1

De Nederlandse

pensioensector in 2015

Prof. dr. S.G. (Fieke) van der Lecq

APG-leerstoel pensioenmarkten

APG Finance & Risk Conference

Heerlen, 5 juni 2015

EVEN VOORSTELLEN

Opleiding

Algemene economie + bedrijfseconomie (RuG)

Proefschrift: geldtheorie (RuG)

Loopbaan/portefeuille

Onderzoek: CPB, EUR/ESE

Beleid: Min.FIN

Bedrijfsleven: uitgeverij ESB bv, eenmanszaak Ecovisie

Extern toezicht: NMa

Intern toezicht: Delta Lloyd Groep, CBR, OPF Robeco, BPF Zoetwarenindustrie

Beleggingscommissie: OPF IBM NL (SPIN)

Adviesfuncties: AFM, Min.I&M, RuG/FEB, SEO, SPO, VBDO

Kroonlid SER (vz werkgroep Variant IVc)

Vrijwilliger: Vogelbescherming NL, financiële alfabetisering

Home page: http://people.few.eur.nl/vanderlecq

2

2

PROGRAMMA

Pension sector governance (institutionele theorie)

Marktwerking in de pensioensector

Actueel: consolidatie en het APF

Is de pensioensector anders dan andere sectoren?

Breakout-opdracht (slide 41)

Inrichtingsvraagstukken van pensioenstelsels

Actueel: keuzevrijheid en maatwerk

Actueel: het SER-traject

Actueel: PFP en de 6 pensioenpijlers

Vragen ter verduidelijking zijn welkom tussendoor.

Discussies ook, voorzover ze de groep interesseren.

3

PENSIOENSECTOR IN 3 LAGEN

Pension fund governance

Goed bestuur van het pensioenfonds

Toezicht daarop vanuit interne en externe toezichthouders

Pension sector governance

Pensioenproductieketen

Pensioenmarkten

Hoe zorgen we dat die markten goed werken?

Pension system governance

Op landelijk niveau: pensioenen + instituties

Bv. wetten & rechtspraak, regulering & toezicht

Hoe komt het dat landen hierin verschillen?

4

3

PENSION FUND GOVERNANCE

5

6

INSTITUTIES

Onzekerheid over wat de ander gaat doen beperk /

structureer interactie optimale respons resultaat.

“Institutions are the humanly devised constraints that

structure human interaction.” (North, 1994)

Structureren van interactie naar afnemende informatie:

Contract: juridisch afdwingbaar

Reputatie: informatie over voorafgaand gedrag

Conventies: gangbare normen

Vertrouwen: gedeelde waarden

Deze vier vormen zijn herkenbaar in pensioensector.

Maar hoe zit dat met die normen en waarden?

4

NORMEN EN WAARDEN

Normen: gedragsregels

Waarden: zaken die belangrijk worden gevonden

NB. begripsomschrijving lastig (zie o.a. Van Dale)

Normen dienen om waarden te realiseren

Doel-middel-relatie

Andere normen dezelfde waarde

Bv. aankijken / wegkijken respect

Bv. maatwerk / goedkope standaard klantgerichtheid

Dezelfde norm andere waarden

Bv. schoenen uitdoen hygiëne / respect / nederigheid

7

VIER SOORTEN INSTITUTIES IN

PENSIOENSECTOR (1)

Contracten (o.a. Hart, 2003)

Open – gesloten: wie doen mee? (bv. kinderen)

Incompleet – compleet: alle situaties voorzien?

Impliciet – expliciet: principes ↔ gedragsvoorschriften?

Juridische afdwingbaarheid hangt mede hiervan af.

Reputatie

Herhaalde interactie: sociale partners (cao-tafels)

Herhaalde interactie: fondsen bestaan in beginsel eeuwig

Conventies

Normen: in beweging doordat waarden verschuiven

Normen van ouderenzorg of van financieel product?

8

5

VIER SOORTEN INSTITUTIES IN

PENSIOENSECTOR (2)

Vertrouwen =

‘Weten’ dat de ander…

… zich altijd aan de overeenkomst zal houden (Khalil, 1994)

… zich voorspelbaar zal gedragen (Gill and Butler, 1996)

… zich eerlijk en cooperatief zal opstellen (Fukuyama, 1995)

Gebaseerd op gedeelde waarden

Respect voor ouderen / zorg voor zwakkeren

Tweezijdige solidariteit: pech verdelen (je loopt risico)

Eenzijdige solidariteit: situatie verbinden (je bent risico)

Contracten en vertrouwen zijn substituten (vullen

elkaar aan) en complementen (hebben elkaar nodig)

9

EVEN OEFENEN: CONTRACTEN

Collectief pensioencontract (≈ CDC)

Individueel DC-contract (≈ PPI)

Wat voor type contract?

open/gesloten

compleet/incompleet

expliciet/impliciet

10

6

EVEN OEFENEN: INSTITUTIES

Paritair bestuur

Onafhankelijk bestuur

One tier board

Het APF

Welke instituties doen mee?

Contract

Reputatie

Conventies

Vertrouwen

11

MARKTEN EN / ALS INSTITUTIES

Markten structureren interactie: handel

Markt = plaats waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten

Transactiemechanisme: prijszetting + verrekening

Structurering van interactie ondanks beperkte contracten

en reputatie.

Normen (handelspraktijken) en waarden (vertrouwen)

vullen aan.

Pensioenen en instituties

Structureren van interactie

Contracten, reputatie, conventies, vertrouwen

Welke interacties worden via markten gestructureerd?

12

7

PENSIOENEN EEN MARKT?

Kun je over de markt spreken met betrekking tot

pensioenen?

Veel associaties bij begrip markten (bv. commercieel)

‘Plaats waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten’

Partijen willen of kunnen het product niet begrijpen

Gecompliceerde prijszetting en verrekening (afwenteling)

Weinig innovaties duurzaamheid sector in gevaar

Werkt ‘de markt voor pensioenen’ dan wel?

Is er 1 markt voor pensioenen?

Wie zijn vragers en aanbieders? Wat verhandelen ze?

Productieketen meerdere pensioenmarkten

13

PENSIOENPRODUCTIEKETEN MARKTEN

Het pensioencontract

De verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het

contract (markt 1)

Uitvoeringsdiensten (markt 2)

Aanpalende diensten

Wat voor type contract?

open/gesloten; compleet/incompleet; expliciet/impliciet

Zijn de belangen gelijkgericht?

Principaal-agent-situaties

14

8

15

PRINCIPAL-AGENT THEORY (HART, 2003; ROSS, 1973)

Assumptions

Incomplete / asymmetric information

Interests of principal and agent are not aligned

Contracting costs

Information costs

Essence

Agent acts on behalf of principal: UP > 0 and UA < 0

Principal gives reward to agent: UP < 0 and UA > 0

Both transfers are not necessarily equal: agent minimizes effort and principal minimizes reward (‘moral hazard’)

Reward is transparent to agent, but principal must incur monitoring costs to check what s/he receives

16

PRINCIPAL-AGENT THEORY

Solutions

Diminish information assymmetry by monitoring

Reduce conflict of interest (interest alignment)

Limit room for opportunistic behaviour

(contract + sanctions)

Implications

Specialisation benefits go together with agency costs

contracting, monitoring, sanctioning

Reputation mechanism may reduce information problem

and align interests

NB. reputation follows from repeated interaction within group

9

EVEN OEFENEN: P-A-RELATIES IN DE

PENSIOENSECTOR

Het pensioencontract

De markt voor pensioenuitvoering

De markt voor pensioenuitvoeringsdiensten

De interne toezichthouders (RvT, visitatiecie., NUB’s)

De externe toezichthouders (DNB, AFM, ACM)

De overheid (MinSZW, MinFIN, EC)

De politiek (TK, EK, EP)

Asymmetrische informatie?

Belangentegenstellingen?

Transactiekosten?

17

MARKTSTRUCTUUR

Aanbodzijde: monopolie – oligopolie – atomistisch

Vraagzijde: monopsonie – oligopsonie – atomistisch

Cijfers 2008 (PFen) resp. 2009 (PUBs) markt 2Marktaandelen PFen vermogen in beheer aantal deelnemers

CR3 (in %) 40.81 47.18

CR4 (in %) 44.47 50.59

Marktaandelen PUBs vermogen in beheer

CR3 (in %) 60.85

CR4 (in %) 69.44

HHI 1716.04

Zie: S.G. van der Lecq (2011) Markten en mededinging in de Nederlandse

pensioensector, Het Verzekerings-Archief, 2011(2), 63-74.

18

10

VRAGEN OVER CONSOLIDATIE

Hoe sterk zijn de schaaleffecten?

Is er een grens?

Is er sprake van consolidatie?

Fondsen

PUB’s

Wat impliceert dit voor marktverhoudingen?

Gaat het APF hier een verschil maken? Hoe dan?

Is hier marktregulering nodig?

19

OMVANG SCHAALEFFECTEN

Veel onderzoek met weinig data…

Bikker & De Dreu, 2006, 2007, 2009

Bikker, Steenbeek & Torracchi, 2010

Bikker, 2013

Omvang schaaleffecten

# deelnemers: ± 10 miljoen (vgl. ABP 2,8 miljoen)

AuM: EUR 100 à 200 miljoen (vgl. ABP ± EUR 350 mrd.)

Is er een grens?

L-curve of U-curve?

Blijft dit zo?

20

11

SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE

21

Bron: Bikker

in ESB,

juni 2013

SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE

22

Bron: Bikker

in ESB,

juni 2013

12

SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE

23

Bron:

Bikker in

ESB,

juni 2013

IS ER CONSOLIDATIE?

De bekende grafiek

Andere manieren van kijken

CRx

HHI

Twee markten

Uitvoering (o.a. fondsen) markt 1

Uitvoeringsdienstverlening (o.a. PUB’s) markt 2

24

13

DE BEKENDE GRAFIEK

Begin 2015: ± 340 pensioenfondsen

(OPF 259 / BPF 69 / BrPF 12 / overig 1)

bron: DNB.nl, tabel 8.17 op 03/06/2015

25

ANDERE GRAFIEK: CR4 EN HHI FONDSEN

26

Hoe meer grote spelers, hoe hoger de HHI.

1500<HHI<2500: matig geconcentreerde markt

CR4 = som

marktaandelen 4

grootste partijen

HHI = som van

gekwadrateerde

marktaandelen

Cijfers gebaseerd

op AuM.

Bron: DNB

14

VORMEN VAN CONSOLIDATIE

Huidige menu:

Overgenomen worden door een verplicht BPF

Aansluiten bij een vrijwillig BPF (of er eentje oprichten)

Regeling onderbrengen bij een PPI

Regeling laten verzekeren

Buitenlandse uitvoerder (bv. Belgische OFP)

Nabije toekomst:

Fonds omvormen naar een APF

Vervolgens verdwijnt de multi-OPF

27

IMPLICATIES VOOR MARKTVERHOUDINGEN

Markt 1: uitvoering

Aanbieders (fondsen): concentratie neemt licht toe

Weglekeffect naar verzekeraars en PPI’s? Niet te zien.

Markt 2: uitvoeringsdiensten

Vragers (fondsen): concentratie neemt licht toe

Aanbieders (PUB’s): …?

Helaas nog weinig betrouwbare data

Dus niet te snel conclusies trekken.

28

15

VERANDERINGEN DOOR APF?

Wie gaan APF oprichten?

Buitenstaanders (‘de ANWB’)

Verzekeraars

OPF’en en vrijwillige BPF’en

BPF’en met verplichtgestelde regelingen

Consolidatie via APF?

Maar omgekeerd ook mogelijk

Integratie pensioenmarkten?

Bv. PUB richt APF op t.b.v. diverse klanten

29

IS HIER MARKTREGULERING NODIG?

Wat als verplichtgestelde BPF’en in een APF mogen?

Herzaffing?

Timeos – PGB

MN – PME/PMT

MPD – PNO Media

APG – ABP ?

Mededingingstoezicht adequaat?

Concentratietoezicht bruikbaar?

Wat zijn de relevante markten?

Markt- en overheidbepalingen bruikbaar?

30

16

STRUCTUUR – GEDRAG - UITKOMST

Monopoliegedrag / monopsoniegedrag

Rent seeking

Oligopoliegedrag

Afstemming

Netwerkgedrag

Absorptiedrang

Uitsluiting

Uitkomst: suboptimaal (statisch en/of dynamisch)

Is het een goed idee om 1 nationaal pensioenfonds te

hebben, zoals de SVB voor de AOW?

31

DYNAMISCHE EFFICIËNTIE

32

Bron: Van der Lecq, 2008, ESB.Zie ook (boek 2013)

www.marianamazzucato.com

17

CONCURRENTIE EN / VERSUS DUURZAAMHEID

Afwijkend evolutionair selectieproces (VderLecq, 2009)

Selectie beste exemplaar (survival of fittest)

Overstappen kan niet altijd prestatiedruk beperkt

Eigendomsrechten niet altijd bepaald (PF)

Klanten zijn soms eigenaar (PUB)

Geen belang bij faillerende fondsen

Overleven van de soort (struggle for survival)

Beperkte prikkel tot innovatie (vgl. Bodie 1990, VdLecq 2008)

Maatschappelijke legitimatie

Impact van aanpalende markten (Teulings & De Vries, 2005)

33

STELLING: PENSIOENMARKTEN ZIJN GEWONE

MARKTEN

Meerdere pensioenmarkten

Schakels in pensioenproductie: van CAO tot uitkering

B2B- en B2C-markten

Marktstructuur

PF/PUBs: paar groten, veel kleintjes

Pensioenuitvoeringsdienstverlening

Gewone contracten

Aandachtspunt: langetermijnrelaties

Inregelen administraties vergt forse ICT-inspanningen

Kennis van de regeling is belangrijk activum

(tacit knowledge)

Uitsluiting toetreders? (Aghion & Bolton, 1987)

34

18

STELLING: PENSIOENMARKTEN ZIJN ANDERS

Gereguleerde markten

Taakafbakening fondsen en verzekeraars

Verplichte deelname en verplichtstelling (vgl. Gollier, 2008)

Stevig toezicht + interventies

Vergelijk nutsbedrijven (huisvesting, energie, water, betalingsverkeer, vervoer)

Inelastische vraag: pensioenen in ieders nutsfunctie

Inflexibele infrastructuur (netwerkeffect)

Enorme schaalvoordelen (toetredingsdrempel)

Wettelijke monopolies (concurrentie op / om de markt)

Tussen publiek en privaat in (eigendom, zeggenschap)

Roep om liberalisering en privatisering

35

PENSIOENEN MET ‘JANUSKOP’

Pensioenen als arbeidsvoorwaarde (relatie, vertrouwen)

Externaliteiten arbeidsmarkt geïnternaliseerd?

Pensioenen als financieel product (contract, informatie)

Risicoprofiel driepijlermodel

Implicaties voor PFP (6 pijlers)

36

19

MARKTWERKING - MARKTFALEN

Marktfalen = het Pareto-optimum wordt niet bereikt

Pareto-optimum = situatie waarin niet een herverdeling

kan worden voorgesteld die iemand beter af maakt,

zonder dat dan anderen slechter af zijn

Ergo: bij marktfalen is de verdeling niet efficiënt

Marktfalen is dus niet: de markt is niet eerlijk

Diverse oorzaken voor marktfalen

37

MARKTFALEN EN OVERHEIDSFALEN

(MCCARTHY, 2006)

Asymmetrische informatie

Complexe producten

Agentschapsproblemen

Consumentenfalen

Consumenten willen niet (uitstelgedrag)

Consumenten kunnen niet (financiële ongeletterdheid)

Insluitingseffecten

Verplichte deelname

Langetermijncontracten

Schaalvoordelen

Collectieve systemen (en soms semi-publieke goederen)

Marktmacht

Toe- en uittreedbarrieres

Vreemde M&A-markt voor pensioenfondsen

Externe effecten

Pensioenmarkten hebben invloed op andere markten

38

20

MARKTFALEN EN OVERHEIDSFALEN

(MCCARTHY, 2006)

Ontbrekende markten / incomplete markten

Bv. langlevenrisico, inflatierisico

Marktfalen impliceert niet dat overheid het kan/moet oplossen

Overheidsfalen

verkeerde maatregel

te weinig / overshooting

timing

tijdinconsistent

effectverificatie

39

REGULERING PENSIOENSECTOR

Verplichtingen

Verplichte deelname

Verplichtstelling

Fonds is 1 financieel geheel

Regeling obv doorsneesysteem

Mededingingsregels

De regeling als DAEB

Het pensioenfonds als onderneming

Domeinafbakening

Houdbaar in Europees verband?

In welk tuintje komen de nieuwe vehikels?

40

21

PENSIOENMARKTEN OP EEN RIJ

Instituties dragen bij aan coördinatie

Markten zijn instituties

Binnen de pensioensector zijn er meerdere markten

Die functioneren niet altijd spontaan naar wens

(ex ante) regulering + (ex post) toezicht

Governance per niveau bekijken

van PFG naar PSG

Getrapte vertegenwoordiging binnen

en buiten markten

agentschapsrelaties

41

BREAKOUT-OPDRACHT

maak groepjes (doornummeren)

Vergelijk sector X met pensioensector (B2C + B2B)

Groep 1: electriciteit

Groep 2: mobiel telefoneren

Groep 3: zorgverzekeringen

Groep 4: kabeltelevisie

Groep 5: busvervoer

Groep 6: sociale woningverhuur (corporaties)

Groep 7: betalingsverkeer

Groep 8: ziekenhuiszorg

Groep 9: water

42

22

ZOEK OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN

Structuur / mate van concentratie aanbodzijde

Structuur / mate van concentratie vraagzijde

Prijsmechanisme

Informatie(a)symmetrie

Marktfalen

Overheidsfalen

Kenmerken productietechnologie (bv. netwerkeffecten)

Aard van de regulering (prijzen, hoeveelheden, etc.)

Organisatie van het toezicht

Structuur – gedrag – resultaat

43

TERUGKOPPELING

Waar zitten overeenkomsten?

Waardoor komt dat?

Waar zitten verschillen?

Wat zijn essentiele verschillen?

Is sector X ‘beter’ dan pensioensector?

In welk opzicht?

Efficiëntie / effectiviteit / innovatie

Wat zou pensioensector kunnen leren van sector X?

Wat moet pensioensector niet overnemen van sector X?

Evt. algemene conclusies over nut van marktwerking?

44

23

PENSION SYSTEM GOVERNANCE

Wat is een pensioensysteem?

Geen officiële definitie

Term verwijst naar constellatie van regelingen +

uitvoerders + instituties (wetten/regels, toezicht, etc.)

Voorbeelden dimensies pensioensystemen

Pijlers

Soorten regelingen

Financieringswijze

Wie krijgt wanneer wat

Welke pensioensystemen zijn beter dan andere?

… en hoe bepaal je dat objectief?

45

International comparisons

Melbourne Mercer Global Pension Index (GPI)

3 criteria: adequacy (.4), sustainability (.35), integrity (.25)

Global Ageing Preparedness Index (GAP)

http://csis.org/publication/global-aging-preparedness-

index-second-edition

Allianz Pension Sustainability Index (PSI)

46

24

BISMARCK - BEVERIDGE

47

CLUSTERING 1

48

25

CLUSTERING 2

49

VERSCHILLEN TUSSEN LANDEN

Demografie

Economie

Geografie

Institutionele vormgeving

Cultuur

Implicatie: geen optimaal recept

(maatwerk beter dan confectie)

50

26

INRICHTING VAN PENSIOENSTELSELS

51

Actueel: keuzevrijheid en maatwerk

Actueel: het SER-traject

Actueel: PFP en de 6 pensioenpijlers

KEUZEVRIJHEID ↔ MAATWERK

Keuzevrijheid: de mogelijkheid om te kiezen uit

meerdere varianten binnen de pensioenregeling

Of gaat het om keuzes tussen pensioenregelingen?

Of de keuze voor de uitvoerder van de regeling?

Vgl. zorgverzekeringen (basis + aanvullend)

Maatwerk: het aansluiten van de pensioenregeling op

de (toekomstige) behoeften van de pensioenontvanger

One size fits all?

Collectiviteit verhoogt efficiëntie (lage kosten)

Maatwerk leidt tot effectiviteit (‘goed’ resultaat)

52

27

WAAROM BEPERKTE KEUZEVRIJHEID?

Paternalisme: mensen kunnen niet verstandig kiezen

Of ze willen zich er niet in verdiepen

Oplossing: keuze-archtectuur (met defaults)

Efficiëntie: verplichte deelname maakt benutten van

illiquiditeitspremie mogelijk

En maakt intergenerationele risicodeling mogelijk

Keuzevrijheid beperken

Verplicht deelnemen voorkomt averse selectie

Verplicht deelnemen voorkomt te weinig opbouwen

Keuzevrijheid mogelijk

Opties binnen de verplichte regeling

Wat is de prijs van keuzevrijheid en wie betaalt deze?

53

MAATWERK IN PENSIOENEN

Voorbeelden

Degressieve opbouw / progressieve premie

Risico en indexatie differentiëren tussen cohorten

Variërende premie/opbouw (individuele differentiatie)

Zie o.a. Nijman en Oerlemans (2008) NEA-paper nr. 8

Exogene verschillen: feiten en omstandigheden

Bv. burgerlijke staat, woonsituatie, loopbaanhistorie

Solidariteit versus privacy (bv. lifestyle)

Middelt uit op populatieniveau

Endogene verschillen: voorkeuren

Bv. risicobereidheid, hoog/laag, pensioenleeftijd

Zorgvuldig uitvragen (digitale adviseur, pensioenrobot)

54

28

IMPLICATIES EN COMBINATIES: DE MATRIX

Keuzevrijheid kost meer geld dan maatwerk

Beide leiden tot verminderde solidariteit (inleg ┴ opbouw)

Houd uitvoeringskosten in de gaten (data-innovaties?)

55

HET SER-ADVIES HIEROVER

Maatwerk

Bv. differentiëren van risico’s tussen cohorten

Keuzevrijheid

DB: hoog/laag, NP/OP, leeftijd

DC: beleggingsprofiel

3e pijler: lump-sup vs. annuïteit

Mensen beseffen dat keuzevrijheid niet gratis is

Keuzestress, risico verkeerde keuzes, optuigen keuzes

40% wil er niet extra voor betalen

Risico van calculerend gedrag

Bv. Premiehoogte, lump-sum-uitkering

56

29

DE VIER VARIANTEN

57

1. Uitkeringsovereenkomst met degressieve opbouw

a.Variant 1A: nominaal (zeker + geen indexatie)

b.Variant 1B: reëel (voorwaardelijk + indexatie)

2. Nationale pensioenregeling

3. Persoonlijk pensioenvermogen met vrijwillige

risicodeling

4. Persoonlijk pensioenvermogen met collectieve

risicodeling (biometrisch) en beleggingsrisico:

a.opbouw IND; uitkering IND (HLN variant I)

b.opbouw IND/COL; uitkering COL (HLN variant II)

c.opbouw COL; uitkering COL

“interessant, maar onbekend”

BEOORDELING VARIANTEN

58

30

DE VIERDE VARIANT

• “Interessant, maar onbekend”

• Variant doet denken aan persoonlijke pensioenrekening

(PPR) van Netspar

• Elementen:

• Eigendomsrechten transparent

• Maatwerk (individueel of per collectiviteit)

• Risicodeling, maar met wie?

• Toekomstige generaties doen wel/niet mee?

• Afschaffen doorsnee-opbouw

• Voorwaardelijke uitkeringsrechten

59

VERKENNING VARIANT IVc

60

Stap 1: uitwerken variant IVc

Stap 2: doorrekenen uitwerkingen (pensioenresultaat)

• o.a. vergelijking met reële contract

Stap 3: implicaties

• governance

• verplichtstelling

• toezicht (incl. zorgplicht)

• fiscaliteit

Stap 4: omzetten opgebouwde rechten in pensioen-

kapitaal

• Juridisch / economisch / fondssplitsing?

31

TIJDLIJN (motto: “Voortvarend doch zorgvuldig”)

• Eerste verkenningen voor de zomer

• Zowel uitwerking IVc als transitieproblematiek

• Ondertussen komt het kabinet met hoofdlijnennotitie

• In najaar e.e.a. samenbrengen en verder uitwerken

• Hamvraag: bereiken van draagvlak

61

62

PFP EN DE 6 PENSIOENPIJLERS

Het driepijlersysteem (cappuccino-model)

0: sociale zekerheid (bijstand)

1: algemeen ouderdomspensioen

2: collectieve aanvullende pensioenregelingen

3: individuele pensioenproducten

4: besparingen en vermogensbronnen (b.v. eigen huis)

5: menselijk kapitaal: doorwerken en deeltijdpensioen

Trend 1: onduidelijkheid wie waarover gaat

Trend 2: integratie van de pijlers in persoonlijke financiële planning

Trend 3: integratie van regelingenvoor pensioen – wonen - zorg

32

WAT HEBBEN WE HIER NU AAN?

Actualiteiten

Ontwikkelingen op 3 niveaus (fonds, sector, stelsel)

Gereedschap voor analyse

Institutioneel-economische begrippenkader

Zelf nadenken hoe dit beter kan

Evolutionair perspectief: hoe kan de Nederlandse

pensioensector overleven?

63

VRAGEN & DISCUSSIE

Prof. dr. S.G. (Fieke) van der Lecq

vanderlecq@ese.eur.nl

http://people.few.eur.nl/vanderlecq

www.ecovisie.net

64