De omstreden bronnen van de islam

Eildert Mulder en Thomas Milo

DE OMSTREDEN BRONNEN VAN DE ISLAM

DE

OM

ST

RE

DE

N

BR

ON

NE

N V

AN

DE

ISLA

M

Eild

ert Mu

lder

Th

omas M

ilo

MEINEMA

In het jaar 600 was er nog geen islam en twee eeuwen la-ter wel. Dat staat vast. Maar wat gebeurde er tussentijds? Het orthodox-islamitische verhaal oogt glashelder: de Koran zou in 23 jaar zijn geopenbaard aan een profeet, Mohammed. Na diens dood stichtten zijn aanhangers een wereldrijk. Veel westerse islamologen volgen die vi-sie eerbiedig. Maar vakgenoten betwijfelen dit scenario. Ze baseren zich op de vroegste koranhandschriften, be-richten van tijdgenoten en archeologisch materiaal, zo-als inscripties en munten. Hun conclusie: het orthodoxe verhaal klopt niet. Voor wie in de talloze populaire inleidingen tot de islam met hun vaak voorspelbare inhoud onvoldoende verhel-derende informatie vindt, is De omstreden bronnen van de islam onmisbaar.

Het klassieke, orthodoxe verhaal over het ontstaan van de Koran en de islam ondervindt tegenwerpingen vanuit verschillende

invalshoeken. Wat houden deze tegenwerpingen in en hoe kunnen ze een bijdrage leveren aan het debat over de islam?

www.uitgeverijmeinema.nl

9 789021 142104

NUR 717

Mulder-Milo alt.indd 1 05-02-09 15:23

9001_Bronnen Islam 5.0 09-02-2009 14:08 Pagina 2

De omstreden bronnen van de islam

Eildert Mulder en Thomas Milo

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer


Afbeeldingen voorzijde omslag:Boven: detail van een palimpsest, een opnieuw gebruikt document vanperkament waarvan de oorspronkelijke tekst is weggewassen. De kopi-isten konden niet vermoeden dat de eerste tekst eeuwen later weer zicht-baar zou worden. Die vertoont soms opmerkelijke verschillen ten op-zichte van de huidige standaardkoran.Foto: Sam Fogg, London

Onder: Munt uit het jaar 75, zonder verwijzing naar de islamitische jaar-telling. Hij beeldt een Arabisch-Sassanidische vorst af. Uit niets blijktdat hij moslim is. Toch classificeren islamwetenschappers zulke mun-ten als islamitisch op gezag van middeleeuwse moslimgeleerden. Nor-maal gesproken gelden in de geschiedschrijving munten wél als pri-maire bron voor de reconstructie van het verleden, ook als ze oudehistorici tegenspreken.Samir Shamma collection, Doha, Qatar

Afbeelding achterzijde omslag:Muurschildering in het klooster Dayr as-Suryaan in Wadi Natroen inEgypte. De drie patriarchen Abraham, Izaak en Jacob staan afgebeeldmet op hun schoot de zielen der overledenen, die zij voeden met wittedruiven. Het is een oosters-christelijke paradijsvoorstelling die moge-lijk ook in de Koran terug te vinden is. Volgens de gangbare uitleg be-looft de Koran geen druiven maar maagden aan de overleden gelovigen.Foto: Dr. Karel Innemée, Universiteit Leiden

www.uitgeverijmeinema.nl

Ontwerp omslag: Geert de KoningDigitale beeldbewerking omslagfoto’s: Yves Nicolay

ISBN 978 90 211 4210 4NUR 717

© 2009 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel-voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of open-baar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, me-chanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


Inhoud

Deel 1: Het Boek 11

Inleiding 15

Hoofdstuk 1: Een korangraf 30

Hoofdstuk 2: De Koran krijgt zijn geschiedenis terug 45

Hoofdstuk 3: Een onbegrepen schrift 58

Hoofdstuk 4: Een oeroude versie van het schrift 72

Hoofdstuk 5: Een onbegrepen taal 84

Hoofdstuk 6: Onbegrepen druiven 98

Hoofdstuk 7: Oerkoran in Aramees schrift 109

Hoofdstuk 8: Hoon en hulde voor Luxenberg 117

Hoofdstuk 9: Ook Luxenberg staat in een oude traditie 129

Hoofdstuk 10: Gesubsidieerde zelfcensuur 138

9


Hoofdstuk 11: De avonturen van een archief 153

Hoofdstuk 12: Verschillende korans in één boek 162

Hoofdstuk 13: De aardrijkskunde van de Koran 173

Hoofdstuk 14: De Arabische Nöldeke 181

Deel 2: De Profeet 189

Inleiding 191

Hoofdstuk 1: De Mohammed van de biografieën 196

Hoofdstuk 2: De Mohammed van de Rotskoepelen de munten 214

Hoofdstuk 3: Mohammed in christelijke bronnen 225

Deel 3: De Godsdienst 231

Inleiding 233

Hoofdstuk 1: De godsdienst van de rotsen 235

Hoofdstuk 2: De godsdienst van de munten 251

Hoofdstuk 3: De godsdienst van de Rotskoepel 258

Hoofdstuk 4: Tussen tribalisme en godsdienst 276

10 Inhoud


Deel 4: Het Wereldrijk 291

Inleiding: Een Iraans-Arabisch rijk 293

Hoofdstuk 1: Het ‘jaar van de Arabieren’ 307

Hoofdstuk 2: Het dilemma: keizer of sjah 329

Hoofdstuk 3: Moehammad of ‘ali,een Iraans debat over Jezus 341

Deel 5: Andere invalshoeken 367

Inleiding 369

Hoofdstuk 1: Soefi’s, de eindtijd in Qomen de profeet Mani 373

Hoofdstuk 2: De woestijn-VOC van Palmyra 392

Hoofdstuk 3: Een archeologische schatkamer 401

Hoofdstuk 4: Twee dwarscontroles 414

Nawoord 427

Literatuur 430

Noten 434

Inhoud 11


Deel 1

Het Boek


Inleiding

Dit boek is een journalistiek verslag van een wetenschappelij-ke discussie over de ontstaansgeschiedenis van de islam, dieal zo’n anderhalve eeuw smeult, maar vooral de laatste zevenjaar is opgelaaid.

Het debat heeft een hoge inzet. Er komen centrale geloofs-waarheden aan de orde, zoals de vraag of Mohammed wel eenhistorische persoon is geweest en of de Koran werkelijk in 23 jaar aan één persoon is geopenbaard dan wel dat het eenboek is met vele auteurs en redacteuren, dat in het tijdsverloopvan eeuwen tot stand is gekomen.

Christenen zijn al sinds de negentiende eeuw ermee ver-trouwd geraakt dat wetenschappers de historiciteit van Je-zus en de ontstaansgeschiedenis van de verschillende bijbel-gedeelten kritisch bezien. De moslimwereld heeft tot nu toeminder vrijmoedig de eigen godsdienst onderworpen aan we-tenschappelijk onderzoek en zelfs veel westerse islamologenzijn er huiverig voor om de islam op dezelfde ‘klinische’, scep-tische wijze te benaderen als het christendom.

Over een ding is iedereen het eens, dat er tussen de jaren600 en 800 in het Midden-Oosten iets opmerkelijks is gebeurd.In 600 was de islam er nog niet. Maar tweehonderd jaar laterwas de islam de heersende godsdienst in een wereldrijk datzich uitstrekte van Spanje tot aan de Indus. Tot zover is alles

15


helder, maar de vraag is wat er in die tussentijd is gebeurd.Daarover verschillen de meningen diepgaand. Het klassie-

ke, orthodoxe verhaal is te lezen in vrijwel alle populaire in-leidingen tot de islam of levensbeschrijvingen van de profeetMohammed. Wie ter wille van de algemene ontwikkeling eenwillekeurig boek over de islam leest loopt grote kans uitslui-tend het orthodoxe verhaal voorgeschoteld te krijgen, in hetbeste geval met wat kritische kanttekeningen.

Een recente gunstige uitzondering is de tweedelige Mo-hammedbiografie van Hans Jansen: De historische Mohammed,verschenen in 2006 en 2007. Jansen neemt het traditionele ver-haal voor wat het is: een traditioneel verhaal.

Het luidt in grote lijnen als volgt: in het jaar 570 wordt erin Mekka een profeet geboren, die Mohammed heet. Om-streeks 610 krijgt hij zijn eerste openbaring. Hij predikt de ab-solute eenheid van God, waarbij hij de christelijke leer van dedrie-eenheid verwerpt. Hij waarschuwt dat het einde van detijden nabij is. Hij zegt dat hij de boodschappen van eerdereprofeten opnieuw onder de aandacht brengt en deels corri-geert op punten waarin ze in de loop van de tijden zijn gecor-rumpeerd. Hij noemt zichzelf de laatste profeet. Hij roept zijnaanhangers op om goede werken te verrichten en soms ook omongelovigen genadeloos te bestrijden. De belangrijkste per-soon in zijn openbaringen is Mozes.

Dat laatste blijkt als je in de korantekst gewoon namen gaattellen. Maar het orthodoxe verhaal over het ontstaan van de is-lam benadrukt het belang van Mozes minder dan je op grondvan die tellingen zou verwachten.

Twaalf jaar na zijn eerste prediking dwingt de gevestigdeorde van zijn geboorteplaats Mohammed uit te wijken naar de stad Medina, 400 kilometer noordelijker. Daar wordt hijscheidsrechter tussen verschillende clans, die voortdurend

16 Deel 1 Het Boek


met elkaar overhoop liggen. Met zijn groeiende aanhang be-gint hij een guerrillaoorlog tegen de kooplieden van Mekka,wier handelskaravanen hij aanvalt. Zes jaren later keert hij ze-gevierend naar Mekka terug. Vier jaren later overlijdt hij.

Zijn aanhangers, de moslims, heersen dan al over bijna hethele Arabische schiereiland. Ze staan onder leiding van kalie-fen, vorsten, die Mohammed opvolgen als leiders van de mos-limgemeenschap, niet als profeten, want Mohammed is delaatste profeet. In de decennia daarna verslaan de moslimstrij-ders de twee super-mogendheden uit die tijd.

Het Perzische rijk veroveren ze helemaal, het Byzantijnserijk voor ruim de helft. Er volgen burgeroorlogen en een reekspolitieke moorden en het politieke centrum van het nieuwerijk verplaatst zich van Medina via Damascus naar Bagdad.Mekka blijft, met zijn jaarlijkse hadj-pelgrimage, de gods-dienstige hoofdstad.

Omdat bij al die oorlogen veel mensen die de openbaringenuit hun hoofd kennen zijn gesneuveld, legt ongeveer twintigjaar na de dood van Mohammed een redactiecommissie detekst van de Koran voor eens en altijd schriftelijk vast, zodatwe over de precieze woorden beschikken die Mohammed kreegmeegedeeld door de engel Gabriël, in een Arabisch zo perfectals het sindsdien nooit meer is gesproken of geschreven.

Dit zijn de contouren van het orthodoxe verhaal.Westerse wetenschappers, die de islam bestuderen, isla-

mologen zullen natuurlijk niet zeggen dat Mohammed open-baringen kreeg van de engel Gabriël, want dat is een zuivergeloofsstandpunt dat je alleen als overtuigd moslim kunt aan-hangen. Vaak hebben ze ook grote twijfels over de hadieth, deaan Mohammed toegeschreven overgeleverde uitspraken.Maar andere belangrijke elementen uit het orthodoxe verhaalnemen ze wel over. Hetzelfde doen opmerkelijk genoeg ook

Inleiding 17


veel ex-moslims, die met hun godsdienst hebben gebroken.Een van hen is niemand minder dan Salman Rushdie,

auteur van het boek De duivelsverzen. De Iraanse ajatollah Kho-meini riep in 1989 moslims in heel de wereld op om Rushdievanwege dat ‘godslasterlijke boek’ te doden. In de zomer van2005 hield diezelfde Rushdie in een opiniestuk in Trouw eenpleidooi voor een hervorming, die de islam de moderniteit inzou loodsen. In dat betoog trok een zin de aandacht: ‘Het zouvoor alle moslims van enorm belang moeten zijn te beseffendat de islam de enige godsdienst is waarvan het ontstaan his-torisch is vastgelegd. Zijn oorsprongen zijn geheel en al ge-worteld in feiten en niet in legende.’1

Rushdie, boegbeeld van de moslimrenegaten, ter dood ver-oordeeld door Khomeini, aanvaardt dus kritiekloos de over-geleverde weergave van de oudste islamitische geschiedenis.

Revisionistische islamologen doen dat laatste niet. Overhun ideeën gaat dit boek. Hun kritiek op het traditionele ver-haal richt zich op verschillende punten. Ze weigeren bijvoor-beeld om oude biografieën van de profeet Mohammed te gebruiken als historische bronnen voor wetenschappelijk on-derzoek naar diens leven omdat ze nauwelijks steun vinden inde Koran. De Koran heeft het amper over Mohammed en vandiens gedetailleerde levensbeschrijving is niets terug te vindenin de heilige tekst. Volgens revisionisten is een onbevangen be-nadering van de Koran pas mogelijk wanneer onderzoekers detekst zelf laten spreken en loskoppelen van oncontroleerbareen vaak onwaarschijnlijke verhalen over de profeet en aan hemtoegeschreven uitspraken.

Ze willen de methoden, waarmee sinds de negentiendeeeuw de Bijbel wetenschappelijk is onderzocht, los van ge-loofsovertuigingen, ook toepassen op de Koran, ook al zou datbijvoorbeeld opleveren dat de Koran meer dan één auteur moet

18 Deel 1 Het Boek


hebben gehad en dat er tussen de verschillende delen van hetheilige boek leeftijdsverschillen van eeuwen bestaan.

Veel belang ook hechten revisionisten aan archeologie, his-torische taalkunde en numismatiek (de wetenschap van de oude munten). Wanneer archeologisch materiaal de traditio-nele islamitische geschiedschrijving tegenspreekt dan gevenze de archeologie gelijk. Met name opschriften op munten uitde begintijd van de islam zijn vaak in tegenspraak met watoude geschiedschrijvers beweren. Munten zijn eigentijdse ge-tuigen terwijl de islamitische geschiedschrijving pas enigeeeuwen later op gang kwam. Vandaar de voorkeur van revi-sionisten voor munten.

Behoudende islamologen zijn vaak geneigd bewijsmateri-aal in te passen in een theologisch scenario of het desnoods tenegeren. Revisionisten werken aan alternatieve historischescenario’s, die volgens hen een aantal verschijnselen beterkunnen verklaren dan het traditionele, sterk theologische sce-nario. Velen denken bijvoorbeeld dat de rol van het oude Iranwordt onderschat. Ze constateren dat de oudste bekende mun-ten, waarop de naam Mohammed voorkomt, in Iran zijn ge-slagen in het jaar 660 en niet in Mekka of Medina. Vanwege de-ze en andere waarnemingen denken sommige revisionistendat de kaliefen van de eerste dynastie, de Oemayyaden, niet uitArabië maar uit Iran kwamen.

Ze leiden dat ook af uit hun namen en denken dat Mekka enMedina, zo prominent in het traditionele verhaal, geen rol vanbetekenis hebben gespeeld in de ontstaansgeschiedenis van deislam, onder andere omdat daarvoor de archeologische aan-wijzingen tot nu toe ontbreken.

Het kernbegrip bij revisionisten is ‘ontkoppeling’. De oud-ste geschiedenis van de Koran koppelen ze los van de oudstegeschiedenis van de islam. Althans, ze leggen het verband an-

Inleiding 19


ders. In het klassieke verhaal ontwikkelt de islamitische gods-dienst zich aan de hand van de openbaringen die de profeetMohammed krijgt.

Maar volgens veel revisionisten dateren belangrijke ele-menten van de Koran van vóór de islam. Ze wijzen erop dat dein de Koran voorkomende bijbelverhalen onbegrijpelijk zijnwanneer je de bijbelse versies niet kent.

Omgekeerd is dat niet zo. Om bijbelverhalen te begrijpenheb je de Koran niet nodig. Dat betekent niet dat de Bijbel eenbeter boek is, maar dat de Koran aanvankelijk een ander soortboek was dan de Bijbel met een andere functie. Bij bijbelver-halen in de Koran gaat het om de stichtelijke moraal, niet omde verhalen zelf, want daarnaar verwijst het heilige boek voor-namelijk, kennelijk vanuit het uitgangspunt dat de lezers oftoehoorders die geschiedenissen wel kennen, hetzij in de bij-belse vorm hetzij in een andere, mondelinge versie. De Koranis eerder een reflecterend dan een vertellend boek.

In die context past de theorie van Christoph Luxenberg datdelen van de Koran in de voor-islamitische tijd een christelijklectionarium zijn geweest, geschriften voor liturgisch ge-bruik. Als hij gelijk heeft dan betekent dat dat de Koran latereen wezenlijk andere context heeft gekregen dan hij aanvan-kelijk had. Eén van de uitgangspunten van de revisionisten isdat er een geleidelijke verwijdering is opgetreden tussen chris-tendom en de ontluikende islam. Daardoor raakten de bijbel-verhalen in de vergetelheid. De Koran had vervolgens eennieuwe context nodig en kreeg die in de vorm van een levens-beschrijving van de profeet, aldus een mogelijk scenario vande revisionisten.

Daarmee zijn we beland bij een andere ontkoppelingsope-ratie, die tussen de profeet Mohammed, zoals biografieën hembeschrijven en de profeet van de Koran, die zelf nooit aan het

20 Deel 1 Het Boek


woord komt, maar steeds wordt toegesproken door God. Dieprofeet zou je het beste ‘Jij’ kunnen noemen. Talloze malenkomt die jij-figuur voor in de Koran terwijl het heilige boekMohammed maar viermaal noemt. Op die vier plaatsen staatbovendien niet altijd vast of Mohammed daar een eigennaamis of, wat taalkundig ook zou kunnen, een bijvoeglijk naam-woord, in de betekenis van ‘zeer geprezen’, ‘zeer prijzens-waardig’ of ‘uitverkoren’.

Kan Mohammed (oud-Arabisch: moehammadoe-n) een aan-duiding zijn van Jezus of van de door Jezus in het Nieuwe Tes-tament beloofde ‘trooster’, de parakleet, is een van de vragendie revisionisten stellen.

Ook de relatie tussen het Arabische rijk, dat in de eerstehelft van de zevende eeuw ontstaat, en de islamitische gods-dienst krijgt bij revisionisten een andere lading.

In het traditionele verhaal was er eerst een godsdienst, deislam, en ontstond er vanuit die godsdienst een wereldrijk.Precies omgekeerd dus aan het christendom, dat pas na enigeeeuwen staatsgodsdienst werd in een al bestaand wereldrijk.

Maar volgens veel revisionisten is er niet zo’n groot verschilmet het christendom en ging ook de stichting van het Arabi-sche wereldrijk vooraf aan de opkomst van de islam.

Zijn de grote veroveringen overigens echt uitgevoerd van-uit het Arabische schiereiland, vragen revisionisten zich af enzo ja, hoe waren dan ongeregelde bedoeïenen tot een zo om-vangrijke campagne in staat? Ze komen met een boeiende sug-gestie: het was een verovering van binnenuit, waarbij hulp-troepen van etnische Arabieren binnen het Perzische rijk ineen staatsgreep of mogelijk ook een verwarrend proces vanburgeroorlog, de macht overnamen van de etnische Perzen,nadat die tegen de Byzantijnen een langdurige en uitputtendeoorlog hadden verloren.

Inleiding 21


Een belangrijke rol in het denken van de revisionisten speeltde geheimzinnige tekst uit het einde van de zevende eeuw inde binnenkant van de Rotskoepel in Jeruzalem.

Het is een collage van teksten, die ook in de Koran voorko-men en die vooral over Jezus gaan. Ze bevatten een felle aan-val op het christelijke leerstuk van de goddelijke drie-eenheid.Maar is het een polemiek tegen het christendom of is het eenpolemiek van christenen tegen andere christenen? Muntenwijzen er volgens dissidenten op dat de eerste Arabische vor-sten christenen waren, zich althans zelf nog zo zagen. Op hunmunten staan christelijke symbolen, zoals het kruis en de visof de naam Sion. Islamologen en moslims noemen hen kalie-fen hoewel ze zelf, althans in hun munt-inscripties en in an-dere opschriften die titel niet voerden.

Ongeveer elke bovenstaande zin heeft nuancering nodig.De revisionisten ontkennen dat ze een ‘school’ vormen. Op veelpunten zijn ze het met elkaar oneens. De een gaat veel verderdan de ander. Hun werk staat deels nog in de kinderschoenen.Maar ze hebben wel een belangrijke gemeenschappelijke noe-mer, ze vinden het traditionele verhaal gewoon geen overtui-gend wetenschappelijk historisch scenario.

Hun bronnen zijn gevarieerd. De oudste koranhandschrif-ten, onder meer gevonden in een moskee in Jemen, tonen aandat de schriftelijke vastlegging van de Koran minder nauw-keurig en gedetailleerd was dan moderne uitgaven van het hei-lige boek suggereren.

De korantekst blijkt minder zuiver Arabisch te zijn dan deorthodoxie beweert. Sterk zijn volgens de revisionisten de in-vloeden van het verwante Aramees, destijds met Grieks de be-langrijkste cultuurtaal van het Midden-Oosten. De Aramesesporen gaan dieper dan alleen maar wat verdwaalde leen-woorden, die al bekend waren. Opnieuw ontkoppeling dus, nu

22 Deel 1 Het Boek


tussen het klassieke Arabisch en de Koran. Veel gelovigen ziende korantekst als het hemelse, meest perfecte, tijdloze Ara-bisch, Gods eigen taal, een groot taalkundig voorbeeld en sindsMohammed nooit meer geëvenaard. Maar volgens revisionis-ten is de taal van de Koran een op zichzelf staand fenomeen,bijna een mengtaal en zeker geen zuiver Arabisch.

De revisionisten ontkoppelen, maar het omgekeerde doenze ook. Ze herstellen de continuïteit, de koppeling tussen deislam en zijn voorgangers. Die continuïteit ontkent ook de hui-dige orthodoxie niet. De Koran verwijst er dan ook voortdu-rend naar, de profeet van het heilige boek brengt alleen maarin herinnering wat eerdere profeten hebben gezegd.

Maar tegenover die erkenning van de continuïteit in de Ko-ran staat het traditionele verhaal, dat de islam niet geleidelijklaat ontstaan maar plotseling, onverwacht, snel, als de inslagvan een meteoriet.

Bij het traditionele verhaal ligt de nadruk op de revolutie,de niet meer terug te draaien verandering die de islam te-weegbracht. Diep is daardoor de psychologische kloof tussende islam en de tijd daarvoor, die de neerbuigende benamingvan djahiliyah kreeg, ‘onwetendheid’. De revisionisten erken-nen de onomkeerbare verandering, die de islam tot standbracht, maar beklemtonen dat die toch ook wortels heeft in hetverleden: een evolutie.

Die radicale breuk met het verleden is overigens niet ty-pisch voor de islam. Ook christenen beginnen, net als mos-lims, hun jaartelling bij het veronderstelde begin van hun re-ligie. De Fransen telden na de Franse revolutie hun jaren eentijdlang vanaf de bestorming van de Bastillegevangenis. Enveel Europeanen dachten dat het menselijke abstracte denkenbegon bij de oude Grieken, hoewel die eerst lezen en schrijvenmoesten leren van de Midden-Oosterse Foeniciërs en hun filo-

Inleiding 23


sofen inspiratie zochten in Egypte, Klein-Azië en misschienwel India. In Egypte stonden er toen overigens al tweeduizendjaar piramides.

Revisionisten proberen antwoorden te geven, maar be-langrijker is de vrijmoedigheid waarmee ze hun vragen stel-len. Ze vinden dat westerse islamologen het voortouw in dekritische discussie moeten nemen omdat zij minder risico’s lo-pen dan moslims die in dezelfde richting denken. Die laatstenzijn er wel degelijk en roeren zich bijvoorbeeld op een websi-te van islamitische vrijdenkers2, die onder andere discussiërenover de overeenkomsten tussen Mohammed en een profeet die350 jaar eerder vanuit het Midden-Oosten een wereldgods-dienst stichtte, Mani. Andere vrijzinnige moslims ontleden opinternet de biografieën van Mohammed.

Op de achtergrond spelen moslims of ex-moslims verdereen rol als souffleurs van de revisionisten. Een grote stimula-tor is een voormalige moslim, die zich tooit met de schuilnaamIbn Warraq. Deze in Schotland opgeleide islamoloog en auteurvan talrijke boeken vertelt zelfs niet aan zijn naaste familie-leden waarmee hij bezig is. Ibn Warraq is bitter over veel wes-terse islamologen, die volgens hem de moed niet hebben omeerlijk onderzoek te doen. Hij vindt zelfs dat ze leugens om-armen.

Maar tegelijk schrijft hij dat de huidige revisionisten onderde islamologen niet zo maar uit de lucht zijn komen vallen. Netals hun traditioneel denkende collega’s kunnen ook zij zich be-roepen op illustere voorgangers, grondleggers van de wester-se islamologie. Er is in de westerse islamologie ook een tradi-tie van soms radicaal revisionisme.3

De Hongaar Ignaz Goldziher bijvoorbeeld rekende al in denegentiende eeuw af met de hadieth, de uitspraken die aan Mo-hammed zijn toegeschreven. Hij toont aan dat ze verzonnen

24 Deel 1 Het Boek


zijn om onduidelijke koranpassages te verklaren of om als ba-sis te dienen voor wetgeving, de sjariah.

Het is onmogelijk om aan alle wetenschappers, die zich in het debat mengen of dat hebben gedaan, voldoende aan-dacht te besteden. Belangrijk voor dit boek waren marathon-gesprekken, die de auteurs begin 2006 voerden met vier Duitsevoortrekkers van de revisionistische beweging. Gerd Rüdiger-Puin restaureerde in de jaren tachtig van de vorige eeuw de inde moskee van de Jemenitische hoofdstad Sanaa gevonden oer-oude koranfragmenten. Volker Popp is een muntenexpert entevens een kenner van het oude Iran. Kerkhistoricus Karl-Heinz Ohlig ziet in de Koran sporen van een oeroude vorm vanSyrisch christendom.

Christoph Luxenberg tenslotte trok de aandacht van eengroot publiek met zijn stelling dat de maagden in het paradijs,genoemd in de Koran, in werkelijkheid druiven zijn.

Deze gesprekken mondden uit in een lange serie artikelenin Trouw. Daarin spraken we niet van revisionisten, maar vandissidente islamologen. Het woord dissident roept associatiesop met vervolgde politieke dissidenten in de voormalige com-munistische Sovjet-Unie en in het hedendaagse China. Deenigszins polemische benaming vond mede haar inspiratie inhet treurige lot van de Duitse islamoloog Günter Lüling.

Lüling komt uit een familie die al sinds de achttiende eeuwop verschillende manieren betrokken is geweest bij het Mid-den-Oosten. Generaal Theodor Lüling was in de achttiendeeeuw gezant aan het hof van de Ottomaanse sultan in Istanbul.Zijn vader vocht in de Eerste Wereldoorlog als Duitse officiermee aan de kant van het Ottomaanse leger. Hij had een oomdie een vooraanstaande oriëntalist was.

Lüling kreeg in de Tweede Wereldoorlog problemen toenhij in 1942 als veertienjarige jongen weigerde leider te worden

Inleiding 25


van de plaatselijke Hitlerjugend in de stad Kösslinn (nu Polen).Na de oorlog werd hij eerst metselaar, later ging hij protes-tantse theologie studeren met als bijvakken Aramees en Ara-bisch. De preekstoel mocht hij niet op omdat hij het leerstukvan de drie-eenheid had verworpen. Van 1962 tot 1965 was hijdirecteur van het Goethe-instituut in de Syrische stad Aleppo.

Lüling promoveerde in 1970 op een dissertatie waarin hijprobeerde aan te tonen dat delen van de Koran dateerden vanver voor de islam. Het boek zou voor een deel bestaan uit lateromgewerkte christelijke hymnen. Hij kreeg een zeer goede be-oordeling, die erop neer kwam dat zijn dissertatie het niveauhad van wat in Duitsland een Habilitationsschrift heet, een soortsuperdissertatie, die een voorwaarde voor een hoogleraar-schap is. Zijn dissertatie was dus zo goed dat hij geen Habili-tationsschrift meer hoefde te schrijven.

Toch kreeg hij in 1972 ontslag bij de universiteit van Erlan-gen. In 1974 publiceerde hij via de uitgeverij van zijn vrouween uitwerking van zijn dissertatie onder de titel Über den Ur-Qur’an. Zijn vakgenoten zwegen hem dood. Godsdienstweten-schappers bespraken zijn boek wel. Maar zijn carrière was ka-pot. Aanvragen om zijn boek alsnog uit te werken tot eenHabilitationsschrift werden afgewezen. Ook kreeg hij geensubsidie voor een vertaling. In 1980 verloor hij definitief zijnproces tegen het ontslag. Lüling kreeg een behandeling, dieleek op wat politieke dissidenten in de communistische Sov-jet-Unie hadden te doorstaan van hun autoriteiten. Zijn ‘ver-grijp’ was hetzelfde: hij had gezondigd tegen een overheer-sende doctrine, die meer eigenschappen vertoonde van eendwingende ideologie dan van een wetenschappelijke theorie.Zelf houdt hij het er liever op dat nazisympathieën van de ty-conen van de Duitse islamologie hem de das om hebben ge-daan. Anton Spitaler, hoogleraar in München en lange tijd een

26 Deel 1 Het Boek


van de sterke mannen van de Duitse islamologie en arabistiekwist Lüling nog een professoraat aan de universiteit van Gö-teborg in Zweden door de neus te boren.4

Overigens verscheen er in 2003 alsnog een vertaling van zijnboek in het Engels. Lüling leeft, behalve van zijn AOW, van deopbrengst van de zaak van zijn vrouw.

Een drama als dat van Lüling kan zich in deze tijd moei-lijker voordoen. Internet heeft doodzwijgen onmogelijk ge-maakt. Ook opereren revisionisten niet langer als eenlingen,die stuk voor stuk kunnen worden afgeschoten. Ze brengen ge-zamenlijk bundels met artikelen uit. In Saarland hebben revi-sionisten het Inara-Instituut voor onderzoek naar de vroege Is-lamgeschiedenis en de Koran opgericht (Inarah is Arabischvoor Verlichting).

In dit boek hebben we gekozen voor de term revisionistenin plaats van dissidenten, om twee redenen. Het is een gang-bare term en we hebben in academische kringen te veel wel-willendheid ondervonden om het uitdagende woord dissiden-ten nog te kunnen rechtvaardigen.

Een opmerkelijke en positieve ontwikkeling is dat moslimsproberen de revisionisten met hun eigen argumenten te be-strijden. Dat is bijvoorbeeld te zien op de website www.isla-mic-awareness.org. Deze site besteedt aandacht aan papyri enmunten uit de begintijd van de islam en klaagt dat westersegeleerden, die een aanval doen op het traditionele verhaal, diebronnen niet bestuderen. Dat laatste klopt weliswaar niet,want met name munten spelen juist een centrale rol in de theo-rieën van de revisionisten.

Toch is www.islamic-awareness.org een stap vooruit, wantde site breekt met de gewoonte van veel orthodoxe moslimsom op wetenschappelijke argumenten te reageren met ge-loofswaarheden. Tussen die twee categorieën is geen debat

Inleiding 27


mogelijk. Door nu gebruik te maken van dezelfde bronnen alsde revisionisten maakt de website de weg vrij voor een dis-cussie op basis van wetenschappelijke argumenten.

Er doet zich bij die discussie een probleem voor, de arbi-trage. Het instrumentarium om bijvoorbeeld te kunnen be-oordelen of Luxenberg met zijn theorie over Aramese invloe-den in de Koran wel of niet gelijk heeft ontbreekt of isonvolledig. Een pijnlijk gemis is een etymologisch woorden-boek van het Arabisch, dat laat zien hoe de betekenissen vanwoorden en dus de achterliggende concepten zich in de loopvan de eeuwen hebben ontwikkeld. Het zou ook de wisselwer-king tussen Arabisch en andere Semitische talen duidelijkkunnen maken.

Arabische geleerden hebben in de Middeleeuwen naar demaatstaven van hun tijd groots lexicografisch werk verricht,maar keken niet buiten de begrenzingen van het Arabisch. OokArabische geleerden uit de moderne tijd en westerse arabistenen islamologen hebben nog lang niet alle mogelijkheden be-nut, die een kijkje over de schutting van het Arabisch biedt.

Het mooiste zou een historisch etymologisch woordenboekzijn van niet alleen het Arabisch, maar ook van alle andere aanhet Arabisch verwante, Semitische talen. Zo’n woordenboekzou incompleet zijn als het niet ook de geweldige taalschat om-vat die ligt verborgen in de Arabische dialecten. Want ook datzijn musea met tal van sporen van andere, goeddeels of hele-maal verdwenen oude Semitische talen of van oud-Arabisch.

Onontbeerlijk is verder een kritische editie van de Koran,zoals die wel bestaat voor andere antieke teksten. Een kritischeeditie is een wetenschappelijke reconstructie van de meestwaarschijnlijke oertekst, gebaseerd op ‘families’ van oudehandschriften.

De discussie zal het nog wel lang moeten stellen zonder de-

28 Deel 1 Het Boek


ze hulpmiddelen. Daardoor blijft ze vooralsnog iets onbehol-pens houden, maar de vragen die ze opwerpt zijn er niet min-der belangrijk om.

De auteurs hebben dit boek vervaardigd vanuit een intense be-langstelling. Die was de voornaamste en misschien wel enigeechte drijfveer. Natuurlijk speelde op de achtergrond het is-lamdebat mee, dat sinds enige jaren in Nederland woedt opsoms felle toon. Het was een prettige verrassing dat er op deartikelenserie in Trouw, voor zover viel na te gaan, geen haat-reacties zijn gevolgd, ondanks de soms vergaande wijze waar-op geloofswaarheden ter discussie stonden. Natuurlijk was erkritiek van moslimzijde, maar steeds waardig. Daaruit blijktdat een eerlijk debat, ook over zeer gevoelige onderwerpen, weldegelijk mogelijk is.

De auteurs hopen dat ook moslims hun boek zullen lezen.Ze sluiten niet bij voorbaat categorieën lezers uit, naar hetvoorbeeld van Patricia Crone en Michael Cook. In hun voor-woord bij Hagarism, The Making of the Islamic World schrijvenze dat het een boek van ongelovigen voor ongelovigen is.

Deze benadering wijzen de auteurs van dit boek af, niet zozeer omdat die laf zou zijn, want ook lafheid kan soms eenpragmatisch bezien juiste keuze zijn. Wel omdat van intellec-tuele apartheid weinig goeds te verwachten valt. Ook gelovigemoslims zijn dus als lezers hartelijk welkom.

Inleiding 29


De omstreden bronnen van de islam

Documents

Transcript of De omstreden bronnen van de islam