeid voor vrouwen heerste een halve acceptatie. Betaalde arbeid door ongetrouwde vrouwen was inmiddels geaccepteerd, maar over getrouwde vrouwen was men nog steeds van mening dat zij thuis voor het gezin moesten zorgen. Ook de socialisten in Nederland hadden deze opvatting. Er werd gezegd dat een vrouw thuis mocht blijven, maar in de praktijk liep dit uit op dat de vrouw thuis moest blijven omdat zij anders haar gezin zou verwaarlozen. Verzorging werd in de jaren ’20 steeds belangrijker. De medische kennis steeg, waardoor men ook meer aandacht kreeg voor hygiëne en goede voeding. Goed zorgen voor het kind leerde men op de consultatiebureaus die ontstonden. Ook de opvoedende taak werd belangrijker. Nieuwe huishoudelijke apparatuur verscheen in de woonkamer, maar het huishouden vergde nog steeds veel aandacht. Het werd als armoede gezien als getrouwde vrouwen betaalde arbeid moesten verrichten om het gezin van inkomsten te voorzien. Boerinnen hielpen bijvoorbeeld mee op de boerderij maar hadden daarnaast ook een huishouden dat gedaan moest worden. De vrouwen ervoeren het zelf daarom vaak als een verbetering dat zij niet hoefden te werken. Het streden naar gelijkheid van man en vrouw was dus niet gelukt. Het leven van vrouwen was verbeterd door de welvaart, niet door het feminisme. Dat het leven voor de vrouw beter was wanneer ze thuis bleef was een gevolg van dat de vrouw alleen nog steeds verantwoordelijk was voor de zorg voor de kinderen en het huishouden. De man had door de handelingsonbekwaamheid van de vrouw nog steeds de feitelijke macht over het huishouden en moest zorgen dat zijn vrouw het huishouden goed deed. De man zorgde voor inkomsten. Het leven van de man en vrouw verschilden dus nog steeds erg van elkaar. Wanneer gezinnen het andersom zouden willen zou dit ook bijna niet mogelijk zijn. Vrouwen werden altijd veel lager betaald als mannen. In 1900, vlak na de Nationale Tentoonstelling voor Vrouwenarbeid, verdiende een knecht op het Groningse platteland f.160,- per jaar, de tweede knecht f.130,-, de meid f.60,- en de kindermeid f.60,-. Ze maakten allen ongeveer hetzelfde aantal uren en hadden ongeveer een gelijke opleiding voor hun werk nodig.41 De enige vooruitgang op het gebied van arbeid is dat betaalde arbeid door ongetrouwde vrouwen wel werd geaccepteerd. Ook mochten ze studeren, maar dit werd maar mondjesmaat gedaan. Het was toch de bedoeling dat de vrouwen huismoeder zouden worden. In 1899 verrichtte 17% van de vrouwen betaalde arbeid. In 1920 is dit ongeveer met 1% gestegen.42 De cijfers zijn onzeker omdat veel werk niet geregistreerd werd. Men schat dat tussen de 2% en 8% van de getrouwde vrouwen betaalde arbeid verrichte.43 Men verstond hier ook werk in het bedrijf van de man onder, ook al werd dit niet betaald. Maar veel nevenwerkzaamheden door vrouwen werden niet als betaald werk erkend. Want huismoeders deden regelmatig thuiswerk zoals garnalen pellen of werk als schoonmaakster als

40 Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking 41 Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw 42 Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw (bron cijfers: CBS) 43 Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking (bron cijfers: CBS)

visverkoopster. Deze ‘kleine’ werkzaamheden zouden niet tussen de moeder en haar gezin in komen te staan, was kennelijk de moraal. Meisjes deden nog altijd vooral vrouwenberoepen zoals dienstbode. In 1899 van 44% van de vrouwelijke beroepsbevolking dienstbode, in 1920 35%.44 Over het algemeen kan worden gezegd dat hetzelfde percentage van de vrouwelijke beroepsbevolking in de huishoudelijke sector werkte. Het werk van de dienstbode werd namelijk steeds minder omvangrijk en meer vervangen werd door schoonmaaksters en gezinsverzorgsters. 3.3. Overige aspecten De vrouw was nog steeds handelingsonbekwaam. Maar zij had wel meer invloed op de opvoeding van de kinderen. Ook had de ongetrouwde vrouw meer mogelijkheden gekregen. Zij kon nu studeren en kon makkelijker werk vinden. Maar door haar lage loon kon ze nog steeds moeilijk rondkomen. Woonruimte was er weinig voor ongetrouwde vrouwen. Er was woningnood en huizen gingen eerst naar gezinnen, omdat men het vrijgezelle bestaan van de vrouw als tijdelijk beschouwde. Ze zou immers toch trouwen later. De meeste vrouwen woonden gedwongen bij hun ouders. Maar alleenstaande vrouwen werden steeds meer geaccepteerd en er kwamen speciale vrouwenhuizen.45 Wilde de vrouw wel seksuele activiteiten hebben, maar geen kinderen krijgen dan was dit nu ook mogelijk. Vanaf 1880. Er was nog steeds een groot taboe op het gebruik van voorbehoedsmiddelen, maar ze werden wel verstrekt. Vrouwen die voorbehoedsmiddelen gebruikten werden wel als onzedelijk gezien, maar ze hadden wel de keuze tot anticonceptie. 3.4 De crisisjaren Tijdens de crisis in de jaren ’30 probeerde de overheid als eerste de vrouwelijke arbeidsdeelname terug te dringen. Hieruit bleek dat vrouwenarbeid nog steeds van minder belang geacht dan mannenarbeid. Vrouwenarbeid werd geaccepteerd, zolang vrouwen mannen niet in de weg zaten in de mogelijkheid hun werk te doen. Tijdens de economische voortspoed in de jaren ’20 was dat het geval. Mannen waren immers de kostwinner van het gezin en werkende vrouwen zouden slechts ‘bijverdienen’.46 En ook omdat vrouwen vaak minder verdienden dan mannen, zouden bedrijven anders eerder mannen dan vrouwen ontslaan. De overheid zou met de maatregelen dus het gezin willen beschermen. Je kan dus concluderen dat de overheid beredeneerde dat wanneer de man ontslagen zou worden het gezin inkomen zou verliezen en dat wanneer de vrouw ontslagen worden zij slechts achteruit zouden gaan in inkomen, waardoor zij niet meer bij de middenklasse zouden horen. In 1934 nam de overheid de wet aan dat gehuwde vrouwelijke ambtenaren uit hun functie gezet zouden worden. Ook diende minister van Sociale Zaken Romme in 1937 een wetsvoorstel in dat arbeid verbood aan alle gehuwde vrouwen, op uitzondering van diegene die huishoudelijk werk verrichten. Dit duidde op een zo groot protest, onder andere door Eleanor Roosevelt, dat dit een voorstel bleef. 47 Er bleek namelijk uit onderzoek in 1938 dat de meeste vrouwen werkten uit financiële noodzaak en maar weinig vanwege minder noodzakelijke redenen, door de zware combinatie van werk en gezin.48 Bovendien als men mannelijke kostwinners wil beschermen, kon men evengoed arbeid door ongehuwde mannen verbieden. Het argument dat het gezin beschermd moest worden klopte ook niet, werksters hadden immers ook een gezin.49 De crisismaatregelen hadden ook tot gevolg dat de onderwijsdeelname van vrouwen flink daalden. De kosten voor een opleiding werden moeilijker op te brengen en er was weinig beroepsperspectief. Bovendien daalde de arbeidsdeelname van vrouwen. Ook al werd een vrouw niet ontslagen,

44 Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw (bron cijfers: CBS) 45 Vrouwendomein: woongeschiedenis van vrouwen in Nederland 46 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969 47 Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking 48 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969 49 Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking

vrouwenarbeid werd als onfatsoenlijk gezien en veel vrouwen stopten daarom met werken. Hoeveel de arbeids- en onderwijsdeelname van vrouwen daalden is moeilijk te achterhalen voor onderzoekers. 50 Deelvraag Opmerking: deze deelvraag past deels bij hoofdstuk twee omdat hij gaat over de periode van de Eerste Feministische Golf tot vlak daarna. Ik heb deze delen niet bij elkaar gevoegd in een hoofdstuk om een duidelijke chronologie te behouden. In welke opzichten is de positie van de vrouw na de Eerste Feministische veranderd en in welke opzichten is deze gelijk gebleven ten opzichte van de positie van de vrouw voor de Eerste Feministische Golf en op welke manier zijn de veranderingen teweeggebracht? De rechten van de vrouw zijn door de Eerste Feministische Golf vergroot. Vrouwen mochten onderwijs volgen en prostitutie werd strafbaar gesteld. Ook had de vader niet meer volledige zeggenschap over het kind. Maar dit was een gevolg van de Kinderwetten en niet door feministen bereikt. Ook kregen zij kiesrecht in 1918. Dit werd bereikt toen de socialisten en feministen samenwerkten om vrouwenkiesrecht te bereiken, in plaats van dat de feministen streden voor kiesrecht voor rijkere vrouwen en socialisten voor algemeen kiesrecht. Maar in de praktijk veranderde er weinig voor vrouwen. Voortgezet onderwijs werd door vrouwen zo mondjesmaat gevolgd, dat dit geen groot verschil is met toen er geen vrouwen dit volgden. Betaalde arbeid door vrouwen werd geaccepteerd, zolang zij mannen niet in de weg zaten om inkomen te kunnen verwerven. Er waren daarom weinig vrouwen in mannenberoepen. Dit was het grootste gevolg van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, die vrouwenarbeid aan de kaak stelde. Het werd vanzelfsprekend dat ongetrouwde vrouwen werkten, maar getrouwde vrouwen hoorden goed te zorgen voor hun kinderen en dat was niet te combineren met betaalde arbeid. Toen in de jaren ’30 de economische crisis ook in Nederland doordrong werden vrouwen als eerst ontslagen, omdat het minder belangrijk werd beschouwd dat vrouwen werkten, dan dat mannen werkten. De man was kostwinner van het gezin en zijn inkomen zou het belangrijkst zijn. Zowel in de praktijk, als in de maatschappelijke ideeën, is de positie van de vrouw met betrekking tot voor de golf bijna hetzelfde als vlak erna.

50 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika

H4. De Tweede Wereldoorlog 4.1 Inleiding De Tweede Wereldoorlog vormt een duidelijke scheidingslijn tussen de positie van de vrouw na de Eerste Feministische Golf en de positie van de vrouw die veranderd is door de Tweede Feministische Golf. Bovendien werden tijdens de Tweede Wereldoorlog tijdelijk alle rolpatronen omgegooid. De vrouw telde tijdelijk volwaardig mee in de maatschappij. Maar na de Tweede Wereldoorlog verdween de vrouw weer in het huis, waar zij hoorde. De verzorgende taak bleef ook bestaan tijdens de Tweede Wereldoorlog, en deze dubbele last moedigde vrouwen niet aan om na de Tweede Wereldoorlog te blijven werken. De Tweede Wereldoorlog wordt kort besproken omdat het laat zien dat de maatschappij in feite niet zonder de vrouwen kon, maar dit ontkende. De maatschappelijke opvatting ‘de vrouw hoort thuis, achter het fornuis’ bleef immers. 4.2 De Tweede Wereldoorlog Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de weinige vrouwenorganisaties die in de crisisjaren waren overgebleven, verboden. De nazi’s waren namelijk antifeministisch omdat alle verworvenheden van de feministen het gezag van de man over de vrouw en het kind zou aantasten. Enkele vrouwenorganisaties werden overgenomen door de NSB, maar deze richtten zich op het opvoeden van vrouwen tot een goede moeder. Van sommige beroepen werden vrouwen uitgesloten en vrouwenkiesrecht zou moeten worden afgeschaft. De huishoudelijke taak van de vrouw werd groter, omdat het moeilijker werd om haar gezin te verzorgen. Maar naarmate de oorlog vorderde werd arbeidsdeelname van vrouwen steeds meer aangemoedigd. Naarmate meer mannen aan de oorlog deelnamen, was de oorlogsindustrie meer op vrouwelijke arbeidskrachten aangewezen. Dit gold zo bijvoorbeeld in sterke mate in Duitsland en Amerika, maar ook de Nederlandse vrouw moest volgens de NSB meewerken aan de oorlogsproductie. De vrouw zou een dubbele verplichting hebben. Eén ten opzichte van de gemeenschap, als arbeidskracht. En één ten opzichte van haar gezin, als moeder. In 1942 verdween voor sommige vrouwen zelfs de vrijwillige deelname omdat voor sommige Nederlandse vrouwen arbeidsdeelname in Duitsland verplicht. Ook werd in dat jaar de wet die verplichtte tot ontslagregeling voor huwende vrouwelijke ambtenaren, door vrouwen van wie de man naar Duitsland zou worden uitgezonden worden, na het ontslag een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd te verlenen.51 In Amerika werd de fantasiefiguur Rosie the riveter (een riveter is iemand die met een klinkharen stalen platen aan elkaar klinkt) als het ideaalbeeld van de vrouw. Zij was een huisvrouw die het werk van haar man overnam, om hem te helpen de oorlog te winnen.

Rosie the riveter, rechts vijf Amerikaanse vrouwen die haar voorbeeld hebben gevolgd52. Links het beeld van Rosie the riveter zoals de Amerikaanse overheid dat propageerde.53

51 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969 52http://railwaymuseum.ab.ca/gallery/photos/rosie_riveter.jpg.projectinsomnia.com/colleen/Rosie/ rosieagedsm.jpg, geraadpleegd op 23 oktober 2006 53 http://z.about.com/d/womenshistory/1/0/c/5/rosie1.jpg, geraadpleegd op 23 oktober 2006

Ook verzetsvrouwen golden tijdens de oorlog als volwaardige arbeidskrachten. Er kwam een verpleegsterskorps en de luchtmacht kreeg een vrouwafdeling. Bovendien waren er veel vrouwen die zich in het ondergrondse verzet bewogen, zoals Hannie Schaft. De vrouw in dienst werd verklaard volgens het idee dat vrouwen een groot gevoel voor rechtvaardigheid hadden. Wanneer een vrouw vocht, dan vroeg het vaderland dat.54 Vrouwen waren weer hard nodig, dus ze werden opgeroepen aan de slag te gaan met mannenwerk. Ondanks dat vrouwen het deden, bleef het werk beschouwd als mannenwerk. Het bleef niet geschikt voor vrouwen. Als de mannen weer terug zouden keren, zouden vrouwen weer het vrouwenwerk, zoals verzorgende werk, op zich nemen en de mannen weer het meer technische, mannenwerk. De vrouw emancipeerde dus niet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Haar maatschappelijke waardering en belangrijkheid bleef even hoog, namelijk dat zij geen werk kon en zou moeten doen. Haar rol in de maatschappij veranderde alleen tijdelijk. Ook hieruit blijkt overigens weer dat de Eerste Feministische Golf weinig invloed had op de denkbeelden van vrouwen en arbeid.

54 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland

H5. De positie van de vrouw na de Tweede Wereldoorlog tot einde jaren ‘60 5.1. Inleiding Na de Tweede Wereldoorlog was een grote behoefte aan rust, reinheid en regelmaat. Er is een grote tegenstelling tussen de Nederlandse samenleving in de Tweede Wereldoorlog en in de jaren ’50. In de oorlog was er chaos, eenzaamheid, onzekerheid en voelde men voortdurend de invloed van de rest van de wereld op hun dagelijks bestaan. Nu was er behoefte aan een veilige, kleine wereld en het gevoel ergens bij te horen. Dat kon het gezin, zijn maar ook een vereniging, de kerk, of de politieke partij. De maatschappij werd weer op dezelfde manier ingericht als voor de Tweede Wereldoorlog, met vier zuilen en de nadruk op zedelijke moraal. De nadruk op het gezin en collectiviteit in het algemeen was wel groter dan in het interbellum, maar dat de jaren ’50 bij uitstek als kneuterig worden gezien is een verkeerde zienswijze. Men ziet de jaren ’50 vaak als een zwart gat, waarin er geen vooruitgang was, behalve die van de wederopbouw. Ook dit klopt niet. De samenleving veranderde wel degelijk, niet alleen in de zin van meer nadruk op zedelijkheid en het gezin, maar ook ontstond er al langzaam de moderne samenleving. Ook de positie van de vrouw veranderde al. De ontzuiling begon bijvoorbeeld al in de jaren ’50. De jaren ’50 zijn op te delen in twee periodes. De eerste periode, vlak na 1945, is die van wederopbouw. De tweede periode vanaf ongeveer 1952 is die van economische voorspoed, waarin tevens de samenleving veranderde.55 De ontzuiling begon in deze tweede periode, maar op dit proces zal ik weinig ingaan. 5.2. De wederopbouw ‘Ieder jaar weer ben ik altijd van plan Nou ’s beslist met m’n geld rond te komen ’t Volgend jaar koop ik geen speld! Zeg ik dan En ik laat mijn ouwe japon weer stomen, Kasboek bijhouden en soberder leven, Niet meer zoveel aan de slager uitgeven; Zuiniger koken en touwtjes bewaren, Niet zo hard stoken en zegeltjes sparen’ Een gedichtje van Annie M. G. Schimdt uit een radioprogramma in de jaren ’50 over de familie Doorsnee. Annie M.G. Schmidt schetste een veilige wereld waarin vader, moeder, kinderen en huiskat Karel ieder hun eigen rol hadden. Vader Theo had een winkel in kantoorartikelen en was kostwinner. Mina was ‘moeder de vrouw’ en kreeg hulp van werkster Sjaantje. De kinderen woonden op één na thuis, die naar Canada geëmigreerd was. Het gedicht laat een typisch gezin tijdens de wederopbouw zien. Het gedichtje laat de moraal zien van de mensen tijdens de wederopbouw en de taak van de vrouw.56 Men moest hard werken aan de wederopbouw en zuinig aan doen. De bevolking was dat inmiddels al gewend aan armoede. Al vanaf 1929 had het geen economische voorspoed gekend. Tijdens de wederopbouw moesten alle mannen participeren in het productieproces. Ze maakten lange dagen en werkten zes dagen per week. Om dat te bereiken moest een stevige thuisbasis worden gecreëerd. De traditionele waarden van voor de oorlog werden hersteld. ‘Volksherstel is gezinsherstel’ was de leus van de overheid. Ingrijpende veranderingen in de structuur van de samenleving kon men er niet bij hebben. 57Alle politieke partijen namen het gezin als hoeksteen van de samenleving. In tegenstelling tot nu, stond niet het individu, maar het collectief centraal. De inkomenspolitiek ging bijvoorbeeld over het gezinsinkomen en niet dat van een individu. Boven de gezinnen stonden weer de zuilen en de

55 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika, 1929-1969 56 Uit de Vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland., die het gedicht uit het boek ‘De familie Doorsnee’ uit 1954 van Annie M.G. Schmidt heeft. Dit boekje is uitgegeven door de Arbeiderspers 57 De Vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland

verenigingen van deze zuilen, waartoe de gezinsleden behoorden. Omdat er weinig tegenstromen waren tijdens de wederopbouw kan je concluderen dat er ook in de samenleving een grote behoefte was aan deze gezinspolitiek. De sterke nadruk op het collectief is een reactie op de Tweede Wereldoorlog waarin je als individu moest zien te overleven. Men wilde het weer gewoon gezellig hebben. Er ontstond een sfeer die wij nu betitelen als kneuterig. Vanaf het begin van de economische voorspoed bleef de nadruk op het gezin, maar nu in mindere mate, in dezelfde mate als voor de oorlog. De kneuterigheid verdween, maar tot de jaren ’60 bleef men wel ‘bekrompen’ denken en bijvoorbeeld seksualiteit vermijden. Anders zijn dan zoals de kerk of ouders van je verwachten, werd niet geaccepteerd. Maar dat was in de jaren ’30 ook al zo. De verzorging voor kinderen was nog steeds heel belangrijk en werd zelfs belangrijker dan voor de Tweede Wereldoorlog. ‘Gezinsherstel brengt volksherstel’ was een van de leuzen die de overheid propageerde. Er kwam zelfs een minister voor maatschappelijk werk. Na de wederopbouw werd de gezinspolitiek verder geprofessionaliseerd. Daarover later meer. Er was een groot aantal echtscheidingen vlak na de oorlog en men maakte zich zorgen over de toekomst van het kind. Het gezin was de aangewezen plaats voor de opvoeding van kinderen en deze nieuwe generatie zou van Nederland in de toekomst een welvarend land moeten maken. Er moest een solide basis komen van waaruit Nederland weer kon worden opgebouwd. Het gezin was uitermate geschikt als uitgangspunt. Kinderen zouden hun moeder elk moment van de dag nodig hebben. Een goed meisje was een toekomstige huismoeder. Wanneer een ongehuwde vrouw werkte, dan werd het werk opgevat als een stage voor later wanneer ze getrouwd zou zijn. De meeste meisjes volgden alleen dat onderwijs, dat zij volgens de overheid verplicht waren te volgen. Vrouwenarbeid werd afgewezen met twee argumenten. Ten eerste zou vrouwenarbeid, net als in de crisisjaren, de werkgelegenheid en de lonen van mannen in gevaar brengen. Daarom deden de vrouwen die werkten ook voornamelijk vrouwenwerk. Ten tweede zou de vrouw dubbel belast worden door werken en daardoor zowel haar gezin, haar werk, als zichzelf verwaarlozen. Ze kon beter één ding goed doen en bij de vrouw was dat voor het gezin zorgen. Veel vrouwen die buitenshuis werkten kregen last van hun geweten. Je niet naar de maatschappelijke norm gedragen en betaalde arbeid doen werd bijna onmogelijk gemaakt voor vrouwen, doordat familie en buren erg op elkaar letten. Zij gaven haar een schuldgevoel omdat ze haar gezin zou verwaarlozen. Veel vrouwen, die ook gewoon wilden doen wat hun het beste leek, konden deze druk niet aan. Ook zedelijkheid werd na de oorlog erg sterk benadrukt. Vrouwen zouden ‘verwilderd’ zijn en de morele waarden moesten weer goed onder hun neus worden gedrukt. Trouwen en kinderen krijgen was de norm die alle ouders hun dochters op het hart drukten, ongeacht het geloof of geen geloof. Hoe ze kinderen moesten krijgen werd niet verteld. Dat ouders hun kinderen moesten opvoeden om zo te worden werd van bovenaf opgelegd. Door de overheid, kerken en andere instituten werd deze gedachte onder het volk verspreid. Vooral de oude generatie van voor de oorlog, waarin zedelijkheid ook al heel normaal was, benadrukte deze norm. De positie van de vrouw werd niet bediscussieerd. Over of alle vrouwen moeder wilden worden werd niet nagedacht. In 1947 was ongeveer 85% van de dertig- tot vijftigjarigen getrouwd en in 1960 zelfs meer dan 90%. Dit was meer dan voor de oorlog. Het was zoals het was en het leven was in ieder geval beter dan tijdens de oorlog. Net als tijdens de Tweede Wereldoorlog en de crisis, nam bekommering om de uitgaven in feite de plaats in van bekommering om de positie van de vrouw.58

58 Alles (verschillende delen uit het boek gebruikt): De ideale vrouw in Nederland, ook haar ideaal? Nederland 1945 –1960, een onderzoek naar de beeldvorming van vrouwen in Nederland na de oorlog, ontwikkelingen en veranderingen, en de ideeën van vrouwen zelf

5.3. Economisch groei

Gezinssociologie: het gezin als hoeksteen van de samenleving. Rust, reinheid en regelmaat zouden het middel zijn om een van de kwaden van de jaren ‘50, een onrustige opstandige jeugd, tegengaan. Het stuk betreft een artikel uit de Libelle van 20 februari 1960. 59 Vanaf ongeveer 1952 was de groei van het nationaal inkomen al hoger dan de trendmatige groei. Dit betekende echter niet, dat Nederland meteen welvarend was. Iedereen profiteerde mee in de economische groei, maar door de grote ongelijkheid in inkomen profiteerden de rijken meer dan de onderste laag van de samenleving. Het huishouden doen werd voor de vrouw makkelijker en het hele gezin kreeg meer vrije tijd. Er kwam ook meer geld vrij om aan vrije tijd te kunnen besteden.60 Vrouwenbladen begonnen aan hun opmars. Libelle en Margriet, die al in 1934 en 1938, verscheen na de Tweede Wereldoorlog weer en de oplage steeg. De bladen droegen bij aan het rolgedrag van de vrouw. ‘Margriet weet raad’ adviseerde vrouwen hoe zij zich moesten gedragen in bepaalde situaties en nam daarmee de taak van de kerk en andere socialiserende instituten gedeelte over. 61 Een voorbeeld over maatschappelijk gedrag dat vrouwen werd aangeleerd is het artikel hierboven. Door de radio en later de televisie kon men ook makkelijker om de manier van leven in de rest van de wereld te leren kennen en die levenswijzen te vergelijken met die hier. Na het herstel van de oude waarden kwam er nu ook ruimte voor vernieuwing. Midden van de jaren ’50 werden ook de kinderen van de babyboomgeneratie steeds groter. Men was bezorgd over de opvoeding van de ‘verwilderde jeugd’. Met leeftijdsgenoten hangen, stripboeken lezen of de Hollywood-films die nu ook in Nederland werden vertoond, waren bezigheden die als verderfelijk voor de jeugd werden beschouwd. De jeugd had een grote omvang en de vrijetijdsmogelijkheden steeg. Men had meer vrije tijd en ook meer te besteden aan recreatie. De ouders wilden dat hun kinderen spelletjes met ze zouden spelen en dat de rust en regelmaat zou blijven bestaan. Moeder kregen te maken met steeds meer bemoeienis met de opvoeding. Er ontstond ‘gezinssociologie’ waarbij de overheid zich vooral bemoeide met de opvoeding. De ‘verwilderde jeugd’ bestond in alle lagen van de bevolking en vroeg om een gezamenlijke aanpak. In plaats van dat naasten of de kerk het gezinsbeleid bepaalden, werd de gezinspolitiek steeds meer door de overheid gedomineerd. Er ontstond als het ware een strijd tussen het altijd tussen het verzuilde model, waarbij de overheersende instituten van een zuil voor de bevolking in zijn zuil zorgde, en het nieuwe model

59 http://vrouwentijdschriften.nl/expo/moeder-05-groot.html, geraadpleegd op 10 november 2006 60 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969 61 Tijdschrift van Zeep tot Soap: continuïteit en verandering in geïllustreerde vrouwentijdschriften

van de keynesiaanse verzorgingsstaat, waarmee men ook begon met de opbouw. De zorg van de overheid voor het gezin kan worden gezien als het begin van de verzorgingsstaat en het begin van de ontzuiling. De seksuele moraal werd in de jaren ’50 al losser. De christelijke zuilen waren nog steeds tegen seks voor het huwelijk, maar seks binnen het huwelijk hoefde ook niet meer alleen gericht te zijn op voortplanting. In ‘Het volkomen huwelijk’ was een biologisch getint boek om de coïtus van te optimaliseren. Het boek werd een groot succes. De auteur stelde dat de vrouw weliswaar ook recht op seksueel plezier had, maar dat zij hiervoor te gebrekkig was geschapen. Zij zou daarvoor de leiding van haar echtgenoot nodig hebben. Het was een vooruitgang dat de seksuele behoeften van de vrouw werden erkend, maar deze waren wel ondergeschikt aan die van de man.62 De onderwijsdeelname van vrouwen steeg gedurende de economische groei. Vrijwel alle vrouwen volgden een verdere opleiding na de middelbare school, maar in 40% van de gevallen was dat de huishoudschool, dus geen echte beroepsopleiding. Rond 1955 veranderden ook de opvattingen over arbeid door gehuwde vrouwen.63 Door de economische groei ontstond er een grote behoefte aan arbeidskrachten. Vrouwen zouden het tekort kunnen opvullen. Daarom werden de weerstand tegen arbeidsdeelname van gehuwde vrouwen onder alle bevolkingsgroepen minder. Er waren 30 crèches in het land, maar dit was lang niet genoeg om te voldoen aan de vraag naar kinderopvang en bovendien waren de uren vaak niet aangepast aan de werkuren. In 1955 werd de wet aangenomen die het ontslaggebod voor huwende vrouwelijke ambtenaren afschafte. De progressieve Tendeloo, had een motie tot afschaffing van de wet ingediend.64 Maar nog steeds bleef het aantal vrouwelijke arbeidskrachten gering, namelijk 4,7%. In 1956 werd de handelingsonbekwaamheid van de vrouw afgeschaft. De vrouw mocht nu in beperkte mate zelf juridisch over haar leven beslissen, want de man bleef tot 1968 het hoofd van de echtvereniging. Er werd zo een einde gemaakt aan de juridische onmondigheid van vrouwen. Er kwamen ook meer mogelijkheden voor vrouwen om zich te uiten.65 Deelvraag Hoe was de positie van de vrouw in de maatschappij in de jaren ’50, voor de Tweede Feministische Golf? Tot 1952, tijdens de wederopbouw, was er sprake van herstel van de oude normen en waarden. Vrouwen behoorden te trouwen, kinderen te krijgen en te stoppen met werken na het huwelijk. De opvoeding van kinderen werd steeds belangrijker en de moeder kreeg daarbij te maken met steeds meer bemoeienis van de overheid. Zedelijkheid van vrouwen werd door de kerk en overheid benadrukt. Na 1952 steeg de economische groei en kwam er na herstel ruimte voor vernieuwing. Ongehuwde vrouwen mochten meer onderwijs volgen, maar het ideaalbeeld van de vrouw bleef gelijk. Zij moesten huisvrouw worden. De opvoeding bleef heel belangrijk, om de opstandige babyboomgeneratie in toom te houden. De arbeidsdeelname van vrouwen was zeer laag. De seksuele norm werd losser. Het werd erkend dat vrouwen ook seksuele behoeften zouden hebben, ook binnen christelijke kringen, maar haar behoeften waren ver ondergeschikt aan die van de man. Vanaf midden jaren ’50 ontstond er door de grote economische groei een tekort op de arbeidsmarkt. De weerstand tegen arbeidsdeelname van vrouwen werd minder. In 1955 werd het ontslagrecht voor huwende vrouwelijke ambtenaren afgeschaft. Maar de arbeidsdeelname van vrouwen bleef gering. In 1956 werd ook de handelingsonbekwaamheid van de vrouw afgeschaft. De vrouw had in de jaren ’50 dus meer rechten gekregen, maar het verwachtingspatroon bleef gelijk.

62 De vrouw beslist, de Tweede Feministische Golf in Nederland 63 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969 64 De vrouw beslist, de Tweede Feministische Golf in Nederland 65 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969

H6. De Tweede Feministische Golf

6.1 Inleiding In 1961 was in de VS de Tweede Feministische Golf al begonnen met de oprichting van de ‘Commision on the Status of Women’ onder leiding van Eleanor Roosevelt. Kennedy was in 1960 president aangenomen en bracht allerlei vernieuwingen aan, een vernieuwing van de positie van de vrouw paste daar ook wel bij. In 1963 schreef Betty Friedan het boek ‘The Feminine Mistique’, vertaald als ‘ De beroemde mysterieuze Het misverstand vrouw’. Op de cover van de Nederlandse editie glimlach van Mona Lisa1 was de ‘Mona Lisa’ van Leonardo da Vinci afgebeeld, omlijst door een wasmachinedeurtje. Deze afbeelding is typisch voor hoe Betty zich voelde. Tegenover de buitenwereld leek ze gelukkig, maar zelf vroeg zij zich af of er meer was dan het huishouden dag in dag uit doen. ‘Wat voor vrouw was zij eigenlijk als ze niet de mystieke vervulling voelde wanner ze de keukenvloer in de was zette?’2 Ze was afgestudeerd en had een baan gekregen, maar was huisvrouw geworden toen ze trouwde. Het huwelijk werd de vrouwen door psychologen en reclamemakers aangepraat alsof het een wasmiddel was, vond ze. Ze schreef een boek over haar leven. Veel vrouwen herkenden zichzelf erin en het boek werd een bestseller. Er knaagde iets, een ‘onbehagen’. Meer vrouwen lieten blijken dat ze niet tevreden waren en er werden diverse organisaties opgericht. 3

Een zelfde onbehagen voelden ook vrouwen in Nederland. In 1968 ontstond de eerste organisatie voor emancipatie van de vrouw, ook nadat een vrouw een artikel publiceerde waarin veel vrouwen zich herkenden. Zij hadden de Tweede Feministische Golf in Amerika als voorbeeld. Maar dit was slechts een voorbeeld voor de manier waarop er veranderingen konden worden aangebracht in de positie van de vrouw. Ook in Nederland was een Tweede Feministische Golf onvermijdelijk. Ook zonder het voorbeeld van de VS was die er gekomen. Dat blijkt wel uit dat de Tweede Feministische Golf in omringende landen, zoals Frankrijk, pas veel later begon. Het voorbeeld van de VS, van veel eerder, werd daar dus ook niet gevolgd. De Tweede Feministische Golf in de VS kan wel een voorbeeld qua vorm zijn geweest voor de Nederlandse feministen. Zij konden de protestacties via de televisie waarnemen en later zijn er soortgelijke acties in Nederland georganiseerd.4 Maar in hoeverre dit een voorbeeld was, is onduidelijk. De jongeren kunnen immers ook een voorbeeld hebben gevormd met hun vele protesten, zoals tegen de oorlog in Vietnam. 6.2. Oorzaken van de Tweede Feministische Golf Ook inde Tweede Feministische Golf richtte de strijd zich weer op een aantal punten. Deze punten waren onderwijs, beroepsarbeid, huishoudelijke arbeid, seksualiteit en abortus. De oorzaken van ontevredenheid op deze gebieden hangen uiteraard met elkaar samen. In de jaren ’50 waren er al een aantal onderzoeksters die vraagtekens zetten bij de emancipatie. Men ging uit van voltooide emancipatie, gebaseerd op de opvatting dat mannen en vrouwen weliswaar niet gelijk, maar wel gelijkwaardig waren. Maar uit hun onderzoek bleek dat er een groot verschil bestond tussen de rechten die vrouwen in theorie bezaten en de mate waarin de vrouwen ook daadwerkelijk van deze rechten gebruik maakten. Een goed voorbeeld is dat er in 1956 (na de afschaffing van het ontslagrecht voor ambtenaren) pas de eerste vrouwelijke minister was, de katholieke Marga Klompé.5 Voor de meeste vrouwen was het leven hetzelfde als 100 jaar eerder, door de toenemende welvaart was het iets makkelijker geworden. Slechts een paar mensen maakten gebruik van de nieuwe rechten.6

1 www.davincilife.com/monalisa.html, geraadpleegd op 12 november 2006 2 een citaat uit ‘The Feminine Mistique’, geciteerd uit ‘De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland’ 3 Vrouwen in beweging, van kiesrecht naar roldoorbreking 4 Vrouwen in beweging, van kiesrecht naar roldoorbreking 5 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 6 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969

1

De theorie was wel veranderd, maar het ideaalbeeld van de gehuwde vrouw was hetzelfde gebleven. Hij is slechts in beperkte mate aangepast aan de tijdgeest. Zo was de opvoeding van de kinderen steeds belangrijker geworden en het huishouden steeds minder belangrijk, omdat dit vanwege de nieuwe apparaten steeds minder tijd kostte. Het was nu wel goed als een vrouw een opleiding volgde, maar het ideaalbeeld van de gehuwde vrouw was hetzelfde als eind 18e eeuw. Ze moest er voor haar man en kinderen zijn en hoorde thuis en zich niet te veel bemoeien met mannenzaken, zoals werk en politiek. De Tweede Feministische Golf zorgde vooral voor een verandering in de denkbeelden. Dat was nodig om te zorgen dat vrouwen van hun rechten gebruik konden maken. De rechten waren immers al grotendeels gelijk. Rond eind jaren ‘50/begin jaren ’60 veroorzaakte het onveranderde verwachtingspatroon gecombineerd met de vernieuwingen een relatieve tegenstrijdigheid. Dit kan worden gezien als de algemene oorzaak van de Tweede Feministische Golf. De vernieuwingen in de maatschappij volgden elkaar in hoog tempo op, terwijl de positie van de vrouw onveranderd bleef. De vrouwen werden steeds meer erkend als gelijke aan mannen en volgden bijvoorbeeld meer onderwijs, maar zij behoorde wel te trouwen, kinderen te krijgen en huisvrouw te worden. Een ander voorbeeld van tegenstrijdigheid is het feit dat seksuele gevoelens van vrouwen wel erkend werden, maar die werden in dienst gesteld van de mannelijke seksuele behoeften. De vrouw mocht inderdaad niet alleen seks hebben om kinderen te krijgen, maar zij moest haar man plezieren en voor hem aantrekkelijk zijn.7 De vrouw zette vraagtekens bij de rechtvaardigheid hiervan. Er was geen duidelijke lijn meer waarbij de vrouw ondergeschikt, of juist gelijk aan de man was. Er was groeiende onvrede onder vrouwen over de maatschappelijke verwachtingen waaraan ze moesten voldoen. Deze onvrede groeide met als achtergrond een maatschappij waarin er grote veranderingen plaatsvonden en de jongeren een grote rol speelden. Het respect dat hun ouders hadden voor autoriteit, hadden zij niet. De jongeren provoceerden veel en hun nieuwe levensstijl vereiste tolerantie van anderen, bijvoorbeeld tegenover hun seksueel gedrag. Het protesteren werd overgenomen door de vrouwen. Gelijkheid was het nieuwe ideaal van de jonge generatie. Zij vonden bijvoorbeeld de snelle groei van de welvaart in het noorden in tegenstrijd met de armoede in het zuiden. Dankzij de televisie hadden zij ook meer kennis over de situatie in de rest van de wereld. Het duurde tot 1967 voordat de ondergeschiktheid van de ene helft van de wereldbevolking aan de andere werd bestreden. Ten slotte nam onder invloed van de ontzuiling en de daarmee samenhangende secularisatie nam de sociale controle af. Door de vele veranderingen zullen vrouwen bovendien de moed hebben gehad om iets te veranderen aan hun positie. Zij kregen het voorbeeld van de jonge vrouw Joke Kool- Smit die behoorde tot de ‘protesterende generatie babyboomers’ en hadden de moed dat te volgen. Haar artikel zal als laatste worden besproken, omdat vrij kort daarna de Tweede Feministische Golf begon. De oorzaken speelden al langer. De tegenstrijdigheden op de verschillende vlakken zal ik hieronder behandelen. In de jaren ’50 werd men toleranter tegenover beroepsarbeid van individuele gehuwde vrouwen. Oorzaken hiervoor zijn dat consumptie en prestatie steeds belangrijker werd in de veranderende, moderniserende maatschappij. Ook groeide de tolerantie onder invloed van de ontzuiling. De sociale controle daalde en hoewel de weerstand in het algemeen tegen arbeid door gehuwde vrouwen groot bleef, daalde die tegen individuele vrouwen. Een individuele vrouw die wilde werken kreeg hiertoe meer de kans. Maar het gezin van de vrouw mocht nog steeds niet onder de arbeid van de vrouw leiden8. Beroepsarbeid door moeders met hele jonge kinderen bleef dan ook op grote weerstand stuiten. Werkende gehuwde vrouwen konden op minder weerstand rekenen, maar een werkelijke stimulering bleef uit, ondanks het tekort op de arbeidsmarkt. De vrouw ontving een lager loon dan mannen, had weinig mogelijkheden om hogerop te komen en er werd weinig rekening genomen met haar dubbele taak. De vrouw moet zelf de opvang voor haar kinderen organiseren en er waren weinig mogelijkheden om parttime te werken. De overheid, die nog vrij conservatief was, wilde niet voor kinderopvang zorgen, uit angst dat men zou zeggen dat het betaald werk door gehuwde vrouwen zou stimuleren. Dat dit tegen een achtergrond van gelijke kansen gebeurde vergrootte de tegenstrijdigheid.

7 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 8 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929-1969

2

Huishoudelijke arbeid werd in de jaren ’60 steeds makkelijker door het hoge tempo waarmee nieuwe apparaten werden geïnnoveerd en op de markt verschenen. Maar het werk van de vrouw werd er bepaald niet lichter op. Zij moest nu vaker wassen en het huis moest schoner zijn. Het koken gebeurde sneller door bijvoorbeeld het gasfornuis, maar de vrouw moest nu uitblinken in haar scène uit de film Pleasantville. kookkunst. De huisvrouw moest nu niet alleen het De vrouw moest niet alleen geroutineerd huishouden geroutineerd doen, ze moest het huishouden doen, maar moest er ook ook haar ziel in het werk leggen. voldoening in hebben om een goede maaltijd voor haar man en kinderen te bereiden.9 Ook opvoeden werd een grote taak voor de moeder. De ouders moesten op een andere manier opvoeden dan dat zij opgevoed waren.10 Zij moest de kinderen niet met strakke regels opvoeden, maar hen met liefde omringen. Eerder werd gewaarschuwd voor te veel verwennen, nu werd er gewaarschuwd voor te veel verbieden. Maar tegelijkertijd werd de kennis over de ontwikkeling van kinderen groter. De vrouw mocht kinderen niet te streng aanpakken, maar moest hen wel opvoeden tot verantwoorde burgers. De druk op de schouders van de ouders en dan met name op de moeder die voor de opvoeding moest zorgen, werd groter.11 Er was een groeiende onvrede onder huisvrouwen over de toenemende druk op hun schouders. Dit uitte zich bijvoorbeeld in het ‘huisvrouwensyndroom’, wat wij tegenwoordig een ‘burn-out’ zouden noemen.12 Er was met betrekking tot het huishouden niet sprake van relatieve tegenstrijdigheid, al kan het als tegenstrijdig worden gezien dat het huishouden een lichtere taak zou moeten worden in de jaren ’60, terwijl hij juist zwaarder werd. Maar het was wel een groot punt van onvrede. De seksuele norm werd in de jaren ’60 geliberaliseerd, met als begin de introductie van de anticonceptiepil in 1964.13Dit was een eerste vernieuwing op seksueel gebied die ten goede kwam aan de vrouw. De vrouw kon vanaf dat moment aan geboortebeperking doen, zonder dat zij daarvoor afhankelijk was van een man die een condoom kon gebruik, of van onzekere methodes. Het geboortecijfer daalde dramatisch, de huwelijksvruchtbaarheid was in 1967 nog maar 83 procent van het jaar daarvoor. De ontwikkelingen in de liberalisering volgden elkaar in zo’n hoog tempo op, dat er kan worden gesproken van een seksuele revolutie. Steeds minder meisjes vonden bijvoorbeeld dat zij maagd moesten blijven tot het huwelijk. De invoering van de Bijstandswet in 1965 zorgde voor een stijging van het aantal scheidingen. Sinds 1956 was het ook makkelijker geworden voor vrouwen om deze juridische handeling te verrichten. Vrouwen konden scheiden, zonder het vooruitzicht in armoede te moeten leven doordat de bijstand haar een inkomen garandeerde. Zowel ongetrouwde als getrouwde vrouwen konden steeds meer beslissen over haar liefdesleven. De revolutie betekende dat de seksuele behoeften van vrouwen ook werden erkend. De mannelijke behoefte aan seks werd al sinds het bestaan van prostitutie algemeen erkend. Nu werd ook erkend dat de vrouwen waarmee deze mannen sliepen zulke behoeftes hadden. Het werd normaler dat ook de vrouw indirect toonde dat zij geslachtsverkeer had. De kledingnormen voor vrouwen veranderden bijvoorbeeld, meer bloot werd getolereerd. Maar in de praktijk betekende dit dat zij er aantrekkelijker voor mannen moest uitzien en dat zij in bed haar gevoelens moest gebruiken om haar man te behagen. Dit gaf veel vrouwen tegenstrijdige gevoelens. Een vrouw mocht ook seksuele behoeften hebben, maar zij mocht deze niet bevredigen.

9 www.cnn.com/STYLE/9902/09/costume.designer/link.pleasantville.jpg&imgrefurl, geraadpleegd op 12 november 2006 10 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969 11 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 12 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969 13 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland

3

Een ander punt dat ook bij het punt seksualiteit hoort is de discussie rondom abortus. Maar deze discussie begon pas gedurende de Tweede Feministische Golf. Het punt wordt daarom later kort behandeld. Zoals al eerder gezegd was de invloed van vrouwen op de politiek erg klein. Zij mochten weliswaar stemmen en gekozen worden, maar zij maakten vrijwel alleen gebruik van het eerste recht. In 1963 bestond 10 procent van de volksvertegenwoordiging uit vrouwen.14 Wel richtten een aantal politieke partijen vrouwenafdelingen op. De bekendste daarvan is de ‘Rooie vrouwen’ van de PvdA15. Zij kon zich ontwikkelen tot een politieke groep die meer druk uitoefenen, die zij dan ook gebruikte tijdens de Tweede Feministische Golf. Het werd tegenstrijdig gevonden dat vrouwen wel het recht hadden om gekozen te worden, maar niet werden geacht dit recht te gebruiken. Politiek werd nog steeds een mannenzaak gevonden en dat belemmerde vrouwen zich erin te verdiepen. Het gemiddelde opleidingsniveau van vrouwen was in de jaren ’50 en ’60 sterk gestegen. Er bestond nog wel een seksescheiding op alle niveaus. De meisjes kozen in het algemeen voor de lichtere of als lichter geldende opleidingen, bijvoorbeeld de alfarichtingen in plaats van de bètarichtingen op het gymnasium. Dit is een logisch gevolg van de dubbele boodschap die meisjes van hun ouders meekregen. Zij moesten hun best doen op school, maar hun toekomstige ‘beroep’ zou huisvrouw zijn.16 Toch steeg het aantal afgestudeerde vrouwen. Dit kan ook worden gezien als een oorzaak van de opleving van het feminisme. Deze vrouwen keken verder dan hun straat en werden zich bewust van de maatschappelijke normen en waarden die de randvoorwaarden van de maatschappij vormen. Ook werden zij het sterkst geconfronteerd met de ongelijkheid, omdat zij zich het dichtst bij het ‘glazen plafond’ bevonden. Het was moeilijk om door te dringen in de hogere posities. Omdat mannen in de hogere posities dus oververtegenwoordigd waren konden zij moeilijk de connecties maken om hogerop te komen. Het aantal vrouwen in topfuncties was beduidend laag. Er zat, er wordt ook wel gezegd dat de belemmering er nog zit, een glazen plafond tussen de mannen en vrouwen met gelijke opleidingen, maar waarbij de mannen qua functie boven de vrouwen kwamen te staan. Ook dit was in strijd met de jaren ’60 ideeën, zoals gelijke ontplooiingsmogelijkheden voor iedereen. 17 6.3 De Tweede Feministische Golf en de aanleiding daartoe De gangmaakster van de Tweede Feministische Golf in Nederland, de Nederlandse Betty Friedan, was Joke Kool-Smit. In november 1967 publiceerde zij een omvangrijk artikel in het themanummer over onbehagen in het deftige maandblad ‘De Gids’ getiteld ‘Het onbehagen bij de vrouw’. Hedy d’Ancona, werd gevraagd een artikel over onbehagen te schrijven en vroeg in plaats daarvan Joke Kool-Smit een eerder door haar geschreven artikel te bewerken voor publicatie, omdat zij concludeerde dat zo’n artikel eigenlijk al geschreven was door haar.18 Joke Kool-Smit werd na de publicatie overspoeld met reacties. Veel vrouwen herkenden zich in het beeld van de vrouw dat de feministe beschreef. De vrouwen voelden zich weliswaar niet hetzelfde als de vrouw in het artikel, maar ook bij hen overheerste een gevoel van onbehagen. Kool-Smit nam haar eigen situatie als uitgangspunt, een getrouwde vrouw uit de middenklasse, wiens taak bestond uit het verzorgen van het inkomen en het huishouden. Trouwen en kinderen krijgen waren natuurlijk haar besluiten geweest. Maar die waren beïnvloed door de maatschappij die haar had opgevoed als de vrouw die zij nu was.19 Alleen via emancipatie en maatschappelijke integratie konden vrouwen bereiken dat zij net als mannen in de eerste plaats mens zijn en dan pas vrouw, zei Joke Kool-Smit.20 ‘De vrouw wordt ‘een fatalist’, zuchtend over de tegenslag en zich erbij neerleggend dat de zaken zijn zoals ze zijn. Dat betaalde werk 14 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969 (al het voorafgaande) 15 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 16 Feminisme, in de serie Politiek veelstromenland 17 Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929-1969 18 Amerikaanse toestanden? Een onderzoek naar de invloed van de Tweede Feministische Golf in Amerika op MVM en Opzij 19 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 20 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur

4

buitenshuis, nou ja. Eerst de kinderen maar grootbrengen. Desalniettemin groeide bij de vrouw het onbehagen over leven.’ Joke Kool-Smit bleek dus niet de enige te zijn met dat gevoel van onbehagen. Het werd legitiem om dit gevoel van onbehagen te hebben over de positie van vrouwen. De vrouwen stonden samen sterk.21 Joke Kool-Smit bedacht samen met Hedy d’Ancona het idee om een brief te sturen naar vrouwen die op het artikel hadden gereageerd met ideeën en doelstelling voor een nog op te richten vereniging die voor de positie van de vrouw zou opkomen. Vrouwen met belangstelling moesten een formulier invullen, samen met de naam en het adres van vrouwen die ook belangstelling zouden hebben. Uiteindelijk bereikte de brief 500 vrouwen. In 1968 werd Man-Vrouw-Maatschappij (MVM) opgericht, met leden die onder andere via de brieven waren bereikt. De Tweede Feministische Golf in Nederland was geboren.22 Gedurende de hele golf bleef MVM samen met de groep Dolle Mina de grootste en bekendste organisatie (tijdens de Tweede Feministische Golf). De doelstelling van MVM ‘gelijke ontplooiingskansen voor vrouwen en mannen te bevorderen, met de nadruk op het opheffen van de achterstand van de vrouw’. Zowel man en vrouw konden lid worden, net als bij Dolle Mina.23 Hieronder zullen beide organisaties worden bespreken en de manier waarop zij te werk gingen worden beschreven. Ook zullen kort enkele andere organisaties worden besproken. De Tweede Feministische Golf wordt gekenmerkt door een veelheid aan organisaties en personen die streden voor verbetering van de positie van de vrouw. Zo waren er alleen al 350 plaatselijke Rooie Vrouwen-groepen.24

Man-Vrouw-Maatschappij ging zorgvuldig te werk in het realiseren van gelijkheid van man en vrouw. Er waren werkgroepen voor verschillende terreinen waarop vrouwen meer geëmancipeerd moesten worden, zoals betaalde arbeid, onderwijs, ruimtelijke ordeningen, belastingen en abortus. MVM gebruikte middelen op politiek en wetenschappelijk vlak. Het analyseerde op een wetenschappelijke manier de verschillen tussen man en vrouw, lobbyden bij zowel lokale politici als in de Tweede Kamer, hielden spreekuren in buurthuizen, namen zittingen in andere organisaties en verenigingen, enzovoort. Het voordeel van deze manier van werken is dat het zorgvuldig was en dat de organisatie op veel deelgebieden kan proberen iets te verbeteren aan de positie van de vrouw, zonder dat het onoverzichtelijk wordt. Dat kan er toe leiden dat de organisatie al snel wordt opgeheven. Een nadeel is dat dit werk vrij weinig in de publieke belangstelling kwam. Maar dit werd opgeheven doordat MVM ook acties hield, zoals de nationale actie ‘Op de vrouw af’, die samen met Dolle Mina in 1970 was georganiseerd met als doel vrouwen bewust te maken van de beperkte maatschappelijke mogelijkheden die ze hadden. Ook opvallend is de actie ‘Willem wordt wakker’. 25 De man Rechts is te zien dat men letterlijk op moest zich bezinnen op wat het betekende om man de vrouw af ging.26 Links is te zien dat men te zijn en ook leren gevoelens te uiten. De men vond dat de vrouw de mond werd gesnoerd, acties kwamen wel minder in de zij had geen inspraak in de politiek. Onder het. belangstelling dan de acties van Dolle Mina, het motto ‘het persoonlijke is politiek’, konden omdat die meer ludiek waren. Maar vrouwen hun leven via de politiek ven veranderen.27

21 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 22 Amerikaanse toestanden? Een onderzoek naar de invloed van de Tweede Feministische Golf in Amerika op MVM en Opzij 23 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur 24 Amerikaanse toestanden? Een onderzoek naar de invloed van de Tweede Feministische Golf in Amerika op MVM en Opzij 25 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 26 www.verhalenvanvroeger.nl/herinnering/248, geraadpleegd op 14 november 2006 27 www.iiav.nl/nl/databases/beeld/index.html, geraadpleegd op 14 november 2006

5

De acties van MVM gingen over de emancipatie op meerdere terreinen. En omdat de periode waarin Dolle Mina actie voerde korter was, kregen de acties van MVM evenveel aandacht als die van Dolle Mina. Bovendien bereikte MVM niet alleen indirect de politici, via acties waarop de bevolking reageert, maar ook direct door onder andere gebruik te maken van lobby. De wetenschappelijke onderbouwing maakte het bovendien voor veel vrouwen en mannen aantrekkelijk om de visie van MVM te volgen, dan wanneer er zoals bij Dolle Mina geen duidelijke onderbouwing is. Er kan dus worden geconcludeerd dat Dolle Mina zorgde voor de publiciteit voor feminisme en MVM voor de visie over hoe de samenleving dan wel moest worden ingericht. Onze ideeën over de verhouding tussen man en vrouw nu liggen immers ook dichter bij het gematigde idee van gelijkheid dan het radicale idee waarbij de vrouw voorop moet worden gesteld aan de man. Dolle Mina is een actiegroep die minder gematigd dan MVM. Dit blijkt wel uit dat men de groep eerst ‘versierde kut’ wilde noemen, omdat het merendeel van de vrouwen zo door mannen zou worden gezien. Dolle Mina was genoemd naar de radicale feministe uit de eerste golf Wilhelmina Drucker. In 1969 kwam in Amsterdam een groep bij elkaar om over de rolverdeling tussen mannen en vrouwen te praten. Het moest anders vond de hele groep. Onder de groep waren voormalig leden van de inmiddels Opgeheven Socialistische Jeugd. Veel studeerden. Dolle Mina verschilt bovendien in MVM in zijn organisatiestructuur. Waar MVM een voltallige organisatie was, met vergaderingen en verschillende werkgroepen om de doelstellingen te bereiken, wilde Dolle Mina alleen acties voeren die zo veel mogelijk aandacht voor het vrouwenprobleem zouden trekken. Dolle Mina streed vooral voor de vrouwenzaak door de aandacht van de media te trekken met ludieke acties. Wie mee wilde actie voeren kon dat, er was geen officiële ledenlijst . De ludieke acties zorgden er onder andere voor dat iedereen tegenwoordig de Tweede Feministische Golf associeert met de Dolle Mina’s en dat MVM veel minder bekend is.28 Door de acties hoopten ze dat de rest van de maatschappij de onrechtvaardigheid inzien. Het sociale klimaat moest veranderen. Er moest meer worden gedaan voor vrouwen, door de overheid en door de samenleving zelf door bijvoorbeeld betaalde arbeid door gehuwde vrouwen te accepteren. Voorbeelden van acties zijn het bezetten van het dure opleidingsinstituut Nyenrode, omdat deze alleen mannen toelieten. Vrouwen zouden nog steeds niet worden toegelaten, maar de samenleving werd met de neus gedrukt op de onrechtvaardigheid hiervan. Ook fluitten ze mannen op straat na, organiseerden crèches op pleinen omdat er niet genoeg crèches zouden zijn voor werkende vrouwen en bonden ze roze strikken om urinoirs omdat er niet genoeg openbare toiletten voor vrouwen zouden zijn. 29 De fase van ludieke acties is maar kort geweest, maar lijkt lang doordat de Dolle Mina’s bijna

dagelijks in het nieuws kwamen. Eerder is gesproken over actiegroepen die zich heeft geïnspireerd op de Amerikaanse feministen en de provo’s, Dolle Mina is daar de belangrijkste van.30 De Amerikaanse feministen kunnen op hun beurt in hun ludieke strijd zijn geïnspireerd door de Engelse suffragettes uit deEerste Feministische Golf, die vrij radicaal waren en met controversiële acties streden. Al vrij snel ontstond er een splitsing binnen de groep. Dolle Mina hsocialistische aanhangers, het logo van de groep bevat dan ook een socialistiscsymbool. Het bestaat uit het vrouwenteken, dat het feminisme symboliseerdmet daarin een vuist. De vuist staat voor het socialisme. De onderlinge solidariteit van vrouwen werd aangegeven door twee van deze logo’s ‘hand

Het logo van Dolle M 31 32

ad h

e,

ina in hand’ te gebruiken.

e socialistische aanhangers waren voornamelijk mannen. Zij streden minder uit onvrede en meer

e

Dvanuit de ideologie van algehele gelijkheid. Maar daarnaast bestond de groep uit vrouwen voor wieDolle Mina niet meer was dan een organisatie waarbij zij hun gevoelens van onvrede konden uiten. D

28 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 29 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 30 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur 31 www.iiav.nl/icons/databases/affiche_info.jpg, geraadpleegd op 14 november 2006 32 Naar Eva’s beeld, de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur

6

ideologen vonden dat vrouwen in een socialistische samenleving pas echt bevrijd konden worden.33 Daarom moest er een gestructureerde organisatie komen. Door het uitgebreide programma waarmee Dolle Mina een socialistische samenleving wilde verkrijgen, verloor zij steeds meer leden. Dolle Minverdween steeds meer uit de publieke belangstelling. Bovendien kwamen er radicalere groeperingen in de belangstelling.

a

olle Mina is voor de positie van de vrouw van betekenis geweest omdat zij dus de aandacht vroeg

e in

a 1971 werd het feminisme werd steeds meer verspreid onder vrouwen onder de bevolking en het .

adden

en- en

te merken,

1973 werd naar aanleiding van het vijfjarig bestaan van MVM een artikel met de naam ‘Den Uyl d

n, dat tot

van

34 Zij verdreven Dolle Mina van hun eerste plaats in de publieke opinie. Alleen op het gebied van abortus bleef Dolle Mina opvallende acties voeren onder het motto ‘Baas in eigen buik’. Dvoor emancipatie waardoor de belangstelling hiervoor steeg. Indirect verbeterde de positie, omdat meer mensen de mening kregen dat de positie van de vrouw verbeterd moet worden. Men werd toleranter tegenover bijvoorbeeld werkende vrouwen. Niet alleen tegenover individuele werkendvrouwen, die een uitzondering zouden vormen, maar ook tegenover het idee van werkende vrouwenhet geheel. In plaats van dat slechts enkele vonden dat vrouwen moesten kunnen werken, vond het grootste gedeelte van de samenleving dat nu. Nradicaalfeminisme kwam op. De radicale groeperingen waren opgericht naar een voorbeeld uit de VSZij gingen verder dan Dolle Mina in hun strijd tegen de onderdrukking van de vrouw. Kenmerkend voor de organisaties is dat zij uitgingen van een mannenheerschappij over vrouwen, waarin vrouwenworden onderdrukt. Het waren autonome organisaties, waarvan sommige zich organiseerden rond eenbepaald feministisch strijdpunt, zoals ‘Marie, wordt wijzer’35 In deze tijd van radicalisering ontstond ook ‘Opzij’ een radicaal-feministisch vrouwentijdschrift, dat nu nog steeds bestaat. Bovendien ontstonden er na 1971 allerlei praatgroepen van ongeveer acht tot twaalf vrouwen die het doel hvrouwen bewust te laten worden van hun positie in de maatschappij. Ook dit verschijnsel was overgewaaid uit Amerika. Er ontstond een ware vrouwencultuur met deze praatgroepen, vrouwmeidencafés, vakantiekampen voor vrouwen, de ‘Blijf van mijn lijf’-huizen, enzovoort. Het ontstaan van de vrouwencultuur zorgde ook voor een verandering de mode. De lippenstift, parelketting en hogehakken verdwenen en maakten plaats voor herenbroeken, mannenpakken en ruimvallende hippiejurken. De invloed van de Tweede Feministische Golf in de damesmode is nog altijdde nonchalantere kledingstijl die in de Tweede Feministische Golf ontstond bestaat nu nog steeds.36

Inhet is tijd, voor een emancipatiebeleid’. Onder dat motto lobbyde men ook bij de politici. Daarop werin 1975 de Emancipatiecommissie, waar onder andere Joke Smit in zat. In 1977 werd er een staatssecretaris van Emancipatie aangesteld.37 De overheid ging een emancipatiebeleid voerede dag van vandaag nog bestaat. De Staatssecretaris is inmiddels vervangen door een organisatie die het emancipatiebeleid coördineert, dat bij alle ministeries is ondergebracht. In 1975 werd de Wet Gelijke Betaling aangenomen en in 1980 de Wet Gelijke Behandeling, die discriminatie op grond sekse, gehuwde status en seksuele voorkeur. Iedereen, zowel man als vrouw, was nu officieel voor de wet gelijk.38 Bovendien riep de Verenigde Naties 1975 tot het jaar van de vrouw uit, om emancipatie in de aandacht te brengen. Dit stuitte wel op tegenstand bij de vrouwenbewegingen, die vonden dat er geen jaar voor de vrouw maar een heel leven voor de vrouw moest komen. In 1975 werd er voor het eerst ook op wereldniveau over de positie van de vrouw gepraat. Wereldwijd begonnen de regeringenemancipatiecommissies, ministers enzovoort op te richten. Van 1975 kan dus worden gezegd dat de feministen het sociale aspect van hun strijd in dit jaar behaalden: zowel in Nederland als in het

33 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 34 Amerikaanse toestanden? Een onderzoek naar de invloed van de Tweede Feministische Golf in Amerika op MVM en Opzij 35 Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland 36 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 37 www.rosadoc.be/site/nieuw/kantklaar/spotop/smit.htm, geraadpleegd op 22 november 2006 38 Amerikaanse toestanden? Een onderzoek naar de invloed van de Tweede Feministische Golf in Amerika op MVM en Opzij

7

buitenland vond men dat er iets gedaan moest worden aan de positie van de vrouw. De sociale verwachtingen van vrouwen veranderden dus. Er werd niet meer van hen verwacht dat ze thuis Het kon ook anders en het zou beter zijn voor de vrouw wanneer zij meer mogelijkheden had om het anders te doen, concludeerde men.

zaten.

anaf ongeveer 1970 kwam er een nieuw argument naar voren in de discussie rondom abortus. De

ijd in

litici er

te

rden.

plicht

liniek

as in 1988 werd MVM opgeheven, na 20 jaar. Andere groeperingen waren al eerder verdwenen,

eelvraag

Vvrouw moest zelfbeschikkingsrecht over haar lichaam hebben, ook bij zwangerschap. ‘De vrouw beslist’ was de slogan voor de strijd.39 Net als dat in de Eerste Feministische Golf de strijd voor vrouwenkiesrecht de bindende factor binnen de vrouwenbeweging vormde, vormde de abortusstrde Tweede Feministische Golf de bindende factor. Een andere overeenkomst is dat beide strijdpunten pas als laatste van alle strijdpunten behaald werd. Dit is waarschijnlijk een gevolg omdat deze kwesties zo controversieel waren. In de Eerste Feministische Golf moesten de feministen de poeerst van overtuigen dat zij competent genoeg waren om te stemmen, net als dat men in de Tweede Feministische Golf de politici ervan moest overtuigen dat vrouwen competent genoeg waren om omgaan met de keuzevrijheid in het plegen van abortus. Bovendien moest de secularisatie eerst verder zijn doorgedrongen in de maatschappij voordat men het verbod op abortus kon opheffen. Voor christenen, met name voor katholieken, was abortus namelijk een misdaad die gestraft moest woZij vonden dat het leven daarmee niet gerespecteerd werd. Het duurde nog tot 1981 voordat het wetsvoorstel tot opheffing van het verbod op abortus werd opgeheven. Wel werden vrouwen vertot vijf dagen bedenktijd en de werkelijke beslissing bleef in handen van de arts.40 Daar was wel een langdurige strijd aan vooraf gegaan. Progressieve juristen en artsen hadden een abortuskliniek opgericht in 1970, die niet werd gesloten, maar stilzwijgend getolereerd. Wel werd de abortuskBloemenhove in 1976 bedreigd met sluiting. Na een succesvolle bezetting door feministen moest de katholieke minister Van Agt zijn ongelijk toegeven: de kliniek bleef open. In 1974 werd door enkele Dolle Mina’s het comité Wij Vrouwen Eisen (WVE) opgericht. De aanhang van het comité werd zo groot, dat het comité werd veranderd in een informatiecentrum en een organisatie onder wiens naam alle feministen streden voor de abortusstrijd.41 Deze eenheid tussen de vrouwen (en mannen) die streden voor het recht op abortus, waardoor de strijd succesvoller werd, kan er uiteindelijk voor hebben gezorgd dat het wetsvoorstel werd aangenomen. Pnadat hun belangrijkste doelstellingen behaald waren.42

D

weede Feministische Golf ontstaan? er een gevoel van onbehagen onder veel vrouwen

p, terwijl de

r hun

aarbij de

erkend.

en

Hoe is de TDe Tweede Feministische Golf is ontstaan doordat bestond over hun positie in de maatschappij. Het onbehagen was ontstaan door relatieve tegenstrijdigheden. De veranderingen in de maatschappij volgden elkaar in hoog tempo opositie van de vrouw onveranderd bleef. Ook was er geen duidelijke lijn meer waarbij de vrouw ondergeschikt of juist gelijk aan de man was. Zo moesten vrouwen hun best doen op school, maatoekomstig beroep was huisvrouw. Door het stijgend opleidingsniveau werden vrouwen ook geconfronteerd met het glazen plafond tussen mannen en vrouwen met gelijke opleidingen, wmannen qua functie boven de vrouwen stonden. Ook keken vrouwen verder dan hun straat en werden ze zich bewust van de maatschappelijke normen en waarden die de randvoorwaarden voor de maatschappij vormen. Op seksueel gebied werden de seksuele gevoelens van vrouwen nu ook Zij mocht ze echter niet bevredigen maar moest ze gebruiken om de mannelijke behoeften bevredigd. Op arbeidsvlak werd werken door vrouwen steeds meer getolereerd en voor bepaalde groepen zelfs aangemoedigd. Maar vrouwen kregen een lager loon, konden niet parttime werken en moesten zelf kinderopvang regelen. Ondertussen werden de maatschappelijke verwachtingen hoger. Het huishoud

39 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur 40 Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur 41 De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland 42 Amerikaanse toestanden? Een onderzoek naar de invloed van de Tweede Feministische Golf in Amerika op MVM en Opzij

8

en de opvoeding stelden meer eisen aan de vrouw. Dit alles bestond tegen een maatschappelijke achtergrond van protesten door jongeren tegen onrecht, gelijkheidsidealen en gelijke ontplooiingsmogelijkheden voor iedereen. Er ontstond een gevoel van onbehagen bij vonbehagen werd voor het eerst geuit door Joke Kool-Smit met een omvangrijk artikel in ‘de Gids’. Veel vrouwen herkenden het onbehagen. De vrouwen die reageerden werden de leden van de nieuwfeministische organisatie Man-Vrouw Maatschappij, waarvan Joke Kool-Smit medeoprichtster was.

rouwen. Het

e

9

H7 De positie van de vrouw na de Tweede Feministische Golf

7.1. Inleiding

worden gezegd dat de Tweede Feministische Golf meer veranderd heeft in de positie

dat

de

.2. De verworvenheden van de Tweede Feministische Golf

Algemeen kanvan de vrouw in de praktijk dan de Eerste Feministische Golf. De verandering van de normen en waarden was onomkeerbaar. Dit betekende niet dat de emancipatie van de vrouw volledig was en de emancipatie onomkeerbaar was. De laatste bewering is een uitspraak van minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Aart Jan de Geur bij de viering van het 25-jarige bestaan van het emancipatiebeleid.43 Een gewaagde uitspraak, want er moet nog maar gezien worden of ook intoekomst de vrouw behoudt wat ze met de Tweede Feministische Golf heeft verworven. 7

jaren ’50 veranderd. Er waren meer ar

bleven

ld

leving

r

p het gebied van arbeid werd het ook praktisch mogelijk gemaakt dat vrouwen werkten. Er bestond

n .

n de

oefte

k

S groter dan in Nederland.

De samenleving was eind jaren ’70, in vergelijking met in demogelijkheden voor vrouwen om op een andere manier haar leven in te delen dan zorgend voor hafamilie. De normen en waarden waren veranderd en het werd nu meer getolereerd dat vrouwen bijvoorbeeld financieel onafhankelijk werden, werken met kinderen combineerden, ongetrouwd enzovoort. Of deze mogelijkheden zijn gecreëerd door het werk van de feministen is onduidelijk, omdat er veel veranderingen in deze jaren in de samenleving plaatsvonden. Men leerde bijvoorbeeaccepteren dat de jongeren een andere levensstijl hadden. Men accepteerde kortom verschillende manieren van leven en realiseerde zich dat de maatschappij ook anders kon worden ingevuld. Bijvoorbeeld met vrouwen in belangrijke functies, waardoor ook vrouwen invloed in de samenkregen. Het belangrijkst is misschien wel dat vrouwen pas na de Tweede Feministische Golf voor de wet gelijk waren en volledig zelfbeschikkingsrecht hadden, nadat in 1967 was afgeschaft dat de man het hoofd van de echtvereniging is. Vrouwen waren voor de wet nu volledig geëmancipeerd. Daardoowerd het vanzelfsprekend dat vrouwen als gelijke aan mannen werden behandeld. In ieder geval is zeker is dat de nieuwe mogelijkheden met behulp van de feministen van de Tweede Feministische Golf zijn gecreëerd. Oeen grote vraag naar deeltijdarbeid en werkgevers waren ook bereid om aan die vraag te voldoen, omdat deeltijdarbeid onder meer voorzag in een groeiende behoefte van zowel mannen als vrouwenaar flexibilering. Maar in bijvoorbeeld de industrie waren er weinig mogelijkheden tot deeltijdarbeidMeer dan 70% van de vrouwen bleef tot aan de bevalling van het eerste kind werken. Daarvan werkte twee derde meer dan 30 uur of meer. Ook steeg het aantal speelzalen, ook wel bewaarplaatsen genoemd, van 100 in 1965 naar ruim 3000 in 1980. De naam veranderde tussen 1970 en 1980 ikinderdagverblijf. Verzorgen en opvoeden werd nu toegevoegd aan het ‘bewaren’. In 1975 kregencrèches en speelzalen voor het eerst een subsidie van de overheid. De overheid was dus bereid de voorziening te creëren. Maar het aantal kinderdagverblijven waarvan de openingstijden aan de werktijden van moeders waren aangepast, was nog altijd niet voldoende om aan de behoefte te voldoen. Het tekort aan kinderopvang en te weinig mogelijkheden om de werkweek naar de behte verkorten zorgden ervoor dat veel vrouwen na de bevalling van hun eerste kind stopten met werken.Wel groeide het aantal vrouwen dat na de bevalling bleef werken van 10% in de eerste helft van 1970, tot 15% in de tweede helft van 1970. 44 Op het gebied van vrouwenarbeid was er dus veel verbeterd, maar de arbeidsparticipatie was nog steeds laag en de voorzieningen voor vrouwen die arbeid mogelijmaakten voldeden nog steeds niet aan de behoefte. Opvallend is dat in de VS gemiddeld 41% van alle gehuwde vrouwen tot de beroepsbevolking behoorde, terwijl dat in Nederland gemiddeld 16%. Maar op grond hiervan kan niet worden gezegd dat de vrouw in Nederland minder was geëmancipeerd dan in de VS. De VS was verwikkeld in de Vietnamoorlog en de vrouwen namen de plaatsen van mannen in. Bovendien is de VS een land met veel inkomenstegenstellingen. Daarom moesten er ook veel vrouwen om financiële redenen. Bovendien is het verlangen naar voorspoed en consumptie in de V

45

43 www.scp.nl/english/publications/summaries/9037702384.html, geraadpleegd op 22 november 2006

orbreking 44 Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw 45 Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldo

10

Vrouwen hadden al begin jaren ’60 voor een groot deel de achterstand in opleidingniveau ten opzichtevan mannen ingehaald. De

trend van een stijgend opleidingniveau bleef bestaan. Wel was er een groot

en

elfbeschikkingsrecht over hun eigen chaam. Het werd na de seksuele revolutie in de jaren ’60 geaccepteerd dat vrouwen anticonceptie

it an

verschil in de mate waarin de opleiding ook iets opleverde. Vrouwen konden een gelijke beloning eisen nu de wet Gelijke Beloning tot stand was. Vrouwen en mannen die hetzelfde werk deden, kregen nu bijna gelijk betaald. Maar mannen en vrouwen deden hetzelfde werk. Veel vaker deden mannenwerk dat beter betaalde, ook wanneer hun opleiding of werkervaring gelijk waren. Daarom werd later de nadruk verlegd van ‘gelijke arbeid’ naar ‘arbeid met gelijke waarde’. Hiermee konden vrouwen egelijke beloning eisen met mannen in een andere functie, wanneer zij volgens het systeem een functie van gelijke waarde. De beloningsverschillen door verschillende beroepen bestaan nu nog en zijn bijna onveranderd. Over het algemeen worden ‘vrouwenberoepen’ lager beloond. Onder andere om het verschil tussen de ‘vrouwenberoepen’ en ‘mannenberoepen’ op te heffen, werden vrouwen aangespoord met campagnes om ‘mannenwerk’ te gaan doen. Vrouwen hadden na de Tweede Feministische Golf volledige zligebruikten. Het gemiddelde kindertal per vrouw daalde tussen 1960 en 1970 met meer dan 1 kind. Dkwam door het grotere gebruik van anticonceptie en de secularisatie. Maar dit was ook een gevolg vdat de arbeidsparticipatie van met name gehuwde van de vruchtbare leeftijdsgroep toenam. Net als eerder bestond er een verband tussen de beroepsarbeid van vrouwen en het aantal kinderen dat ze krijgt, omdat onder andere het combineren van werk en gezin dan moeilijker werd.46

Deelvraag In welke opzichten is de positie van de vrouw na de Eerste Feministische veranderd en in welke

s deze gelijk gebleven ten opzichte van de positie van de vrouw voor de Tweede

uik te maken onden

deden. el

opzichten iFeministische Golf en op welke manier zijn deze veranderingen tot stand gebracht? De belangrijkste verandering was de verandering in het sociale klimaat. Vrouwen hadden de mogelijkheid om tegelijkertijd aan de maatschappelijke verwachtingen te voldoen en gebrvan de rechten die onder andere verkregen waren in de Eerste Feministische Golf. Vrouwen keen levensstijl kiezen die anders was dan een gezin stichten en daarvoor zorgen. De tolerantie steeg, maar dat kan ook een gevolg zij van dat de protesten van jongeren dit vroegen. Man en vrouw waren sinds de Tweede Feministische Golf ook volledig gelijk voor de wet. Op het arbeidsvlak kwamen er voorzieningen voor vrouwen. Zo kwam er kinderopvang, wat later zelfs gesubsidieerd werd, maar er was niet genoeg opvang om aan de vraag te voldoen. De werkgevers maakten het mogelijk om in deeltijd te werken, maar ook hierbij voldeed het aanbod niet aan de vraag. De arbeidsparticipatie van vrouwen steeg, maar ondanks de mogelijkheden tot deeltijdwerk en kinderopvang stopten veel vrouwen met werken na het krijgen van hun kind. Het opleidingsniveau van vrouwen bleef stijgen. Maar zij hadden minder rendement van hun opleiding dan mannen, die vaak beter betaald werk De ‘vrouwenberoepen’ werden lager gewaardeerd dan ‘mannenberoepen’. De overheid zette zich win voor gelijke beloning, door met een wet mogelijk te maken dat vrouwen gelijk loon konden eisen. Ten slotte hadden vrouwen na de Tweede Feministische Golf door abortus en de anticonceptiepil volledige zelfbeschikking over hun lichaam, waardoor de vruchtbaarheid van vrouwen sterk daalde. Dit is ook een gevolg van de seksuele revolutie die in die tijd plaatsvond.

46 Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw

11

H8 De huidige positie van de vrouw

.1. Het beeld van vrouwen zelf van haar positie 8 Demografische gegevens:

e gemiddelde leeftijd van de deelnemende vrouwen is 40 jaar. De jongste geënquêteerde is 21 en de eede Feministische Golf dus meegemaakt, en een

voor. De gemiddelde leeftijd toont aan dat de meeste vrouwen die

rouwen

n is redelijk hoog.

3 uur emiddeld werken de getrouwde/samenwonende vrouwen zonder kinderen (5): 176/5=35,2 uur

getrouwde/samenwonende vrouwen met kinderen (12): 246/12=20,5 uur 38,12 uur

al Er is 1

et arbeidsproces. Ook is e

dat

n: 411/16=25, 6875 uur emiddeld besteedt de vrouw met kinderen aan het huishouden/ de kinderen: 371/11=33,72 uur

dt de man aan het huishouden/ de kinderen: 93/16= 5,813 uur uur

ur e vrouw met kinderen is in totaal volgens haar gemiddeld belast: 54,22 uur

ddeld: 43,92 uur ,57 uur

an en waarbij de man ,3% van de huishoudens is de vrouw in totaal

a belast, dat is gemiddeld

e

Doudste 72 jaar. De meeste vrouwen hebben de Twaantal zelfs de periode daargeënquêteerd zijn in de doelgroep vallen. Veel vrouwen rond die leeftijd zullen getrouwd/samenwonend zijn en kinderen hebben. Er zijn van de 27 vrouwen 17 samenwonend/getrouwd (de vrouw van 72 is niet meegeteld voor deze telling, er zijn dus 28 vgeënquêteerd) en 12 hebben er kinderen. Mijn schatting viel dus hoog uit. Het gemiddeld aantal kinderen in totaal is: 30/28= 1,07 Het gemiddeld aantal kinderen van getrouwde/samenwonende vrouwen= 30/18= 1,765 Het gemiddeld aantal kinderen van vrouwen met kinderen: 30/12=2,5 Het gemiddeld aantal kinderen van vrouwen met kindere Het aantal werkuren: Gemiddeld werken de getrouwde/samenwonende vrouwen (18): 422/17=24, 8GGemiddeld werken deGemiddeld werkt de man van de vrouwen die samenwonend/getrouwd zijn: 648/17=Gemiddeld werkt de man van de vrouwen met kinderen: 464/12=38,67 uur Opvallend is dat de meeste getrouwde/samenwonende vrouwen geen fulltime baan hebben, zelfshebben zij geen kinderen. De arbeidsparticipatie van vrouwen is lager dan die van hun mannen.vrouw die niet buitenshuis werkt, terwijl hun mannen allen deelnemen aan hhet gemiddeld aantal uren dat de vrouwen werken lager dan bij mannen. 5 van de 17 mannen met wide vrouwen samenwonen/getrouwd zijn werken minder dan 36 uur (het minimale aantal uren van een fulltime baan), terwijl er 13 vrouwen zijn die minder dan 36 uur werken. Dit verschil kan een oorzaakzijn van dat het voor vrouwen niet financieel noodzakelijk is om fulltime te werken. Ook zal zij misschien veel tijd nodig hebben voor het huishouden. Dat betekent dat eerder de vrouw dan de man zal kiezen om minder te gaan werken, wanneer 1 van de 2 partners niet meer om financiële redenen hoeft te werken. Ook komen de huishoudelijke taken voor rekening van de vrouw. Dit wijst eropde vrouw een andere rol heeft met betrekking tot het huishouden en werken dan de man. Er is op het gebied van werk dus niet sprake van volledige emancipatie. Het huishouden: Gemiddeld besteedt de vrouw aan het huishouden/ de kindereGGemiddeld besteeGemiddeld besteedt de man met kinderen aan het huishouden/ de kinderen: 76/11=6,9 Het klopt dus dat de vrouw meer tijd is aan het huishouden. Totale belasting: werk + huishouden: De vrouw is in totaal volgens haar gemiddeld belast: 50,52 uDMan belast in totaal volgens haar gemiMan met kinderen is in totaal volgens haar gemiddeld belast: 45Er is geen huishouden in deze enquête waarbij de vrouw meer werkt dan de mmeer in het huishouden doet dan de vrouw. Bij 9/16= 56zwaarder belast, na berekening. Deze vrouwen zijn in totaal 141 uur extr141/17=8,3 uur per vrouw. 66,67 % Van de vrouwen waarbij dit zo is, vindt de verdeling van het huishouden eerlijk, voornamelijk omdat de vrouw meer thuis is en daarom meer aan het huishouden kan doen. Ondanks dat is de vrouw dus vaak zwaarder belast. Bij 18,75% van de huishoudens is volgens de vrouw de man zwaarder belast. Allen vinden dit eerlijk. Bij 25% van de vrouwen die dverdeling eerlijk vindt is de verdeling ook daadwerkelijk eerlijk. 75% van de vrouwen vindt de

12

verdeling eerlijk. Bij geen enkele vrouw die de verdeling oneerlijk vindt is het huishouden wel eeverdeeld. Er is dus geen sprake van emancipatie omdat de verdeling niet eerlijk is. De vrouw wordt niet gelijkgesteld aan de man (en andersom). In de praktijk zijn de vrouwen tevreden omdat zij net als hun man kunne

rlijk

n werken en zowel de man en de vrouw iets in het huishouden doen. Het onderscheid in de danks

ouwen moesten aangeven welke van de volgende taken zij gelmatig voor hun rekening namen:

oen, klusjes doen, koken, de kinderen

n met kinderen alleen van

en or

er in zou zijn

van Libelle, 20 oktober 196247

(of dit klopt blijkt uit dit onderzoek)

atig klusjes. 5/17=88,3% doet de was regelmatig.

van de kinderen. ezig met het verzorgen van de kinderen.

seksegericht de huishoudelijke taken te verdelen. vrouwelijke taken. Zoals de naam al zegt

e taken regelmatig voor hun rekening. Het aandeel van de

van aar

stoppen met werken en huisvrouw te worden wanneer de man en carrière wil of meer verdient.

verdeling tussen de seksen is minder duidelijk, waardoor er geen ontevredenheid is. Maar desondoet de vrouw dus meer in het huishouden en is zij in totaal zwaarder belast. Er is dus geen sprake van emancipatie op het gebied van de verdeling van huishouden. En de redenen waarom vrouwen tevreden zijn over de verdeling kloppen in het grootste deel van de gevallen niet. Huishoudelijke taken: De vrreSchoonmaken, de was dverzorgen, de kinderen vermaken, boodschappen, administratie bijhouden. Uiteraard zijn de bezighedetoepassing voor vrouwen met (thuiswonende) kinderen. De verschillende taken zijn ingedeeld naar vrouwelijk, mannelijkneutraal. Een aantal taken worden namelijk van oorsprong veel domannen gedaan, zoals klusjes omdat een man daar handigen de administratie bijhouden omdat de man het hoofd van het gezin was en de financiën moest regelen. Bovendien was de vrouw voor 1956 nog niet bevoegd om bijvoorbeeld geld over te maken. Een koOok hielden de mannen zich vaak bezig met het vermaken van de kinderen. De vrouw deed het huishouden terwijl de man de kinderen bezighield. De vrouwelijke taken zijn schoonmaken, de was doen, de kinderen verzorgen en

kende man op de omslag

boodschappen. Koken was vroeger waarschijnlijk een taak door vrouwen, maar omdat veel beroemdekoks mannen zijn en het lijkt of steeds meer mannen koken heb wordt deze taak als neutraal aangeduid. Alle geënquêteerde vrouwen maken regelmatig schoon en koken regelmatig. 4/17=23,5% van de vrouwen doet regelm1Van de vrouwen met kinderen houdt 8/12=66,7% zich bezig met het vermakenVan de vrouwen met kinderen houdt 9/12= 75% zich b15/17= 88,3% van de vrouwen doet boodschappen. 4/17=23,5% van de vrouwen doet regelmatig klusjes. 8/17=47,1% houdt de administratie bij. Vrouwen blijken in de huidige maatschappij nog ergEr is een duidelijk onderscheid tussen de mannelijke ennemen de vrouwen vooral de vrouwelijkvrouwen dat mannelijke klussen op zich neemt is aanzienlijk minder. Zo maken alle vrouwen schoon en doen maar twee vrouwen de was niet. Ook houden meer vrouwen zich bezig met de verzorgingde kinderen dan met het vermaken van de kinderen. Het verschil bestaat weliswaar uit 1 persoon, mvan deze persoon neemt de man dus waarschijnlijk de taak van het vermaken van de kinderen op zich.Het is vaak zo dat vrouwen graag geen mannelijke klussen doen, zoals de administratie en dat zij deze taak daarom niet voor hun rekening nemen. Maar er is hierbij wel sprake van seksegericht denken en daarom niet van volledige emancipatie. Gelijkheid in carrièremogelijkheden: 3/17=17,6% van de vrouwen is bereid tee

47 http://vrouwentijdschriften.nl/expo/moeder-06.html, geraadpleegd op 30 november 2006

13

Maar 11% stelt de voorwaarde dat haar man ook niet fulltime werkt, om minder te gaan werken.

n. il.

r maar weinig bereid om daadwerkelijk te stoppen met

en

or

jwillig hebben gekozen, b.v. de politiek) zwangerschapsverlof mogen opnemen:

vraag, omdat vrouwen gelijke kansen moeten

ook ouderschapsverlof kunnen opnemen. Deze g als

kking tot de

at is 2/28= 7,1 %.

s lijkheid van vrouwen om een carrière te kunnen

/26=23,1% van de vrouwen vindt van wel, omdat de baas geen werknemer hoeft aan te nemen die er

t dit niet mag, omdat het discriminatie bij de

owel de eerste als de derde optie: wanneer zij een kleine ondernemer zou

ouw een keuze moet maken tussen een carrière en een gezin. Dit komt in feite

n van kinderen immers afwezig zijn. Minder vrouwen zijn het met deze vraag oneens vanuit economisch oogpunt. Veel vrouwen kunnen zich ook inleven in ondernemers die een werkkracht aannemen, die al snel zal wegvallen en waar ze

7/17=41,2% van de vrouwen is niet bereid om te stoppen met werken, maar wel om minder te werken zodat haar man fulltime kan werke6/17=35,3% van de vrouwen is niet bereid om minder te werken wanneer haar man een carrière wHier kan uit worden geconcludeerd dat vrouwen het nog altijd belangrijker vinden dat de man werkt dan dat vrouw werkt. Wel zijn ewerken. Zij willen wel parttime werken, maar geen fulltime huisvrouw worden. Ook zijn er een een bijna even groot aantal vrouwen dat niet haar carrière opzij wil zetten voor haar man. Zij kunnen op het gebied van gelijkheid in carrièremogelijkheden als volledig geëmancipeerd wordgezien, omdat zij het eigen belang op de eerste plaats zetten. Het kan zijn dat deze vrouwen al parttime werken en daarom niet minder zouden willen werken. Maar omdat zij de man op dezemanier weinig ruimte geven tot het volgen van een carrière en het stichten van een gezin, kan niet gesproken worden van echte gelijkheid. De man kan dit overigens ook niet over hebben vozijn vrouw. Maar over emancipatie kan naar mijn idee eerder worden gesproken wanneer zowel man als vrouw wel bereid zijn minder te werken, maar niet te stoppen met werken. Ze geven dan beiden niet hun carrière op, maar geven elkaar wel evenveel kansen. Wenselijke gelijkheid in carrièremogelijkheden: Antwoord op de vrouw of vrouwen met een belangrijke positie (die zij vriin25/28=89,3% van de vrouwen antwoordt ja op deworden geboden als aan mannen en net als mannen een gezin moeten kunnen stichten. 1 Vrouw antwoordt ook ja op de vraag, omdat mannenverklaring waarom vrouwen zwangerschapsverlof komen opnemen, is in feite dezelfde verklarinde eerste, namelijk dat man en vrouw gelijke kansen moeten worden geboden met betrecombinatie van werk en gezin. 2 Vrouwen vinden dat een vrouw met een belangrijke positie geen zwangerschapsverlof kunnen opnemen, omdat zij niet lang afwezig kan zijn. Zij moet keuzes maken. Als de vrouw kinderen wil moet zij haar positie opgeven: dHet eerst antwoord is het meest geëmancipeerde antwoord. De man wordt in dit antwoord gelijkgesteld aan de vrouw, wat emancipatie inhoudt. Het grootste gedeelte van de vrouwen heeft dugeëmancipeerde ideeën met betrekking tot de mogevolgen. Zij moeten daarvoor gelijke mogelijkheden krijgen. Dit betekent niet dat er extra beschermende maatregelen zijn voor vrouwen, want mannen kunnen immers ook ouderschapsverlof opnemen (zoals 1 vrouw specifiek al als reden noemde). Het beeld van de positie van de vrouw dat hieruit naar voren komt is dat de vrouw altijd zwangerschapsverlof moet kunnen opnemen, ongeacht haar positie. Dit is een groot verschil met de ideeën van vlak na de Tweede Feministische Golf, toen dit vraagstuk nog niet aan de orde was. Er waren nog geen beschermende maatregelen voor vrouwendie bijvoorbeeld het combineren van een gezin met betaalde arbeid mogelijk maakten. Er waren bijvoorbeeld nog weinig mogelijkheden tot parttime werk. Er was ook nog geen wet die het vrouwen mogelijk maakten (betaalde) zwangerschapsverlof op te nemen. Antwoordt op de vraag of vrouwen omdat zij zwanger zijn of binnenkort kinderen willen bij een sollicitatie mogen worden afgewezen: 6binnenkort niet zal zijn. 18/26=69,2% van de vrouwen vindt dasollicitatieprocedure is. 1 vrouw is het eens met zzijn, zou hij kiezen voor de eerste optie. 1 vrouw vindt dat een vrovereen met de verklaring van de andere 6 vrouwen die vinden dat een vrouw bij de sollicitatie magworden afgewezen. Zij zal door het krijge

14

bovendien dan veel geld aan kwijt zijn, nog voor ze iets aan de arbeider hebben kunnen verdienen. Het tweede antwoord is meer geëmancipeerd omdat het zich richt op volledige gelijkheid tussen man en vrouw. Man en vrouw krijgen in deze optie gelijke kansen. Het blijkt dus dat 23,1% van de vrouwen

t r

ootste gedeelte van de vrouwen vindt dat er nog verbeteringen mogelijk zijn in de arrièremogelijkheden van de vrouw. Op de vraag welke verbeteringen er zouden moeten komen

oord geven. Van de vrouwen die daar wel ideeën over at kan

elijker te

gelijke behandeling van sollicitatie - stimuleren/eisen dat werkgevers flexibeler worden, b.v. t.o.v. werktijden of

he studies ouwen benoemen in hoge functies waarvan de overheid

Man en

- 6.2. et

het economische argument belangrijker vindt dan emancipatie. Overigens kan de man ook binnenkorafwezig zijn vanwege ouderschapsverlof, maar omdat dit in de praktijk minder voorkomt en vaak vooeen kortere periode zal dit minder geld kosten. Volgens de wet valt dit economisch argument dus weg, omdat de werkgever dan zowel een man als vrouw naar de kinderwens moet kunnen vragen, of juist niet. Verbeteringen van de positie van de vrouw: 24/28=85,7% van de vrouwen vindt dat er verbetering mogelijk is in de positie van vrouwen. 4/28=14,3% Van de vrouwen vindt dat vrouwen al een gelijke positie als mannen hebben. Het grckonden een aantal vrouwen daarna geen antwhebben vinden de meeste dat de overheid vrouwen meer moet stimuleren om te gaan werken. Ddoor zowel het werken voor vrouwen makkelijker te maken als bepaalde beroepen aantrekkmaken. De belangrijkste maatregelen die de overheid moet nemen om de positie van de vrouw te verbeteren:

- goedkopere/gratis en kwalitatief betere kinderopvang aanbieden - het stimuleren van gelijke beloning - regels op stellen voor

verlofmogelijkheden - het stimuleren van vrouwen in mannenberoepen door b.v. technisc

vrouwvriendelijker te maken Meer vrde persoon kan benoemen

- Het stimuleren van de acceptatie van parttime werkende mannen vrouw zelf:

- door een eerlijke verdeling van taken in huis samen goed te regelen vrouwen moeten zelf meer gaan werken

H beeld van mannen van de positie van de vrouw Demografische gegevens: De gem geënquêteerde is 27 jaar en d ou e Tweede Feministische Golf dus meegemaakt, een antal zelfs de periode voor. De gemiddelde leeftijd is iets te hoog voor de doelgroep, toch vallen veel

nog thuis (tenzij de man begin 20 was toen 22 mannen samenwonend/getrouwd, waarvan er 17 kinderen hebben.

de mannen in de enquête voorkomen.

22/17=36,6 uur r werken 10 mannen parttime: 10/22=45,5% van de getrouwde/samenwonende mannen.

een kinderen, dus 7/10=70% van deze mannen heeft kinderen. 68,5/22=25,84 uur

iddelde leeftijd van de deelnemende mannen is 45,2 jaar. De jongste e dste 60 jaar. De meeste mannen hebben d

amannen in de doelgroep. Meestal wonen de kinderen danhij kinderen kreeg). Er zijnHet gemiddeld aantal kinderen in totaal is: 42/24=1,75 Gemiddeld aantal kinderen van samenwonende/getrouwde mannen: 42/22=1,91 Gemiddeld aantal kinderen van mannen met kinderen: 42/17=2,47 De 17 vrouwen met kinderen hebben gemiddeld meer kinderen dan de 17 mannen met kinderen. De gemiddeldes liggen wel heel dicht bij elkaar. Wel hebben de mannen gemiddeld meer kinderen in totaal, maar dat kan komen omdat er maar 2 alleenstaanNet als bij de vrouwen is het gemiddeld aantal kinderen redelijk hoog. Het aantal werkuren: Gemiddeld werken de getrouwde/samenwonende mannen: 782/22=35,54 uur Gemiddeld werken getrouwde/samenwonende mannen zonder kinderen: 160/5=32 uur Gemiddeld werken getrouwde/samenwonende mannen met kinderen: 6EDaarvan hebben er 3 gGemiddeld werkt de vrouw van de mannen die samenwonend/getrouwd zijn: 5

15

Gemiddeld werkt de vrouw van de mannen met kinderen: 375/17=22,06 uur Gemiddeld werkt de vrouw van de man zonder kinderen: 193,5/5=38,7 uur Er werken 14 vrouwen parttime en 2 vrouwen niet: 16/22=72,3% van de vrouwen. Al deze vrouwen hebben kinderen. De mannen werken gemiddeld meer dan 10 uur meer dan de vrouwen, maar zij hebben gemiddeld ook

eer uur werken, dan de door de mannen een hoger

erken, gemiddeld krijgen. Het aantal uur dat de vrouwen van de geënquêteerde

ijke

inderen werken 35,2 uur. Ook dat is meer dan de getrouwde/samenwonende mannen. Dat kan komen

n

e

vrouw aan het huishouden/de kinderen: 354/21=16,86 uur emiddeld besteedt de vrouw met kinderen aan het huishouden/ de kinderen: 329/16=20,56 uur

er tijd aan het huishouden besteden wanneer hij kinderen krijgt, net zoan en zorg

a het krijgen van . Toch zegt de

en. den

el

net geen fulltime baan. Opvallend is dat de mannen met kinderen gemiddeld mmannen zonder kinderen. Dit is een gevolg van dat kinderen duur zijn, waaraantal uren moeten werken om rond te kunnen komen. Vrouwen gaan juist minder w15 uur minder, wanneer zij kinderenmannen met kinderen werken is iets hoger dan van de geënquêteerde vrouwen, namelijk 22 uur i.p.v. 20 uur, maar toch nog flink lager dan het aantal werkuren van hun man. Dit kan ook een reden zijn waarom mannen meer gaan werken wanneer zij kinderen krijgen. Ook kan het een gevolg zijn van dat mannen, wanneer zij nog geen kinderen hebben, een dagdeel vrij nemen om het huishouden te kunnen doen. Wanneer zij kinderen krijgen gaat de vrouw minder werken. Zij zal dan ook meer huishoudeltaken overnemen. Daarom hoeft de man geen dagdeel meer vrij te nemen om het huishouden te doen. Er is dus wel een algemene tendens te zien dat bij het krijgen van kinderen de man meer gaat werken en de vrouw minder gaat werken. Zij neemt de zorg op zich. Daarvoor is er sprake van gelijkheid in het aantal werkuren. Getrouwde/samenwonende mannen zonder kinderen werken 32 uur, terwijl de vrouwen daarvan zelfs meer werken. De geënquêteerde samenwonende/getrouwde vrouwen zonder kdoordat 1 man 20 uur werkt. Omdat er maar 5 mannen zijn die wel samenwonend/getrouwd zijn, maargeen kinderen hebben, haalt dit het gemiddelde flink naar beneden. Het gemiddeld aantal werkuren van deze mannen is daarom geen goed bruikbaar cijfer. Toch zou je kunnen zeggen dat het aantal urevan vrouwen zonder kinderen ongeveer gelijk is aan dat van mannen. Aan de hand hiervan zou je kunnen stellen dat de vrouw zonder kinderen gelijk is aan de man. Zij is grotendeels geëmancipeerd. Wanneer de vrouw kinderen krijgt gaat men over in het rollenpatroon van eerder in de 19e en 20e eeuw. De vrouw gaat minder neemt de zorg voor het kind grotendeels op zich en gaat minder werkenen neemt daarmee ook grotendeels de zorg voor het huishouden op zich. Het verschil met de 19e en 20e eeuw is dat de vrouw wel minstens 2,5 dag in de week werken. Het zou kunnen dat de man ook een aantal uur vrij maakt voor de zorg van het kind (er werken immers 10 van de 22 geënquêteerde mannen parttime), maar toch blijven zij meer werken dan de vrouw). Of dit klopt kan onder andergecontroleerd worden door het aantal uur dat de man en vrouw aan het huishouden besteden met elkaar te vergelijken. Het huishouden: Gemiddeld besteedt de man met kinderen aan het huishouden/de kinderen: 158/16=9,88 uur Gemiddeld besteedt de man aan het huishouden/de kinderen: 197/21=9,39 uur Gemiddeld besteedt deGDe man gaat mind ls in de vorige alinea al gezegd is. De vrouw gaat volgens de man maar 4 uur extra aan het huishoudevoor de kinderen besteden, terwijl zij wel meer als 10 uur minder gaat werken nkinderen. Kennelijk krijgt de vrouw dus meer vrije tijd na het krijgen van kinderenvrouw dat zij juist ongeveer 10 uur extra aan het huishouden en zorg voor de kinderen gaat bestedEn terwijl de mannen met kinderen zeggen dat hun vrouwen maar ongeveer 21 uur aan het huishoubesteden, zegt de vrouw dat zij maar liefst 34 uur aan het huishouden en de kinderen besteedt, terwijl haar man maar 7 uur tijd hieraan kwijt is. Zowel man als vrouw schatten hun aandeel in het huishouden en de zorg voor de kinderen waarschijnlijk hoger in dan in werkelijkheid en het aandevan hun partner te laag. Wel zeggen beide dat de vrouw meer in het huishouden doet, zowel zonder alsmet kinderen. Wanneer men kinderen heeft neemt het verschil in het aantal uren toe. De strekking uit de vorige alinea klopt dus. Totale belasting werk + huishouden: De man is volgens hem in totaal gemiddeld belast: 44,93 uur De man met kinderen is volgens hem in totaal gemiddeld belast: 46,48 uur

16

De vrouw is volgens hem in totaal gemiddeld belast: 42,7 uur De vrouw met kinderen is volgens hem in totaal gemiddeld belast: 42,62 uur

waarbij de vrouw meer werkt dan de man. Al deze vrouwen de vrouw in totaal zwaarder belast dan

n, waarbij 56,3% van de 150 uur zwaarder

waarbij de vrouw een el

n n

k dat zijn rouw dan ook niet fulltime zal werken.

ze voorwaarde bereid om minder te gaan werken. Zijn vrouw

f minder te gaan werken.

vrouwen bereid is om te stoppen met werken en

zoek maar onder een beperkt aantal

m minder

werkuren

chten. Wel zijn mannen eerder ereid om te stoppen met werken, wanneer zijn vrouw aanduidend meer ambitieuzer is en meer kan

Er zijn 3 huishoudens in deze enquêtehebben geen kinderen. Bij 9/21=42,9% van de huishoudens is de man. Dat is minder dan bij de huishoudens van de geënquêteerde vrouwevrouwen zwaarder belast is dan de man. De geënquêteerde mannen zijn in totaal belast. Dat is in tegenstrijd met het beeld van de vrouw van de vrouwen zelf, bijna even groot aantal uur is belast. Dat is weer een gevolg van dat zowel man als vrouw hun aandein het huishouden en de zorg voor de kinderen waarschijnlijk te hoog inschatten en dat van de partner te laag. Van de mannen vindt 12/21=57,1% de verdeling van de huishoudelijke taken eerlijk, ondanksdat de man volgens hen in totaal vaak zwaarder is belast. Een groter percentage vrouwen dan mannevindt de verdeling eerlijk. Dat komt vooral omdat de vrouw meer tijd aan het huishouden besteedt dade man. De vrouw is tevreden, omdat daar tegenover staat dat de man meer werkt. Bovendien werkt de vrouw ook en doet de man ook iets in het huishouden. Zij zal daarover dus geen onvrede voelen. De meeste mannen vinden de verdeling niet eerlijk omdat de vrouw meer in het huishouden doet. Enkelen van hen zullen misschien een schuldgevoel of iets gelijkend ontwikkelen omdat zij minder tijd in het huishouden steken. Maar eigenlijk wordt de oneerlijkheid opgeheven doordat de man in vrijwel alle huishoudens meer werkt dan de vrouw. De verdeling is dan niet eerlijk, maar wel evenredig. Dat de vrouw meer in het huishouden doet heeft wel weer te maken met het westerse rolpatroon waarbij de man (meer)werkt en de vrouw voor het huishouden en de kinderen zorgt. Maar 4 mannen zeggen dat de verdeling eerlijk is omdat de taken gewoon eerlijk verdeeld. Toch is maar in 1 geval de verdeling echt eerlijk, al is niet controleerbaar of dit ook werkelijk zo is. Zij hebben geen kinderen en bestedenelk even veel uur aan het huishouden en werken een zelfde aantal uur. Ook hier blijkt dus dat de verdeling vrijwel nooit geheel gelijk is wanneer men kinderen heeft. In slechts 3 gevallen is het huishouden evenredig verdeeld. Dat aantal is gelijk aan dat bij de geënquêteerde vrouwen. Of er sprake is van emancipatie bij de verdeling is moeilijk vast te stellen vanwege de onduidelijke cijfers. Maar omdat er sprake is van verschillende rolpatronen, in plaats van gelijke kan er niet worden gesproken van volledige emancipatie wanneer je kijkt naar de verdeling van het huishouden. Gelijkheid in carrièremogelijkheden: 4/22=18,2% van de mannen is bereid om te stoppen met werk en huisman te worden indien zijn vrouween carrière wilt of meer verdient. 8/22= 36,4% wil wel minder gaan werken, maar stelt daar een voorwaarde tegenover, namelijv7/22= 31,8% van de mannen is zonder dekan dan dus fulltime werken. Net als dat 18,2% bereid is om te stoppen met werken, is 18,2% niet bereid om te stoppen met werken oUit de enquêtes voor mannen komt een zelfde beeld naar voren als uit de enquêtes voor vrouwen. Opvallend is dat 0,6% meer mannen dan huisvrouw/man te worden wanneer de man /vrouw een carrière wilt of meer verdient, terwijl er meer huisvrouwen zijn dan huismannen. Vrouwen hechten kennelijk iets meer waarde aan hun werk dan mannen. Met zekerheid is dit niet te zeggen, omdat het onderpersonen is gehouden en het verschil erg klein is. Man en vrouw hebben wel overeen dat een grootdeel niet wil stoppen met werken. Ook zijn meer vrouwen dan mannen geheel niet bereid ote werken wanneer de man/vrouw een carrière wil. Dat kan komen doordat de vrouwen gemiddeld minder uren werken dan de mannen en daarom niet bereid zijn het aantal uur nog verder te verminderen. Van de mannen en vrouwen die wel bereid zijn tot het verminderen van het aantal werkuren en niet willen stoppen met werken stellen meer mannen dan vrouwen de voorwaarde daar tegenover dat de partner ook niet fulltime werkt. Kortom: wanneer dus zowel man als vrouw werken vinden mannen gelijkheid in het aantal belangrijker dan vrouwen. Het maakt hen daarbij niet uit wie ambitieuzer is of meer verdient. Vrouwen hechten daar minder waarde aan, omdat zij wel bereid zijn het aantal werkuren te verminderen zodat haar partner zich fulltime op zijn carrière kan rib

17

verdienen. Vrouwen hechten meer waarde aan hun werk en willen minder snel geheel stoppen met werken. Wenselijke gelijkheid in carrièremogelijkheden: Antwoord op de vrouw of vrouwen met een belangrijke positie (die zij vrijwillig hebben gekozen, b.vin de politiek) zwangerschapsverlof mogen opnemen: Maar liefs

.

t 19/23=82,6% van de mannen vindt dat vrouwen gelijke kansen moeten krijgen als mannen n naast hun carrière een gezin moeten kunnen stichten.

iet zomaar lang afwezig kan zijn.

uwen om zowel een carrière te kunnen hebben

eerde ideeën hierover.

/24=4,2% zegt dat afwijzing mag worden toegestaan omdat b.v. ook de internationale politiek een rol

llicitatie spelen.

e htoffer worden van deze discriminatie bij

mt zal bij de sollicitatieprocedure. Het is ook verboden om naar

uwen vindt dat de positie van de vrouw in de huidige maatschappij goed is. rouwen ervaren dus zelf wel ongelijkheid, maar mannen zien geen ongelijkheden in de positie van

dat er nog verbeteringen mogelijk waren, wezen gelijke

ning van

en zij

uleren/eisen van gelijke beloning - meer mogelijkheden om ouderschapsverlof te nemen

es gesteld

de functies benut worden, de overheid kan daar mee

e4/23= 17,4% van de mannen vindt dat vrouwen nAl eerder is gezegd dat het eerste antwoord het meest geëmancipeerd is. Mannen hebben dus erg geëmancipeerde ideeën over de mogelijkheden van vrodan een gezin te kunnen stichten. Toch antwoordt een groter percentage vrouwen dan mannen ja op deze vraag, maar beide geslachten hebben erg geëmancip Antwoordt op de vraag of vrouwen omdat zij zwanger zijn of binnenkort kinderen willen bij een sollicitatie mogen worden afgewezen: 8/23= 34,8% van de mannen vindt dat een ondernemer geen vrouw hoeft aan te nemen met een zeer grote kinderwens of een vrouw die zwanger is. 1kan spelen. Wat hiermee wordt bedoeld is onduidelijk, omdat er altijd andere belangen (zoals de competentheid van de vrouw) bij een so14/24= 58,3% van de mannen vindt dat niet kan worden toegestaan, omdat er dan sprake is van discriminatie bij de sollicitatieprocedure. Bijna 12% meer vrouwen dan mannen vindt het economische argument belangrijker dan emancipatie. Het is logisch dat een groter percentage kiest voor de economie wanneer hij moet kiezen tussen deconomie en emancipatie, zij zullen immers nooit het slaceen sollicitatie. Tenzij zij ouderschapsverlof willen opnemen, maar omdat dit vrij weinig voorkode kinderwens van mannen geen rol spelende kinderwens te vragen. Verbeteringen van de positie van de vrouw: 14/23= 60,9% van de mannen vindt dat er verbetering mogelijk is in de positie van de vrouw. 9/23=39,1% van de mannen vindt dat vrouwen al een gelijke positie als mannen hebben. 25% meer mannen dan vroVvrouwen en zichzelf. De mannen die vonden ongeveer dezelfde mogelijke verbeteringen aan als vrouwen. Mannen gaven meer aandacht aanbeloning dan vrouwen, vier mannen vonden dat de belangrijkste verbetering is dat de belomannen en vrouwen meer gelijk moet worden, tegen maar een vrouw. Vrouwen hadden wel meer verschillende ideeën over hoe de positie van de vrouw verbeterd kon worden. Misschien zijn zij zelf ooit met een achterstand van vrouwen op mannen op een bepaald vlak geconfronteerd en kwamdaardoor op een andere mogelijke verbetering dan bekendere mogelijke verbeteringen, zoals betere kinderopvang. De belangrijkste maatregelen die de overheid moet nemen om de positie van de vrouw te verbeteren:

- het stimuleren/eisen dat werkgevers flexibeler worden, b.v. t.o.v. werktijden en thuiswerk - goedkopere/gratis en kwalitatief betere kinderopvang aanbieden - het stim

- meer aandacht te geven aan het rollenpatroon, zodat hier kritisch naar gekeken wordt en misschien kan veranderen. De overheid kan de aandacht hierover opeisen met b.v. campagn

- Onderwijs en opvoeding waarin de emancipatie aan de orde wordt- Vrouwelijke capaciteiten moeten in bepaal

beginnen

18

Ma n-

Deelvra

n e vrouw zelf: door een eerlijke verdeling van taken in huis samen goed te regelen

- minder calvinisme

gen Wat is het beeld dat vrouwen van zichzelf hebben in de huidige maatschappij?

en van zichzelf is dat zij zwaarder belast zijn dan mannen. Dat is vooral het geval wan e r in het huishouden dan man n minder. In kinderloze huishoudens is er vaak een gelijke erdeling van het aantal werkuren en het aantal uren dat men aan het huishouden besteedt, tussen man

anneer de vrouw kinderen krijgt kiest zij ervoor om de zorg voor de kinderen op zich te neemt zij ook

aan ime

m de

et als

en te

neer zij geen

dus vooral een verlichting, voor mannen en verzwaring. Meer mannen dan vrouwen vinden de verdeling van het huishouden oneerlijk. De

uishouden doet.

e

ij

e

Het beeld van vrouwne r de vrouwen kinderen hebben. Vrouwen met kinderen doen veel meene , maar werken ook aanzienlijk

ven vrouw. Wnemen. Ze blijft wel werken, ongeveer een halve werkweek. Omdat zij meer thuis is meer huishoudelijke taken dan haar man op zich. De man gaat meer werken, vanwege de extra kosten van kinderen. De verdeling van de huishoudelijke taken is zo oneerlijk, maar wel relatief eerlijk, omdat de man meer werkt. Daarom zijn de meeste vrouwen tevreden over de verdeling van het huishouden. Desondanks is de vrouw volgens haar maar liefst 8,3 uur gemiddeld meer belast dan haar man. Van de huishoudelijke taken neemt de vrouw vooral de taken op die als vrouwelijk worden gezien. Ook houdt ze zich meer bezig met het verzorgen van de kinderen dan met het vermaken vanze. Meer vrouwen dan mannen vinden hun werk erg belangrijk en zouden hun werk niet willen opgeven wanneer de partner een carrière wilt of meer verdient. Ze zijn wel bereid om minder te gwerken. Minder vrouwen dan mannen stellen daarbij de voorwaarde dat de partner ook niet fulltwerkt. Vrouwen streven dus minder naar een volledig gelijke verdeling van het aantal werkuren en daarmee het huishouden. Elke partner moet kunnen werken, waarbij de vrouw wel snel bereid is ozorg en het huishouden op zich te nemen zodat haar man fulltime kan werken. Vrouwen vinden de combinatie van werk en gezin erg belangrijk, belangrijker dan mannen en vinden dat vrouwen nmannen een gezin moeten stichten naast hun werk en daarom zwangerschapsverlof mogen opnemen, ongeacht hun werkfunctie. Zij zouden dat discriminatie vinden Maar een klein percentage vrouwen vindt dat een vrouw met een belangrijke positie niet zomaar lang afwezig kan zijn, ook omdat veel vrouwen zich bewust zijn van de rechten van werknemers, zoals ouderschapsverlof voor de vader. Vrouwen vinden het ook veelal discriminerend wanneer een zwangere vrouw of een vrouw die dat binnenkort zal zijn om deze reden wordt afgewezen bij een sollicitatie. Zij snappen het economische nadeel voor de ondernemer hiervan, maar de meerderheid van de vrouwen vindt emancipatie belangrijker. Meer mannen dan vrouwen vinden het economisch oordeel belangrijk. 85% van de vrouwen vindt dat er verbetering mogelijk is in haar positie in de maatschappij en haar carrièremogelijkheden. De overheid moet leidend zijn in het emancipatieproces en het makkelijker aantrekkelijker maken voor vrouwen om te werken, door zelf goede en goedkope kinderopvang aanbieden en werkgevers tot b.v. flexibilisering te stimuleren. Wat is het beeld dat mannen van vrouwen hebben in de huidige maatschappij? Mannen zien zichzelf, net als vrouwen, als zwaarder belast dan het ander geslacht. Wankinderen hebben is de man minder, of gelijk belast als de vrouw. Maar wanneer er kinderen komen gaat de vrouw minder werken. Deze extra uren vult zij niet volledig met huishoudelijk werken en zorg voor de kinderen. Voor vrouwen is het krijgen van kindereneoneerlijkheid is volgens de mannen vooral een gevolg van dat de vrouw meer in het hMaar omdat de mannen meer werken, is de situatie juist relatief oneerlijk voor hen. De mannen nemen zowel vrouwelijke taken voor hun rekening als neutrale taken. De verzorging van de kinderen doen zeven graag als het vermaken van de kinderen. Vrouwen doen dus wel veel vrouwelijke taken, maar vrouwen weinig mannelijke taken. De man hecht minder aan zijn werk dan de vrouw en hecht meer waarde aan gelijkheid. Zowel man als vrouw, moeten ongeacht hun ambitie, kunnen werken, waarbniet een van de twee partners meer werkt. In de praktijk komt dit weinig voor, misschien omdat parttime werkende mannen minder voorkomt dan parttime werkende vrouwen. Het is dus minder gebruikelijk en een zelfde aantal werkuren zal niet snel worden bereikt. Net als vrouwen, vinden mannen het erg belangrijk dat de vrouw een goede carrière en een gezin kunnen hebben. Geen enkelman heeft het over het ouderschapsverlof, zij zijn zich dus minder bewust dan vrouwen van dit recht.

19

Ook zij hechten dus veel waarde aan gelijkheid op dit gebied, al is dat iets minder dan vrouwen. Meer mannen dan vrouwen vinden de economie belangrijker dan het huishouden. Zij begrijpen de kostvan een werknemer die vrij snel na aantreden met zwangerschapsverlof gaat. Dat dit discriminerenvinden zij minder belangrijk dan vrouwen. Zij hebben hier dus minder geëmancipeerde ideeën ovedan vrouwen. Ook vinden meer mannen dan vrouwen vinden dat de vrouw geëmancipeerd is in de huidige maatschappij en dat zij al gelijke carrièremogelijkheden heeft als mannen. Wanneer er toch verbeteringen mogelijk zijn moet de overheid, net zoals vrouwen vonden, leidend zijn in het emancipatieproces.

en d is r

20

Conclusie

e conclusie bestaat uit de beantwoording van de hoofdvraag. Hoe de positie is en was geeft de erandering weer in de positie van de vrouw tussen de periode vlak voor de Eerste Feministische Golf n nu. Dit kan het beste worden beantwoord aan de hand van de continuïteit en discontinuïteit in de ositie van de vrouw.

oe is en was de positie van de vrouw in 19e en 20e eeuw in de Nederlandse maatschappij en

se ideaal moeten vrouwen uit het openbare leven verdwijnen en haar leven oornamelijk thuis doorbrengen. Al eerder was te zien dat vrouwen deze levensbestemming hadden,

en dat de man in verleiding komt. Zedelijkheid was

e en

n

jd aan het el van

e vrouwen doen in het huishouden blijven hetzelfde. Mannen zijn wel andere, meer vrouwelijke, taken in het huishouden voor hun rekening gaan nemen (zie discontinuïteit)

nog steeds voornamelijk in handen van de vrouw. De

-

-

behoeftes van

Dis t

- rekening nemen zijn uitgebreid met taken die

- de arbeidsparticipatie van vrouwen, met name van getrouwde vrouwen met kinderen is n aanzienlijk gestegen, omdat vrijwel alle getrouwde

ken. eit ten opzichte van arbeidstijden en mogelijkheden

tot parttime werk

Dvep

Hwaarom hebben vrouwen deze positie? De reden waarom vrouwen deze positie in de maatschappij hebben is dat het Victoriaanse en Verlichtingsideaal uit de 17e en 18e eeuw nog steeds een rol spelen in de huidige maatschappij. Volgens het Victoriaanvmaar het Victoriaanse ideaal was een versterkte vorm van dat ideaal voor vrouwen. Ze moet zich zozedelijk mogelijk gedragen om te voorkomnamelijk erg belangrijk. Thuis moest zij zich wijden aan het moederschap. Dit idee komt uit dVerlichting en werd toegepast in de Victoriaanse tijd. De voornaamste taak van de vrouw is zorgvoor haar kinderen, zodat deze op konden groeien tot rationele burgers. Zorg voor het huishouden hoorde ook bij de zorg voor de kinderen. De feministen van de Eerste Feministische Golf hebben kleine veranderingen aangebracht in de positie van de vrouw, die te lezen zijn onder ‘discontinuïteit ide positie van de vrouw’. Ook andere groeperingen en factoren hebben een rol gespeeld in veranderingen in de positie van de vrouw. Deze factoren komen in de deelvragen terug. Het Victoriaanse ideaal blijft echter duidelijk overheersend. Nog steeds verzorgen vrouwen bijvoorbeeldmeer dan mannen. Continuïteit in de positie van de vrouw:

- het huishouden blijft de voornaamste taak van de vrouw. De vrouw besteedt meer tihuishouden dan de man, net zoals vlak voor de Eerste Feministische Golf. Het aandemannen in het huishouden en de zorg voor de kinderen is wel gestegen (zie discontinuïteit)

- De taken di

- De verzorging van de kinderen ismoeder moet voor haar kinderen zorgen en er voor haar kinderen zijn De arbeidsparticipatie in arbeidsjaren van de vrouw is minder dan de man. De arbeidsparticipatie van vrouwen, met name van getrouwde vrouwen met kinderen, is wel gestegen (zie discontinuïteit) Vrouwen zijn nog steeds ondervertegenwoordigd in hoge functies en de politiek.

- De ‘vrouwenberoepen’ en ‘mannenberoepen’ bestaan nog steeds en zijn nog steeds gedomineerd door het oorspronkelijke geslacht

- De seksuele behoeftes van mannen zijn nog steeds belangrijker dan de seksuelevrouwen. Zo zijn er veel prostituees, terwijl er bijna geen pooiers zijn.

con inuïteit in de positie van de vrouw: - mannen zijn in deze periode meer tijd in het huishouden gaan besteden

de taken die mannen in het huishouden voor huneerst als vrouwelijk werden gezien en nu vaak nog steeds omdat vrouwen ze nog steeds hoofdzakelijk voor hun rekening nemen

gestegen. Ook is het parttime werkevrouwen met kinderen parttime werken

- er zijn arbeidsbeschermende maatregelen voor vrouwen gekozen. Daarmee worden voornamelijk de voorzieningen bedoeld die het mogelijk maken voor vrouwen om te werDaaronder vallen kinderopvang, flexibilit

21

- vrouwen hebben de keuze in beroepen. Eerst konden zij vrijwel uitsluitend vrouwenberokiezen, zoals verzorgende beroepen. Ook werkten vrouwen in de fabriek, maar dit was meuit financiële noodzaak dan uit vrije keuz

epen er

e en ook daar deden alle vrouwen hetzelfde werk. f een

- woordigd in het hoger onderwijs en op de universiteit

t -

rdt

Vrouwen kunnen nu ook ‘mannelijke beroepen’ kiezen, zoals technische beroepen, oander beroep dat niet verzorgend van aard is of specifiek als mannelijk wordt gezien. er is een stijging te zien in het opleidingsniveau van vrouwen: vrouwen zijn tegenwoordig zelfs oververtegen

- vrouwen hebben door de komst van de anticonceptiepil en de abortuslegalisatie zelfbeschikkingsrecht over hun lichaam. Ze kunnen zelf bepalen of ze kinderen krijgen of nievrouwen hebben een vrije keuze over hun levensstijl: het wordt getolereerd dat die anders is dan trouwen, kinderen krijgen en voor het gezin zorgen. Ongetrouwd of kinderloos zijn wobijvoorbeeld geaccepteerd

22

Bronnenlijst

Een aantal boeken heb ik bij meerdere hoofdstukken gebruikt. Daarom zal alleen bij het hoofdstuk warbij ik het boek het eerst heb gebruikt aanvullende informatie genoemd worden. Daarna zal ik alleen de titel noemen, omdat ook al eerder is verteld waarom het boek wel of geen nuttige informatie bevatte. De boeken met een * voor de titel komen van het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging. Oriëntatie Idee onderwerp http://uuprod.zappwerk.nl/index.cfm/site/Werkstuksite/pageid/9C73F196-E081-2E3C-9059737F49B04A5A/objecttype/mark.apps.uutmx.contentobjects.werkstuksubject/objectid/DBC2C652-E081-2E3C-90E34A75D22D6F16/index.cfm, geraadpleegd op o.a. 23-05-2006 Een werkstuksite van de Universiteit Utrecht. Op deze site staan allerlei mogelijke onderwerpen voor een (profiel)werkstuk. Het idee om mijn profielwerkstuk over de positie van de vrouw te houden heb ik van deze website. De website gaf mij enkele voorbeelden over welke deelonderwerpen ik mijn profielwerkstuk zou kunnen houden. In bijlage 1 is de beschrijving van het onderwerp te vinden. www.iiav.nl (geraadpleegd op 23-06-2006) Verschillende onderdelen van deze site heb ik gebruikt om me te oriënteren. Ik heb gekeken wat er bij dit instituut te vinden is. Door dat te bekijken kan ik nagaan in hoe verre dit instituut nuttig is voor mijn werkstuk. Ook gaf het instituut mij ideeën over welke deelonderwerpen ik mijn profielwerkstuk zou kunnen houden. Later heb ik ook veel afbeeldingen van de website van het IIAV gehaald. *Titel: ‘Vrouwenbeweging: tussen macht en emancipatie’ Auteur: verschillende artikelen uit tijdschriften en boeken, die in dit boek zijn verzameld door een redactie waarvan de namen onbekend zijn Uitgave van: documentatie- en informatiecentrum van Horstink Amersfoort afdeling Mens en maatschappij Plaats van uitgave: Amersfoort Jaar van uitgave: 1982 Een boek van het IIAV dat ik alleen even heb doorgenomen ter oriëntatie. Het boek bestaat uit allerlei feministisch getinte artikelen uit verschillende tijdschriften, boeken en kranten. Misschien zal het boek voor de presentatie van het profielwerkstuk nuttig zijn. Titel: ‘De vrouw beslist’ Ondertitel: ‘De Tweede Feministische Golf in Nederland’ Auteur: Vilan van de Loo Uitgave van: Inmerc B.V. in samenwerking met het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging (IIAV) Plaats van uitgave: Wormer Jaar van uitgave: 2005 Een boek dat ik al gedeeltelijk had gelezen ter oriëntatie. Het boek bevat uitgebreide informatie over de Tweede Feministische Golf. De verschillende stromingen worden besproken, de aanleiding daartoe en ook de gevolgen van de golf voor diverse groeperingen in de samenleving. De auteur is een uitgesproken feminist en laat duidelijk blijken dat zij de achterstand van vrouwen in de samenleving zeer onrechtvaardig vindt en dat ze de vrouw nu ook niet volledig geëmancipeerd acht. Maar omdat ze haar mening alleen in de eerste en laatste alinea’s van hoofdstukken laat blijken is de informatie daartussen objectief te noemen. Bovendien wordt er op veel websites over emancipatie aandacht besteedt aan het boek, waarbij men het boek als een goede bron aanduidt. De informatie is uitgebreid en alles is bovendien goed onderzoeksmateriaal omdat de schrijfster vooral primaire bronnen heeft gebruikt, zoals de oorspronkelijke tekst van Joke Kool-Smits ‘Het onbehagen van de vrouw’. De hoofdstromen van de Eerste Feministische Golf worden niet besproken maar er staat wel veel aanvullende informatie in het boek die het beeld van de maatschappij rond de Eerste Feministische Golf en de positie van de vrouw daarin compleet maakte. Op dezelfde manier heb ik gebruik gemaakt

23

van het boek voor informatie over de Tweede Feministische Golf. Omdat de informatie niet chronologisch was opgebouwd was de hoofdlijn van de golf in het boek moeilijk te vinden. Maar er stond wel veel aanvullende informatie in het boek die het beeld compleet maakten. Voorkant www.iiav.nl/nl/databases/beeld/index.html, geraadpleegd op 14 november 2006 Afbeeldingen die ik onder het onderwerp ‘rolgedrag’ heb gevonden. Affiches van het Davidsfonds-Infodok Leuven. De tekenaar is Rik Dewulf. Het jaar van herkomst is onbekend. Ik zocht vrij algemene afbeeldingen die bijvoorbeeld de verandering in de positie van de vrouw lieten zien of algemene rolpatronen. Omdat ik voor het eerste onderwerp geen goede afbeeldingen kon vinden heb ik onder het tweede onderwerp gezocht en deze afbeeldingen gevonden. Hoofdstuk 1 De positie van de vrouw in de 19e eeuw, deelvraag: Hoe was de positie van de vrouw in de maatschappij vlak voor de Eerste Feministische Golf? Titel: ‘Feminisme’ In de serie: ‘Politiek Veelstromenland’ Auteur: Anneke Ribberink Uitgave van: Stichting Burgerschapskunde: Nederlands Centrum voor Politiek Vorming Plaats van uitgave: Leiden Jaar van uitgave: 1987 Boekje over de geschiedenis van het Feminisme in Nederland. Een dun boekje, maar dit was voordelig omdat daardoor duidelijk de hoofdlijnen van het feminisme te zien waren. Er werd wel diep ingegaan op verschillende feministische groeperingen. Maar omdat dit vrij overzichtelijk was opgesteld kon ik goed vergelijken welke feministische groeperingen erg belangrijk waren in de golven en welke niet. Omdat het boekje de geschiedenis van het feminisme van vlak voor de Eerste Feministische Golf tot halverwege jaren ’80 beschrijft, heb ik het boekje bij meerdere hoofdstukken gebruikt. Het boek is geschreven door een onafhankelijk onderzoeksinstituut en de informatie is naar mijn idee betrouwbaar. Er kwamen ook geen beweringen in het boekje voor die duidelijk in strijd waren met wat in andere boeken werd beweerd. *Titel: Alexandra Kollontai’ Ondertitel: ‘Vrouwenemancipatie, seksualiteit en moraal in de Russische revolutie’ Auteur: Bruno Wanrooij Onderzoek afgerond in: juni 1975 Onderzoek voor het vak: Economisch-sociale geschiedenis Een boek dat ik heb gebruikt om te kijken of er een duidelijke invloed van de (aanloop tot) de Russische Revolutie op de ideeën van feministen in Nederland was. Het boek bevat helaas geen goed bruikbare informatie. Daarom heb ik het boek niet voor het onderzoek kunnen gebruiken. Titel:‘Vrouwen in opstand’ Ondertitel: ‘De internationale suffragettebeweging’ Oorspronkelijke titel: ‘Suffragettes International’ Auteur: Trevor Lloyd Vertaald uit het Engels door: J.F. Kliphuis Uitgeverij: A.W. Sijthoff Plaats van uitgave: Leiden Jaar van uitgave: 1970 Een boekje dat ik alleen bij hoofdstuk 1 heb gebruikt om uit te kunnen zoeken wat de suffragettebeweging in feite inhoudt. Het is een vrij oud boek met vrij weinig nuttige informatie. Er werd vooral ingegaan op de ludieke acties van de suffragettes in Engeland. Het boekje bevat veel simpele tekeningen en weinig tekst. Omdat het boek zo oud was vond ik de informatie niet erg betrouwbaar. De informatie kan verouderd zijn en men kan ondertussen meer goede informatie over die tijd hebben opgeschreven, in andere boeken. Titel: ‘Naar Eva’s beeld’

24

Ondertitel: ‘De geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur’ Auteurs: Fia Dieteren, Els Koek en Antoinette Visser Uitgeverij: Uniepers B.V., in opdracht van Elsevier Boeken B.V. Plaats van uitgave: Amsterdam Jaar van uitgave: 1987 Het boek ‘Naar Eva’s beeld’ heeft mijn begeleider mv. Kors mij gegeven om informatie uit te kunnen halen. Het is een boek dat erg veel informatie bevat. Het boek gaat over het beeld van de vrouw in de maatschappij van 3000 v. Chr. tot na de Tweede Feministische Golf. Met name voor het onderzoeken van de positie van de vrouw in de 18e eeuw heb ik veel aan dit boek gehad. Ook over de Eerste Feministische Golf stond veel informatie in het boek die ik nergens anders kon vinden. Kort en volledig werd uitgelegd hoe bijvoorbeeld de maatschappij in de 18e eeuw eruit zag. Over eerder periodes was de informatie uitgebreider dan in andere boeken, maar over de Tweede Feministische Golf, waar veel vrij uitgebreide boeken over bestaan, stond er relatief weinig informatie in dit boekje. Maar omdat de informatie andere boeken aanvulde heb ik het boek voor vrijwel het hele onderzoek gebruikt. De informatie is betrouwbaar. In andere boeken heb ik ook verwijzingen naar het boek gevonden en het boek is vervaardigd in opdracht van een belangeloos instituut. Elsevier heeft geen duidelijke belangen bij de feiten onjuist weergeven. www.nypl.org/research/chss/victoria/images/full/ps_cps_cd7_097.jpg geraadpleegd op 11 september 2006-09 Op deze website heb ik een afbeelding van het boek ‘A vindication of the right of women’ (‘En pleidooi voor de rechten van de vrouw’) van Mary Wollstonecraft gevonden. De afbeelding zal de echte omslag van het boek zijn, omdat ik ook bij andere websites dezelfde afbeelding heb gevonden. Op deze site was de afbeelding echter het duidelijkst te zien. Titel: ‘Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw’ Onder redactie van: Hettie Pott-Buter en Kea Tijdens Uitgeverij: Amsterdam University Press Plaats van uitgave: Amsterdam Jaar van uitgave: 1998 Een boek over de verschillende beroepen die vrouwen in de 20e eeuw hadden en hun ervaringen daarbij. Het boek bevatte veel feitelijke informatie die erg nuttig was. Er stond veel informatie over de bevolking van het CBS in. Dit kwam mij goed uit, omdat ik zelf niet de website van het Centraal Bureau voor Statistiek kon openen. Ook waren er in andere boeken veel aannames, zoals grote beloningsverschillen tussen mannen en vrouwen die vlak na de Eerste Feministische Golf zouden bestaan, waarvan in het boek voorbeelden of andere (betrouwbare) feiten werden gegeven. Het meest heb ik gebruik gemaakt van de eerste twee hoofdstukken in het boek. In andere boeken werd de Nationale Tentoonstelling Vrouwenarbeid wel genoemd, maar er werd niet veel op ingegaan, alleen in ‘De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland’. In dit boek werd verder op de tentoonstelling ingegaan, die toch van groot belang is geweest in de Eerste Feministische Golf. Het tweede hoofdstuk bevat statistieken over de bevolking, zoals het gemiddeld aantal kinderen. Omdat er overal voetnoten in de bronnen staan en de statistieken van het CBS komen is de informatie in het boek betrouwbaar naar mijn idee. De auteurs zijn werkzaam op het Universiteit van Amsterdam en zijn daarom deskundig. Bovendien zullen zij ook toegang hebben tot betrouwbare bronnen, wat weer resulteert in betrouwbare informatie. http://nl.wikipedia.org/wiki/Algemeen_kiesrecht, geraadpleegd op 11 september 2006 Op deze website heb ik opgezocht in welk jaar precies het algemeen kiesrecht voor mannen werd ingevoerd. Hoofdstuk 2 De Eerste Feministische Golf, deelvraag: Hoe is de Eerste Feministische Golf ontstaan? ‘Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland’ ‘Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw’

25

‘De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland’ Titel: ‘Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking’ Ondertitel: ‘Vrouwengeschiedenis in de twintigste eeuw in Nederland en de VS’ Auteurs: Henriette Gieles Colenbrander, Renne Schreuder Uitgave van: Katholiek Pedagogisch Centrum Plaats van uitgave: ’s Hertogenbosch Jaar van uitgave: 1989 Een boekje dat ongeveer net zoals ‘Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland’ is opgebouwd. Ik heb in dit boek ook veel informatie over de Eerste Feministische Golf in Amerika kunnen vinden en de mate waarin deze van invloed is geweest op de golf in Nederland. Er werd een goed overzicht gegeven van de feministische bewegingen in de Eerste Feministische Golf. Over de invloed van de Tweede Feministische Golf in Amerika heb ik weinig nuttige informatie in het boekje kunnen vinden. Ook stond er ook veel uitgebreide informatie in waar soms maar kleine gedeeltes van nuttig waren. Het boek was van een katholieke uitgeverij, maar het boek was juist geschreven om de nadruk te leggen op de onrechtvaardigheid die vrouwen zijn aangegaan en verdere strijd om gelijkstelling tussen man en vrouw aan te moedigen. Van een katholieke uitgeverij kan worden verwacht dat zij een conservatief boek uitbrengen waarin de positie van de vrouw in het verleden als de juiste positie wordt aangeduid. Dat vond ik erg opvallend. Het boek was vrij betrouwbaar, omdat er geen beweringen in het boek voorkwamen die duidelijk in strijd waren met beweringen in andere boeken. Maar de auteurs beweerden ook dingen over bijvoorbeeld achterliggende gedachtes van een beweging die niet goed gecontroleerd kunnen worden. Bovendien is het niet objectief dat ze zo duidelijk de onrechtvaardigheid die vrouwen werd aangedaan wilden benadrukken. Dat het onrechtvaardig was dat de vrouw werd achtergesteld aan de man zal vrijwel iedereen vinden. Maar de schrijfsters lieten ook hun mening doorblijken in hun beweringen. Dit zal waarschijnlijk gedaan zijn om de boodschap van het voorlichtingsboekje goed over te brengen. De informatie was niet geheel objectief, maar het voordeel hiervan was wel dat het een nieuwe kijk op een bepaalde kwestie geeft. http://histoforum.digischool.nl/images/Arbeid4.jpg, geraadpleegd op 22 september 2006 De spotprent van Albert Hahn op de arbeidsbeschermende maatregelen was in dit boek te vinden. De afbeelding stond al in het boek ‘Naar Eva’s beeld’, maar heb ik op internet gezocht zodat het onderzoek eventueel meerdere keren te printen is, omdat ik geen afbeeldingen hoef te kopiëren en plakken. www.iisg.nl/bwsa/bios/hahn.html, geraadpleegd op 22 september 2006 Aanvullende informatie over de spotprent heb ik gevonden op de website van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Op deze website was een biografie van Albert Hahn te lezen met daarin aanvullende informatie over de spotprent die ik had gevonden. Een deel van deze informatie stond ook al in het boek ‘Naar Eva’s beeld’, maar in de biografie was de informatie uitgebreider. www.iiav.nl/nl/databases/dossiers/1898/rondleiding/rond.html, geraadpleegd op 17 september 2006 www.iiav.nl/nl/databases/collecties/index.html, geraadpleegd op 17 september 2006 Een dossier van het IIAV over de Nationale Tentoonstelling Vrouwenarbeid. Het dossier bestaat onder andere uit een rondleiding over de tentoonstelling door middel van foto’s en een plattegrond. Toen ik op de website van het IIAV zocht naar afbeeldingen over de tentoonstelling kwam ik bij deze afbeeldingen terecht. www.kinderbescherming.nl/fbi/flexpage/flexpage.asp?id=35, geraadpleegd op 19 september 2006 In ‘Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking’ werd gesproken over de Kinderwetten van 1901. Toen ik specifieker informatie hierover zocht kwam ik op deze website terecht. Het is een officiële website van de overheid over de rechten van het kind. De informatie is deskundig en betrouwbaar, omdat natuurlijk niemand duidelijker informatie over rechten van burgers kan geven dan de wetgevende macht zelf.

26

www.parlement.com/9291000/modulesf/glqf14fo, geraadpleegd op 20 september 2006 Toen ik het jaar zocht waarin het nieuwe kabinet die het algemeen kiesrecht invoerde aanving, kwam ik op deze website terecht. De website is een site van de overheid over de geschiedenis en werking van de Eerste en Tweede Kamer. www.iiav.nl/icons/databases/schatten/dorp/dorp_logo-kiesrecht.jpg, geraadpleegd op 22 september 2006 www.wereldorientatie.net/Industrie/Stemrecht.jpg, geraadpleegd op 20 september 2006 www.driftig.com/vrouwenstrijd/kiesrecht5.gif, geraadpleegd op 22 september 2006 www.anno.nl/sites/anno/contents/i000950/algemeen-kiesrecht.jpg, geraadpleegd op 20 september 2006 Ik zocht op internet naar afbeeldingen die de informatie over de Eerste Feministische Golf zouden aanvullen. Afbeelding twee en vier stonden al in gebruikte boeken en heb ik daarom op internet opgezicht. Ook stonden er in gebruikte boeken al soortgelijke afbeeldingen van de Nederlandse Bond voor Vrouwenkiesrecht en een spotprent over de onthouding van Amerikaanse vrouwen. Doordat ik al wist welke afbeeldingen ik zocht kon ik gericht zoeken en kwam ik bij deze afbeeldingen terecht. Ook kon ik zo controleren of de affiches en spotprenten uit de periode van de Eerste Feministische Golf komen. Hoofdstuk 3 De positie van de vrouw na de Eerste Feministische Golf, deelvraag: In welke opzichten is de positie van de vrouw na de Eerste Feministische veranderd en in welke opzichten is deze gelijk gebleven ten opzichte van de positie van de vrouw voor de Eerste Feministische Golf en op welke manier zijn de veranderingen teweeggebracht? ‘Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking’ ‘Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw’ Titel: ‘Vrouwendomein’ Ondertitel: ‘Woongeschiedenis van vrouwen in Nederland’ In de serie: ‘Tipje van de Sluier’ Samengesteld door: Maria Grever en Zonneke Matthee Teksten zijn vereenvoudigd door: Thea Beckman Uitgeverij: Uitgeverij SuA Amsterdam Plaats van uitgave: Amsterdam Jaar van uitgave: 1986 Dit boek had ik al voor een eerder werkstuk van geschiedenis gebruikt. Dat werkstuk ging over de verschillende manieren van wonen in Nederland in verschillende tijdperken aan de hand van zich opvolgende generaties vrouwen (kind, moeder, oma, overgrootmoeder enzovoort). Het boek bleek voor dit werkstuk weinig bruikbaar omdat het vooral over de inrichting van huizen ging. Ik heb maar een klein gedeelte kunnen parafraseren uit het boek. De informatie uit het boek die ik heb gebruikt is betrouwbaar, omdat de feiten controleerbaar waren, onder andere door afbeeldingen waarop bijvoorbeeld een vrouwenhuis te zien was. *Titel: ‘Vrouwen in de twintigste eeuw’ Ondertitel: ‘De positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929-1969’ Onder redactie van: Maria Grever, Carla Wijers Uitgave van: Vereniging van Docenten in Geschiedenis Plaats van uitgave: IJsselstein Jaar van uitgave: 1988 Examenkatern in 1988. Het onderwerp van het boek was onderwerp voor het eindexamen in dat jaar. De informatie is betrouwbaar, omdat de overheid het boek anders niet zal goedkeuren als informatie voor de toets over het onderwerp. Ik heb het boek vooral gebruikt voor informatie over de jaren ’50. Het onderwerp werd in het boek uitgebreid besproken en de schrijver gaf bovendien een nieuwe blik

27

op de jaren ’50. Deze vernieuwde blik waarin de jaren ’50 werden beschreven als een periode van vooruitgang in plaats van stilstand gaven mij een goed beeld van hoe de Tweede Feministische Golf kon ontstaan. De informatie over Nederland heb ik daarom veel gebruikt. De informatie over Amerika heb ik nagenoeg niet gebruikt. De maatschappij in Amerika in de periode tussen de twee golven in is vrijwel niet interessant voor Nederland. De maatschappij ontwikkelde zich daar totaal anders en de oorzaken voor de Tweede Feministische Golf in Amerika waren anders dan die in Nederland. Daarom heb ik ook weinig informatie over Amerika in verdere hoofdstukken opgezocht. Hoofdstuk 4 De Tweede Wereldoorlog ‘Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969’ ‘De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland’ http://railwaymuseum.ab.ca/gallery/photos/rosie_riveter.jpg.projectinsomnia.com/colleen/Rosie/ rosieagedsm.jpg, geraadpleegd op 23 oktober 2006 In ‘Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking’ stond informatie over het symbool ‘Rosie, the riveter’. Toen ik voorbeelden van vrouwen die zich gedroegen zoals Rosie the Riveter zocht kwam ik op deze website terecht. Het is een website van een museum met een afbeelding van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog in Amerika die aan treinen werken. http://z.about.com/d/womenshistory/1/0/c/5/rosie1.jpg, geraadpleegd op 23 oktober 2006 Het affiche met de leus ‘We can do it!’ had ik al meerdere malen gezien. Er waren veel websites waarop het affiche te zien was. Op deze website was de afbeelding het duidelijkst te zien. Hoofdstuk 5 De positie van de vrouw na de Tweede Wereldoorlog tot einde jaren ’60, deelvraag: Hoe was de positie van de vrouw in de maatschappij in de jaren ’50, voor de Tweede Feministische Golf? ‘De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland’ ‘Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika, 1929-1969’ Titel: ‘De ideale vrouw in Nederland, ook haar ideaal? Ondertitel: ‘Nederland 1945- 1960, een onderzoek naar de beeldvorming van vrouwen in Nederland na de oorlog, ontwikkelingen en veranderingen, en de ideeën van vrouwen zelf Auteur: Marjolijn van Kesteren Onderzoek afgerond in: mei 1987 Onderzoek voor de studie: Geschiedenis Dit onderzoek heb ik eigenlijk alleen voor H4 gebruikt. Het onderzoek gaf een duidelijk beeld van het leven van vrouwen in de jaren ’50. De auteur heeft onderzoek naar hun leven gedaan met behulp van andere literatuurbronnen en interviews met vrouwen die in de jaren ’50 op het punt stonden om te trouwen of kinderen te krijgen. Dit gaf mij een goed algemeen beeld van de jaren ’50 en vulde andere bronnen aan. Andere bronnen gaven een overeenkomstig beeld van de jaren ’50, het verschil was dat dit onderzoek zich specifiek op vrouwen richtte. Omdat er geen tegenstrijdige feiten in het boek voor kwamen ga ik er vanuit dat het onderzoek betrouwbaar is om te gebruiken voor ander onderzoek. Het onderzoek is weliswaar geschreven door een student, maar het is goed beoordeeld door de begeleider. Ik heb grote delen van het onderzoek voor mijn werkstuk gebruikt. Omdat ik slechts een aantal delen van bladzijdes als informatie gebruikte, kan niet worden gezegd dat ik het onderzoek letterlijk heb overgenomen. http://vrouwentijdschriften.nl/expo/moeder-05-groot.html, geraadpleegd op 10 november 2006 De online tentoonstelling ‘Van zeep tot soap: continuïteit en verandering in geïllustreerde vrouwentijdschriften’. Deze tentoonstelling was in 2004 in het Persmuseum in Amsterdam te zien.

28

Een aantal afbeeldingen uit oude en nieuwe vrouwentijdschriften die op de tentoonstelling te zien zijn, zijn online gezet. Het artikel had ik al voor het schrijven van hoofdstuk 5 gelezen en leek me geschikt om de opvoedingidealen in de jaren ’50 verder te verduidelijken. Tijdschrift Titel: ‘Van zeep tot soap’ Ondertitel: ‘Continuïteit en verandering in geïllustreerde vrouwentijdschriften’ Uitgave van: Stichting het Nederlands Persmuseum Plaats van uitgave: Amsterdam Jaar van uitgave: 2004 Tijdschrift van de tentoonstelling met dezelfde titel die in 2004 in het Persmuseum in Amsterdam te zien was. Ik zag het tijdschrift in het IIAV liggen en heb het toen op de website van het Persmuseum besteld. Het tijdschrift bleek ik uiteindelijk niet veel te kunnen gebruiken voor mijn onderzoek. Maar voor de presentatie van het onderzoek zal het tijdschrift, bijvoorbeeld door de afbeeldingen, waarschijnlijk nuttiger zijn. De bron is deskundig en heeft geen belangen om de geschiedenis van vrouwentijdschriften onjuist weer te geven. Daarom acht ik de informatie uit het tijdschrift betrouwbaar. Hoofdstuk 6 De Tweede Feministische Golf, deelvraag: Hoe is de Tweede Feministische Golf ontstaan? ‘Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking’ ‘De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland’ ‘Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika 1929- 1969’ ‘Feminisme: in de serie Politiek Veelstromenland’ ‘Naar Eva’s beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur’ www.davincilife.com/monalisa.html, geraadpleegd op 12 november 2006 Een afbeelding van Mona Lisa zoals die ook op de omslag van ‘The Feminine Mistique te zien’ is, dan alleen omringd door een ronde wasmachinedeurtje. www.cnn.com/STYLE/9902/09/costume.designer/link.pleasantville.jpg&imgrefurl, geraadpleegd op 12 november 2006 Afbeelding van de ideale Amerikaanse huisvrouw in de jaren ’60. Ook in Nederland was dit de ideale huisvrouw. De afbeelding komt uit de film ‘Pleasantville’, over een Amerikaanse voorstad in de jaren ’50 waarin er niks buiten het stadje bestaat. Alles is in de film ordelijk en netjes. Toen ik dacht aan een voorbeeld van ‘de gelukkige huisvrouw’ moest ik aan deze film denken, waarin de huisvrouwen heel gelukkig zijn, maar ook een vrijer en moderner leven ontdekken dat hen beter bevalt. *Titel: ‘Amerikaanse toestanden? Een onderzoek naar de invloed van de Tweede Feministische Golf in Amerika op MVM en Opzij’ Auteur: Margreet Zoutewelle Onderzoeksperiode: november 1993- maar 1994 Onderzoek voor: de cursus ‘Amerikaanse Culturele Invloed in Nederland’ aan de Universiteit Utrecht Omdat ik dacht dat net als de Eerste Feministische Golf, de Tweede Feministische Golf ook zou zijn overgewaaid uit de VS had ik dit boek bij het IIAV gehaald. Later kwam ik erachter dat er wel Amerikaanse invloed was op de Tweede Feministische Golf in Nederland, maar op een andere manier dan in de Eerste Feministische Golf. Ik heb het gedeelte over de Tweede Feministische Golf in Amerika dan ook bijna niet gebruikt voor mijn onderzoek. Het boek bleek wel nuttig te zijn voor informatie over bijvoorbeeld MVM, die net zoals in ‘De vrouw beslist: de Tweede Feministische Golf in Nederland’ erg uitgebreid was. In dit boek werd echter weer de nadruk gelegd op andere punten

29

rondom de organisatie. Haar interview met een oud-lid van MVM gaf mij bijvoorbeeld een beter inzicht in de ideologie van Man-Vrouw Maatschappij. Omdat de feiten overeen kwamen met feiten uit andere boeken schat ik dat de informatie betrouwbaar is. Het onderzoek is gedaan door een derdejaars student die erg gedreven is. Dat blijkt wel uit de extra cursussen die ze volgt. Zij zal dus hoogstwaarschijnlijk wel zorgvuldig werken. De meeste bronnen heeft ze bovendien gekregen van haar begeleidend docent aan de universiteit. De bronnen zullen dus redelijk betrouwbaar zijn. www.verhalenvanvroeger.nl/herinnering/248, geraadpleegd op 14 november 2006 www.iiav.nl/nl/databases/beeld/index.html, geraadpleegd op 14 november 2006 Affiche van de actie ‘Op de vrouw af’ van MVM en Opzij. Het affiche was ik al eerder tegen gekomen in onder andere ‘Feminisme, in de serie Politiek Veelstromenland’. Op internet kon ik het affiche bij de bovenste site vinden. Bij de onderste website vond ik een foto waarop men met het affiche ‘op de vrouw af’ ging. www.iiav.nl/icons/databases/affiche_info.jpg, geraadpleegd op 14 november 2006 Een afbeelding van het logo van Dolle Mina. Het logo ben ik in meerdere boeken tegengekomen. Omdat het logo goed de ideologie van Dolle Mina aantoont heb ik voor deze afbeelding gekozen. www.rosadoc.be/site/nieuw/kantklaar/spotop/smit.htm, geraadpleegd op 22 november 2006 Ik zocht extra informatie op internet over de actie ‘Den Uyl het is tijd, voor een emancipatiebeleid. Deze Belgische website had ik al eerder bezocht. Het is een soortgelijk instituut als het IIAV. Rosa is namelijk een Documentatiecentrum en Archief voor Gelijke Kansen, Feminisme en Vrouwenstudies. Rosa krijgt subsidie van de overheid en zal dus een deskundige informatieverzamelaar zijn (anders zou het instituut immers geen subsidie krijgen). Net als het IIAV documenteert Rosa ook informatie over buitenlandse feministes, zoals Joke Kool-Smit. In haar biografie vond ik meer informatie over de Emancipatiecomissie. H7 De positie van de vrouw na de Tweede Wereldoorlog, deelvraag: In welke opzichten is de positie van de vrouw na de Eerste Feministische veranderd en in welke opzichten is deze gelijk gebleven ten opzichte van de positie van de vrouw voor de Tweede Feministische Golf en op welke manier zijn deze veranderingen tot stand gebracht? ‘Vrouwen, leven en werk in de twintigste eeuw’ ‘Vrouwen in beweging: van kiesrecht naar roldoorbreking’ www.scp.nl/english/publications/summaries/9037702384.html, geraadpleegd op 22 november 2006 Voor een Engels werkstuk over emancipatie heb ik een rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau van de website van het SCP gehaald. In de inleiding was deze uitspraak te lezen. De uitspraak viel mij op, omdat hij zeer gewaagd was en heb ik gebruikt in de inleiding van dit hoofdstuk. Algemeen www.huishoudplaza.nl/topic.asp?TOPIC_ID=3676&FORUM_ID=12&CAT_ID=5&Topic_Title=Is+het+huishouden+bij+u+eerlijk+verdeeld%3F&Forum_Title=Enquetewww.ouders.nl/cgiin/TMMforum/NFshowpost.cgi?sinds=30&template=3&actueel=1&usrkey=32585972201624903968&archief=0&thread=102762&forumsel=26&forum=26&post=1618529Fora waarop ik een voorloper van de eigenlijke enquête op 1 september online heb gezet. Er werd weinig op de enquête gereageerd en er bleken veel verbeteringen mogelijk. Vanwege het geringe aantal reacties heb ik de enquête later niet meer op de fora gezet. Ook op het forum van Libelle had ik de enquête geplaatst, maar helaas werd de enquête van dat forum verwijderd.

30

Logboek

Datum Wat gedaan Aantal uur Totaal Woensdag 17 mei

Zoeken naar onderwerp 2 uur 2 uur

Maandag 18 mei

Boeken bekijken die ik uit de bibliotheek in Lisse en de bibliotheek op school heb gehaald, eerste opzet opgeschreven.

1 uur 3 uur

Dinsdag 18 mei 5e uur

Afspraak met mv. Kors om het onderwerp verder uit te diepen

45 minuten

3 uur en 45 minuten

Dinsdag 18 mei, vanaf 13.45

Boeken doorgelezen, informatie op internet bekeken (van het IIAV) hoofd- en deelvragen gemaakt, enquête gemaakt en opzet mogelijk andere onderzoeken gemaakt + bronnenlijst

5 uur en 30 minuten

9 uur en 15 minuten

Donderdag 24 augustus 21.00

Artikelen verzameld van het tijdschrift ‘Lover’ van het IIAV. Dit heb ik gedaan op de website. De artikelen kunnen worden gebruikt om te kijken hoe de positie van de vrouw kan worden verbeterd.

30 minuten

9 uur en 45 minuten

Donderdag 31 augustus

Enquête voor mannen zo gemaakt dat ik hem kan uitdelen 40 minuten

10 uur en 25 minuten

Vrijdag 1 september

Gezocht naar boeken die ik kan lenen bij het IIAV: onder andere dagboeken. Ik heb weinig boeken gevonden, daarom ga ik aanstaande vrijdag het instituut bezoeken om te kijken of zij mij verder kunnen helpen. Hiervoor heb ik een mail gestuurd naar het IIAV met daarbij beschreven wat voor informatie ik precies zoek. Daarnaast heb ik een enquête voor de vrouw gemaakt. De enquêtes heb ik online gezet op enkele fora: die van het Huishoudplaza, de Libelle en ouders.nl. De exacte links staan in de bronnenlijst. De enquête is helaas van het Libelle-forum verwijderd.

3 uur en 50 minuten

13 uur en 25 minuten

Zaterdag 2 september

Status enquêtes bekeken op de fora en na adviezen heb ik de enquêtes verbeterd. Hier was ik vrij lang mee bezig, omdat het erg moeilijk is om een enquête te maken over een breed onderwerp. Ook heb ik de historische vaardigheden in de hoofd- en deelvragen verwerkt en een motivatie voor mijn keuze geschreven.

1 uur en 15 minuten

14 uur en 40 minuten

Woensdag 6 september

Maandag 11 september

In bibliotheek Lisse laatste boeken gehaald. Een planning gemaakt van in welk hoofdstuk wat komt en hoeveel tijd ik ongeveer aan dit hoofdstuk zal besteden. Bovendien heb ik gewerkt aan hoofdstuk 1 en voor een deel aan hoofdstuk 2.

3 uur en 40 minuten

26 uur

1e uur

Afspraak met mv. Kors voor het bespreken van de hoofd- en deelvragen en de enquêtes.

30 minuten

15 uur

Woensdag 6 september

Verbetering enquêtes

1 uur 16 uur

Vrijdag 8 september

Vandaag heb ik het IIAV in Amsterdam bezocht. Het was in feite een bibliotheek, met alleen maar boeken over vrouwen. Er waren boeken in verschillende talen. Ik ben vooral erg lang bezig geweest met het zoeken naar boeken. Het was erg moeilijk om de boeken die ik kon gebruiken tussen de boeken te vinden. Daarnaast had ik een lange reistijd.

6 uur (incl. 2,5 uur reistijd.

22 uur

Zondag 10 september

Zoeken naar informatie op de sites die ik bij het bezoek van het IIAV heb gevonden.

20 minuten

22 uur en 20 minuten

31

Dinsdag 12 september

Verder werken aan hoofdstuk 2 2 uur en 15 minuten

28 uur en 15 minuten

Vrijdag 15 september

Uitprinten enquêtes 45 minuten

29 uur

Zondag 17 september

Verder werken aan hoofdstuk 2. Ik heb een gedeelte verbeterd, omdat ik nu eerst alle informatie uitgebreid heb doorgenomen

3 uur en 15 minuten

32 uur en 15 minuten

Maandag 18 september

Verder werken aan paragraaf 2.2. 30 minuten

32 uur en 45 minuten

Dinsdag 19 september

Verder werken aan hoofdstuk 2 1 uur en 15 minuten

34 uur

Woensdag 20 september

Werken aan paragraaf 2.4 1 uur en 30 minuten

35,5 uur

Vrijdag 22 september

Lezen van alle informatie voor hoofdstuk 3 + enquêtes uitdelen aan de buren + hoofdstuk 3 bijna afgemaakt. Ook heb ik veel tijd besteed aan de opmaak van afbeeldingen.

5,5 uur 41 uur

Zaterdag 23 september

Hoofdstuk 3 afgemaakt + begonnen met het lezen van de informatie tot aan de Tweede Feministische Golf.

3,5 uur 44,5 uur

Maandag 25 september

Verder lezen informatie 2 uur 46,5 uur

Zondag 8 oktober

Verwerken informatie enquêtes begonnen

1,5 uur 48 uur

Zaterdag 14 oktober

Cijfers gezocht om eigen cijfers mee te vergelijken 15 minuten

48 uur en 15 minuten

Maandag 16 oktober

Gewerkt aan verwerking enquêtes in Excel. 2 uur en 45 minuten

51 uur

Dinsdag 17 oktober

Afspraak met mv. Kors waarin de vorderingen van het werkstuk besproken zijn

30 minuten

51 uur en 30 minuten

Dinsdag 17 oktober

Gewerkt aan verwerking enquêtes in Excel en het tijdschrift ‘Van zeep tot soap: continuïteit en verandering in de geïllustreerde vrouwentijdschriften’ besteld.

1 uur en 45 minuten

52 uur en 15 minuten

Maandag 23 oktober

H3 afgemaakt (de crisisjaren) + H4 geschreven + H5 paragraaf 1 en 2. Ook heb ik bij alle voorgaande hoofdstukken de deelvragen beantwoord. Voor H5 heb ik ook wat informatie doorgelezen.

5 uur en 45 minuten

58 uur

Vrijdag 10 november

Zoeken naar afbeelding voor voorkant, H5 afgemaakt. Begonnen met het lezen van de informatie over de Tweede Feministische Golf

4,5 uur 62,5 uur

Zaterdag 11 november

Lezen van informatie over de Tweede Feministische Golf 3 uur 65,5 uur

Zondag 12 november

Gewerkt aan hoofdstuk 6. Ik. ben gekomen tot paragraaf 6.2. 4,5 uur 70 uur

Maandag 13 november

Gewerkt aan 6.3. Bovendien heb ik afbeeldingen gezocht en eerdere delen verbeterd.

4 uur 74 uur

Zaterdag 18 november

Gewerkt aan H6 1 uur en 45 minuten

75 uur en 45 minuten

Dinsdag 21 november

Gewerkt aan H6 1 uur en 35

77 uur en 20 minuten

32

minuten Woensdag 22 november

H6 afgemaakt 3 uur en 20 minuten

80 uur en 40 minuten

Donderdag 23 november

Gewerkt aan inleiding, inhoudsopgave, bronnenlijst en voorwoord

1 uur en 15 minuten

81 uur en 55 minuten

Zondag 26 november

Gewerkt aan bronnenlijst. 1 uur 82 uur en 55 minuten

Maandag 27 november

Verder gewerkt aan bronnenlijst 2 uur en 50 minuten

85 uur en 45 minuten

Dinsdag 28 november

Bronnenlijst afgemaakt en de enquêtes verder verwerkt 2 uur 87 uur en 45 minuten

Woensdag 29 november

Gewerkt aan H8: de verwerking van de enquêtes van de vrouwen in Excel verder + schrijven H8

3 uur 90 uur en 45 minuten

Donderdag 30 november

Gewerkt aan H8: het verwerken van de enquêtes van mannen in Excel

1.25 92 uur en 10 minuten

Vrijdag 1 december

Gewerkt aan H8: het verder verwerken van de enquêtes van mannen in Excel + schrijven van het beeld van de positie van de vrouw van mannen

3 uur 95 uur en 10 minuten

Zaterdag 2 december

Gewerkt aan H8: het schrijven van het beeld van de positie van de vrouw van mannen

3 uur en 10 minuten

98 uur en 20 minuten

Dinsdag 5 december

Afspraak met mv. Kors. Het werkstuk tot nu toe laten zien. 40 minuten

99 uur

Woensdag 6 december

Hoofdstuk 8 afgemaakt + een aantal deelvragen beantwoordt + gecontroleerd op spellingsfouten + conclusie gemaakt

4 uur 103 uur

33

Bijlage 1: voorbeeld opzet profielwerkstuk volgens Universiteit Utrecht Vrouwen in de geschiedenis Tussen heilige en helleveeg Inmiddels weten we veel over de historische rol van de vrouw in de maatschappij. Lange tijd leek het of vrouwen geen geschiedenis hadden. Hun ervaringen, verhalen en hun verleden bleven buiten de grote historische werken. Vrouwengeschiedenis maakte daar een einde aan. Zij schreef over het verleden van vrouwen, ontdekte vergeten vrouwen en documenteerde hun bijdrage aan economie, politiek en cultuur. De maatschappelijke verschillen tussen vrouwen en mannen zijn van alle tijden. Zo waren mannen en vrouwen in de Middeleeuwen bepaald niet gelijk. Aan de ene kant zag men de vrouw als een wellustig schepsel, dat door haar ijdele praatjes en subtiele verleiding de man het hoofd op hol bracht zodat hij slechts aan één ding kon denken en zijn zielenheil verwaarloosde. Aan de andere kant was daar Maria, de moeder van Jezus, voorbeeld van alle mensen en het toonbeeld van deugd in een maatschappij waarin religie en geloof belangrijk waren. De waardering van de vrouw is ook wel eens samengevat als 'tussen heilige en helleveeg'. Vragen voor je werkstuk of spreekbeurt

• Welke vrouwen hebben een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis? Wat waren hun ideeën? Hoe reageerden anderen daarop?

• In hoeverre zijn de ideeën van mannen over vrouwen en vice versa reëel of generaliserend? Hoe ontstaan deze ideeën?

• Kies een aantal reclames uit waarin mannen en vrouwen een rol spelen. Wat voor functie hebben ze? Vind je ze vooruitstrevend, waarom wel of niet?

• Kies een boek uit het einde van de 19de eeuw, geschreven door een mannelijke auteur en met een vrouw als hoofdpersoon. Hoe wordt de vrouw uitgebeeld? Vergelijk dit met bijvoorbeeld de mannelijke hoofdpersoon uit een ander boek van dezelfde auteur of met de vrouwelijke hoofdpersoon van een vrouwelijke auteur uit die tijd.

Relevante literatuur

• Bot, P., Tussen verering en verachting: de rol van de vrouw in de middeleeuwse samenleving 500-1500, Kampen, Kok Agora, 1990, p. 44-53.

• Dieteren, F., e.a., Naar Eva's beeld: de geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur, Amsterdam, Elsevier, 1987, p. 72-91.

• Meyer, G.M. de, Min en onmin: mannen en vrouwen over hun omgang aan het einde van de vijftiende eeuw, Hilversum, Verloren, 1989, p. 15-71.

34

Bijlage 2: voorbeeld enquêtes man +vrouw De positie van de vrouw Enquête vrouw Hierbij vindt u een enquête over de positie van de vrouw in de huidige maatschappij. Een onderdeel van mijn profielwerkstuk geschiedenis is dat ik door middel van een enquête onderzoek hoe de positie van de vrouw tegenwoordig is. De vragen zijn onderverdeeld in categorieën. Wanneer u enkele categorieën niet volledig kunt invullen kunt u deze openlaten. Wanneer u de enquête invult, zou u deze dan in het postvakje van mevrouw Kors (42) willen doen? Bij voorbaat dank voor het invullen! Iris Bakker Algemeen Hoe oud bent u? ………………. Bent u samenwonend of getrouwd?

Zo ja -> ga door naar de volgende vraag Zo nee -> ga door naar de vragen bij wenselijkheid carrièremogelijkheden

Hoeveel kinderen heeft u? ………………. Hoeveel uur in de week werkt u gemiddeld (buitenshuis)? ……………………… Hoeveel uur in de week werkt uw man gemiddeld (buitenshuis)? ……………………… Hoeveel uur besteedt u gemiddeld per week aan het huishouden en zorg voor de kinderen? ……………………… Hoeveel uur denkt u dat uw man gemiddeld aan het huishouden besteedt? ……………………. Huishouden Welke taken in het huishouden neemt u regelmatig voor uw rekening (meerdere antwoorden mogelijk):

Schoonmaken De was doen Klusjes doen (dingen repareren, schilderen enzovoort) Koken De kinderen verzorgen (bijvoorbeeld klaarmaken voor school of klaarmaken om naar bed te

gaan, te eten geven) De kinderen vermaken Boodschappen Administratie bijhouden

Vindt u dat de huishoudelijke klussen bij u in huis eerlijk verdeeld zijn?

Ja, omdat………………………………………………………………………………... Nee, ik doe meer Nee, mijn man doet meer

z.o.z.

35

Gelijkheid in carrièremogelijkheden Bent u bereid minder te gaan werken of te stoppen met werken als uw man een carrière wil of als hij meer verdient?

Ja, ik ben bereid te stoppen met werken Ja, ik ben bereid om minder te werken, op voorwaarde dat mijn man ook niet fulltime werkt Ja, ik ben bereid om minder te werken, zodat mijn man fulltime kan werken Nee

Wenselijke gelijkheid in carrièremogelijkheden Mogen vrouwen met een belangrijke positie (die zij vrijwillig hebben gekozen) zwangerschapsverlof opnemen?

Ja, vrouwen moeten gelijke kansen worden geboden aan mannen en moeten daarbij net als mannen, een gezin kunnen stichten

Ja, omdat……………………………………………………………………………….…… Nee, omdat je niet lang afwezig kan zijn, mannen kunnen dat immers ook niet zijn. Als de

vrouw kinderen wil moet zij haar positie opgeven Nee, omdat ……………………………………………………………………………...

Zouden vrouwen omdat zij zwanger zijn of binnenkort kinderen willen bij een sollicitatie mogen worden afgewezen?

Ja, de baas hoeft geen werknemer aan te nemen als die er binnenkort niet zal zijn Ja, omdat ……………………………………………………………………………….. Nee, dat is discriminatie bij de sollicitatieprocedure Nee, omdat ……………………………………………………………………………...

Vindt u dat er verbeteringen mogelijk zijn in de carrièremogelijkheden van vrouwen?

Ja Nee, vrouwen hebben al gelijke carrièremogelijkheden als mannen

Zo ja, hoe kunnen man en vrouw hier aan bijdragen? Door…………………………………………………………………………………………

Suggesties

Heeft u nog andere opmerkingen? Nee Ja, namelijk …………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………….

36

De positie van de vrouw Enquête man Hierbij vindt u een enquête over de positie van de vrouw in de huidige maatschappij. Op dit moment zit ik in 6 vwo en dat betekent dat ik een profielwerkstuk moet maken. Een onderdeel van mijn profielwerkstuk geschiedenis is dat ik door middel van een enquête onderzoek hoe de positie van de vrouw tegenwoordig is. De enquêtes kunt u inleveren bij Karin Bakker. Bij voorbaat dank voor het invullen! Iris Bakker Algemeen Hoe oud bent u? ………………. Bent u samenwonend of getrouwd?

Ja -> ga door naar de volgende vraag Nee -> ga door naar de vragen bij wenselijkheid carrièremogelijkheden

Hoeveel kinderen heeft u? ………………. Hoeveel uur in de week werkt u gemiddeld (buitenshuis)? ………………. Hoeveel uur in de week werkt uw vrouw gemiddeld (buitenshuis)? ………………. Hoeveel uur besteedt u gemiddeld per week aan het huishouden en zorg voor de kinderen? ………………. Hoeveel uur denkt u dat uw vrouw gemiddeld aan het huishouden besteedt? ………………. Huishouden Welke taken in het huishouden neemt u regelmatig voor uw rekening (meerdere antwoorden mogelijk):

Schoonmaken De was doen Klusjes doen (dingen repareren, schilderen enzovoort) Koken De kinderen verzorgen (bijvoorbeeld klaarmaken voor school of klaar maken om naar bed te

gaan, te eten geven) De kinderen vermaken Boodschappen Administratie bijhouden

Vindt u dat de huishoudelijke klussen bij u in huis eerlijk verdeeld zijn?

Ja, omdat………………………………………………………………………………... Nee, mijn vrouw doet meer Nee, ik doe meer

z.o.z.

37

Gelijkheid in carrièremogelijkheden Bent u bereid minder te gaan werken of te stoppen met werken als uw vrouw een carrière wil of als zij meer verdient?

Ja, ik ben bereid te stoppen met werken Ja, ik ben bereid om minder te werken, op voorwaarde dat mijn vrouw ook niet fulltime werkt Ja, ik ben bereid om minder te werken, zodat mijn vrouw fulltime kan werken Nee

Wenselijke gelijkheid in carrièremogelijkheden Mogen vrouwen met een belangrijke positie (die zij vrijwillig hebben gekozen) zwangerschapsverlof opnemen?

Ja, vrouwen moeten gelijke kansen worden geboden aan mannen en moeten daarbij net als mannen, een gezin kunnen stichten

Ja, omdat………………………………………………………………………………... Nee, omdat je niet lang afwezig kan zijn, mannen kunnen dat immers ook niet zijn. Als de

vrouw kinderen wil moet zij haar positie opgeven Nee, omdat ……………………………………………………………………………...

Zouden vrouwen omdat zij zwanger zijn of binnenkort kinderen willen bij een sollicitatie mogen worden afgewezen?

Ja, de baas hoeft geen werknemer aan te nemen als die er binnenkort niet zal zijn Ja, omdat ……………………………………………………………………………….. Nee, dat is discriminatie bij de sollicitatieprocedure Nee, omdat ……………………………………………………………………………...

Vindt u dat er verbeteringen mogelijk zijn in de carrièremogelijkheden van vrouwen?

Ja Nee, vrouwen hebben al gelijke carrièremogelijkheden als mannen

Zo ja, hoe kunnen man en vrouw hier aan bijdragen? Door…………………………………………………………………………………………

Suggesties Heeft u nog andere opmerkingen?

Nee Ja, namelijk …………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………….

38

39

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

Enquêtes mannen uitgewerkt

Leeftijd + nummer1 34 2 29 3 44 4 61 5 48 6 45 7 52 8 38 9 28 10 50 11 59 12 50

13 39 14 28 15 47 16 48 17 52 18 60 19 27 20 52 21 55 22 43 23 50 24 46Gemiddelde leeftijd= 45,21 jaarEr zijn 22 mannen samenwonend of getrouwd. Er hebben 17 mannen kinderen.Aantal kinderen

2 0 2 2 3 3 3 2 0 3 / 20 0 2 3 2 3 0 2 / 2 2 3

Het gemiddeld aantal kinderen in totaal: 42/24=1,75Gemiddeld aantal kinderen van samenwonende/getrouwde mannen: 42/22=1,91Gemiddeld aantal kinderen van mannen met kinderen:42/17=2,47

Het aantal uur dat de man gemiddeld buitenshuis werken38 40 45 40 40 45 32 47 40 40 / 3020 30 25 30 40 30 30 40 / 30 30 40

Gemiddeld werken getrouwde/samenwonende mannen: 782/22=35, 54 uurGemiddeld werken getrouwde/samenwonende mannen zonder kinderen: 160/5=32 uurGemiddeld werken getrouwde/samenwonende mannen met kinderen: 622/17=36,6 uurEr werken 10 mannen parttime: 10/22=45,5% van de getrouwde/samenwonende mannen. Daarvan hebben er 3 geen kinderen, dus 7/10=70% van deze mannen heeft kinderen.

Het aantal uur dat de vrouw gemiddeld buitenshuis werkt 20 40 24 32 0 0 32 18 40 25 / 30

37.5 40 24 24 40 20 36 28 / 8 30 20Gemiddeld werkt de vrouw van de mannen die samenwonend/getrouwd zijn: 568,5/22=25,84 uurGemiddeld werkt de vrouw van de mannen met kinderen: 375/17=22,06 uurGemiddeld werkt de vrouw van de man zonder kinderen: 193,5/5=38,7 uurEr werken 14 vrouwen parttime en 2 vrouwen niet: 16/22=72,3% van de vrouwen.Al deze vrouwen hebben kinderen.

Het aantal uur dat de man besteedt aan het huishouden en zorg voor de kinderen:6 4 10 5 2 10 2 20 10 10 / 6

20 3 n.ingev. 15 10 10 2 15 / 8 15 14Gemiddeld besteedt de man aan het huishouden/de kinderen: 197/21=9,39 uurGemiddeld besteedt de man met kinderen aan het huishouden/de kinderen: 158/16=9,88 uur

Het aantal uur dat de vrouw besteedt aan het huishouden en zorg voor de kinderen:40 4 15 13 40 45 12 15 12 8 / 144 3 n.ingev. 21 5 15 2 12 / 15 20 40

Gemiddeld besteedt de vrouw aan het huishouden/de kinderen:354/21=16,86 uurGemiddeld besteedt de vrouw met kinderen aan het huishouden/ de kinderen:329/16=20,56 uur

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (1 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

De man is volgens hem in totaal gemiddeld belast: 44,93 uurDe man met kinderen is volgens hem in totaal gemiddeld belast: 46,48 uurDe vrouw is volgens hem in totaal gemiddeld belast: 42,7 uurDe vrouw met kinderen is volgens hem in totaal gemiddeld belast: 42,62 uur

Het aantal uur dat de man in totaal belast is volgens hemNummer:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1244 44 55 45 42 55 34 67 50 50 / 3613 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 2440 33 n.ingev. 45 50 40 32 55 / 38 45 50

Het aantal uren dat de vrouw in totaal belast is volgens de man60 44 39 45 40 45 44 33 52 33 / 44

41.5 43 n.ingev. 45 45 35 38 40 / 23 50 70

Het aantal uur dat de vrouw meer/minder in totaal belast is dan de man-16 0 -16 0 -2 -10 -10 -34 2 -17 / 81.5 -10n. ingev. 0 -5 5 6 -15 / -15 5 20

Tevredenheid over de verdelingnee ja nee ja ja nee nee ja nee ja / nee

ja ja n.ingev. ja ja ja ja nee / nee nee ja

Er zijn 3 huishoudens in deze enquête waarbij de vrouw meer werkt dan de man. Al deze vrouwen hebben geen kinderen. Bij 9/21=42,9% van de huishoudens is de vrouw in totaalzwaarder belast dan de man. De man is in totaal 150 uur zwaarder belast. Dat is meer dan dat de vrouw volgens haar in totaal is belast. Van de mannen vindt 12/21=57,1% de verdeling eerlijk. Dit ondanks dat de man in totaal vaak zwaarder is belast. Een groter percentage vrouwen dan mannen vindt de verdeling eerlijk. De meeste mannen vinden de verdeling niet eerlijk omdatde vrouw meer in het huishouden doet. Maar in feite wordt deze oneerlijkheid opgehevendoordat de man in vrijwel alle huishoudens meer werkt dan de vrouw. Maar 4 mannen zeggen dat de verdeling eerlijk is. Toch is maar in 1 geval de verdeling echt eerlijk. Zij hebben geen kinderenen besteden elk evenveel aan het huishouden en werken evenveel. In 3 gevallen is het huishoudenevenredig verdeeld. Dat is evenveel als bij de geënquêteerde vrouwen.

Vindt het eerlijk:1Nee, mijn vrouw doet meer 2Ja we zijn vreden omdat het eerlijk verdeeld is3Nee, mijn vrouw doet meer4Ja, mijn vrouw is meer thuis en kan dus meer doen5Ja, mijn vrouw werkt niet6Nee, mijn vrouw doet meer7Nee, mijn vrouw doet meer

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (2 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

8Ja, mijn vrouw is meer thuis en kan dus meer doen9Nee, mijn vrouw doet meer

10Ja we zijn beide tevreden, de verdeling is eerlijk12Nee, mijn vrouw doet meer13Ja, ik ben meer thuis en kan dus meer doen14Ja, de verdeling is eerlijk16Ja, mijn vrouw is meer thuis en kan dus meer doen17Ja, evenredig verdeeld18Ja, mijn vrouw is meer thuis en kan dus meer doen19Ja, de verdeling is eerlijk 20Nee, ik doe meer22Nee, mijn vrouw doet meer23Nee, mijn vrouw doet meer24Ja, mijn vrouw is meer thuis en kan dus meer doen

Welke taken in het huishouden neemt de man regelmatig voor zijn rekening:2 4 7 8 9 10 13 14 15 16 17 18 19 20 23 schoonmaken2 7 8 10 13 17 23 de was doen1 3 4 5 6 7 8 9 10 12 13 14 15 17 18 19 20 23 24 klusjes doen1 2 4 7 9 10 12 14 15 16 17 19 20 22 23 koken1 8 12 15 16 18 20 22 de kinderen verzorgen1 5 8 12 15 18 20 24 de kinderen vermaken2 3 6 7 9 10 13 14 15 16 17 18 19 20 22 23 24 boodschappen1 4 5 6 7 8 9 10 14 15 16 20 23 24 administratie bijhoudenNummer 11 en 21 zijn niet samenwonend getrouwd.Nummer 2,9,13,14 en 19 die wel samenwonend/getrouwd zijn, hebben geen kinderen.Maar 1 man doet geen klusjes. Dat betekent dat 95,5% van de mannen klusjes doet.15/22= 68,2% van de mannen maakt regelmatig schoon.7/22=31,8% van de mannen doet de was.15/22= 68,2% van de mannen kookt regelmatig. Opvallend is dat dit ongeveer dezelfde mannenzijn als de mannen die schoonmaken.Van de mannen met kinderen houdt 8/17=47,1% zich bezig met het verzorgen van de kinderen.Eenzelfde percentage mannen houdt zich bezig met het vermaken van de kinderen.Van de mannen doet 17/22=77,3% de boodschappen regelmatig.Minder mannen, namelijk 14/22=63,6% van de mannen houdt de administratie bij.

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (3 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (4 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (5 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (6 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (7 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (8 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (9 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm

Blad1 Blad2 Blad3

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes mannen in excel.htm (10 van 10)3/6/2007 12:57:12 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes vrouwen in excel.htm

Enquêtes vrouwen uitgewerktNummer+ leeftijd1 36 2 26 3 42 4 46 5 47 6 44 7 28 8 43 9 31 10 45 11 42 12 4713 37 14 25 15 54 16 49 17 42 18 54 19 36 20 21 21 55 22 28 23 24 24 5225 28 26 33 27 41 28 72Gemiddelde leeftijd= 40 jaarEr zijn 17 vrouwen samenwonend of getrouwd, waarvan er 12 met kinderen. Eén samenwonende/getrouwde vrouw met kinderen, heeft de vragen over het huishouden niet beantwoordt. Aantal kinderen

0 / 3 2 0 3 0 4 / / / 02 0 / 2 / 3 2 0 2 / / /1 / 3 /

Gemiddeld aantal kinderen totaal:30/28= 1,07Gemiddeld aantal kinderen van getrouwde/samenwonende vrouwen= 30/18= 1,765 Gemiddeld aantal kinderen van vrouwen met kinderen: 30/12=2,5

Het aantal uur dat de vrouw gemiddeld buitenshuis werken20 / 16 24 32 0 32 28 / / / 3218 40 / 40 / 28 20 40 17 / / /25 / 10 /

Gemiddeld werken getrouwde/samenwonende vrouwen (18): 422/17=24, 83 uurGemiddeld werken getrouwde/samenwonende vrouwen zonder kinderen (5): 176/5=35,2 uurGemiddeld werken getrouwde/samenwonende vrouwen met kinderen (12): 246/12=20,5 uurEr werken 13 vrouwen parttime: 13/17=76,5% van de getrouwde/samenwonende vrouwen. Daarvan hebben er 3 geen kinderen dus 10/13=75,9% van deze vrouwen heeft kinderen.

Het aantal uur dat de man gemiddeld buitenshuis werkt55 / 40 50 40 40 32 40 / / / 3245 40 / 40 / 28 36 40 16 / / /32 / 42 /

Gemiddeld werkt de man van de vrouwen die samenwonend/getrouwd zijn: 648/17=38,12 uurGemiddeld werkt van de vrouwen met kinderen de man: 464/12=38,67 uurEr werken 5 mannen parttime, dat is 5/17=29,4% van de mannen. Daarvan hebben er 2 geen kinderen, dat is 2/5= 40%.

Het aantal uur dat de vrouw besteedt aan het huishouden en verzorging van de kinderen37 / 25 10 12 65 5 50 / / / 1050 11 / /? / 5 65 2 4 / / /20 / 40 /

Gemiddeld besteedt de vrouw aan het huishouden/ de kinderen: 411/16=25, 6875 uurGemiddeld besteedt de vrouw met kinderen aan het huishouden/ de kinderen: 371/11=33,72 uur

Het aantal uur dat de man besteedt aan het huishouden en verzorging van de kinderen15 / 10 2 4 4 5 8 / / / 24 4 / /? / 5 4 2 4 / / /

10 / 10 /Gemiddeld besteedt de man aan het huishouden/ de kinderen: 93/16= 5,813 uurGemiddeld besteedt de man met kinderen aan het huishouden/ de kinderen: 76/11=6,9 uurVrouw is in totaal volgens haar gemiddeld belast: 50,52 uurDe vrouw met kinderen is in totaal volgens haar gemiddeld belast: 54,22 uurDe man is in totaal volgens haar gemiddeld belast: 43,92 uurDe man met kinderen is in totaal volgens haar gemiddeld belast: 45,57 uur

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes vrouwen in excel.htm (1 van 3)3/6/2007 12:59:13 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes vrouwen in excel.htm

Het aantal uur dat de vrouw in totaal belast is volgens haarNummer:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1257 / 41 34 44 65 37 78 / / / 4213 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 2468 51 / /? / 33 85 42 21 / / /25 26 27 2845 / 50 /

Het aantal uren dat de man in totaal belast is volgens de vrouw52 / 50 52 44 44 37 48 / / / 3449 44 / /? / 33 40 42 20 / / /42 / 52 /

Het aantal uur dat de vrouw meer/minder in totaal belast is dan de man5 / -9 -18 0 21 0 30 / / / 8

19 9 / /? / 0 45 0 1 / / /3 / -2 /

Tevredenheid over de verdeling van het huishouden:ja / ja ja ja nee ja ja / / / neeja nee / /? / ja nee ja ja / / /ja / ja /

Er is geen huishouden in deze enquête waarbij de vrouw meer werkt dan de man en waarbij deman meer in het huishouden doet dan de vrouw.Bij 9/16= 56,3% van de huishoudens is de vrouw in totaal zwaarder belast, na berekening. Deze vrouwen zijn in totaal 141 uur extra belast. 66,67 % Van de vrouwen waarbij dit zo is, vindt de verdeling van het huishouden eerlijk, voornamelijk omdat de vrouw meer thuis is en daarom meer aan het huishouden kan doen. Ondanks dat is de vrouw dus vaak zwaarder belast.Bij 18,75% van de huishoudens is volgens de vrouw de man zwaarder belast. Allen vinden dit eerlijk. Van 25% van de vrouwen die de verdeling eerlijk vindt is hij ook eerlijk.75% van de vrouwen de verdeling eerlijk. Bij geen enkele vrouw die de verdeling oneerlijk vindt, is het huishouden wel eerlijk verdeeld.

Of de vrouw de verdeling eerlijk/ oneerlijk vindt + motivering van die keuze:1 Ja, ik ben meer thuis 2 /3 Ja, de verdeling gaat vanzelfsprekend4 Ja, ik ben meer thuis5 Ja, ik ben meer thuis6 Nee, ik doe meer7 Ja, we doen ongeveer evenveel8 Ja, het is mijn keuze dat ik meer doe9 /10 /11/ 12 Nee, ik doe meer13 Ja, ik ben meer thuis14 Nee, ik doe meer15 /16 Ja, het huishouden is goed verdeeld

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes vrouwen in excel.htm (2 van 3)3/6/2007 12:59:13 PM

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes vrouwen in excel.htm

17 /18 Ja, nu we ouder zijn kunnen we makkelijker eerlijk delen19 Ik doe meer20 Ja, ik ben tevreden omdat het eerlijk verdeeld is21 Ja, ik ben tevreden omdat het eerlijk verdeeld is22 /23 /24 /25 Ja, we zijn gelijk belast en allebei doen we iets26 /27 Ja, ik ben meer thuis28 /

Welke taken in het huishouden neemt de vrouw regelmatig voor haar rekening:1 3 4 5 6 7 8 12 13 14 16 18 19 20 21 25 27 Schoonmaken1 3 4 5 6

8 12 13 14 16 19 20 21 25 27 De was doen7

1418 20 Klusjes doen1 3 4 5 6

8 12 13 14 16 18 19 20 21 25 27 Koken1 3 6

8 13 16 25 27 De kinderen verzorgen1 6

8 13 16 25 27 De kinderen vermaken1 3 4 5 6

8 12 13 14 16 19 20 21 25 27 Boodschappen 3 4 8 13 14 16 25 Administratie bijhoudenNummer 2,9,10,11,15,17,22,23,24,26, 28 zijn niet samenwonend/getrouwd.Nummer 5,7,12,14 en 20, die wel samenwonend/getrouwd zijn, hebben geen kinderen. Nummer 3,4,6,8,13,16,18,19,21,25,27 hebben wel kinderen.Alle geënquêteerde vrouwen maken regelmatig schoon en koken regelmatig. 4/17=23,5% van de vrouwen doet regelmatig klusjes. 15/17=88,3% doet de was regelmatig. Van de vrouwen met kinderen houdt 8/12=66,7% zich bezig met het vermaken van de kinderen.Van de vrouwen met kinderen houdt 9/12= 75% zich bezig met het verzorgen van de kinderen.15/17= 88,3% van de vrouwen doet boodschappen. 8/17=47,1% houdt de administratie bij.

Blad1 Blad2 Blad3

file:///C|/Documents and Settings/bianca/Desktop/enquetes vrouwen in excel.htm (3 van 3)3/6/2007 12:59:13 PM