deel 1historische ontwikkeling1. Historische inbedding 112. Een nieuw winkelcentrumconcept 213. Invloed 254. Architectuur & design 295. Vriendschapsmodel 456. Mislukte pogingen 47deel 2drie scenario’s7. Eerste scenario: De Lijnbaan als Urban Design Classic 518. Tweede scenario: Tabula Rasa #2 539. Derde scenario: De Lijnbaan als realistisch monument 5510. Uitwerking derde scenario

Inleiding

Er bestaat geen enkele twijfel over de cultuurhistorische waarde van de Lijnbaan. Wat betreft haar architectuur is zij van wereldwijd belang en vanaf haar opening in 1953 bezit zij een status die alleen te vergelijken is met die van de Van Nelle fabriek van Brinkman & Van der Vlugt, het Rietveld Schröder-huis van Gerrit Rietveld en het Burgerweeshuis van Aldo van Eyck. Wat betreft haar stedenbouw komt zij voor in alle internationale handboeken over twintigste-eeuwse stedenbouw vanwege drie redenen. Ten eerste is zij een van de weinige voorbeelden van de wederopbouw van een gebombardeerd stadscentrum door middel van een moderne

Content

part 1historical development1. Historical context 112. A new shopping concept 213. influence 254. Architecture & Design 295. Friendship Model 456. Failed attempts 47part 2three scenarios7. First scenario: The Lijnbaan as Urban Design Classic 518. Second scenario: Tabula Rasa # February 539. Third scenario: The Lijnbaan as realistic monument 5510. Elaboration third scenario

Introduction

There is no doubt about the cultural and historical value of the Lijnbaan. Regarding its architecture it is of worldwide importance and since its opening in 1953 it has a status that can only be compared with that of the Van Nelle factory Brinkman & Van der Vlugt, the Rietveld Schröder house of Gerrit Rietveld and the Orphanage of Aldo van Eyck. Regarding its urbanism she comes in all international handbooks on twentieth-century urbanism for three reasons. Firstly, it is one of the few examples of the reconstruction of a bombed city through a modern architecture that does not attempt the shape and the image of the old city to approach. Thus she Warsaw, Le Havre, London, Berlin, Münster and

Undoubtedly, culturally and historically, Lijnbaan has a very high value in these aspects. Its architecture reputation spreaded worldwide since it was opened in 1953. Only Van Nelle factory Brinkaman and Vander Vlught, the Rietveld Schroder house of Gerrit Rietveld and the Orphange of Aldo van Eyck that have similar status with Lijnbaan.

architectuur die geen poging doet de vorm en het beeld van de oude stad te benaderen. Daarmee heeft zij Warschau, Le Havre, Londen, Berlijn, Münster en ook Middelburg achter zich gelaten. Ten tweede is zij een van de eerste winkelwandelgebieden ter wereld en daarom van een enorme invloed geweest op de bouw van winkelcentra over de gehele wereld. Ten derde is zij een van de eerste echte alternatieven voor het aloude gesloten stadsblok dat honderden jaren de enige typologie is geweest waarmee steden en wijken konden worden opgebouwd. In de Lijnbaan zijn de elementen waar het stadsblok uit bestaat op onnavolgbare manier uit elkaar gehaald en weer in elkaar gezet, met als gevolg een dichtbebouwd stuk stad, open en transparant, waarin gewerkt, gewoond, gerust en gewinkeld wordt met alles op zijn ideale plek.Maar haar echte, meest voelbare belang – datgene wat we het meeste zouden missen als de Lijnbaan zou verdwijnen of ingrijpend zou veranderen – is niet te reduceren tot haar ontwerp of haar invloed. Samen met het Groothandelsgebouw – dat net op zeer intensieve wijze is gerestaureerd en daardoor een nieuw leven heeft gekregen – is zij een stuk Rotterdam met een ongehoorde eigenheid en symboolwaarde. Om met het laatste te beginnen: het Groothandelsgebouw en de Lijnbaan zijn de twee meest bekende en meest algemeen geliefde gebouwen die verrezen uit de leegte die overbleef na de oorlog. Beide staan voor een korte periode waarin ondernemers, architecten, bestuurders en stedelingen hun gebruikelijke onderlinge afstandelijkheid terzijde legden en samen iets maakten wat in geen enkele andere periode tot

Middelburg behind. Second, she is one of the first pedestrian shopping areas in the world and therefore a huge influence on the construction of shopping centers around the world. Thirdly, it is one of the first real alternatives to the traditional closed city block hundreds of years the only typology has been plaguing the towns and neighborhoods could be built. In the Lijnbaan are the elements where the city block consisting inimitable(cannot imatate) way taken apart and put back together, resulting in a densely built part of the city, open and transparent, which worked, lived, comfortable and shopped with everything in its ideal .But its real, most tangible interest - what we would miss the most if the Lijnbaan would disappear or would radically change - is not reducible to its draft or influence. Together with the Groothandelsgebouw - just up very intensively restored and thus a new life has been - it is a piece of Rotterdam with an unprecedented uniqueness and symbolic value. To begin with the latter: the Groothandelsgebouw and Lijnbaan are the two best known and most widely beloved buildings that rose from the emptiness that remained after the war. Both stand for a short period of entrepreneurs, architects, administrators and townspeople their usual mutual detachment aside and put together something did what no other period could have come about. In the case of the Groothandelsgebouw were collected from wholesalers Rotterdam willing to pull together in a building that was designed by the greatest architects in the Netherlands', Hugh Maaskant. In the case of the Lijnbaan were the shopkeepers, who had had lovely shophouses in the old city

Lijnbaan is famous worldwide in three reasonsFirstly, Lijnbaan was a few cases that were built with modern approach after World War II while most of the city such as London, Warsaw, Berlin and many others tried to turm their city image back before they was bombed.Moreover, Lijnbaan is one of the first completely pedestrian shopping areas in the world and has shaped the shopping centre across the world.

Groothandelsgebouw and Lijnbaan were the two building that was built from the field that remained from the bomb. So both are inseparatable and is marking of the time. One was biggest and tallest while another one was low rise building. Goodthandelsgebouw is an office building designed by well know Dutch architect, Hugh Maaskant whereas Lijnbaan was for shopping and design by Van den Brooek& Bakema.

It was the shopkeepers, who once had their own shops inside the old city which was severly bombed in the war, tempted to have small shops

stand had kunnen komen. In het geval van het Groothandelsgebouw waren de verzamelde groothandelaren van Rotterdam bereid samen in een gebouw te trekken dat was ontworpen door de ‘grootste architect van Nederland’, Hugh Maaskant. In het geval van de Lijnbaan waren de winkeliers, die mooie winkelpanden hadden gehad in het oude centrum van Rotterdam, bereid om plaats te nemen in een winkelstraat die als één enkel gebouw werd ontworpen voor 65 opdrachtgevers, door Van den Broek & Bakema, die zouden uitgroeien tot het bekendste Nederlandse architectenbureau tussen de jaren vijftig en zeventig. Zowel de Lijnbaan als het Groothandelsgebouw zijn dus bewijzen van wat er mogelijk is wanneer, gestuurd door buitengewone omstandigheden, publieke en private, individuele en collectieve belangen samengebracht worden in projecten die het belang van de stadsgemeenschap vooropstellen.Het Groothandelsgebouw en de Lijnbaan zijn ook op een andere manier onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zij fungeren al vijftig jaar als markeringspunten of zelfs observatoria van waaruit de permanente verandering van Rotterdam gadegeslagen kan worden. Het Groothandelsgebouw was een van de grootste en -destijds- hoogste gebouwen in de stad, met spectaculaire uitzichten over het gehele centrum, met name vanaf de stoelen in de zaal Kriterion, als het filmdoek7opzij is geschoven en men door de glazen wand de groei van Rotterdam als een spectaculaire actiefilm kan aanschouwen. De Lijnbaan als observatorium om de stad te beleven is subtieler

center of Rotterdam, willing to sit in a mall as a single building was designed for 65 clients, by Van den Broek & Bakema, which would become the most famous Dutch architects between the fifties and seventies. Both the Lijnbaan as Groothandelsgebouw are thus evidence of what is possible when, driven by exceptional circumstances, public and private, individual and collective interests are brought together in projects that the interests of the urban community to prepare.The Groothandelsgebouw and Lijnbaan are otherwise inseparable. They act as markers for fifty years or even observatories from which the permanent change of Rotterdam meeting can be beaten. The Wholesale Building was one of the largest and then-tallest buildings in the city, with spectacular views over the entire city, especially from the chairs in the hall Kriterion, as the movie screen7is pushed aside and one through the glass wall of the growth of Rotterdam as a spectacular action film can behold. The Lijnbaan as an observatory to experience the city is more subtle but less aloof and more original. It is built like a pyramid turned inside out. In the middle of the hiking and recreational places for pedestrians, flanked by low shops, surrounded by the medium high rise of condominiums and transverse thereto a tight set of beautifully designed upscale residential apartments with a rhythm of disc-shaped buildings that continue the Blaak to Weena and Coolsingel to Van Oldenbarneveltstraat. The Lijnbaan forming the three-dimensional framework for what is arguably the most special of this city: its

in one building.There were 65 clients at the time.

maar ook minder afstandelijk en origineler. Zij is opgebouwd als een binnenstebuiten gekeerde piramide. Met in het midden de wandel en verblijfsplekken voor de voetgangers, geflankeerd door de lage winkels, daaromheen de middelhoogbouw van de flatgebouwen en dwars daarop een strakke reeks prachtig ontworpen chique woonflats die een ritme aangeven van schijfvormige gebouwen dat doorgaat van de Blaak tot het Weena en de Coolsingel tot de Van Oldenbarneveltstraat. De Lijnbaan vormt zo het driedimensionale kader voor wat misschien wel het meest bijzondere van deze stad is: haar permanente verandering. Zittend op een bankje in een van de parken die tot het Lijnbaanensemble behoren, of wandelend tussen de etalages kan men omhoog kijken, naar links en naar rechts en achter de hoge woonflats nieuwe woon en kantoortorens zien verrijzen, ieder even sterk van hun tijd als de kleren die men in de winkelstraat kan kopen. De Lijnbaan is niet alleen zelf een stadsgezicht: iedere periode weer maakt zij van een losse verzameling bouwprojecten een samenhangend stadsgezicht. Dat de Lijnbaan een cruciaal historisch monument is, daarover bestaat dus geen twijfel. Er zijn weinig gebouwen of stedenbouwkundige ensembles waarin zoveel stedelijke ambitie, zoveel sociale betekenis en zoveel architectonische invloed is samengebracht als in de Lijnbaan.Het afgelopen decennium is ook in het gemeentelijke beleid de betekenis van het wederopbouwverleden erkend en bevestigd in diverse moties, de aanwijzing tot wederopbouwaandachtsgebied van delen van het centrum, waaronder de Lijnbaan, en de aanwijzing

permanent change. Sitting on a bench in one of the parks to Lijnbaan Ensemble belong, or walking between the windows you can look up, left and right and behind the high residential apartments new residential and office towers erected, each equally strong in their time as the clothes that you can buy at the mall. The Lijnbaan is not only a cityscape itself: each period weather makes it a loose collection of projects a coherent cityscape. That the Lijnbaan a crucial historical monument, there is no doubt about that. There are few buildings or urban ensembles in which many urban ambition, much social significance and many architectural influences brought together as the Lijnbaan.The past decade has also in the municipal policy significance of the reconstruction past recognized and confirmed in various motions, the prompt attention to reconstruction of parts of the center, including the Lijnbaan, and the appointment of a number of municipal monuments from the postwar period. The reconstruction architecture is rightly recognized as an integral part of the Rotterdam urban identity. Yet thus the position of the Lijnbaan not secured. Although the Lijnbaan by shopkeepers and residents very popular, are the image and appearance of the complex is generally not appreciated by the general public. Otherwise, most young reconstruction monuments that its value is not undisputed. Undoubtedly this has to do with the raw, hard style architecture, the 'unsociable ness "of it and yet the lack of scarcity of such modernist buildings. Strangely enough, the Lijnbaan also threatened by local professional world of planners and urban designers, in the image of Rotterdam 'dynamic city' is often an

Currently, Lijnbaan has threatened by local professional plander and urban designers. The idea of Rotterdam as “dynamic city” many times propose to demolish this building and numbers of postwar period building.

van een aantal gemeentelijke monumenten uit de naoorlogse periode. De wederopbouwarchitectuur is daarmee terecht erkend als een wezenlijk onderdeel van de Rotterdamse stedelijke identiteit. Toch is daarmee de positie van de Lijnbaan niet veilig gesteld. Hoewel de Lijnbaan bij winkeliers en bewoners zeer geliefd is, worden het beeld en de uitstraling van het complex over het algemeen nog niet erg gewaardeerd door het grote publiek. Overigens geldt voor de meeste jonge wederopbouwmonumenten dat de waarde ervan niet onomstreden is. Ongetwijfeld heeft dit te maken met de rauwe, harde architectuurstijl, de ‘ongezelligheid’ ervan en vooralsnog het gebrek aan schaarsheid van dergelijke modernistische gebouwen. Vreemd genoeg wordt de Lijnbaan ook bedreigd door de lokale vakwereld van planners en stedenbouwkundigen, die in het Rotterdamse imago van ‘dynamische stad’ dikwijls een aanmoediging zien tot sloop en modernisering. Dat heeft al het einde betekend voor een aantal karakteristieke gebouwen uit de naoorlogse periode.Dat het Groothandelsgebouw en tientallen andere gebouwen aangewezen zijn als gemeentelijke monumenten en de Lijnbaan (nog) niet heeft dan ook niets te maken met een verschil in kwaliteit of betekenis. Het komt aan de ene kant voort uit de organisatorische en architectonische complexiteit van de Lijnbaan en de schaal van het gebied, die bescherming en handhaving ingewikkelder maakt dan bij enkelvoudige gebouwen. Aan de andere kant lijkt het gebrek aan status van de Lijnbaan ook de pragmatische instelling van het stadsbestuur te weerspiegelen, die in dit dynamische deel van het stadscentrum ruimte

encouragement to see demolition and modernization. That has meant the end for a number of characteristic buildings of the postwar period.That Groothandelsgebouw and dozens of other buildings designated as municipal monuments and the Lijnbaan (yet) has nothing to do with a difference in quality or significance. It is on the one hand, from an organizational and architectural complexity of the Lijnbaan and the scale of the field, which complicates enforcement and protection than single buildings. On the other hand, it seems the lack of status of the Lijnbaan the pragmatic attitude of the council to reflect that in this dynamic part of the downtown area for development to keep.But Rotterdam is not what it once was and as many monuments of the New Building is now threatening the Lijnbaan the victim of the fact that8they just custom designed for the functions they had decades ago inns. The stores that they contain are no longer local, reasonably exclusive Rotterdam matters, but representatives of chain stores. The public space is used more intensively than before and also by groups which sometimes difficult to tolerate. Entrepreneurs, managers and architects no longer have the natural tendency together large and risky, but also optimistic and collectivist plans to endorse. The municipality considers the real estate business as its 'clients' and acts merely as a facilitator. The objects which the Lijnbaan out there are spread over different and very disparate owners. Each of these has a different business owners and uses a different method of accounting, depreciation, reinvestment,

The modernization impage means get rid of all of the old characteristic building. It was said that the buildings were designed to suite the need decades ago. The original local owners have long gone and now are occupied by chain stores. The public space is used more intensively than before and the group of customer is changed. Different business owner use dfferent method of accounting management and maintain their shop. Inevitably, the overall atmosphere are different significantly from its original.

voor ontwikkeling wil houden.Maar Rotterdam is niet meer wat zij is geweest en zoals vele monumenten van het Nieuwe Bouwen dreigt nu ook de Lijnbaan het slachtoffer te worden van het feit dat8zij precies op maat is ontworpen voor de functies die zij decennia lang geleden moest herbergen. De winkels die zij bevat zijn niet langer de lokale, redelijk exclusieve Rotterdamse zaken, maar vertegenwoordigers van ketenwinkels. De openbare ruimte wordt veel intensiever gebruikt dan vroeger en bovendien door groepen die elkaar soms moeilijk verdragen. Ondernemers, bestuurders en architecten hebben niet langer de natuurlijke neiging samen grootschalige en risicovolle, maar ook optimistische en collectivistische plannen te onderschrijven. De gemeente beschouwt de onroerend goed ondernemers als haar ‘klanten’ en stelt zich vooral faciliterend op. De objecten waar de Lijnbaan uit bestaat zijn verdeeld over verschillende en zeer ongelijksoortige eigenaars. Ieder van deze eigenaars heeft een andere bedrijfsvoering en hanteert een andere manier van boekhouding, afschrijving, herinvestering, beheer en onderhoud.Kortom, de Lijnbaan wordt niet meer ervaren als een gemeenschappelijk project, er zijn sterke en zeer diverse marktpartijen en er is slechts weinig besef van het publieke belang bij de samenhang in dit project. Op dit moment leidt deze situatie tot concrete vragen van een beleggingsmaatschappij die vanuit haar statuten een van de flats (nu deze is afgeschreven) óf moet verkopen, óf moet afbreken en herontwikkelen om zo het haar toevertrouwde geld in beweging te houden. Zij

management and maintenance.In short, the Lijnbaan is no longer perceived as a common project, there are strong and diverse market and there is little awareness of the public interest in the context of this project. At present this situation leads to concrete questions of an investment company uses its statutes one of the flats (now it was made) or to sell, or to demolish and redevelop the order entrusted money to keep moving. She asks this question to a municipality that both the interests of the city as an economic organism and also the survival of the city as a cultural construction should weigh.The report presented here is the result of a command that was provided by two divisions of the Department of Urban Housing + - Planning: Monuments Office in collaboration with the department Centre. The tension between preservation and development found itself in the heart of this cultural and historical exploration. Crimson in this report examines the cultural and historical values of the Lijnbaan, and try it as well and concretely as possible to visualize and explain. Moreover, this CV a hierarchy between the detected values and tries to visualize how promising and effective they are. The report shall propose three scenarios for which the various interests in the city life and the qualities of the Lijnbaan in various proportions to each other. Each of these scenarios is our credibility. Yet we have an elaborate, because in the eyes of the Crimson most justice to the architectural, cultural and historical importance of the Lijnbaan and thus the principles of this cultural and historical exploration.

stelt deze vraag aan een gemeente die enerzijds de belangen van de stad als een economisch organisme en anderzijds het voortbestaan van de stad als een cultuurhistorisch bouwwerk moet afwegen.Het hier gepresenteerde rapport is het resultaat van een opdracht die werd verstrekt door twee afdelingen van de Dienst Stedenbouw + Volkshuisvesting - Ruimtelijke Ordening: Bureau Monumenten in samenwerking met de afdeling Centrum. De spanning tussen behoud en ontwikkeling bevond zich daarmee in de kern van deze cultuurhistorische verkenning. Crimson onderzoekt in dit rapport de cultuurhistorische waarden van de Lijnbaan, en tracht deze zo goed en concreet mogelijk te visualiseren en uit te leggen. Bovendien brengt deze CV een hiërarchie aan tussen de aangetroffen waarden en tracht het in beeld te brengen hoe kansrijk en effectief ze zijn. Het rapport stelt daarbij drie scenario’s voor waarin de verschillende belangen die in de stad leven en de kwaliteiten van de Lijnbaan in verschillende verhoudingen tot elkaar worden geplaatst. Ieder van deze scenario’s is voor ons geloofwaardig. Toch hebben we er één uitgewerkt, omdat deze in de ogen van Crimson het meest recht doet aan het architectuur- en cultuurhistorische belang van de Lijnbaan en daarmee aan de uitgangspunten van deze cultuurhistorische verkenning.

1. Historische inbedding

1839

Tot het begin van de negentiende eeuw werd het gebied ten westen van de Coolsingel gekenmerkt door een landelijk lanenlandschap. De lanen liepen van zuid naar noord, tussen de Kruiskade, de Binnenweg en de Westzeedijk, met parallel lopende sloten. In eerste instantie had het gebied een puur landelijk karakter met buitens en kleine landerijen of lusttuinen, waar de gegoede burgerij in zijn tuinen van vermaak met een dagkoepel of zomerhuisje, open ruimte en frisse lucht zocht. De lanen hadden een enigszins autonoom karakte: elke laan had een eigen bestuur van laanmeesters, eigen reglementen en dikwijls eigen gemeenschappelijk grondbezit. De laanmeesters zorgden voor het onderhoud van de laan en de sloten. De lanen waren oorspronkelijk bestemd voor voetgangers en daarom meestal met een hek of slagboom afgesloten voor ander verkeer. Dit uit vrees dat de weg, meestal slechts met koolas verhard, stukgereden zou worden. In de eerste decennia van de negentiende eeuw mengde zich tussen de lusttuinen in toenemende mate bedrijvigheid die binnen de stadsmuren geen ruimte meer vond, zoals blekerijen, warmoezerijen (kleine agrarische bedrijfjes), touwbanen en malerijen. Zo werd er ook een overdekte lijnbaan gebouwd tussen de Crispijnlaan en de Lijnbaanslaan. Dit enorme bouwwerk doorbrak de heersende orde die weliswaar rommelig, maar open was. Die orde bestond uit tuinen, kwekerijen en bleekvelden waarop per perceel slechts enkele huizen gebouwd waren en bij uitzondering een

1. historical context

1,839

Until the beginning of the nineteenth century, the area west of the Coolsingel characterized by a rural landscape lane. The avenues ran from south to north, between the Kruiskade, the Shortcut and Westzeedijk, with parallel slots. Initially, the area is a purely rural character with small manors and estates or pleasure gardens, where the bourgeoisie in its gardens of entertainment with dagkoepel or summer cottage, open space and fresh air searched. The lanes had a somewhat autonomous characteristic: each lane had its own board of lane masters, often own their own regulations and common land. The lane masters ensured the maintenance of the lane and the locks. The lanes were originally intended for pedestrians and therefore usually with a fence or barrier closed to other traffic. This fear that the road, usually only with coal ash hardened piece would be driven. In the first decades of the nineteenth century mingling between the pleasure gardens increasing activity within the city walls, no room was as pale rows, warmoezerijen (small agricultural businesses), rope and male rows. Thus, there is a covered ropewalk built between Crispijn Avenue and Lijnbaan Store. This huge edifice broke the prevailing order which, although messy, but was open. That order consisted of gardens, farms and fields in which each plot was only a few houses were built and exceptionally larger commercial building, such as the loodwitmakerij to Wasch Bleeker Spanking (which

groter bedrijfsgebouw, zoals de loodwitmakerij aan de Waschbleekerslaan (waar nu ongeveer de Mauritsstraat ligt).

1880Het proces van verstedelijking van het lanengebied kwam pas echt op gang tussen 1839 en 1880. Nadat eerst het open landelijke gebied langzaam werd overgenomen door bedrijvigheid, werden daarna de bedrijven verdrongen door woningen. Op deze wijze verdween ook de oude lijnbaan. In eerste instantie gebeurde dit proces geheel ongepland en bouwde men de woningen lukraak langs de smalle lanen zodat donkere, smalle straten en sloppen ontstonden: een “verward, als bij toeval nedergeworpen huizental, met nauwe stegen, spelonken voor allerlei misdrijven, poelen vol ongezondheid”.[1] Zo werd de toestand beschreven in 1855. In een paar decennia was het open, semi-landelijke gebied veranderd in de ongezonde, stinkende stad, die men hier vroeger juist wilde ontvluchten. Het was in reactie op deze toestand dat het waterproject van ir. W.N. Rose werd uitgevoerd. Onderdeel van deze operatie was de aanleg van de Westersingel en de vernieuwing van het lanengebied tussen 1870 en 1880, waarbij dwarsdoorbraken werden gemaakt, sloten werden gedempt en het stratenpatroon dat nu nog herkenbaar is werd neergelegd. Er ontstond een structuur van gesloten bouwblokken met voorname herenhuizen aan de Aert van Nesstraat en Van Oldenbarneveltstraat. Op de hoek van de Lijnbaanstraat en Aert van Nesstraat werd de Nieuwe Rotterdamse Schouwburg gebouwd. Het zuidelijke deel van de Lijnbaanstraat werd

is now about the Mauritsstraat).

1,880The process of urbanization of the lane area was really going on between 1839 and 1880. After hitting the open countryside was gradually taken over by business, the companies were then supplanted by houses. In this way, disappeared the old ropewalk. Initially happened this process completely unscheduled and they built the houses haphazardly along the narrow lanes so dark, narrow streets and slums emerged: a "confused, as if by chance cast down huizental, with narrow alleys, caves for various crimes, pools of unhealthiness" . [1] Thus the condition described in 1855. In a few decades it was open, semi-rural area was transformed into the unhealthy, smelly city, which they used to be here just wanted to escape. It was in response to this situation that the water project ir WN Rose was carried out. Part of this operation was the construction of the Westersingel and the renewal of the lane area between 1870 and 1880, with cross breakthroughs were made, ditches were filled and the street pattern that still recognizable was filed. There was a structure of closed blocks with private mansions in the Aert van Nesstraat and Van Oldenbarneveltstraat. At the corner of the Lijnbaanstraat and Aert van Nesstraat was the New Rotterdam Theatre built. The southern part of the Lijnbaanstraat was occupied by the spacious grounds of the new Municipal Hospital Hall.

ingenomen door het ruime terrein van het nieuwe Gemeente Ziekenhuis aan de Coolsingel.1945

Tijdens het bombardement van 1940 werd het centrum met het lijnbaangebied zwaar getroffen. Men ruimde snel alle puin, bouwvallen en anderszins aanstootgevende gebouwen zodat een maagdelijke vlak ontstond dat pas aan het einde van de twintigste eeuw vol raakte. Slechts een paar gebouwen aan de Coolsingel overleefden op deze tabula rasa: het stadhuis, het postkantoor, hotel Atlanta, de Bijenkorf, het nieuwe beursgebouw en een deel van het ziekenhuis. Op enkele noodwinkels en wat graanvelden na bleef deze vlakte tijdens de oorlog ongebruikt, een pauzelandschap dat in stilte rustig wachtte op de stad van de toekomst.

1955Tussen waar vroeger de Crispijnstraat en de Lijnbaanstraat lagen, en waar de oude lijnbaan eens stond, is in 1953 een nieuw winkelcentrum geopend naar het ontwerp van architecten Van den Broek en Bakema. De winkeliers, die tijdens het bombardement hun winkels verloren in het stadscentrum en tijdens de oorlog en het begin van de wederopbouw aan de randen van de brandgrens hun noodwinkels hadden, zijn geherhuisvest in een revolutionair concept. Een wandelgebied met aan weerszijden winkels, daarachter expeditiestraten en hoge woongebouwen rond stadstuinen. Winkelcentrum De Lijnbaan was niet het eerste nieuwe bouwwerk dat op de lege vlakte opgetrokken werd, maar wel de eerste nieuwe straat. Een straat naar

1,945

During the bombardment of 1940, the center with the ropewalk area hit hard. They quickly cleared all debris, ruins and otherwise offensive buildings so that a virgin area that was only at the end of the twentieth century became full. Only a few buildings on the Coolsingel survived on this tabula rasa: the town hall, post office, hotel Atlanta, Bijenkorf, the new fair and part of the hospital. In some emergency stores and some wheat fields after remained flat during the war unused, a pause landscape in silence quietly waited for the city of the future.

1,955Between where once the Crispijnstraat and Lijnbaanstraat layers, and where the old ropewalk once stood, in 1953 a new shopping center opened to the design of architects Van den Broek and Bakema. The shopkeepers, who during the bombardment lost their shops in the city during the war and the beginning of the reconstruction at the edges of the Brandgrens their emergency stores had been resettled in a revolutionary concept. A walking area lined with shops, behind expedition streets and high-rise residential buildings around town gardens. Shopping The Lijnbaan was not the first new building that was erected on the empty plain, but the first new street. A street modernist concept, where all functions are separated in a Mondrian Arabesque constructed from plastic shopping strips and disks between residential lot

modernistisch concept, waarin alle functies gescheiden zijn in een Mondrianesque plastiek opgebouwd uit winkelstroken en woonschijven met daartussen vooral veel ruimte. Waar de voetganger - verlost van ander verkeer - de ruimte en vrijheid heeft om langs de grote etalages te slenteren. Een ongekende luxe die zelfs met slecht weer, dankzij luifels, aangenaam is. Waar de bewoner niet zijn overbuurman aankijkt, maar vrij uitzicht heeft op de stad. Na eeuwen van ziekte en verderf in bedompte sloppen en jaren van bezetting en rantsoen spreekt de Lijnbaan van een open toekomst van vrijheid en welvaart. Hoewel het gebied tussen de Coolsingel en de Westersingel na de oorlog geheel van karakter is veranderd, is de lange lijn van de vroegere lijnbaan nog steeds zichtbaar en voelbaar. Het eerste deel van de Lijnbaan werd aangelegd van de Kruiskade tot de Van Oldenbarneveltstraat, met het idee dat in de toekomst uitbreiding mogelijk was. Van het Schouwburgplein naar het Stadhuisplein werd een dwarsverbinding gemaakt; de Korte Lijnbaan. Als in 1966 het Coolsingelziekenhuis wordt afgebroken, wordt de Lijnbaan uitgebreid in zuidelijke richting om aan te sluiten bij twee grote warenhuizen, Termeulen en De Klerk, aan het Binnenwegplein.

2004Na een halve eeuw van ontwikkelingen in de stad en immer veranderende winkeltrends houdt de Lijnbaan nog steeds stand als stedenbouwkundig object. Rond de Lijnbaan, aan de Coolsingel en het Weena, zijn vele hoge torens gebouwd. Nog meer dan oorspronkelijk bedoeld, is de Lijnbaan een lage vallei temidden van wat wel op een

space. Where the pedestrian - freed from other traffic - the space and freedom to stroll along the large windows. A luxurious even with bad weather, thanks canopies, pleasant. Where the occupant not his neighbor looks, but pretty view of the city. After centuries of disease and destruction in dank slums and years of occupation and the Lijnbaan ration speaks of an open future of freedom and prosperity. Although the area between the Coolsingel and Westersingel after the war completely changed in character, the long line of the former ropewalk still visible and palpable. The first part of the Lijnbaan was built from the Kruiskade to Van Oldenbarneveltstraat, with the idea that future expansion possible. From the Schouwburgplein to the Town Hall Square was a cross connection, the Short Lijnbaan. When in 1966 the Coolsingel Hospital is aborted, the Lijnbaan expanded southwards to join two large department stores, Termeulen and De Klerk, the Binnenwegplein.

2,004After half a century of developments in the city and ever changing retail trends, the Lijnbaan still stands as an architectural object. Around the Lijnbaan, at Coolsingel and the Weena, many high towers. More than originally intended, the Lijnbaan a low valley amidst what is an American downtown

Amerikaanse downtown lijkt. Het aanzien van de Lijnbaan is echter totaal veranderd. De luxe winkels van weleer zijn vestigingen van ketens geworden, de oorspronkelijke architectuur grotendeels verdwenen achter grote lichtborden. De openbare ruimte is heringericht met nieuwe banken en rvs lichtarmaturen en prullenbakken. Het plaveisel van het wandelgebied is vervangen door een uniforme plak donkere klinkers waardoor niet alleen de oorspronkelijke kleur, maar ook het architectonische stramien dat doorliep in de straat, verdwenen is. Ook de luifels zijn deels vervangen door een hightech versie van glas en staal (ontwerp Van den Broek en Bakema). Door de herinrichting van de straat, de maar deels gerealiseerde vernieuwde luifels en het verdwijnen van de architectonische details is het idee van eenheid in verscheidenheid van het oorspronkelijke plan deels verloren gegaan.

looks. The appearance of the Lijnbaan is totally changed. The luxury shops of yesteryear have become branches of chains, the original architecture largely disappeared behind large plate light. The public area is redeveloped with new benches and stainless steel light fixtures and bins. The pavement of the hiking is replaced by a uniform paste dark vowels which not only the original color, but also the architectural pattern that ran in the street, disappeared. The canopies are partially replaced by a high-tech version of glass and steel (Design Van den Broek and Bakema). Through the redesign of the street, but the partially completed new canopies and the disappearance of the architectural details, the idea of unity in diversity of the original plan partly wasted.

2. Een nieuw winkelcentrumconcept

Een plat verzamelgebouw

Het ontwerp van de Lijnbaan is de uitkomst van een lang proces dat al tijdens de oorlog op gang kwam. In 1946 publiceerde Van den Broek de uitkomsten van een studie waarin hij het stadsblok, zoals voorgesteld in het Basisplan voor de wederopbouw voor het nieuwe centrum, ontleedt en de onderdelen ervanuit elkaar trekt. Het Basisplanblok was een variatie op het klassieke gesloten stadsblok met op de begane winkels en daarboven kantoren en woningen, met aan twee zijden poorten naar het binnenterrein. Van den Broek concludeerde dat een organisatie van de stad met dergelijke stadsblokken ravijnachtige straten zou opleveren. Hij stelde voor de bouwmassa van kantoren en woningen los van de winkellaag te programmeren, in volumes naast de winkelblokken. Door vervolgens de verkeersruimte niet als restruimte tussen de blokken op te vatten, maar als afzonderlijk programmaonderdeel, dat weer op te splitsen is in voetgangers- en rijverkeer, ontstond het concept van een winkelstraat voor voetgangers met daarachter expeditiestraten waarlangs de woningblokken zouden liggen met op de eerste verdieping kantoren.Deze opzet kwam mede voort uit het probleem dat de winkeliers niet stonden te popelen om de hoge investeringen te doen die vereist zouden zijn voor nieuwbouw van winkels met daarboven woningen: zij hadden hier de financiële middelen niet voor. Zo ontstond het idee van een verzamelgebouw, zoals de groothandelaren deze al hadden

2. A new shopping concept

A shelf assembly building

The design of the Lijnbaan is the culmination of a long process that already during the war got underway. In 1946 Van den Broek published the results of a study in which he city block, as proposed in the Basic Plan for the reconstruction of the new center, and decomposes the parts assume each pull. The Basic Plan Block was a variation on the classic closed city block with shops on the ground and above offices and homes, with two sides gates to the courtyard. Van den Broek concluded that an organization of the city with such city blocks canyon-like streets would yield. He suggested the building mass of offices and homes from the store layer programming in volumes next to the shop blocks. By then the traffic space as residual space between the blocks to conceive, but a separate program component, which in turn can be divided in pedestrian and wheeled traffic, the concept of a pedestrian shopping with behind expedition streets along which the housing blocks would lie with the first floor offices.This design was partly due to the problem that the shopkeepers were not eager to the high investments that would be required for construction of shops with dwellings above: here they had the financial resources to do so. Thus arose the idea of a multi-tenant, as the wholesalers had already built at the Weena, the Groothandelsgebouw. The plan of Van den Broek and Bakema garnered much enthusiasm among

gebouwd aan het Weena, het Groothandelsgebouw. Het plan van Van den Broek en Bakema oogstte veel enthousiasme bij de winkeliers; het was door de loskoppeling van de woon- en kantoorruimte betaalbaar en bovendien een soort platte, openluchtversie van een verzamelgebouw.Een nieuwe winkelstraatHet Basisplan werd op deze wijze herzien voor het gebied waar de Lijnbaan zou komen. Toen in 1951 het bureau Van den Broek en Bakema formeel de opdracht kreeg voor het ontwerp van een nieuwe winkelgebied voor 64 winkeliers hadden zij de stedenbouwkundige opzet dus al gemaakt. De realisatie van deze opzet gebeurde in twee fasen. De eerste fase tussen de Kruiskade en de Aert van Nesstraat bestond uit een noord-zuidas met haaks daarop de Korte Lijnbaan, die naar het Schouwburgplein leidt. Deze oost-westas is na de kruising met de lange Lijnbaan verbreed om het Stadhuisplein te vormen.22Tijdens de tweede fase, na afbraak van het Coolsingelziekenhuis in 1966, werd de Lijnbaan in zuidelijke richting doorgetrokken tot aan het Binnenwegplein en geïntegreerd met de twee eerder gebouwde warenhuizen van De Klerk en Termeulen (beiden ook ontworpen door Van den Broek en Bakema). Op de plek van het oude ziekenhuis is de winkelboulevard uitgestulpt in een klein plein, het Lijnbaanplein. Een oude kastanjeboom uit de ziekenhuistuin is behouden en een poort uit de tuinmuur is opgesteld als herrinnering aan de vooroorlogse situatie. Een overbouwing verbond het Termeulengebouw met het De Klerkgebouw aan de overzijde. Deze

the shopkeepers, it was the disconnection of residential and office affordable and also a sort of flat, outdoor version of an incubator.A new shoppingThe Basic Plan was thus revised for the area where the Lijnbaan would come. When in 1951 the Van den Broek and Bakema formally was commissioned to design a new shopping for 64 retailers they had already made so the urban design. The realization of this approach in two steps. The first phase between the Kruiskade and Aert van Nesstraat consisted of a north-south axis perpendicular to the Short Lijnbaan, which leads to the Schouwburgplein. This east-west axis after crossing the long Lijnbaan broadened to the Town Hall to form.22During the second phase, after degradation of the Coolsingel Hospital in 1966, was the Lijnbaan southbound extended to the Binnenwegplein and integrated with the two previously built stores of De Klerk and Termeulen (both also designed by Van den Broek and Bakema). At the site of the old hospital is the shopping boulevard uitgestulpt in a small square, the Lijnbaan Square. An old chestnut from the hospital garden is maintained and a gate from the garden wall is drawn as a stark reminder of the pre-war situation. A substantiation of the covenant Termeulengebouw with De Klerk building on the other side. This floating room with glass walls was meant for the Rotterdam Art Foundation with the idea that art closer to people could be helped. At the height of the square, the street was again expanded with an underground shopping plaza that was accessible via a tapis roulant, who after a few months was

zwevende ruimte met glazen wanden was bedoeld voor de Rotterdamse Kunststichting met het idee dat kunst dichter bij de mensen gebracht zou kunnen worden. Ter hoogte van het plein werd de straat nog eens uitgebreid met een ondergronds winkelpleintje dat bereikbaar was via een tapis roulant, die al na enkele maanden vervangen werd door een trap.Het autoverkeer doorsnijdt de Lijnbaan via de Van Oldenbarneveltstraat en de Aert van Nesstraat, die de Coolsingel verbinden met de Karel Doormanstraat. De expeditiestraten zijn achter de winkelblokken gelegd. Ten westen van de Lijnbaan zijn de woongebouwen, met op de eerste verdiepingen kantoorruimte, rond twee groene hoven gerangschikt. Haaks op de Lijnbaan staan de hoogste schijven van 13 lagen aan de noordzijde van de hoven. Parallel aan de Lijnbaan staan de lagere schijven van 9 lagen. Deze schijven zijn georiënteerd op de hoven en hebben daar hun entree. Aan de Karel Doormanstraat liggen stroken in 3 lagen met op de begane grond winkels (georiënteerd op de Karel Doormanstraat) en daarboven maisonnettes met portieken aan de westzijde van de hoven. Deze organisatie van de woningen wordt doorgezet bij de uitbreiding, maar hier liggen de blokken rond een expeditie- en parkeerhof. Een schijf van 13 lagen aan de Kruiskade, parallel aan de Korte Lijnbaan, complementeert het ritme. De woonflats worden door verschillende architecten ontworpen onder supervisie van Hugh Maaskant, die zelf het ontwerp van de eerste flat aan de Kruiskade op zich neemt.

replaced by a staircase.Traffic crosses the Lijnbaan the Van Oldenbarneveltstraat and Aert van Nesstraat who Coolsingel connect with Charles Doormanstraat. The expedition streets behind the shop blocks laid. West of the Lijnbaan are residential buildings, office space on the first floor, arranged around two courtyards green. Perpendicular to the Lijnbaan are the highest of 13 disks were on the north side of the courts. Parallel to the Lijnbaan are lower disks of 9 layers. These discs are oriented to the courts and have as their entrance. At Charles Doormanstraat strips lie in 3 layers with shops on the ground floor (facing the Charles Doormanstraat) and above maisonettes with porches on the west side of the courts. This organization of the housing is put in the expansion, but here are the blocks around an expedition and parking court. A disk of 13 layers at Kruiskade, parallel to the short Lijnbaan, complements the rhythm. The residential apartments are designed by different architects supervised by Hugh Maaskant, who designed the first flat at Kruiskade takes on.

23

Het ritme breidt zich uitTen oosten van de Lijnbaan worden geen hoven gerealiseerd, maar lopen de expeditiestraten langs de grote bouwmassa’s van banken, de Bijenkorf en kantoorgebouwen, die op de Coolsingel, de dwarsstraten en het Stadhuisplein georiënteerd zijn. Dit gebied valt buiten het stedenbouwkundig ensemble van de Lijnbaan, maar de ritmering die met de woonschijven is ingezet in het Lijnbaanplan vindt wel een afspiegeling in de massa-opbouw aan de Coolsingel, waar steeds ter hoogte van de hoge Lijnbaanflats, de rooilijn uitspringt. Ook de getrapte hiërarchie in bouwhoogten in het Lijnbaanensemble, van hoog op de achtergrond naar laag langs de straat, vindt zijn weerslag aan de Coolsingel. Hier vormen lage paviljoens op de zeer brede trottoirs de tussenstap.24

Modern winkelen

Nieuwe ontwikkelingen in verkooptechnieken van winkels hebben ten slotte ook bijgedragen aan de ontwikkeling van het Lijnbaanconcept. In Amerika had Van den Broek met eigen ogen gezien hoe de architectuur zich steeds meer perfectioneerde in het faciliteren van de verkoop. Het stedenbouwkundige plan van de Lijnbaan sloot naadloos aan bij deze nieuwe inzichten. Door de wandelaar te verlossen van rijdend verkeer kon deze zich geheel richten op de winkels en hun koopwaar en zich vrij van de ene naar de andere kant van de straat bewegen. De wandelstraat is bovendien extra breed gemaakt (12 tot 18 meter)

23

The rhythm is expandingEast of the Lijnbaan are no courts realized, but walk the streets expedition along the large building of banks, the Beehive and office buildings, on the Coolsingel, the cross streets and City Hall are oriented. This area is outside the urban ensemble of the Lijnbaan, but the rhythm with the live disc is inserted in the Lijnbaan Plan will be reflected in the mass buildup on Coolsingel, where increasing the height of the high Lijnbaan Flats, the perimeter pops out. The tiered hierarchy heights in Lijnbaan Ensemble, from high to low in the background along the street, is reflected on the Coolsingel. Here, low pavilions at the wide sidewalks between the step.

24

Modern shopping

New developments in sales techniques of stores have finally contributed to the development of the Lijnbaan Concept. In America, Van den Broek with my own eyes how the architecture is increasingly perfected in facilitating the sale. The urban plan of the Lijnbaan connected perfectly with these new insights. By the walker to redeem this traffic could focus entirely on the shops and their merchandise and move freely from one to the other side of the street move. The pedestrian street is also made extra wide (12 to 18 meters) so there is room for embellishment (in the form of trees, planters,

zodat er ruimte is voor verfraaiing (in de vorm van bomen, bloembakken, etalage-eilanden en beeldende kunst) en voor extra programma, zoals terrasjes en banken. De straat wordt daardoor een verblijfsruimte in plaats van slechts een verkeersader. Dit alles nodigt de wandelaar uit langer te slenteren en vergroot daarmee de kans dat hij iets koopt. In de architectuur wordt deze benadering doorgevoerd door de gevels zoveel mogelijk in glas uit te voeren, waardoor de grens tussen binnen en buiten - en daarmee de drempel die de passant moet overstappen om klant te worden - zoveel mogelijk wordt opgeheven.

3. Invloed

Amerika

Het eerste wat vele Rotterdamse architecten deden na de bevrijding was een verkenningstocht maken naar Amerika. Daar was de modernisering al in volle gang en waren moderne stadsconcepten te vinden die in Europa nog niet bestonden. Zo liet Maaskant zich voor het Groothandelsgebouw inspireren door de Merchandise Mart in Chicago en bestudeerde Van den Broek er nieuwe ideeën omtrent de architectuur, techniek en organisatie van winkels en winkelgebieden. De vernieuwingen op dat gebied kwamen in grote mate van een Weense immigrant, Victor Gruen. Nadat hij eerst het winkelconcept had gerevolutioneerd in New York en later in Los Angeles werd hij in 1943 uitgenodigd om een ontwerp te maken voor een

window Islands and visual arts) and additional programs, such as terraces and banks. The street becomes a living area instead of just a thoroughfare. All this invites the hiker longer wander and increases the chance that he buys something. In architecture, this approach made possible by the facades of glass to carry out, blurring the boundary between inside and outside - and thus the threshold that the passer must change to become customers - as much as possible is removed.

3. Influence

America

The first thing many Rotterdam architects did after the liberation was a reconnaissance trip to America. There was the modernization already in full swing and modern city concepts were to be found in Europe did not exist. So let Maaskant is for Groothandelsgebouw inspired by the Merchandise Mart in Chicago and studied Van den Broek, new ideas about the architecture, technology and organization of shops and shopping areas. The innovations in this area were largely of a Viennese immigrant Victor Gruen. After he first store concept was revolutionized in New York and later in Los Angeles was in 1943 he invited to create a design for a shopping mall in the context of a study that was initiated by

winkelcentrum in het kader van een studie die werd geïnitieerd door Architectural Forum (“New Buildings for 194x”).[2] Pas tien jaar later zouden zijn ideeën voor de pedestrian mall werkelijkheid worden in Northland Shopping Center (1954), een van de eerste malls die gebouwd werd.Het debat in Amerika over winkelcentra kwam voort uit de verafschuwde suburb-ontwikkelingen: winkels werden vooral langs wegen gebouwd (strip development), en hadden schreeuwerige gevels en (neon)borden. De ambitie van Gruen was om met zijn nieuwe concept van de pedestrian mall de suburbs van openbare ruimte te voorzien en gemeenschappen te bouwen. Hij wilde een stedelijke ervaring voor buurtbewoners creëren zoals die in Europese steden te vinden was. Naast een efficiënte winkelvoorziening die de auto accommodeerde voorzagen zijn malls in extra programma in de vorm van kinderdagverblijven, speeltuinen, auditoria, gemeenschapsruimten, bowlingbanen, schaatsbanen, bioscopen, beeldende kunst, etc.. Om zijn nieuwe concept te verkopen vergeleek hij het dikwijls met de Griekse agora, het middeleeuwse marktplein en de negentiende-eeuwse passage.Northland Shopping Center was deels een openluchtconcept, opgebouwd uit een

cluster van grote verzamelgebouwen en warenhuizen met daartussen pleinen en patio’s met paviljoens, bloemperken en beeldende kunst. Het openluchtkarakter, de inrichting van de openbare ruimte en de architectonische uitvoering in beton, baksteen en glas maken Northland verwant aan de Lijnbaan. De grotere schaal van

Architectural Forum ("New Buildings for 194x"). [ 2] Only ten years later, his ideas for the pedestrian mall reality in Northland Shopping Center (1954), one of the first malls were built.The debate in America about shopping came from the detested suburb developments: shops were mostly built along roads (strip development), and had garish facades and (neon) signs. The ambition was to Gruen with his new concept of the pedestrian mall the suburbs of public space to provide and build communities. He wanted to create an urban experience for residents as in European cities to find. In addition to an efficient supply store which saw his car accommodeerde for malls in additional programs in the form of nurseries, playgrounds, auditoriums, community areas, bowling alleys, skating rinks, cinemas, art, etc.. To his new concept to sell, he compared it often with the Greek agora, the medieval market square and the nineteenth-century passage.Northland Shopping Center was partly an open air concept, constructed from a cluster of large tenanted buildings and department stores interspersed with squares and patios with pavilions, flowerbeds and visual arts. The outdoor character, the design of public space and the architectural implementation in concrete, brick and glass making Northland related to the Lijnbaan. The larger scale of this mall, which connects to the highway and not at the surrounding suburbs, however, show how the American mall concept differs from the urban Lijnbaan. Gruens modern thought, which was inspired by the European tradition of the galleria and the passage was in Rotterdam translated back into the European situation and the heart of the city implemented.

dit winkelcentrum, die aansluit op de snelweg en totaal niet op de omliggende suburbs, laten echter zien hoeveel het Amerikaanse mallconcept verschilt van de stedelijke Lijnbaan. Gruens moderne gedachtengoed, dat geïnspireerd was op de Europese traditie van de galleria en de passage, werd in Rotterdam weer terugvertaald naar de Europese situatie en middenin de stad geïmplementeerd. De Lijnbaan lijkt - door de vervlechting met het omringende stedelijke weefsel - meer op een modernistische openlucht passage dan op een mall.

RotterdamIn de Lijnbaan vond een unieke en succesvolle versmelting plaats van het Amerikaanse concept met de Europese stedenbouwtraditie van de passage, maar ook met de specifieke Rotterdamse context, met name die van de noodwinkelcomplexen. De winkeliers maakten door deze noodwinkelcomplexen kennis met het moderne stadsbeeld van een lichte, open en efficiënte stedenbouw. De noodwinkels hadden een ruim trottoir voor de voetgangers aan de voorzijde, terwijl aan de achterzijde van de winkels een expeditiestraat lag. In de noodsituatie tijdens de orlogsjaren waren de winkeliers gewend geraakt aan de bevrijding uit het vooroorlogse stadsblok en dat maakte hen waarschijnlijk ontvankelijk voor het nieuwe concept van de Lijnbaan: ze hadden immers al kunnen ervaren dat het werkte. Bovendien beviel de winkeliers de vrijheid die ze hadden in de architectuur van de gevels (ook al was het met beperkte middelen). Met hout, gips en glas was een levendig en aantrekkelijk straatbeeld gecreëerd.

The Lijnbaan seems - by the intertwining with the surrounding urban fabric - more like a modernist outdoor passage than a mall.

Rotterdam

In the Lijnbaan found a unique and successful fusion site of the American concept of the European urban tradition of the passage, but also the specific context in Rotterdam, in particular those of the emergency shopping complexes. The shopkeepers made by emergency shopping complexes acquainted with the modern cityscape of a light, open and effective planning. The emergency stores had a wide sidewalk for pedestrians on the front, while at the rear of the shopping expedition street. In emergency during orlogsjaren the shopkeepers were accustomed to the liberation from the prewar city block and that probably made them receptive to the new concept of the Lijnbaan: because they had already experienced it worked. Moreover liked the retailers the freedom they had in the architecture of the facades (even though it was with limited resources). With wood, plaster and glass was a lively and attractive streetscape created.Although the architecture of the Lijnbaan planning and coherence pursued, the material was used with restraint and there was plenty of room for individual expression in the facades and windows. [3] The specific client situation of 64 individual retailers who jointly commission granted for the whole street, but separately client were the specifics of their own store, this particular design.

Hoewel de architectuur van de Lijnbaan ordening en samenhang nastreefde, was het materiaalgebruik terughoudend en was er voldoende ruimte voor individuele uitingen in de gevels en etalages.[3] De bijzondere opdrachtgeverssituatie van 64 individuele winkeliers die gezamenlijk opdracht verleenden voor de hele straat, maar afzonderlijk opdrachtgever waren voor de specifieke invulling van hun eigen winkel, bepaalde deze opzet.

Receptie en verspreidingRotterdam sloeg met de bouw van de Lijnbaan een bijzonder pad in. Terwijl andere Europese steden hun centra terugbouwden in hun vooroorlogse stedenbouwkundige vorm, en vaak in historiserende architectuur, koos Rotterdam voor een centrum op moderne leest om werkelijk met een schone lei te beginnen. Het is deze positivistische houding en het geloof in vooruitgang die zo’n uitstraling had naar andere landen, met bussen vol bezoekende stedenbouwers, bestuurders en architecten tot gevolg. Lewis Mumford was een van deze bezoekers en schreef een lofzang op de Lijnbaan voor The New Yorker, die prompt werd vertaald en gepubliceerd werd in Bouw: “Iedereen zegt, dat Rotterdam de enige stad in Europa is, die de rampspoedige gevolgen van oorlog en bezetting in een triomf heeft doen verkeren en deze keer heeft iedereen gelijk.” Wat Mumford zo aansprak was vooral de menselijke schaal die de Lijnbaan succesvol in het centrum van een wereldstad introduceerde en het primaat van de voetganger. De Lijnbaan toonde volgens hem dat de voordelen, die men in Amerika alleen in de

Reception and distribution

Rotterdam hit with the construction of the Lijnbaan a particular path. While other European cities centers built back in their pre-war urban form, and often in historical architecture, Rotterdam opted for a center to modernize to really with a clean slate. It is this positivist attitude and belief in progress that had such an appearance to other countries, with busloads of visiting urban planners, administrators and architects result. Lewis Mumford was one of these visitors, and wrote an ode to the Lijnbaan for The New Yorker, which was promptly translated and published in Construction:"Everybody says that Rotterdam is the only city in Europe, the disastrous effects of war and occupation a triumph condition has to do and this time everyone is right. "What appealed to Mumford was primarily the human scale that the Lijnbaan successful in the center of a metropolis introduced and the primacy of the pedestrian. The Lijnbaan showed him that according to the benefits that people in America alone in the suburbs thought to realize, indeed even in the big city to achieve are: "This is a solid urban design, which could be applied anywhere."That is exactly what happened. Many districts, satellite towns, and whole new towns and cities (as in the Northeast) in the Netherlands have their own version of the Lijnbaan. Sometimes the prototype adapted, in other places it is almost exactly copied, as in the center of Presikhaaf in Arnhem.

buitenwijken dacht te kunnen realiseren, wel degelijk ook in de grote stad te verwezenlijken zijn: “Dit is een gedegen stedelijke vormgeving, die overal zou kunnen worden toegepast.”Dat is dan ook gebeurd. Talloze wijken, satellietsteden en geheel nieuwe dorpen en steden (zoals in de Noordoostpolder) in heel Nederland hebben hun eigen versie van de Lijnbaan. Soms is het prototype aangepast, op andere plekken is het bijna exact gekopieerd, zoals in het centrum van Presikhaaf in Arnhem.

WijkgedachteToen de Lijnbaan ontworpen werd werkten Rotterdamse architecten, waaronder Van den Broek en Bakema, gelijktijdig aan de ontwikkeling van een ‘nieuw’ stadsconcept: de wijkgedachte. De wijkgedachte die voorkwam uit het garden city concept van Ebenezer Howard en de neighbourhood unit van Stein, Perry en Wright benaderde de stad niet als een entiteit met een centrum en zich steeds maar uitbreidende uitbreidingsringen daaromheen, maar deelde de stad hiërarchisch op vanuit de kleinste schaal. Het ordenen en vormgeven van de verhouding tussen het huis, de straat, de buurt, de wijk en de grote stad was het onderwerp van veel studie. Elk onderdeel had zijn eigen voorzieningen die in relatie stond met het geheel. De buurtkern had zijn dagelijkse voorzieningen als de bakker en de crèche, de wijkkern bevatte scholen, winkels, bedrijven, kerk en café en het stadscentrum had de warenhuizen, theaters, musea en het stadhuis. Het Lijnbaanmodel werd in vele nieuwe wijken, eerst in Rotterdam en al snel daarbuiten, toegepast om als spil van de wijk te fungeren. De

District Thought

When the Lijnbaan designed worked Rotterdam architects, including Van den Broek and Bakema, simultaneously to the development of a 'new' city concept: the neighborhood concept. The neighborhood concept that came out of the garden city concept of Ebenezer Howard and the neighborhood unit Stein, Perry and Wright approached the city as an entity with a center and is constantly expanding extension rings around it, but said the city hierarchically from the smallest scale . Organizing and shaping the relationship between the house, the street, the neighborhood, the district and the city was the subject of much study. Each component had its own features that correlated with the whole. The neighborhood had its daily core features the baker and the crèche, the district core were schools, shops, businesses, church and café and the town center, the department stores, theaters, museums and the city hall. The Lijnbaan model was in many new areas, first in Rotterdam and soon elsewhere, applied to the pivot of the district to act. The Lijnbaan thus has a direct relationship with the new suburbs and satellite towns in the reconstruction and then around Rotterdam are built like Pendrecht or Hoogvliet. But the Lijnbaan is not only the prototype for many new shopping centers, but also for an urban city model, which took up his post in the Western world and subsequently spread throughout the world.

Lijnbaan heeft daarmee een directe relatie met de nieuwe wijken en satellietsteden die in de wederopbouw en daarna rond Rotterdam zijn gebouwd, zoals Pendrecht of Hoogvliet. Maar de Lijnbaan is niet alleen het prototype voor vele nieuwe winkelcentra, maar ook voor een stedenbouwkundig stadsmodel, dat post vatte in de westerse wereld en zich daarna over de hele wereld verspreidde.

4. Architectuur & design

Het Lijnbaanensemble is een gezamenlijk ontwerp van de twee belangrijkste naoorlogse Rotterdamse architectenbureaus: Van den Broek & Bakema en Maaskant & Van Tijen. Delen van het ensemble werden uitgewerkt door een elite-team van Rotterdamse moderne architectenbureaus zoals Herman Bakker en Arie Krijgsman. Zowel Maaskant als Van den Broek & Bakema hadden een duidelijke en zeer uitgesproken visie, zowel op de toekomstige vorm van de Rotterdamse binnenstad, als op het ontwerp en materiaalgebruik in de hedendaagse architectuur. De flats, de openbare ruimte, de hoven en de winkels kunnen beschouwd worden als een toonbeeld van het beste wat Nederland te bieden had op het gebied van moderne stedelijke architectuur in de naoorlogse periode. Ook de architecten zelf beschouwden deze opdracht als een ultieme test-case die door de hele wereld gadegeslagen zou worden. Vóór de totstandkoming van de Lijnbaan geloofde niemand dat men met de sobere, aan industriële

4. Architecture & Design

The Lijnbaan Ensemble is a joint design of the most important postwar Rotterdam architects Van den Broek & Bakema and Maaskant & Van Tijen. Parts of the ensemble were developed by an elite team of Rotterdam modern architects such as Herman Baker and Arie Krijgsman. Both Maaskant as Van den Broek & Bakema had a very clear and distinct vision, both on the future shape of the inner city, and in the design and use of materials in contemporary architecture. The flats, public spaces, courtyards and shops can be considered as an epitome of the best that the Netherlands had to offer in the field of modern urban architecture in the postwar period. The architects themselves regarded this command as an ultimate test case by the whole world watching would be beaten. Before the creation of the Lijnbaan nobody believed that with the sober, industrial production forms borrowed techniques and forms of modern architecture a true representative city could build. Before that modernist architecture still too

productievormen ontleende technieken en vormen van de moderne architectuur een echt, representatief stadscentrum kon bouwen. Daarvoor werd modernistische architectuur nog teveel geassocieerd met functionaliteit. Hoewel er in binnensteden in Amerika en Europa al wel modernistische stedelijke gebouwen waren verrezen, werd in Rotterdam voor het eerst een heel stadsdeel, bestaand uit de belangrijkste stedelijke functies – wonen, winkelen, werken, verkeer en recreatie – op een compromisloos moderne wijze ontworpen. Op de plek van een verwoest stadscentrum een nieuw centrum bouwen dat op geen enkele manier refereerde aan wat men kende als een binnenstad was een buitengewoon risicovolle onderneming, die men niettemin zonder – zichtbare – aarzeling aanging.

P30

De winkelsHet winkelgedeelte van de Lijnbaan werd door Van den Broek & Bakema ontworpen en hierin komen de ontwerpthema’s voor die we ook in de latere ontwerpen van dit bureau en in die van hun vele navolgers kunnen herkennen. Deze zijn samen te vatten als ‘overgangselementen’, dat wil zeggen elementen die de overgang organiseren tussen de individuele details en de grotere vorm waarin alles past. Door Bakema zelf werd de ontwerpfilosofie van zijn bureau omschreven als ‘van stoel tot stad’. Zowel de kleinste

associated with functionality. Although in inner cities in America and Europe already modernist urban buildings were erected, was in Rotterdam for the first time an entire district, consisting of the main urban functions - living, shopping, working, traffic and recreation - an uncompromising modern designed. On the site of a destroyed city build a new center that in no way was referring to what is known as a town was an extremely risky venture, which they nevertheless no - visible - hesitation entered into.

P30the shopsThe store section of the Lijnbaan by Van den Broek & Bakema designed and herein are the design themes that we in the later drafts of this office and that of their many imitators can recognize. These can be summarized as "transition elements", ie elements that organize the transition between the individual details and the larger form in which everything fits. By Bakema himself was the design philosophy of his office described as "from

interieurdetails als de grootste stedenbouwkundige lijnen horen bij elkaar en moeten in elkaars verlengde worden ontworpen. De opdracht om 64 winkels te ontwerpen die een samenhangend beeld moesten vormen paste ideaal bij deze ontwerphouding.Als we van groot naar klein de winkel-Lijnbaan beschrijven is er eerst de haakse hoek van de Lijnbaan en de korte Lijnbaan: een zone die bestaat uit een honderden meters lange voetgangerszone. Daarlangs, aan beide zijden, strookvormige winkelbebouwing, van achter ontsloten door expeditiestraten waar zich vracht-verkeer en personeel doorheen beweegt. Aan een kant opent het zich en biedt het uitzicht op het stadhuisplein: een licht taps toelopend plein tegenover het raadhuis van Rotterdam. Het gezochte en gevonden ontwerpeffect is dat van een enkel gebouw dat als een strak geometrisch teken in de bodem van de stad is gekerfd.

P31Een schaalniveau lager wordt de architectuur en het materiaalgebruik zichtbaar. Van den Broek & Bakema en met name de projectarchitect Frans van Gool, ontwierpen de Lijnbaanwinkels als een betonskelet van drie bouwlagen, waarvan één onder de grond. De verdiepingsgevel aan de voorzijde was voor negentig procent bekleed met een geprefabriceerd gevelelement van schokbetonnen stijlen en platen, bekleed met natuursteensplit. Daarvoor is een matensysteem gehanteerd van 1,10 m. Binnen dit zelfde matensysteem is ook het gevelsysteem voor de

chair to town." Both the smallest interior details as the largest urban lines belong together and should be designed in one line. The order to 64 shops to design a coherent picture should constitute an ideal fit with this design attitude.If we from large to small shop-Lijnbaan describe it first the angle of the Lijnbaan and short Lijnbaan: a zone consisting of a hundred meters long pedestrian zone. Along there, on both sides, strip retail buildings, accessed from behind by expedition streets where freight traffic and personnel moving through. On one side it opens and offers views of the city hall: a slightly tapered square opposite the Town Hall of Rotterdam. It searched and found design effect is that of a single building as a tight geometric character in the bottom of the city is carved.

P31A lower scale, the architecture and the use of materials visible. Van den Broek & Bakema and in particular the project architect Frans van Gool, designed the Lijnbaan Shops as a concrete skeleton of three floors, one underground. The facade floor front was ninety percent covered with a prefabricated concrete facade element of shock styles and plates coated with natural split. This requires a level of 1.10 m system used within the same degree system is also the façade system for the rear facades on the street expedition

achtergevels aan de expeditiestraat ontworpen, eveneens bestaand uit schokbetonnen stijlen en platen, geverfd in grijs, zwart en wit. Waar aan de voorzijde glas overheerst, zijn de tussenruimten aan de expeditiestraten voornamelijk met lichtgrijze panelen ingevuld. Het meest opvallende element dat zich in de Lijnbaan aandient is de luifel tussen de begane grond en de eerste verdieping. De luifel is gemaakt van stalen liggers die vrij zijn opgehangen aan de betonconstructie van de winkels door middel van stalen stangen. De luifel werd vervolgens afgewerkt met transparant gelakte grenen planken. Door de manier van ophangen kan er licht bij de gevel op begane grond niveau komen, waardoor de luifel zich aandient als een los architectonisch element op de schaal van de hele Lijnbaan. De eenheid van de luifel wordt versterkt doordat deze op zes plekken oversteekt, waardoor winkelaars droog kunnen oversteken.Van den Broek en Bakema hebben samen met de Dienst Stedenbouw de 18 meter breedte van de Lijnbaan gezoneerd in 5 meter verkeersruimte voor voetgangers, 8 meter verblijfsgebied en weer 5 meter verkeersruimte voor voetgangers. In de openbare ruimte is het architectonische matensysteem van 1,10 voortgezet. Dat heeft geleid tot een geometrische compositie van kiosken, bankjes, bloembakken, verlichtingselementen, beelden, terrassen en bomen. Een bijzonder terugkerend element was de eilandetalage: een aquariumachtig object met daarin uitgestalde koopwaar, behorend bij één van de tegenoverliggende winkels.Tenslotte komen we bij het niveau van de afzonderlijke panden, en dus bij het détailniveau

designed, also consisting of shock styles and concrete slabs, painted in gray, black and white. Where at the front glass is predominant, the spaces between the blocks mainly expedition panels filled with light-gray. The most striking element in the Lijnbaan mind is the canopy between the ground and first floor. The canopy is made of steel girders that are free hung on the concrete structure of the shops by means of steel rods. The canopy was then finished with transparent lacquered pine boards. By way of hanging can light the façade at ground level, causing the canopy itself as a separate architectural element on the scale of the whole Lijnbaan. The unity of the canopy is aggravated by six places to cross, so shoppers can cross dry.Van den Broek and Bakema together with the Urban Planning 18 meters width of the Lijnbaan zoned in 5 meter road space for pedestrians, 8 meters occupied and back 5 meters road space for pedestrians. In public spaces, the architectural level system of 1.10 continued. This has led to a geometric composition of kiosks, benches, planters, lighting elements, images, terraces and trees. One particular recurring element was the island showcase: aquarium-like object containing goods on display, belonging to one of the shops opposite.Finally we come to the level of individual buildings, and thus at the level of detail of 'chair'. To cater to the individual needs and the need for individual appearance of the shops are Van den Broek and Bakema again gradually proceeded. The shopkeepers could choose from four types

van ‘stoel’. Om tegemoet te komen aan de afzonderlijke wensen en de behoefte aan individuele uitstraling van de winkels zijn Van den Broek en Bakema opnieuw stapsgewijs te werk gegaan. De winkeliers konden kiezen uit vier types

P32winkels, in verschillende breedtes, gebaseerd op de module van 1,10 meter. De vier basistypes verschilden met name op het gebied van de verdiepingsindeling en de plaats van de trappen: gestapeld of trapsgewijs geordend met entresols. Daarnaast was er een keuze in geveltypes. De normale gevel had een inkeping waar de luifel was bevestigd tussen de begane grond en de eerste verdieping. Er was ook een variant met op de eerste verdieping een glazen gevel die doorliep tot de luifel en er was een type zonder luifel, maar met een grote glazen gevel over de hele hoogte. Dit laatste type kwam op enkele plekken naast de punten waar de luifel oversteekt. De plaatsing van de winkels in de Lijnbaan en de keuze voor een bepaald type waren zodoende met elkaar verbonden.Naast de normaaltypes waren er enkele uitzonderingen, zoals de kledingzaak Meddens op de hoek met het Stadhuisplein. Deze werd later toegevoegd, was groter en chiquer en heeft binnen de Lijnbaan een bijzondere vormgeving. Opvallend is vooral hoe de eerste verdieping over de wandelstraat uitkraagt, waarbij de vloer buiten met hetzelfde type natuursteen is bedekt als de vloer van de winkel binnen.

P32stores, in different widths, based on the module of 1.10 meters. The four basic types differed notably in the area of the floor layout and the location of the stairs: stacked or cascade arranged with mezzanines. There was also a choice of façade types. The normal façade had a notch where the canopy was attached between the ground floor and first floor. There was also a variation on the first floor with a glass façade, which ran until the canopy and there was a type without canopy, but with a large glass facade over the height. This last type was a few places besides the points where the canopy cross. The placement of the shops in the Lijnbaan and the choice of a particular type were thus linked.Besides the normal types there were some exceptions, such as the clothing Meddens on the corner of the Town Hall Square. This was later added, was bigger and fancier and within the Lijnbaan a special design. Striking is how the first floor on the walking street protrudes, where the floor outside is covered with the same type of stone as the floor of the store.

P33De “doordringing van binnen en buiten” is het belangrijkste thema van de inrichting van de winkels binnen het Lijnbaansysteem. Van den Broek & Bakema, maar soms ook gastontwerpers als Hein Stolle, maakten voor iedere winkelier een op maat gemaakt ontwerp voor de ruimtelijke inrichting van hun winkel, daarbij gebruik makend van dezelfde elementen: glas, staal, aluminium, hout, sierbestrating en gecodeerde reclameboodschappen. Een goed voorbeeld waren de etalages van schoenenwinkel Kogels, met een eilandetalage die een inleiding op het interieur van de winkel vormde alvorens men de deur daadwerkelijk opende en naar binnen ging. Een ander voorbeeld is boekhandel Donner (destijds De Klerk): een spiraalvormige ordening van vloeren waardoor niet alleen het onderscheid tussen binnen en buiten maar ook tussen begane grond, kelder en eerste verdieping vervaagde.Toen de Lijnbaan in 1953 werd geopend liep hij nog niet door tot aan de Oude Binnenweg. Het laatste segment kon niet gebouwd worden voordat het Coolsingelziekenhuis was opgeruimd. Inmiddels waren door Van den Broek & Bakema echter wel twee grote warenhuizen gebouwd die, als de Lijnbaan werd

P34bij voorbaat gegarandeerd. doorgetrokken, erbij getrokken zouden worden: het warenhuis Ter Meulen, Wassen en Van Vorst en de meubelwinkel De Klerk. Beide zijn Nederlandse versies van het Amerikaanse warenhuis, enige

P33The "penetration inside and outside" is the main theme of the layout of the stores within the Lijnbaan System. Van den Broek & Bakema, but sometimes guest designers as Hein Stolle, made for each retailer a customized design for the spatial layout of their store, using the same elements: glass, steel, aluminum, wood, paving and tagged advertising . A good example were the windows of shoe shop Bullets, with an island that showcase an introduction to the interior of the store before it was actually opened the door and went inside. Another example is bookstore Donner (then De Klerk): a spiral arrangement of floors that not only the distinction between inside and outside, but also between ground floor, basement and first floor faded.When the Lijnbaan in 1953 he opened was not until the Old Binnenweg. The last segment could not be built before the Coolsingel Hospital was cleared. Meanwhile by Van den Broek & Bakema However, two major department stores built, as was the Lijnbaan

P34extended, there would be drawn: the warehouse Ter Meulen, Washing and Van Vorst and the furniture De Klerk. Both are Dutch versions of the U.S. department store, some years before the

jaren voordat de Bijenkorf hiervan Nederlands bekendste voorbeeld zou gaan vormen. Zowel Ter Meulen als De Klerk zijn in principe gesloten dozen met een inrichting die volledig op de goederen in het interieur is gericht door middel van technische voorzieningen. In Ter Meulen waren de vloeren met elkaar verbonden door een batterij roltrappen en in De Klerk flitste een glazen lift de bezoekers naar boven, waarna ze via de spiraal van vloeren met meubels naar beneden konden afdalen. Beide warenhuizen rusten op een plint die is vormgegeven volgens het stramien van de Lijnbaan, inclusief de transparante begane grond, de luifel en een meer gesloten eerste verdieping. Hierdoor was de aansluitingVoor het stuk tussen de Van Oldenbarneveltstraat en de Oude Binnenweg dat in de tweede helft van de jaren zestig werd aangelegd, is het Lijnbaansysteem zowel in de diepte als in de breedte uitgebreid. De gevels van de winkels openen zich om een vierkant plein dat twee historische elementen bevat: een oude eik die in de tuinen van Rose’s Coolsingelziekenhuis stond en een architectonisch fragment van hetzelfde Coolsingelziekenhuis: een herinnering aan Rose’s fameuze rundbogenstil. Beide fragmenten laten zien dat de mentaliteit onder de architecten en planners van Rotterdam in de tien afgelopen jaren was verzacht. Men was niet bang meer om interesse en respect te betuigen aan overblijfselen van de oude stad en deze zelfs op te nemen in radicaal vernieuwende stedenbouwkundige werken.De Lijnbaan ging hier ook de diepte en de hoogte in: er kwam een verdiept plein met een bioscoop, een theater en een restaurant en daaroverheen op

Bijenkorf Dutch famous example of this could ensue. Both Ter Meulen and De Klerk are basically closed boxes with a device that fully goods in the interior is designed by means of technical devices. Ter Meulen the floors connected by escalators and a battery in De Klerk flashed a glass elevator up the visitors, after joining the spiral of floors with furniture downstairs could descend. Both stores resting on a plinth which is designed along the lines of the Lijnbaan, including the transparent ground floor, the canopy and a more closed first floor. This was the connection in advance guaranteed.For the part between the Van Oldenbarneveltstraat and Old Binnenweg in the second half of the sixties was built, the Lijnbaan System both in depth and in width. The facades of the shops are opening to a square that two historic elements: an old oak tree in the gardens of Rose's Coolsingel Hospital and was an architectural fragment of the same Coolsingel Hospital: a memory of Rose's famous ox bows quiet. Both fragments show that the mentality among the architects and planners of Rotterdam in the ten past years had softened. They were not afraid to interest and respects to the remains of the old city and even to include in radically innovative urban work.The Lijnbaan was also the depth and height, there was a sunken plaza with a cinema, a theater and a restaurant and there on the first floor over a pedestrian bridge with shops. The intention was to triple the number of pedestrian levels, and this over hundreds of meters long journeys across the entire city. Several years after the completion of the second part of the Lijnbaan presented Van den Broek & Bakema the notes tolerant city 'which they

de eerste verdieping een voetgangersbrug met winkels. Het was de bedoeling het aantal voetgangersniveaus te verdriedubbelen, en dit over honderden meterslange trajecten dwars door de gehele binnenstad. Enkele jaren na de voltooiing van het tweede deel van de Lijnbaan presenteerden Van den Broek & Bakema de nota ‘Tolerante binnenstad’ waarin zij alternatieven presenteerden voor het autovrij maken van grote delen van de binnenstad door grote voetgangersgebieden door middel van bruggen over de Coolsingel te bouwen. Dit laatste project is nooit uitgevoerd, maar juist door deze stedenbouwkundige thema’s zou Van den Broek & Bakema over de gehele wereld beroemd worden. De stad als een gelaagde compositie van stoel tot stad, met immense honderden meters lange structurerende elementen, zouden bepalend zijn voor legendarische plannen voor Pampus, Tel Aviv, Nordweststadt, Skopje en Plovdiv en zouden binnen Nederland ondermeer gerealiseerd worden in het plan Koningswei in Tilburg. In al deze futuristische plannen herkennen we de Lijnbaan, die voor ons deel is gaan worden van het dagelijks leven.

P42De door Maaskant gevoerde architectonische supervisie was zo gedétailleerd, dat de verschillen in architectuur pas bij een zeer nauwkeurige beschouwing opvallen. We kunnen de flats met andere woorden beschouwen als één gebouw, een stedelijke megastructuur geconcipieerd vanuit één hand.De architectuur van de flats wordt aan de hoven

alternatives presented for the car-free from large parts of the city by large pedestrian areas through bridges over the Coolsingel build . This last project was never carried out, but by this urban themes, Van den Broek & Bakema worldwide famous. The city as a layered composition of chair to city, with immense hundred meters long structuring elements, would be decisive for legendary plans Pampus, Tel Aviv, Nordweststadt, Skopje and Plovdiv, and would in the Netherlands among others realized the plan Koningswei in Tilburg. In all these futuristic plans we recognize the Lijnbaan, which for us is going to be part of everyday life

P42The architectural supervision conducted by Maaskant was so detailed that the differences in architecture until a very accurate reflection stand. We can flats in other words as a building, an urban megastructure conceived from a hand.The architecture of the flats is at the courts determined by the rhythmic, plastic "woven" effect

bepaald door het ritmische, plastische ‘geweven’ effect van de balkons, of dit nu wordt bepaald door de structuur van betonnen borstweringen, of van balkons met stalen balustrades, of de ‘buitenpatio’s’ met glazen wanden. Aan de zijde van de straten en de Lijnbaan valt vooral het horizontale ritme van de galerijen op. Ook wat betreft materiaalgebruik en kleur was Maaskant meedogenloos in zijn controle. Deze zette zich voort vanaf de gevels van de flats tot in het tuinontwerp van de hoven: de gevels worden bepaald door achtereenvolgens verticale gele baksteenvlakken, horizontale rode luifels, blauwe objecten en groene veldjes met rode rozen.De formele middelen die door Maaskant in de flats en door Bakema en Van Gool bij de winkels werden toegepast waren zeer verwant, maar werden ingezet vanuit een andere houding en ook met andere effecten. In de winkels heeft de aan De Stijl ontleende geometrie geleid tot een dynamisch, experimenteel spel van groot en klein, binnen en buiten, hetzelfde en anders, stevig en toch beweeglijk. Bij Maaskant is het resultaat bijna classicistisch te noemen, zo duidelijk zijn de hiërarchieën aangegeven, zo duidelijk en onverzettelijk heeft alles zijn plaats en zo monumentaal en in een marsritme zijn de flats in de stad geplaatst.Door het deconstrueren van de oorspronkelijke Basisplanblokken in elementaristische composities van schijven rond groene vlakken, zijn de hoogste schijven dominant geworden in het stadsbeeld en bepalen zij een stedenbouwkundig ritme dat ontstijgt aan het Lijnbaan-ensemble an sich. Het ritme van de drie onmiddellijk met de Lijnbaan verbonden flats wordt overgenomen in noordelijke

of the balconies, whether it is determined by the structure of concrete parapets, or balconies with steel railings, or 'outside patios "with glass walls .

On the side of the streets and the Lijnbaan is especially the horizontal rhythm of the galleries. Also regarding materials and color Maaskant was ruthless in his control. This continued from the facades of the towers into the garden design of the courts: the facades are determined by successive vertical yellow brick surfaces, horizontal canopies red, blue and green objects fields with red roses.The formal means by Maaskant in the flats and Bakema and Van Gool the shops were used were very similar, but were deployed from a different attitude and also with other effects. In the shops of the Style derived geometry led to a dynamic, experimental game of big and small, inside and outside, same and different, firm yet flexible. In Maaskant is almost the classicist called, so clear hierarchies indicated as clear and unyielding everything has its place and so monumental and a march rhythm are the flats in the city placed.By deconstructing the original Basic Plan Blocks elementaristic matic compositions of disks around green areas, the highest disks become dominant in the cityscape and determine an urban rhythm that transcends the Lijnbaan ensemble itself. The rhythm of the three immediately with the Lijnbaan connected flats is taken in a northerly direction, first by Maaskants own City House and subsequently Manhave building, despite the veil of new Weena Construction, still sharp and tough building where parking floors and office floors ingeniously by each other

richting, eerst door Maaskants eigen Cityhouse en vervolgens zijn Manhave gebouw, een ondanks de sluier van nieuwe Weenabebouwing, nog steeds scherp en stoer gebouw waarin parkeervloeren en kantoorverdiepingen op ingenieuze wijze door elkaar zijn

P43

verweven. Aan de overkant wordt het ritme opgepakt door het Stationspostkantoor, eveneens een 65 meter brede schijf, ontworpen door Kraaijvanger: zeker één van de meest onderschatte en potentierijke ‘wederopgebouwen’ van Rotterdam. Het marsritme wordt ook oostwaarts doorgezet: in de uit de rooilijn stekende blok-koppen aan de Coolsingel, een subritme dat wordt ingezet door Maaskants Hiltonhotel en dat doorgaat tot aan de Blaak.Het afgelopen decennium is in Roterdam gewerkt aan het ombouwen van de modernistische, door werken en winkelen overheerste ‘City’ tot een levendige ‘downtown’ met duizenden woningen. Dit project vindt in de flats van Maaskant en zijn collega’s niet alleen een inspirerend voorbeeld, maar ook een ordenende structuur. Of men nu vanaf het Schouwburgplein de flats ziet oprijzen, of vanuit de ruime apartementen de stad overziet, de modernistisch vormgegeven lifestyle van het Rotterdam van de jaren vijftig heeft op deze plek niets van haar glamour of grootstedelijkheid verloren

P43

interwoven. Across the rhythm is picked up by the Post Office Station, also a 65 meter wide disc, designed by Kraaijvanger: certainly one of the most underrated and potentially rich 're building up' of Rotterdam. The march rhythm is also eastward through put: in the perimeter protruding block-heads on the Coolsingel, a subritme deployed by Maaskants Hilton Hotel and will continue until the Blaak.

The past decade's Roterdam worked on converting the modernist, working and shopping dominated by "City" to a vibrant 'downtown' with thousands of homes. This project is in the flats of Maaskant and his colleagues not only an inspiring example, but also an organizing structure. Whether from the Schouwburgplein the flats will rise, or from the spacious apartments overlooking the city, the modernist design of the Rotterdam lifestyle of the fifties has nothing on this place of its metropolitan glamor or lost.

45

5. VriendschapsmodelDe navel van de nieuwe cityDe pragmatische wijze waarop Van den Broek het Basisplanblok had ontleed in een nieuw stedenbouwkundig concept kreeg in de jaren zestig met terugwerkende kracht een ideologische dimensie met een schets van Bakema geheten: ‘het vriendschapsmodel’. De lage Lijnbaan temidden van de hoogbouw aan weerszijden wordt in deze schets gelijkgesteld aan een gezin dat hand in hand staat, de twee kinderen temidden van de ouders. Zo vormde Bakema de Lijnbaan om tot een gigantisch, driedimensionaal sociologisch diagram, dat de ideale menselijke verhoudingen symboliseert. Hij beschreef het als volgt: “De wijze waarop lage, hoge, grote en kleine gebouwen ruimtelijk op elkaar betrokken worden, kan middel zijn van de mens zich thuis te voelen in de totale ruimte”.Het vriendschapsmodel illustreert de zoektocht van de Team X generatie – de internationale groep architecten die in de jaren vijftig meenden de opvolgers te zijn van CIAM, de internationale beweging van modernistische architecten - naar de tussenschalen in de stedenbouw die intermediëren tussen de grote schaal en abstractie van het modernisme en de menselijke maat. De rangschikking van bouwhoogten in de Lijnbaan maken de wandelaar tot centrale figuur die vanuit de laagte opkijkt naar de grootstedelijke torens. Juist door de tussenschaal van de lage winkels kan de wandelaar de grote schaal bevatten. Bakema zou dit ruimtelijke model gebruiken voor vele van de immens grootschalige

45

5. Friendship ModelThe navel of the new cityThe pragmatic way Van den Broek Basic Plan Block had decompose into a new urban concept was in the sixties retroactively an ideological dimension to a sketch of Bakema called "the friendship model. The low Lijnbaan amidst the high-rise on both sides in this sketch similar to a family that is hand in hand, the two children among the parents. Thus formed Bakema Lijnbaan into a giant, three-dimensional sociological diagram symbolizes the ideal human proportions. He described it as follows: "The way low, high, large and small buildings are spatially related to each other, it means the man to feel at home in the total space".The friendship model illustrates the quest of the Team X generation - the international group of architects in the fifties thought the successors of CIAM, the international movement of modernist architects - to the intermediate scales in the urbanism that mediate between the large scale and abstraction modernism and the human dimension. The arrangement of building heights in the Lijnbaan make the walker to central figure who looks up from the lowlands to the metropolitan towers. Precisely because of the scale between the low stores the walker can contain large scale. Bakema would spatial model for many of the immense scale (contest) and design for new towns and centers across the world bureau exceptions. Was always the question of how the individual would relate to the sometimes-kilometer buildings

(prijsvraag)ontwerpen en voor nieuwe steden en centra die zijn bureau over de wereld uitzond. Steeds was de vraag hoe de individuele mens zich zou verhouden tot de soms kilometerslange gebouwen waarmee de steden in het landschap waren verankerd.In het centrum van Rotterdam verklaart het schetsje de stedenbouwkundige en de beleefbare ruimtelijke kwaliteit van de Lijnbaan. Deze kwaliteit is alleen maar versterkt met de tijd. De wandelaar heeft nu niet alleen zicht op de flats die samen met de Lijnbaan zijn ontworpen, maar ook op de nieuwere, hogere wolkenkrabbers die er inmiddels omheen zijn gebouwd. De familie is uitgebreid, maar het kerngezin functioneert nog steeds met de nieuwe kring van verre neven die uit Amerika, Gotham City en Azië zijn geïmporteerd.

476. Mislukte pogingen

De Lijnbaan heeft niet altijd de unanieme bewondering geoogst die zij kreeg van buitenlandse commentatoren als Lewis Mumford of van de Nederlandse stedenbouwkundigen en architecten en de Rotterdamse burgers in de jaren vijftig. Vanaf de jaren zestig, toen Rotterdam langzamerhand weer als een echte stad begon te functioneren, in plaats van als een bouwproject, begon de kritiek op gang te komen. De Lijnbaan was te modern, te kaal, te rechthoekig en te abstract en bood niet genoeg herkenningselementen voor de stedeling. De Lijnbaanwinkels waren te laag, wat niet past bij

of the towns in the countryside were anchored.In the center of Rotterdam explains the sketch of the urban experience and the standard spatial quality of the Lijnbaan. This quality is only strengthened with time. The walker has now not only view the flats together with the Lijnbaan designed, but also the newer, higher skyscrapers that there now are built around. The family is extensive, but the nuclear family is still functioning with the new circle of distant cousins from America, Gotham City and Asia are imported.

476. Unsuccessful attempts

The Lijnbaan has not always unanimous acclaim she received from foreign commentators like Lewis Mumford and the Dutch urban planners and architects and the Rotterdam citizens in the fifties. From the sixties, when Rotterdam slowly like a real city began to function, rather than as a construction project, began the criticism to get started. The Lijnbaan was too modern, too bald, too square and too abstract and did not provide enough recognition elements for the urban dweller. The Lijnbaan Shops were too low, which is not befitting a town. Moreover, they started from the

een binnenstad. Bovendien begon men vanaf de jaren zestig zwaar te twijfelen aan het idee van een City, een binnenstad die gedomineerd wordt door winkelen, werken en cultuur met maar een kleine plaats voor wonen. De lage Lijnbaan oefende een grote aantrekkingskracht uit op architecten en bestuurders met grootse ideeën voor Rotterdam. Maar pas toen het winkelbestand langzamerhand begon te veranderen en traditioneel-Rotterdamse winkels werden vervangen door ketenwinkels en een zekere banaliteit en gewoonheid de Lijnbaan binnendrong, kwamen er ook concrete voorstellen voor afbraak of radicale nieuwbouw. Een van de eerste plannen was van de Rotterdamse architect At Tuns. Hij stelde aan het einde van de jaren zeventig voor de Lijnbaanwinkels te vervangen door een dubbele rij slanke torens van 90 meter hoog, met de winkels op verschillende niveaus. Hij keerde in feite het hele Lijnbaanconcept binnenste buiten en veranderde de Lijnbaan ‘vallei’ in een Lijnbaan ‘bergrug’.In de jaren tachtig volgden twee ambitieuze plannen die de Lijnbaan wilden omvormen van een winkelwandelstraat tot een echte Mall naar Amerikaans model. Eerst stelden Bakker & Bleeker samen met OMA voor een gigantisch bewegend dak te bouwen over de hele Lijnbaan en vervolgens herontwierp Derek Walker met lifestyle guru Terence Conran de Lijnbaan tot een grootse en indrukwekkende passage onder een tongewelf met winkels, horeca en cultuur op verschillende niveaus. Deze plannen hadden één ding gemeen: ze behandelden de Lijnbaan als één gebouw, dus als één enkele vernieuwingsopdracht. Maar de Lijnbaan bestond

sixties severely doubt the idea of a City, a city dominated by shopping, work and culture with only a small place for living. The low Lijnbaan exercised a great attraction for architects and administrators with great ideas for Rotterdam. But only when the file store gradually began to change and traditionally-Rotterdam shops were replaced by chain stores and a certain banality and ordinariness Lijnbaan penetrated, there were also concrete proposals for demolition or radical new construction. One of the first plan was from the Rotterdam architect At Tuns. He suggested at the end of the seventies the Lijnbaan Shops replaced by a double row of slender towers of 90 meters high, with the shops at different levels. He returned in fact the whole concept Lijnbaan inside out and changed the Lijnbaan 'valley' in a Lijnbaan 'ridge'.In the eighties followed two ambitious plans that the Lijnbaan wanted to transform a pedestrian shopping street into a genuine American-style mall. First put Bakker & Bleeker with OMA for a gigantic moving roof build around the Lijnbaan and then redesigned Derek Walker with lifestyle guru Terence Conran Lijnbaan a grand and impressive passage under an arbor with shops, restaurants and culture at different levels. These plans had one thing in common: they treated the Lijnbaan as a building, so if a single refresh command. But the Lijnbaan course consisted of dozens of clients, who only under the exceptional circumstances of the reconstruction were united under one umbrella. The renewal plans never knew enough retailers to cooperate.Derek Walker

natuurlijk uit tientallen opdrachtgevers, die zich alleen onder de uitzonderlijke omstandigheden van de wederopbouw onder één noemer hadden verenigd. De vernieuwingsplannen wisten echter nooit genoeg winkeliers tot medewerking te bewegen.Derek Walker

De ambities met de Lijnbaan werden afgezwakt en uiteindelijk kon slechts de vernieuwing van de openbare ruimte gerealiseerd worden: het enige onderdeel van één opdrachtgever, namelijk de gemeente. Daarnaast werd in het begin van de jaren negentig een nieuwe luifel ontworpen en uitgevoerd, door de opvolgers van Bakema en Van Gool bij bureau Van den Broek & Bakema. Maar ook deze ultieme poging tot vernieuwing heeft alleen een partieel cosmetisch effect gehad. Slechts 80% van de eigenaren deed mee, wat een warrig beeld heeft opgeleverd.De les uit deze vernieuwingspogingen zou kunnen zijn dat de Lijnbaan niet tot stand is gekomen als een groot ontwerp dat is neergedaald op de vele winkeliers en eigenaren; het is tot stand gekomen als een bijzonder intelligent, interactief proces tussen ontwerpers en opdrachtgevers, kleine en grote schaal, publiek en commercieel. Een echte vernieuwing van de Lijnbaan heeft alleen kans als deze in dezelfde geest wordt bedacht en georganiseerd.

The ambitions of the Lijnbaan were weakened and eventually could only renew the public space can be realized: the only part of a client, namely the municipality. In addition, in the early nineties, a new canopy designed and implemented by the successors of Bakema and Van Gool by Van den Broek & Bakema. But this ultimate attempt at innovation has only a partial cosmetic effect. Only 80% of the owners did it, what a muddled picture has been obtained.The lesson from these innovation efforts could be that the Lijnbaan not been established as a great design that has descended on many shopkeepers and owners, it has come as a very intelligent, interactive process between designers and clients, small and large scale, public and commercial. A real innovation of the Lijnbaan only opportunity like this in the same spirit is conceived and organized.

517. Eerste scenario:De Lijnbaan als Urban Design ClassicIn dit scenario wordt de Lijnbaan beschouwd als een architectonisch en stedenbouwkundig monument. Dat betekent niet alleen dat de Lijnbaan in zijn originele staat bewaard moet worden, maar ook dat grote delen (met name de winkels) naar hun originele staat teruggerestaureerd moeten worden. Om de flats in hun originele staat terug te brengen is het genoeg enkele kleine aanpassingen te verrichten, zoals bijvoorbeeld de entrees opnieuw op de hoven oriënteren. Voor de hoven betekent het meer: de originele parkontwerpen zullen, na de veranderingen uit de jaren zeventig en tachtig, hersteld moeten worden. Voor één van de hoven betekent dat zelfs een totale heraanleg.De meest ingrijpende consequenties heeft dit scenario echter voor de winkels. Ten eerste moeten de nieuwe luifels verwijderd worden en moet de openbare ruimte heringericht worden met replica’s van de originele eilandetalages en ander straatmeubilair, die de Lijnbaan opnieuw een verblijfsfunctie teruggeven. Voor de winkels zelf zal gebruik gemaakt moeten worden van de originele architectonische elementen die Van den Broek & Bakema in de jaren vijftig ontwierpen. Dat vereist dat er vanuit de gemeente een zeer sterke vereniging van eigenaren wordt opgericht, met als doel de Lijnbaan in haar originele staat terug te brengen. Van alle gebruikers wordt geëist dat zij een winkel laten bouwen volgens de bouwdoos, die bestaat uit de originele elementen. Waarschijnlijk zal er dan een geheel ander soort gebruikers haar weg naar de Lijnbaan vinden:

517. First scenario:The Lijnbaan as Urban Design ClassicIn this scenario, the Lijnbaan considered an architectural and urban monuments. This means not only that the Lijnbaan in its original state should be, but also that large parts (especially the shops) to their original state to be restored. To the flats in their original condition to bring back it's enough to make some minor adjustments, such as the entrances to the courts again orient. For the courts means more: the original park designs will, after the changes from the seventies and eighties, should be restored. For one of the courts means that even a total reconstruction.The most drastic consequences this scenario is for the stores. Firstly, the new canopies are removed and the public sphere should be redesigned with replicas of the original island windows and other street furniture, which Lijnbaan re staying function return. The shops themselves will use be made of the original architectural elements Van den Broek & Bakema designed in the fifties. This requires that the municipality from a very strong owners association is established, with the aim Lijnbaan in its original state back. Of all users are required to build a store in the kit, which consists of the original elements. Probably there will be a whole different kind of users find its way to the Lijnbaan: more exclusive, design and fashion-oriented shops, design agencies, galleries and other cultural institutions and of course hospitality. The exclusivity and the cultural sphere will eventually spread to the flats, which will be more attractive for highly skilled second earners with a taste for

meer exclusieve, op design en mode gerichte winkels, ontwerpbureau’s, galeries en andere culturele instellingen en uiteraard horeca. De exclusiviteit en de culturele sfeer zal zich uiteindelijk ook uitbreiden naar de flats, die aantrekkelijker zullen worden voor hoogopgeleide tweeverdieners met een voorkeur voor modern design en grootstedelijkheid.Het model voor dit scenario is de renovatie en restauratie van hét andere wederopbouwmonument in Rotterdam: het Groothandelsgebouw. Door de eigendomssituatie was deze opgave weliswaar eenvoudiger; maar de overeenkomsten zijn legio. Door het Groothandelsgebouw van H.A. Maaskant tot in zijn meest anekdotische details te restaureren heeft de eigenaar een belangrijke verschuiving in de identiteit en het imago van zijn gebouw weten te bereiken, waardoor hij nu duurdere en exclusievere ruimtes kan aanbieden aan een totaal ander soort gebruikers als waarvoor het gebouw is ontworpen. De verschuiving van groothandelaren naar advocatenkantoren is mede te verklaren vanuit de branding van het gebouw als het symbool van een stedelijke traditie in vooruitgangsdenken. De gebruiker koopt zich in in iets wat groter is dan zijn ruimte, en zelfs groter dan het gebouw. Hij gaat onderdeel uitmaken van het imago van Rotterdam als jonge stad met een uitgesproken trots over haar moderniteit. Bovendien beschikt de gebruiker over een design classic op stedenbouwkundige schaal.Op het gebied van design en innovatie was de Lijnbaan misschien nog wel belangrijker dan het Groothandelsgebouw. De restauratie van het Lijnbaan ensemble tot een integraal

modern design and great urbanity.The model for this scenario is the renovation and restoration of other reconstruction monument in Rotterdam: the Groothandelsgebouw. The ownership situation was this statement although simpler, but the similarities are numerous. By Wholesale Building H.A. Maaskant to its most anecdotal detail to restore the owner has a significant shift in the identity and image of his building to reach, making him now more expensive and exclusive areas can offer a totally different kind of users for which the building was designed. The shift from wholesalers to law firms is partly explained by the branding of the building as a symbol of an urban tradition of progress. The user buys itself into something greater than its space, and even larger than the building. He will be part of the image of Rotterdam as a young city with a distinctly proud of her modernity. Furthermore the user has a design classic on urban scale.In the field of design and innovation was the Lijnbaan perhaps even more important than the Groothandelsgebouw. The restoration of the ensemble Lijnbaan an integral restored, exclusive living, working, shopping and cultural

concept could be added to the Wholesale Building a positive effect on the attractiveness of Rotterdam as a whole. Rotterdam would show as a city with a past in future thinking. The center would be marked by two reconstruction monuments of world renown, by the respect with which they are preserved explain the metropolitan ambition comes from the constantly changing skyline feeds. It would be the first city in Europe which shows that a modern city culturally as much to offer as a

gerestaureerd, exclusief woon-, werk-, winkel- en cultureel

concept zou opgeteld bij het Groothandelsgebouw een positief effect hebben op de aantrekkelijkheid van Rotterdam als geheel. Rotterdam zou zich laten zien als een stad met een verleden in toekomstdenken. Het centrum zou gemarkeerd worden door twee wederopbouwmonumenten van wereldfaam, die door het respect waarmee ze zijn bewaard verklaren waar de metropolitane ambitie vandaan komt die de permanent veranderende skyline voedt. Het zou de eerste stad in Europa zijn die laat zien dat een modern stadscentrum cultureel gezien evenveel te bieden heeft als een perfect gerestaureerd middeleeuws of renaissance centrum.De realisatiekansen voor dit scenario zijn op korte termijn slechts klein. Voor een grootschalige restauratie van de Lijnbaan zou een enorme inspanning geleverd moeten worden, vrijwel elk pand zou aangepakt moeten worden. Een integrale operatie wordt ernstig bemoeilijkt door het versnipperde eigendom, waarbij onder de vele eigenaren geen consensus bestaat over de te volgen aanpak. De huidige liberale houding van de gemeente ten aanzien van haar onroerend goed, gecombineerd met de zakelijke houding ten aanzien van het cultureel erfgoed en het beperkte instrumentarium van de gemeentelijke diensten maken verder dat het moeilijk is een dergelijke trendbreuk in het beheer van de Lijnbaan juist nu te forceren.

perfectly restored medieval or renaissance center.The realization opportunities for this scenario in the short term only small. For a large-scale restoration of the Lijnbaan would be a huge effort to be, almost every building should be addressed. An integral operation is severely hampered by the fragmented ownership, which among many owners no consensus on the way forward. The current liberal attitude of the municipality in respect of its property, combined with the corporate attitude towards the cultural heritage and the limited instruments of municipal services make it more difficult such a trend in the management of the Lijnbaan just now forcing.

538. Tweede scenario:Tabula Rasa #2In dit scenario wordt voorrang gegeven aan de stedenbouwkundige vernieuwings-drang, die Rotterdam zo graag omarmt. Op dit moment wordt het Lijnbaan-ensemble bedreigd door het idee van de immer ‘dynamische stad’, maar ooit was zij er zelf de ultieme exponent van. De planners en architecten van het naoorlogse Rotterdam trachtten niet te redden wat er te redden viel. Zij braken zelf nog eens evenzoveel gebouwen af als al door het bombardement waren verwoest, om op de plek van het oude stadscentrum iets geheel nieuws te maken, dat in niets herinnerde aan het verleden. Zij werden daarbij geïnspireerd door de nieuwste inzichten op het gebied van architectuur en stedenbouw en wilden aan de wereld laten zien waartoe zij in staat waren. Een dergelijke stedenbouwkundige ambitie zou voorstelbaar kunnen zijn voor voorheen de Lijnbaan. In plaats van een langdurig proces van perceelsgewijze verandering en partieel overleg met ontwikkelaars aan te gaan, zou men ook simpelweg opnieuw kunnen beginnen, op opnieuw maagdelijke grond.De belangrijkste inspiratie van de Lijnbaan zou dan niet haar architectonische en stedenbouwkundige innovatie zijn, maar de manier waarop het complex tot stand kwam. Ondernemers, planners, politici en architecten zouden dan niet bij elkaar komen om te onderhandelen, maar om hun lot te verbinden aan een project dat door zijn collectiviteit, schaal, andersheid en betekenis voor de gehele stad de reputatie van Rotterdam fundamenteel zou doen

538. Second scenario:Tabula Rasa # 2In this scenario, priority is given to the urban renewal urge that Rotterdam so eager embraces. At this time, the Lijnbaan ensemble threatened by the idea of ever 'dynamic city', but once she was there himself the ultimate exponent. The planners and architects of the postwar Rotterdam tried not to save what could be saved. They broke itself again as many buildings off if all were destroyed by the bombing, to the site of the old town to make something entirely new, that nothing recalled the past. They were inspired by the latest findings in the field of architecture and urbanism and wanted to show the world which they were capable. Such urban ambition would be conceivable for the Lijnbaan previously. Instead of a long process of change and perceelsgewijze partial agreement with developers to enter, one could also simply re-start again on virgin soil.

The main inspiration of the Lijnbaan would not its architectural and urban innovation, but the way in which the complex was formed. Entrepreneurs, planners, politicians and architects would not come together to negotiate, but their destiny tied to a project by its collectivity, scale, otherness and meaning for the entire city the reputation of Rotterdam would fundamentally to overturn. In 1950 was that of victim to pioneer, in 2004, would that be of disadvantage to town ... pioneer. The degradation of the Lijnbaan, together with the concentration of all property, a lot do release an unprecedented scale and centrality. Within this

kantelen. In 1950 was dat van slachtoffer naar pionier; in 2004 zou dat kunnen zijn van achterstandstad naar ... pionier. De afbraak van de Lijnbaan, samen met het concentreren van alle eigendomsrechten, zou een perceel doen vrijkomen van een ongekende schaal en centraliteit. Binnen dit perceel zou – net als in 1950 – de elementen waar de hedendaagse stad uitbestaat op een originele en experimentele manier moeten worden gecombineerd zodat er een heel nieuw beeld ontstaat van hoe een stad eruit zou kunnen zien. De beste architecten waar Nederland over beschikt zouden zich hierover moeten buigen omdat het een zaak van nationaal belang is. De waarden van het huidige stadsbestuur op het gebied van stedelijk leven zouden het startpunt moeten zijn voor een project met een hoge symbolische betekenis. Zou deze nieuwe invulling een zeer hoge dichtheid van vierkante meters en programma hebben die bijna Aziatisch is? Of zou zij juist open en parkachtig zijn en daarmee een hypermodern stiltecentrum in de grootstad worden? Zou zij weer bestaan uit de combinatie van wonen en winkelen, of zouden op dit moment heel andere programma’s ingevoerd moeten worden om ‘het nieuwe stadscentrum’ in te vullen? Zou de architectuur modern en abstract zijn; of is juist een historiserende vormgeving de manier om de Rotterdammers het gevoel te geven dat de nieuwe Lijnbaan van hen allemaal is?In ieder geval zou het opofferen van de Lijnbaan alleen verklaarbaar zijn als de gemeente, de ondernemers en de Rotterdammers samen iets weten te maken dat geen optelsom is van hun aparte eisen, maar een bouwwerk dat voortkomt

plot would - as in 1950 - the elements which the contemporary cityconsists in an original and experimental approach should be combined to create a whole new picture of how a city might look like. The best architects in which the Netherlands would have on will have to consider as a matter of national importance. The values of the current city council in the field of urban life would be the starting point for a project with a high symbolic significance. Would this new arrangement a very high density of square meters and program that is almost Asian? Or would they just open and park-like, and thus an ultramodern meditation center in the metropolis are? She would again consist of the combination of living and shopping, or would at this moment other programs should be introduced to the "new city" form? Would the modern architecture and abstract, or is just a historicizing design the way the locals to feel that the new Lijnbaan of them all is?In any case, sacrificing the Lijnbaan explicable only if the municipality, the entrepreneurs and the locals together to know something to do that no sum of their individual requirements, but a building that stems from a joint analysis of what the city needs themselves well into the 21st century new to feel. Conducting such an ambition means that the current stakeholders in urban development to a risk partnership should be, which can only flourish under a long and strong direction.Also for this scenario are the chances of realization at the moment is not large. The political conditions, combined with the fact that the professionals currently no large, jointly supported futures able to formulate, make that a real reinvention of the city center on the site of the

uit een gezamenlijke analyse van wat de stad nodig heeft om zichzelf tot ver in de 21ste eeuw nieuw te kunnen voelen. Het uitvoeren van een dergelijke ambitie betekent dat de huidige stakeholders in de stadsontwikkeling tot een risicovolle samenwerking moeten komen, die alleen kan gedijen onder een langdurige en sterke regie.Ook voor dit scenario zijn de realisatiekansen op dit moment niet groot. De politieke randvoorwaarden, gecombineerd met het feit dat de vakwereld op dit moment geen grote, gezamenlijk ondersteunde toekomstbeelden weet te formuleren, maken dat een echt heruitvinden van het stadscentrum op de plek van de Lijnbaan nu niet de meest realistische optie is. Het gevaar is erg groot dat alles wat voor de Lijnbaan in de plaats zou komen, niet van hetzelfde vernieuwende, betekenisvolle belang zou zijn als de oorspronkelijke gebouwen en openbare ruimtes. Bovendien lijkt het onwaarschijnlijk dat de Lijnbaan opnieuw als één groot project aangepakt zou worden; waarschijnlijker is dat delen ervan vervangen zullen worden, waarbij niet de cultuurhistorische betekenis van het stadscentrum of vernieuwende ambities de leidraad zullen vormen, maar de financiële strategieën van de eigenaar/beleggers. De vervanging van bijvoorbeeld een van de flats door een torenachtig volume tast de stedenbouwkundige kwaliteiten van het ensemble in ernstige mate aan en zal niet tot de gewenste upgrading of verbetering van imago leiden maar integendeel bijdragen aan de verloedering en de neergang van het Lijnbaangebied. Zo bekeken zijn er tal van andere locaties in het centrum die schreeuwen om

Lijnbaan are not the most realistic option. The danger is very great that all the Lijnbaan in place, would not the same innovative, meaningful interest would be if the original buildings and public spaces. Moreover, it seems unlikely that the Lijnbaan again as a major project addressed would be, more likely that parts will be replaced, which is not the cultural and historical significance of the city or innovative ambitions will guide, but the financial strategies of the owner / investor . For example, replacing one of the flats by a tower-like volume affected the urban qualities of the ensemble seriously, and will not lead to the desired upgrading or improvement of image result but rather contribute to the degradation and the decline of the Lijnbaan Area. Thus viewed, there are plenty of other places in the center that scream for attention and investment, thus it would be unwise to choose precisely a gamble with the Lijnbaan and to start packing.

investeringen en aandacht, waardoor het onverstandig zou zijn om nu juist een gok te wagen met de Lijnbaan en deze aan te gaan pakken.

559. Derde scenario:De Lijnbaan als realistisch monumentIn dit scenario wordt het Lijnbaanensemble gezien als een stedenbouwkundig monument, met daarin enkele architectonische monumenten, dat in zijn geheel aan een proces van ‘normalisering’ onderhevig is.[4] Dit betekent dat de Lijnbaan open wordt gesteld voor de veranderingen die de maatschappij en de stad doormaken, zonder dat zij haar betekenis als geheel of haar belangrijkste kwaliteiten verliest. Zij zal haar oorspronkelijke puurheid en haar originaliteit verliezen, maar daarvoor in de plaats krijgt zij de eigenschappen van een echt stuk stedelijke architectuur. De Lijnbaan zal een gelaagdheid van gebruik en beeld krijgen waarin zich de decennia van haar bestaan weerspiegelen. Cruciaal voor dit scenario is dat het uitgaat van de bestaande eigendomssituatie.Deze benadering betekent dat we kritisch en pragmatisch kijken naar de verschillende onderdelen van de Lijnbaan en beoordelen welke van een zodanige kwaliteit zijn dat ze integraal bewaard moeten worden, welke losgelaten kunnen worden voor hedendaagse ontwikkelingen, en welke geherinterpreteerd moeten worden om onder de huidige omstandigheden hun bedoelde effect te kunnen hebben. Daarbij wordt de stedenbouwkundige betekenis en kwaliteit van het Lijnbaanensemble voorop gesteld als datgene wat

559. Third scenario:The Lijnbaan as realistic monumentIn this scenario, the Lijnbaan Ensemble seen as an architectural monument, containing numerous architectural monuments, which in its entirety to a process of 'normalization' subject. [4] This means that the Lijnbaan open states for the changes that society and the city, without that its meaning as a whole or its major qualities loses. It will maintain its original purity and lose its originality, but in its place she gets the properties of a real piece of urban architecture. The Lijnbaan, a layering of use and picture containing the decades of its existence reflect. Crucial to this scenario is that it is based on the existing ownership.This approach means that we are critical and pragmatic look at the different parts of the Lijnbaan and assess which of such quality that they should be fully preserved, which can be let go for contemporary developments, and which must be reinterpreted, under the present circumstances their shall be able to have effect. Thereby the urban significance and quality of the Lijnbaan Ensemble put first as what the future need to secure and therefore should be regarded as sacrosanct. Regarding the architecture we look from object to object to the intrinsic qualities, but their effect on the urban qualities.Certain parts of the Lijnbaan need - this seems

voor de toekomst veilig moet worden gesteld en daarom als onaantastbaar moet worden beschouwd. Wat betreft de architectuur kijken we van object naar object naar de intrinsieke kwaliteiten, maar vooral naar hun effect op de stedenbouwkundige kwaliteiten.Bepaalde onderdelen van de Lijnbaan moeten – dit lijkt paradoxaal – sterk aangepast en verbeterd worden om ze hun oorspronkelijke betekenis en kwaliteit terug te geven. Dit heeft te maken met de veranderde stedelijke en sociale context.

57Bijvoorbeeld: openbaarheid en toegankelijkheid zijn ook in de eenentwintigste eeuw belangrijke eigenschappen van de binnenstad, maar hebben om te gedijen wel heel andere omstandigheden nodig dan in de jaren vijftig. Daarnaast is winkelen niet meer een speciale of chique bezigheid en winkels zijn niet langer individuele zaken met een eigen etalagier, maar behoren tot ketens met een exterieurconcept. Het veranderde gebruik van de Lijnbaan en de tegenwoordige maatschappelijke context waarin het complex moet functioneren zal ertoe leiden dat we belangrijke aspecten van de Lijnbaan opgeven, juist om haar belangrijkere kwaliteiten te versterken.In dit scenario staat de realistische inschatting van het huidige instrumentarium van de gemeente Rotterdam voorop en hoe die kan worden aangewend om de Lijnbaan met behoud van haar belangrijkste kwaliteiten een toekomst te geven. Daarbij speelt het ontwerp een andere rol dan in de vorige twee scenario’s. In dit scenario wordt een strategie voorgesteld die veel zal laten afhangen van niet geheel te voorspellen

paradoxical - greatly improved and adapted to their original meaning and quality to give back. This has to do with the changing urban and social context.

57For example, openness and accessibility are also in the twenty-first century, important properties of the inner city, but to thrive very different conditions than required in the fifties. In addition, shopping is no longer a special activity or chic and shops are no longer individual cases with a etalagier own, but belong to chains with an exterior concept. It changed using the Lijnbaan and the present social context in which the complex must function will lead us to important aspects of the Lijnbaan specify precisely in order to strengthen its important qualities.In this scenario, the realistic assessment of the current instruments of the municipality of Rotterdam in front and how it can be used to Lijnbaan while maintaining its main qualities a future. The design plays a different role than in the previous two scenarios. This scenario proposes a strategy that will allow much depend not entirely predict developments in the work of the city. How Lijnbaan in twenty years will look exactly nobody can predict is that they self-assured and organic will be part of the growing and changing city center of Rotterdam.The realization chances of this scenario are significant, because it interests the Lijnbaan for the city is best to combine with the current level of ambition of the city, the instruments of the services and the existing ownership. Moreover, a consideration of the Lijnbaan as realistic

ontwikkelingen op de werkvloer van de stad. Hoe de Lijnbaan er over twintig jaar precies zal uitzien kan niemand voorspellen; wel dat zij zelfverzekerd en organisch deel zal uitmaken van het groeiende en veranderende stadscentrum van Rotterdam.De realiseringskansen van dit scenario zijn aanzienlijk, omdat hierin de belangen van de Lijnbaan voor de stad het beste te combineren zijn met het huidige ambitieniveau van het stadsbestuur, het instrumentarium van de diensten en de bestaande eigendomssituatie. Bovendien doet een beschouwing van de Lijnbaan als realistisch monument het meest recht aan het cultuurhistorische en architectonische belang van de Lijnbaan en het unieke belang van dit complex voor de stad. Daarom is dit derde scenario in de ogen van Crimson het meest aantrekkelijk en verstandig en hebben we dit scenario in het laatste deel van het rapport gedetailleerder uitgewerkt.

10. Uitwerking derde scenario:het realistische monumentWanneer de Lijnbaan geïnterpreteerd wordt als een ensemble met monumentale waarde, waarvan de stedenbouwkundige opzet gehandhaafd wordt, waarbinnen zich enkele gemeentelijke monumenten bevinden en in de toekomst wellicht enkele rijksmonumenten, maar tegelijkertijd als een levend en actief stadsdeel dat zich kan ontwikkelen binnen de contouren en volumes van het oorspronkelijke concept, kunnen we voor de verschillende onderdelen waaruit het Lijnbaangebied bestaat verbeteringen en aanpassingen voorstellen die het functioneren ervan verbeteren en aanpassen aan veranderde omstandigheden en behoeftes.

monument most justice to the historical, cultural and architectural importance of the Lijnbaan and the unique importance of this complex for the city. Therefore, this third scenario in the eyes of the Crimson most attractive and intelligent and we have this scenario in the last part of the report of detail.

10. Elaboration third scenario:the realistic monumentWhen the Lijnbaan interpreted as an ensemble of monumental value, of which the urban design is maintained, within which some municipal monuments are and may in the future several national monuments, but also as a living and active district that can develop within the contours and volumes of the original concept, we can for the various components that make up the Lijnbaan Area consists improvements and propose adjustments that improve its functioning and adapt to changing circumstances and needs.

Lijnbaan / Short LijnbaanThe essence of the shopping is that it is car-free, with a large width and low height, so the street light and sunny and the environment is always visible. These qualities are also valuable for the future. The Lijnbaan remains recognizable as 'valley' amidst the surrounding towering office and residential towers in the center of Rotterdam.Another important feature of the Lijnbaan is that the design is built as an architectural system, albeit with variations in the facade of the shops, but ultimately the whole complex as a unit image thought. This is the most problematic aspect of the original design, especially since time is omitted

Lijnbaan/Korte LijnbaanDe essentie van de winkelstraat is dat zij autovrij is, met een grote breedte en een lage hoogte, waardoor de straat licht en zonnig is en de omgeving altijd zichtbaar aanwezig. Deze kwaliteiten zijn ook voor de toekomst waardevol. De Lijnbaan blijft herkenbaar als ‘dal’ temidden van de rondom oprijzende kantoor- en woontorens in het Rotterdamse centrum.Een ander belangrijk kenmerk van de Lijnbaan is dat het ontwerp is opgebouwd als één architectonisch systeem, weliswaar met variaties in het gevelbeeld van de diverse winkels, maar uiteindelijk is het hele complex als eenheidsbeeld gedacht. Dit is het meest problematische aspect van het oorspronkelijke ontwerp, vooral omdat destijds is verzuimd uit deze architectonische opzet de organisatorische conclusie te trekken: de winkels zijn namelijk eigendom van vele verschillende eigenaren, die bovendien niet verplicht zijn toe te treden tot de Vereniging Van Eigenaren. Er is dus geen organisatie die het belang behartigt van het complex als geheel. Dat wreekte zich al eerder, bij de mislukte renovatie en verbouwingsprojecten uit de jaren tachtig en negentig en is ook nu duidelijk zichtbaar in het gevelbeeld van de Lijnbaan, dat nauwelijks nog eenheid uitstraalt. Er zijn een aantal redenen waarom het architectonische beeld van de Lijnbaan tegenwoordig niet veel enthousiasme meer oproept:* Hoewel het winkelcomplex als één geheel is ontworpen is het versnipperde eigendom zichtbaar geworden in de vele incidentele ingrepen van winkeliers, die hun eigen pand hebben verbouwd

from these architectural design organizational conclusion: the shops are in fact owned by many different owners, who also are not required to join the Association Of Owners. Thus, there is no organization that promotes the interests of the complex as a whole. That revenged himself earlier, when the failed renovation and refurbishment projects from the eighties and nineties and is now clearly visible in the facade of the Lijnbaan, that hardly unity. There are a number of reasons why the architectural image of the Lijnbaan now no longer evokes much enthusiasm:* While shopping complex as a whole is designed to fragmented ownership has become visible in the many occasional interventions of retailers, who own property have grown and improved. This threatens the coherence at architectural level to be broken.* The original canopy had a significant role in the design of the Lijnbaan, as an element that gave coherence. The design of the new canopy in the nineties, both by the high-tech design as the only partial implementation no positive impact on the image and appearance of the Lijnbaan. Some stores have the new canopy, others still have the old, others have no canopy.* The original concrete architecture is not in a nice way outdated and it looks neglected and shabby.

Proposals and recommendationsLijnbaan / Short Lijnbaan:A new logic for the facadeThere are several options how in the future with the architectural image of the Lijnbaan can be handled, but most of them are impossible or undesirable.

en verbeterd. Daarmee dreigt de samenhang op architectonisch niveau verbroken te worden.* De oorspronkelijke luifel had een belangrijke rol in het ontwerp van de Lijnbaan, als element dat samenhang verschafte. Het ontwerp van de nieuwe luifel in de jaren negentig heeft zowel door de high-tech vormgeving als door de slechts partiële uitvoering ervan geen positieve invloed gehad op het beeld en de uitstraling van de Lijnbaan. Sommige winkels hebben de nieuwe luifel, andere hebben nog de oude, andere hebben helemaal geen luifel.* De oorspronkelijke betonarchitectuur is niet op een mooie manier verouderd en zij ziet er verwaarloosd en armoedig uit.

Voorstellen en aanbevelingenLijnbaan/Korte Lijnbaan:Een nieuwe logica voor de gevelEr zijn een aantal opties hoe in de toekomst met het architectonische beeld van de Lijnbaan kan worden omgesprongen, maar de meeste ervan zijn onmogelijk of onwenselijk.* Volledig terugrestaureren naar het oorspronkelijke beeld is - zoals in het eerste scenario uitgelegd - vrijwel onmogelijk, omdat er nog slechts één winkel in oorspronkelijke staat verkeert.* Het volledig vrijlaten van het gevelbeeld lijkt in theorie een interessante optie en zou kunnen leiden tot een complex waarin de horizontale gerichtheid en de uniformiteit van het oorspronkelijke concept zijn verdwenen om plaats te maken voor een divers beeld van individuele winkels en een verticale articulatie van de gevelwanden. De omlooptijd van winkelpuien is

* Fully restored back to the original image - as in the first scenario explained - virtually impossible, because there is only one store in original condition.* The full release of the facade seems in theory an interesting option and could lead to a complex in which the horizontal orientation and the uniformity of the original concept have disappeared to make way for a diverse picture of individual shops and a vertical articulation of the gable walls. The orbital period of storefronts is not as high on the Lijnbaan and therefore it would take several decades before the intended effect would reach its diversity. Such long-term undesirable.Moreover, the preservation of the architectural unity of the Lijnbaan important both reason from the original concept and the interest of the retailers who adhere to the image of the Lijnbaan as a recognizable complex.The challenge here is: how can preserve the architectural unity of the Lijnbaan an architectural strategy for transformation are proposed which is realistic within the limits of ownership and with consideration of the dynamics of the inner city shopping program?The most realistic solution to this challenge is to develop a new logic for the storefronts, a new system that future alterations and modifications will steer and structure with sufficient freedom for entrepreneurs and sufficient structure to maintain unity. [5]

63In the original concept were many variations are possible within the established facade pattern. The design of Van den Broek & Bakema offered a

echter niet zo hoog op de Lijnbaan en daardoor zou het zeker enkele decennia duren voordat de beoogde diversiteit zijn effect zou bereiken. Zo’n lange termijn is onwenselijk.Bovendien is het behoud van de architectonische eenheid van de Lijnbaan belangrijk, zowel geredeneerd vanuit het oorspronkelijke concept als vanuit het belang van de winkeliers, die hechten aan het imago van de Lijnbaan als één herkenbaar complex.De opgave die hier ligt is: hoe kan met behoud van de architectonische eenheid van de Lijnbaan een architectonische strategie voor transformatie worden voorgesteld die realistisch is binnen de beperkingen van de eigendomssituatie en met in acht name van de dynamiek van het binnenstedelijke winkelprogramma?De meest realistische oplossing voor deze opgave is het ontwikkelen van een nieuwe logica voor de winkelgevels, een nieuwe systematiek die toekomstige verbouwingen en aanpassingen zal sturen en structureren met voldoende vrijheid voor de ondernemers en voldoende structuur om de eenheid te handhaven.[5]

63Ook in het oorspronkelijke concept waren tal van variaties mogelijk binnen het vastgestelde gevelstramien. Het ontwerp van Van den Broek & Bakema bood een systeem waarbinnen de winkeliers in de jaren vijftig konden kiezen voor een bepaalde indeling van hun winkel, voor wel of geen luifel, en voor een bepaalde indeling van hun pui en de indeling van de verdiepingsgevel, bijvoorbeeld met of zonder ramen in de pui.Wat nu nodig is, is geen artistiek ontwerp, geen

system in which the shopkeepers in the fifties could choose a particular layout of their store, for whether or not a canopy, and for a given layout of their shop front and the layout of the floor façade, for example with or without windows in the front.What is needed now is not artistic design, no major renovation plan, but a small scale, in cooperation with retailers and owners to develop system. That must originate in a 'bottom-up' process, which is supported by the stakeholders and not consist of an external design that offered or forced upon them. A 'Lijnbaan-Development Society' in such a process must come to a common definition of what elements of the Lijnbaan are considered important and which elements are retained, and which are released for implementation by individual owners and shopkeepers. The motto and goal of such a process will be 'variety within unity'.The process begins with the distillation of the main features of the Lijnbaan: low volume, unit first floor, ground glass, continuous canopy and maybe some other aspects. Second, with all parties jointly selected for maintaining, releasing and transforming these characteristics.The methods and results of this process are unpredictable and can lead to very different results. The key is in fact the agreement should be reached among stakeholders (including the city of Rotterdam is studied!) On the strategy and especially to maintain this strategy for a long time.A predictable possibility is, of course, which is selected to maintain unity at the level of the first floor, and that therefore a new design allows one to make. Maybe that new design very ambitious, perhaps it is simply the adaptation and

grootschalig verbouwingsplan, maar een kleinschalig, in samenwerking met winkeliers en eigenaren te ontwikkelen systeem. Dat moet zijn oorsprong vinden in een ‘bottom-up’ proces, dat gedragen wordt door de belanghebbenden en niet bestaan uit een extern ontwerp dat hen aangeboden of opgedrongen wordt. Een ‘Lijnbaan-Ontwikkelings-Maatschappij’ moet in zo’n proces komen tot een gemeenschappelijke vaststelling van welke elementen van de Lijnbaan van belang worden geacht en aan welke elementen wordt vastgehouden, en welke vrijgelaten worden voor invulling door individuele eigenaren en winkeliers. Het motto en het doel van zo’n proces zal moeten zijn ‘variatie binnen eenheid’.Het proces begint met het destilleren van wat de belangrijkste kenmerken zijn van de Lijnbaan: laag volume, eenheid eerste verdieping, glazen begane grond, doorlopende luifel en misschien nog enkele andere aspecten. Vervolgens moet met alle partijen gezamenlijk gekozen worden voor het handhaven, loslaten of transformeren van deze kenmerken.De manieren en de uitkomsten van dit proces zijn onvoorspelbaar en kunnen tot heel verschillende uitkomsten leiden. Het belangrijkste is in feite de overeenstemming die moet worden bereikt onder de belanghebbenden (ook de stad Rotterdam behoort hiertoe!) over de te volgen strategie en vooral over het vasthouden aan deze strategie voor langere tijd.Een voorspelbare mogelijkheid is natuurlijk dat wordt gekozen voor het handhaven van eenheid op het niveau van de eerste verdieping en dat men daarvoor een nieuw ontwerp laat maken. Misschien is dat nieuwe ontwerp heel ambitieus,

improvement of what is already there. One possibility is that the new canopy decided to continue on all stores of the Lijnbaan or - the opposite - that decided the awning completely replaced by another form of dry running. It is important in any case that the renewed Lijnbaan both authentic remains again 'hip' is that the concept back the shine and radiance obtains it deserves.

misschien is het ook gewoon de aanpassing en verbetering van dat wat er al is. Een mogelijkheid is ook dat besloten wordt de nieuwe luifel door te zetten over alle winkels van de Lijnbaan of – het tegenovergestelde – dat besloten wordt de luifel geheel te vervangen door een andere vorm van droogloop. Belangrijk is in ieder geval dat de vernieuwde Lijnbaan zowel authentiek blijft als opnieuw ‘hip’ wordt, dat het concept weer de glans en de uitstraling verkrijgt die het verdient.

Het is onverstandig vooruit te lopen op de uitkomst van dit proces omdat het succes afhankelijk is van het commitment van de belanghebbenden. Bij de winkeliers bestaat echter een sterk bewustzijn van het belang van de Lijnbaan. Net zoals de eigenaren van het Groothandelsgebouw uiteindelijk hebben ingezien dat juist het wederopbouwimago van hun gebouw een ‘niche’ is die huurders aanspreekt, zo lijkt het niet onmogelijk dat ook de eigenaren van de Lijnbaan hun complex gaan waarderen juist vanwege zijn historiciteit en imago van revolutionair modern project.Belangrijk is natuurlijk de positie van de stad Rotterdam. Het is noodzakelijk dat het bestuur duidelijk maakt dat het complex ook voor de stad een waarde vertegenwoordigt. Zij kan zich daarbij beroepen op bestaand beleid met betrekking tot de wederopbouwidentiteit van de stad, dat in diverse documenten is vastgelegd. Natuurlijk is het mogelijk en zelfs wenselijk dat de stad Rotterdam een statement maakt door de Lijnbaan aan te wijzen als gemeentelijk monument of voordraagt als rijksmonument, waarbij de omschrijving een ‘rekkelijke’ zou moeten zijn, waarin het

Dddddddddddddd

It is unwise to prejudge the outcome of this process because success depends on the commitment of the stakeholders. When retailers is however a strong awareness of the importance of the Lijnbaan. Just as the owners of the Groothandelsgebouw finally have realized that the very reconstruction image of their building a niche that tenants appeals, it seems not impossible that the owners of the Lijnbaan their complex to appreciate precisely because of its historicity and image of revolutionary modern project.Important is the position of the city of Rotterdam. It is necessary that the board makes clear that the complex for the city represents a value. They can, relying on existing policy regarding the identity reconstruction of the city, which is defined in various documents. Of course it is possible and even desirable that the city of Rotterdam makes a statement by the Lijnbaan be designated as municipal monument or for wearing as a national monument, the definition a 'rekkelijke' should be, where the urban concept, the volumes, and the unit of the architectural system should be described with the freedom inside adjustments to

stedenbouwkundige concept, de volumes, en de eenheid van de architectonische systeem omschreven zouden moeten worden met de vrijheid om daarbinnen aanpassingen te realiseren.

65Extra programmaVeel kritiek op de Lijnbaan richt zich op de ‘doodsheid’ en onveiligheid van het gebied na 18.00 en het eenzijdige aanbod van winkels. Hoewel het natuurlijk onvermijdelijk is dat een winkelstraat na sluitingstijd rustiger is dan overdag is het wel mogelijk maatregelen te nemen voor het verbeteren van de levendigheid en het verhogen van de variatie in het winkelbestand.* Op enkele plekken in de Lijnbaan kunnen panden verhuurd worden aan horeca, culturele voorzieningen, of een (pop)podium, attracties die wellicht minder huur kunnen opbrengen, maar ook na sluitingstijd publiek trekken en daarmee een bijdrage leveren aan de attractiewaarde en de levendigheid van de Lijnbaan. Ook de op diverse plaatsen leegstaande bovenverdiepingen en kelders van winkels zijn geschikt voor een horecabestemming.* Op enkele plekken kan plaats gemaakt worden voor een terrasje in de middelste zone van de openbare ruimte, die in het bestemmingsplan hiervoor aangewezen is.* Aan het begin en einde van de Lijnbaan moeten trekkers gemaakt worden zodat de verbinding van de Lijnbaan met de omgeving versterkt wordt. Deze strategie is inmiddels ingezet met projecten aan het Binnenwegplein en aan de Kruiskade. Ook het Stadhuisplein (programma en inrichting) is

achieve.

65Additional programMany criticized the Lijnbaan focuses on the 'deadness' and insecurity of the area after 18.00 and the unilateral offer of stores. While it is inevitable that a mall after hours quieter than during the day it is possible to take measures to enhance the vitality and increasing the variation in the number of stores.* In some places in the Lijnbaan can premises leased to restaurants, cultural facilities, or (pop) stage, attractions which are less rent can muster, but after closing viewership and thus contribute to the attraction value and the liveliness of Lijnbaan. Also in several places vacant upper floors and basements of stores are suitable for trade purposes.* In some places may be room for a terrace in the middle zone of the public space, which in this zoning is appropriate.* At the beginning and end of the Lijnbaan tractors must be designed so that the connection of the Lijnbaan with the environment is enhanced. This strategy has been used in projects to Binnenwegplein and at Kruiskade. The Town Hall Square (program and apparatus) for improvement and would greatly contribute to the attractiveness of the Lijnbaan.* The shop file Lijnbaan will need to be checked by the retailers association and / or the VVE to utilize the variety and quality to maintain.With all these improvements, it is not so much physical interventions, but to organizational changes. The owners and / or the retailers

voor verbetering vatbaar en zou sterk kunnen bijdragen aan de aantrekkelijkheid van de Lijnbaan.* Het winkelbestand van de Lijnbaan zal gecontroleerd moeten worden door de winkeliersvereniging en/of de VVE om daarmee de variatie en de kwaliteit op peil te houden.Bij al deze verbeteringen gaat het echter niet zozeer om fysieke ingrepen, maar om organisatorische veranderingen. De vereniging van eigenaren en/of de winkeliersvereniging van de Lijnbaan spelen hierin de hoofdrol. Zonder de medewerking van de Lijnbaaneigenaren en gebruikers zijn de mogelijkheden tot programmatische verbetering van de Lijnbaan zeer beperkt. Het stadsbestuur heeft immers slechts zeggenschap over de inrichting van de openbare ruimte

ExpeditiestratenDe uitrusting van woon/winkelblokken met expeditiestraten aan de achterzijde of aan de binnenzijde van het bouwblok is kenmerkend voor de Rotterdamse wederopbouwperiode. Deze typologie leidt ertoe dat de expeditiestraat uitsluitend gebruikt wordt voor aan- en afvoer en niet of nauwelijks een verblijfs- of wandelfunctie heeft. Praktisch gezien heeft deze functiescheiding nog steeds vooral voordelen. Door velen worden echter tegenwoordig de rauwe, onopgesmukte achterkanten van de winkels beschouwd als iets dat niet in een stadscentrum aanwezig hoort te zijn. In dit opzicht is de perceptie van hoe de sfeer in een centrum zou moeten zijn radicaal veranderd sinds de wederopbouw. Expeditiestraten en achterkanten zijn natuurlijk niet ‘gezellig’, en dat

association of the Lijnbaan are playing the lead role. Without the cooperation of the Lijnbaan Owners and users are the opportunities for programmatic improvement of Lijnbaan very limited. The city government has merely controls the design of public space

Expedition StreetsThe equipment of residential / retail blocks with expedition streets on the back or inside of the block is characteristic of the Rotterdam reconstruction period. This typology leads to the service road is used only for loading and unloading and hardly a residence or walking function. In practical terms, this segregation still mainly benefits. By many, however nowadays the raw, unadorned backs of the shops seen as something that is not present in a city should be. In this respect, the perception of how the atmosphere in a center should be radically changed since the reconstruction. Expedition Streets and backs are obviously not 'nice', and that is now regarded as a major problem. Within the urban system of the Lijnbaan and the breakdown of functions forms the expedition streets essential however.There are several possibilities to accommodate the current criticism, through additional programs to add the expedition streets enlivens and makes less desolate.* There may be an inventory of vacancies above and below the shops. Empty spaces were from the service road with a new staircase and / or gallery opening can be made accessible. These spaces can then be rented out to smaller businesses, offices or homes.* A number of garages in the plinth of the

wordt tegenwoordig als een groot probleem beschouwd. Binnen het stedenbouwkundige systeem van de Lijnbaan en de uitsplitsing van functies vormen de expeditiestraten echter een essentieel onderdeel.Er zijn enkele mogelijkheden om aan de huidige kritiek tegemoet te komen, door extra programma toe te voegen dat de expeditiestraten verlevendigt en minder desolaat maakt.* Er kan een inventarisatie gemaakt worden van de leegstand boven en onder de winkels. Lege ruimtes zouden vanaf de expeditiestraat met een nieuwe trap en/of galerijontsluiting toegankelijk gemaakt kunnen worden. Deze ruimtes kunnen dan verhuurd worden aan kleinere bedrijven, kantoorruimte of als woningen.* Een aantal van de garageboxen in de plint van de flat zou omgebouwd kunnen worden tot kleine bedrijfsruimten, ateliers of werkplaatsen. Natuurlijk heeft deze oplossing wel weer nadelige gevolgen voor het parkeren in de straat.

67Museum LijnbaanZoals bij andere monumenten in Rotterdam gebeurd is, is het mogelijk een deel, een pand of enkele panden op de Lijnbaan als ‘museumwinkel’ in te richten. Op dit moment is nog slechts één pand op de Lijnbaan origineel (Juwelier Heetman, Lijnbaan nr. 92). Overigens zijn bepaalde delen van de Lijnbaan nog wel bijna origineel; met name de Korte Lijnbaan heeft nog de samenhang van een uniforme eerste verdiepingslaag, terwijl daaronder elke winkel zijn eigen etalage heeft. Mocht gekozen worden voor een museumwinkel dan ligt het voor de hand deze in dit deel van de

apartment could be converted to small premises, workshops or workshops. Of course, this solution again harming the street parking.

67Museum LijnbaanAs with other monuments in Rotterdam has happened, it is possible part, a building or several buildings on the Lijnbaan as 'gift shop' production processes. At present, only one building on the Lijnbaan original (Jeweller Heetman, Lijnbaan No 92). Furthermore, certain parts of the Lijnbaan still almost original, especially the Short Lijnbaan has the consistency of a uniform layer first floor, while underneath each store has its own window. Should be chosen for a museum shop then it is obvious that in this part of the Lijnbaan to settle.

Lijnbaan CourtsAlthough the Lijnbaan Courts with their housing and green public spaces are an integral part of the Lijnbaan Ensemble, the measures necessary for this part of the current time to adjust, unlike in the shopping Lijnbaan.The high and medium flats and apartment blocks were designed by Hugh Maaskant, Arie Warrior and Herman Baker. Maaskant was also supervises the work of his colleagues and that is clearly visible from the main unit of structure and materials. At first sight, the apartments very much alike, only on second glance jumping the variety and differences in the eye.For the most part, the flats are original and are in good condition. The quality consists both of their architectural design as the living quality of the flats, which the idea of comfort from the fifties are

Lijnbaan te vestigen.

LijnbaanhovenHoewel de Lijnbaanhoven met hun woningbouw en groene openbare ruimte een onlosmakelijk onderdeel uitmaken van het Lijnbaanensemble zijn de maatregelen die nodig zijn om dit deel aan de huidige tijd aan te passen, anders dan in het winkelgebied van de Lijnbaan.De hoge en middelhoge flats en de woonblokken werden ontworpen door Hugh Maaskant, Arie Krijgsman en Herman Bakker. Maaskant hield ook de supervisie over het werk van zijn collega’s en dat is duidelijk zichtbaar aan de eenheid van hoofdopzet en materiaalgebruik. Op het eerste gezicht lijken de flats bijzonder veel op elkaar, pas op het tweede gezicht springen de variëteit en de verschillen in het oog.Voor het grootste deel zijn de flats nog origineel en zijn ze in goede staat. De kwaliteit ervan bestaat zowel uit hun architectonische vormgeving als uit de woonkwaliteit van de flats, die volgens het idee van comfort uit de jaren vijftig zijn gebouwd, met veel uitzicht en licht, een ongeëvenaarde oriëntatie op de skyline van de stad. Die kwaliteit wordt ook door de bewoners zeer gewaardeerd, te oordelen naar het feit dat meer dan de helft bestaat uit ouderen die al decennia hier wonen, soms vanaf het begin; de andere helft bestaat uit jongeren, veelal ontwerpers en architecten, die juist de stedelijke kwaliteit van de flats en de plek waarderen. Nog steeds bestaan er wachtlijsten voor deze appartementen!Ook in stedenbouwkundig opzicht vervullen de flats een belangrijke rol, die verder strekt dan alleen het concept van de Lijnbaan: de flats

built with much light and views, unrivaled orientation to the city skyline. This quality is also much appreciated by the residents, judging by the fact that more than half consists of elderly people who live here for decades, sometimes from the very beginning, the other half are young people, many designers and architects, which is precisely the urban quality of the flats and place value. There are still waiting lists for these apartments!In urban sense the flats an important role, which goes beyond just the concept of Lijnbaan: the flats have a coherent functioning of this part of the center, because they visible from afar and, moreover, as a row 'bookends' the shops and homes organize. This effect is also strengthened by the Station Post Office and the City House at Kruiskade in the same pattern are placed. That this form of urban design was peculiar to and characteristic of the Basic Plan for the city is attached to the other side of the Lijnbaan, where the Coolsingel a series of blocks and protruding head is designed and built from the Hilton Hotel in the heart of Rotterdam, through the offices of the Town Hall to the bank on the corner of the Meent. The flats are therefore amongst the structuring elements of the rehabilitation center, even now a series of newer towers skyline determine.In short, both urban, architectural and volumetric possess the flats and residential buildings Lijnbaan exceptional qualities, both in itself viewed as the scale of the city center. There is therefore every reason to maintain these buildings for the city and their protected status. The reason the (residential buildings) Lijnbaan not designated as municipal monument is from the cultural, historical and architectural historical value can not be explained.

hebben een samenhangende werking voor dit deel van het centrum, doordat ze van verre zichtbaar zijn en bovendien als een rij ‘boekensteunen’ de winkels en woningen ordenen. Dat effect wordt versterkt doordat ook het Stationspostkantoor en het Cityhouse aan de Kruiskade in hetzelfde stramien zijn geplaatst. Dat deze vorm van stedenbouwkundig ontwerp eigen was aan en kenmerkend voor het Basisplan voor de binnenstad wordt bevestigd aan de andere kant van de Lijnbaan, waar aan de Coolsingel een reeks van blokken en uitspringende koppen is ontworpen en gebouwd, vanaf het Hiltonhotel aan het Hofplein, via de kantoren aan het Stadhuisplein tot aan de bank op de hoek van de Meent. De flats behoren dus tot de structurerende elementen van het wederopbouwcentrum, zelfs nu een reeks nieuwere torens de skyline van de stad bepalen.Kortom, zowel stedenbouwkundig, volumetrisch als architectonisch bezitten de flats en woongebouwen van de Lijnbaan uitzonderlijke kwaliteiten, zowel op zichzelf bekeken als op de schaal van het stadscentrum. Er is daarom alle reden om deze gebouwen te behouden voor de stad en ze een beschermde status te geven. De reden dat de (woongebouwen van de) Lijnbaan niet zijn aangewezen als gemeentelijk monument is vanuit de cultuurhistorische en architectuurhistorische waarde niet te verklaren.

69Het probleem bij de Lijnbaanflats is niet een kwestie van een gebrek aan intrinsieke kwaliteit van de flats. Deze wordt niet alleen door architectuurhistorici, maar ook door bewoners en

69The problem with the Lijnbaan Flats is not a question of a lack of intrinsic quality of the flats. This is not only by architectural historians, but also by residents and ordinary locals quite generally recognized. Problematic is the ownership situation in which the accounts of the owner-investor demands appreciation of the now depreciated property. For this purpose several options, including unit sales and demolition / construction. In the context of this cultural and historical exploration, where the value of the flats is taken seriously, it is clear that only the first option can be recommended: unit sales. This includes the designation as a municipal monument, creating a VVE and drafting rules for adjustments for current and future residents, so the flats as a whole remain recognizable. Then the flats are effortlessly decades as an attractive residential option and visually dominant element in the center maintained.

Proposals and recommendationsGreen courts:The two green courtyards between the blocks of the Lijnbaan are designed in the fifties (1956-57) by Jan Rahder, in a sleek, geometric style, matching the modernist style of the surrounding architecture. The Joost Banck Ore Place is original, although the materials and device paths currently being renewed, the Jan Evertse Place in the seventies redesigned and decorated in a looser, romantic style.The value of the courts lies not so much in the quality of green design, but rather in the presence

‘gewone’ Rotterdammers vrij algemeen ingezien. Problematisch is echter de eigendomssituatie, waarin de boekhouding van de eigenaar-belegger vraagt om waardevermeerdering van het inmiddels afgeschreven eigendom. Daartoe zijn enkele mogelijkheden, waaronder uitponden en sloop/nieuwbouw. In het kader van deze cultuurhistorische verkenning, waarin de waarde van de flats serieus wordt genomen, is het duidelijk dat alleen de eerste optie aanbevolen kan worden: uitponden. Daarbij hoort dan de aanwijzing als gemeentelijk monument, het oprichten van een VVE en het opstellen van regels voor aanpassingen voor huidige en toekomstige bewoners, zodat de flats als één geheel herkenbaar blijven. Dan zullen de flats nog moeiteloos decennialang als aantrekkelijke woonoptie en beeldbepalend element in het centrum behouden blijven.

Voorstellen en aanbevelingenGroene hoven:De twee groene hoven tussen de woonblokken van de Lijnbaan zijn ontworpen in de jaren vijftig (1956-57) door Jan Rahder, in een strakke, geometrische stijl, passend bij de modernistische stijl van de architectuur rondom. De Joost Banckertsplaats is nog origineel, hoewel de materialen van paden en inrichting op dit moment worden vernieuwd; de Jan Evertsenplaats is in de jaren zeventig opnieuw ontworpen en ingericht in een lossere, romantische stijl.De waarde van de hoven ligt echter niet zozeer in de kwaliteit van het groenontwerp, maar eerder in de aanwezigheid van deze twee groene ‘pocket parks’ midden in de stad en de waarde die deze

of these two green pocket parks "in the city center and the value it might have as a green oasis amidst the hustle and bustle of the center. The adjacent Schouwburgplein is a large urban plaza full of activities, the City Hall on the other hand is a lively food court.The establishment, management and maintenance of the intermediate Lijnbaan Courts is currently no way that the courts optimal play their role as green parks and quiet amidst the urban squares. When a number of smaller changes and adjustments are made to these courts actually add something to the provision of public spaces in the city center.Directly in the planning of the courts in the fifties there was some discussion about whether or not to close it. Even though it was thought about installing a fence, but that is never executed. Until today, the courts therefore some ambiguity regarding retain their status: they are communal gardens, the property of the residents in the flats around? Or are city parks, public area accessible to everyone? This ambiguity has led to a competition between different groups of users, resulting in a large number of annoyances and overall degradation of the courts. The residents consider the courts as their collective garden, but use them primarily as dog walking place, vagrants and junkies seek refuge there and pollute the parks; shoppers rest there, but the trees used as a public toilet.In order to improve the situation and the courts as "pocket parks" attractive to the public and assuring the following measures are possible and recommended:* The courts may be limited by a (transparent) fence with a gate. During the day, open the gate

zouden kunnen hebben als groene oases temidden van de drukte van het centrum. Het naastgelegen Schouwburgplein is een groot stedelijk plein vol activiteiten, het Stadhuisplein aan de andere kant is een levendig horecaplein.De inrichting, het beheer en onderhoud van de tussengelegen Lijnbaanhoven is op dit moment niet zodanig dat de hoven optimaal hun rol kunnen spelen als groene en stille parkjes temidden van deze stedelijke pleinen. Wanneer een aantal kleinere ingrepen en aanpassingen worden gedaan kunnen deze hoven daadwerkelijk iets toevoegen aan het aanbod van openbare ruimtes in het centrum.Direct bij de planning van de hoven in de jaren vijftig ontstond er discussie over het al dan niet afsluiten ervan. Zelfs werd al gedacht over het aanbrengen van een hek, maar dat is nooit uitgevoerd. Tot op de dag van vandaag hebben de hoven daardoor een zekere dubbelzinnigheid behouden omtrent hun status: zijn het collectieve tuinen, eigendom van de bewoners in de flats rondom? Of zijn het stadsparken, openbaar gebied toegankelijk voor iedereen? Deze dubbelzinnigheid heeft geleid tot een competitie tussen verschillende groepen gebruikers, met als gevolg een groot aantal ergernissen en algehele verloedering van de hoven. De bewoners beschouwen de hoven als hun collectieve tuin, maar gebruiken ze vooral als hondenuitlaatplaats; zwervers en junkies zoeken er hun toevlucht en vervuilen de parkjes; het winkelend publiek rust er uit, maar gebruikt de bomen ook als openbaar toilet.Om de situatie te verbeteren en de hoven als ‘pocket parks’ aantrekkelijk te maken en de

and the courts are controlled by an administrator. Evening closes the administrator port. As an example, here are the park at the West Kruiskade and numerous parks in Paris.

* The presence of the entrances to the offices and companies, which are already at the courts, would be more visible and attractive can be made.* At the hotel industry (ice cream parlor, cafes) at Charles Doormanstraat would-controlled and metered-can be allowed to a small terrace in the park to open, which use diverse and lively.* The blind skirting the medium residential apartments lend themselves well to the addition of small programs. Examples include the conversion to housing, social security and that the vividness would promote. Another possibility lies in allowing small shops or seasonal scolding (a teahouse in the summer, refreshment stall in winter).* In order to avoid nuisance, it is necessary that some of the features may be added. Thought to be a place for dog walking the dogs of the residents, a public toilet for shoppers and banks.* The quality of the park-like green design can be improved by a richer and more varied vegetation to apply and thus the two parks more attractive and better.* The original entrances to the houses at the courts should be reopened. The displacement of the entrances to the service road, which is unattractive for the residents and the courts make less lively, is thus undone.

openbaarheid ervan te garanderen zijn de volgende maatregelen mogelijk en aan te raden:* De hoven kunnen begrensd worden door een (transparant) hek met een poort. Overdag is de poort open en worden de hoven door een beheerder gecontroleerd. ‘s Avonds sluit de beheerder de poort. Als voorbeeld kan hier dienen het park aan de West-Kruiskade en talloze parken in Parijs.

* De aanwezigheid van de entrees naar de kantoren en bedrijven, die al aan de hoven liggen, zou beter zichtbaar en aantrekkelijker gemaakt kunnen worden.* Aan de horecabedrijven (ijssalon, cafés) aan de Karel Doormanstraat zou -gecontroleerd en gedoseerd- toegestaan kunnen worden om ook een klein terrasje in het park te openen, waarmee het gebruik diverser en levendiger wordt.* De blinde plinten van de middelhoge woonflats lenen zich goed voor de toevoeging van kleinschalig programma. Gedacht kan worden aan de ombouw tot woningen, die de sociale veiligheid en levendigheid zouden bevorderen. Een andere mogelijkheid ligt in het toestaan van kleine winkeltjes of een seizoensstandje (een theehuis in de zomer, koek en zopie in de winter).* Om overlast te voorkomen is het nodig dat enkele voorzieningen worden toegevoegd. Gedacht kan worden over een hondenuitlaatplaats voor de honden van de bewoners, een openbaar toilet voor de winkelaars en banken.* De kwaliteit van het plantsoenachtige groenontwerp kan verbeterd worden door een rijkere en gevarieerdere beplanting aan te brengen en daarmee de beide parkjes aantrekkelijker en

mooier te maken.* De oorspronkelijke entrees van de woningen aan de hoven moeten opnieuw geopend worden. De verplaatsing van de entrees naar de expeditiestraat, die voor de bewoners onaantrekkelijk is en de hoven minder levendig maakt, wordt daarmee ongedaan gemaakt.