ICHTEGEMS ERFGOED 2

De IchtegemseSint-MichielskerkAntoon Naert

85-11-0-1234-27-27-12

pantone process bluepantone cool gray

Bibliografie

• English,M.,1939,RomaanschebouwkunstinWest-Vlaanderen• DeSmidt,F.(broeder),1940, DeRomaanschekerkelijkebouwkunstinWest-Vlaanderen• Vanheule,L.,1951,Ichtegem’sklokken,Ichtegem• Vanheule,L.,1953,IchtegemendevillaKoekelare,Ichtegem• Blomme,F.,z.j.–na1981,DeSt.-MichielskerkteIchtegem,Ichtegem• Hosten,W.,1993,Ichtegem,dorpvanFransmansenFlandriens,deel1,Aartrijke• Hosten,W.,1995,Ichtegem,dorpvanFransmansenFlandriens,deel2,Aartrijke• Naert,A.(red.),2001, KroniekBekegem–Eernegem-Ichtegem-Wijnendale,Torhout• Gilté,S.enP.Vanneste,2010, Inventarisvanhetbouwkundigerfgoed.GemeenteIchtegem• FotoverzamelingvanKIK/IRPA(KoninklijkInstituutvoorhetKunstpatrimonium)

Verantwoordelijkeuitgever:AntoonNaert© GemeentebestuurIchtegem2014Opmaak:LumenIchtegemDruk:HdrukIchtegem-info@Hdruk.be

3

Inleiding

Dezebrochureisdetweedeineenreekserfgoedpublicatiesdiezowelhetmateriëlealshetim-materiëleerfgoedvanonzegemeentevoorhetvoetlichtwillenbrengen.NaaraanleidingvanderestauratievandekerkvanBekegemverscheeneeneerstedeel.NuookdeIchtegemsekerkisgerestaureerd,ligteenbrochureoverdezebelangrijkeRomaansekerkvoordehand.Wenemendelezermeedoorachteeuwenbouwgeschiedenisenkijkennogevenverderach-teromnaardevoorgeschiedenisvandeRomaansekerk.Hetisnietdebedoelingomindezebrochureoorspronkelijkwetenschappelijkwerkaandemantebrengen,weleenstandvanhetonderzoekopvandaag.

West-VlaanderenneemtindeRomaansekunstnietbepaaldeenvoortrekkersrolin.Behalveeenaantalgroterebouwwerkendiezichvooralindetoenmaligestedelijkecontextenbevinden,hinkenweachteroptegenoverdegrotestromingenvanhetRomaans.Degrotestromingen,Rijn-enMaasland,ÎledeFranceenNormandië,kendenaleenbloeiindeelfdeeeuw.DiebloeizouzichdoorzettenindetwaalfdeeeuwenzouindedertiendeeeuwinFrankrijkalaanleidinggeventothetontstaanvandevroegegotiek.BijonsverschijnendeeersteRomaansekerkenkennelijkpasnaarheteindevandeelfdeeeuwtoeenkenthetplattelandsromaanspaseenbloeiindedertiendeeeuw.

StilistischwordthetRomaansinWest-VlaanderennietzozeerbepaalddoordeDuitseofNor-mandischestijl,maarsluitenweviaNoord-FrankrijkeerderaanbijdeFranse invloedssfeer.BinnenWest-Vlaanderen tekenen zich nog een tweetal subgroepen af. Die profileren zichzoweldoormateriaalgebruikalsdoorstijlkenmerken.Dezuidelijkegroepgebruiktgrotereblok-kendonkerverkleurendeijzerzandsteenuitdeZuid-Vlaamseheuvels,gemengdmetheelwatelementenuitDoornikseblauwsteenenkalksteenterwijldenoordelijkegroep,waarookIchte-gemdeelvanuitmaakt,zichtevredenmoetstellenmetlokaleijzerzandsteenuitdeplaatselijkepanesiliaanlagen.Dezekleinere,onregelmatigestukkenzorgenervoordathetmetselwerkeenwildverbandvertoont.Ookindevormvandetorensblijktdezeindelingzichdoortezetten.Dezuidelijkegroepkiestconsequentvoorvierkantetorens,indenoordelijkegroepblijktereenduidelijkevoorkeurtebestaanvoordeachthoekigetoren.

VergelekenmetdeandereonsnogbekendeRomaansekerkenuitWest-VlaanderenblijktIchte-gemeenschoolvoorbeeldtezijnvanhetWest-Vlaamseplattelandsromaans.Hetiseenkruis-kerk(vormvaneenLatijnskruis)meteenachthoekigevieringtoren(eentorenoverdekruisingtussenmiddenschip/koorendwarsbeuk/transept).Enkeldoordegroottevanhettranseptblijktheteenbeetjeeenbuitenbeentje,maarvoorderestkandekerkperfectgeplaatstwordenbin-nende“Brugse”groepvanRomaanseplattelandskerkenindeFranseinvloedssfeer.

4

De ontwikkeling van het kerkgebouw

De eerste kerk(en)

Merovingische periode – de tijd van de domaniale Eigenkirchen

Ichtegem lag in de Romeinse periode nietvervandeRomeinseSteenstraat,die langsWijnendaleenoverdeRuidenberg loopt,enop de Brugse Heirweg die Brugge verbondmetBeerst.Hetisdusnietonmogelijkdatindeomgevingvanhetcentrumvan IchtegemRomeinseaanwezigheidzoukunnenwordenvastgesteld. Zeker isdatvanafdeMerovin-gischeperiodeKoekelare fungeerdealseenvilla,eencentraleagrarischeenbestuurseen-heid, waaronder ook dorpen als Ichtegem,Eernegem,BovekerkeenAartrijkeeenplaatskregen. Kerstening vond doorgaans vanuitdeze meer centraal gelegen kernen plaats.Wemerkenbijvoorbeeldopdatverschillendepatroniemen (Martinus in Koekelare,MichielinIchtegem,AndreasinAartrijke,…)effectiefverwijzen naar vroege vormen van kerste-ning. Inonzegewestenvonddezechristia-nisering vooral plaats in de loop vande ze-vendeeeuw,onder invloedvanbisschoppenalsAudomarus(+670),Amandus(+680)enEligius(+660).Dekerkendieopdezewijzewerdenopgerichtbleveninhandenvandelo-kaleherenopwiensgrondenditgebeurde(Ei-genkirchen).Overhetalgemeenstarttenker-kenalskleineprivatekapellenophetdomeinvan de grootgrondbezitter. De kapel kreegeen plaats tussen de nutsgebouwen op hetneerhof,terwijldewoningvandeheerophetopperhofwerdopgetrokken.Hetgeheelwerdmeestaldooreenachtvormigegrachtomge-ven.EenmooivoorbeeldvaneendergelijkeopstellingisdekerkenHogeAndjoenteWer-ken.Allerechtenbleveninhandenvandezeheren,dikwijlswarendepriesters lijfeigenenvan deze grondbezitters. Momenteel bezit-tenweinIchtegemgeenmateriëlerestendieexpliciet naar deze periode verwijzen. Eenkerkjeofkapelwas indezeperiodemeestaleen eenvoudig houten bouwsel, tenzij er indeonmiddellijkeomgevingrestenvanstenenRomeinsebouwselsaanwezigwarendiealsbouwmateriaalkondendienen.

Karolingische periode – ontwikkeling van het tiendensysteemen invloed van de Vlaamse graven

Uiteindelijk kwamen de rechten op dezekerken (altaren) terecht bij de grote Noord-Franse abdijen van Sithiu (Sint-Bertijns inSaint-Omer) en Elnone (Sint-Amands inSaint-Amand-les-Eaux). Sint-Amands kreegvastevoet indevillaKoekelaredoorschen-king van het voormalige kroondomein in de8steeeuw(bevestigddoorLodewijkdeVromein822).Ichtegemwasopdatogenblikwaar-schijnlijkeenvandeparochiesbinnendevillaKoekelare.Omstreeks 765 voerde Pepijn IIIhettiendensysteemin.Vanalleopbrengstendiende een tiende deel aan de kerk tewor-denafgestaan. Degevolgenhiervanwarendatereenafbakeningvandegrenzenvandeparochiesnodigwasompreciestewetenwiewelke tienden aan welke kerk moest afdra-gen.Weziendanookdatditvastevormaan-neemtonderhetbestuurvanKareldeGroteindetweedehelftvandeachtsteeeuw.Opdatmomentdiendendeparochies,endaar-mee samengaandde dorpen ook hun vastenaam mee te krijgen. Daarvoor baseerdemenzichophetpatroniemvandekerkvoordekerkelijkeenheteponiemvandeleidendefamilievoordeburgerlijkebenaming.DeSint-Michielsparochieendewoningvandeliedenvan Hihto (Hihtingaheim) waren definitievebenamingen geworden voor ons dorp. DoordeopvolgersvanKareldeGrotewerdtevensbepaalddateenparochieookinzijneigenon-derhoudmoestkunnenvoorziendoordeuit-batingvanminstenséénhoeve(mansus)vaneenbepaalde grootte. We kennen in Ichte-gemdezehoevenogsteedsindejaren1600onderdenaam“CassePasse”.

Na879/880hebbendeNoord-Franseabdijenzo sterk te lijden gehad onder de aanvallenvandeNoormannendatzijditslechtsmoei-zaam te boven komen. De opkomende dy-nastievandegravenvanVlaanderenslaagter in zowel de gronden als het bestuur vandezeabdijenvoorhetovergrotedeel inhan-den te krijgen. Voornamelijk Boudewijn de

5

Kale en Arnulf I bleken meesters te zijn inhetvoerenvaneendergelijkepolitiek.NuishetuiteindelijkookdezelfdeArnulfdievanafhet midden van de 10de eeuw met behulpvan het bisdom Doornik-Noyon en het bis-domKamerijkdegroteabdijengeleidelijkaaninhunwaardigheidherstelt. In1026vindenwedanookdeeersteakteterugwaarinIch-tegemwordtvernoemd.BisschopHarduinusvanDoornikschenktdealtarenvanIchtegem,Ettelgem,WestkerkeenRoksemaanRoderi-cus,37steabtvanSint-Bertijns.Pasin1559werd de kerk uit het bezit van Sint-Bertijnsgehaaldentoegevoegdaanhetnieuwopge-richtebisdomBrugge.

Van een laat-Karolingisch kerkgebouw uitdeze periode hebben we geen enkel spoor.Kerk,kerkhofenpastorievormdenééngeheelenwarentotindelatemiddeleeuwenvolledigomwald(aansluitendopdeBlekerijbeek).Detoeganggebeurdeviaeenbrugoverdewalaan de westzijde van de kerk (waar tevensdeinganglag).Mogelijkerwijzeverwijstdezesituatienognaardeoorspronkelijkedomani-aleinplanting,waarbijeenachtvormigegrachtopper-enneerhofomsloot.

De laat-Romaanse kerk(13de eeuw)

Wewetennietprecieswanneerdekerkwaar-van de laatromaanse resten nu nog van tezien zijn is gebouwd. Dikwijls wordt hierbijverwezennaarde12de–13deeeuw.Bron-nen zijn hierover niet bekend, maar weten-schapperslijkenheterovereenstezijndatdeRomaansebouwkunstophetWest-Vlaamseplattelandeenfenomeenvanhetmiddenvande 13de eeuw zou zijn. Dit oorspronkelijkegebouwwaseenkruiskerkmet vieringtoren,volledig opgetrokken uit lokale Panesiliaanveldsteenonderzadeldak.

•Huidige ingang van de kerk was het oor-spronkelijkeRomaanse koor, waarschijnlijkrechtlijnig afgesloten, hoewel aanwijzingenbestaan van een halfronde apsis. Het isechternietduidelijkofdezeuitdeRomaan-se periode dateerde. Het dak volgde deschuiningdienogzichtbaarisindeaanwezi-geblindnis.Dezebestaatuittweedriehoe-kigeveldenvanelkaargescheidendooreenrechthoekigemiddenpartij,versierdmetdriehalfzuilenvoorzienvankapiteelenvoetstuk.

6

Hetkleineromaansevensterdatonderdezeblindnis prijkt (met brandglas van Sint-Mi-chiel)isnietoorspronkelijk,maarwerderbijdeverbouwingdoorarchitectAllaertin1930inaangebracht,netalsdetweerondbogigekleine vensters in de beide zijkanten vandit toenmaligekoor.Voordezeverbouwingwaren deze vensters veel groter, vergelijk-baarmetderondboogvenstersdienuindetranseptarmen nog te zien zijn (maar doorAllaert sterk gerestaureerd zijn).Dit is dui-delijk te zien op foto’s van voor deEersteWereldoorlog.Zewordenaandebinnenzij-dedoorromaanseblindnissenomlijst. Hetrondboogportaalwerdindebuitenmuurpasingebracht in1844, toende ingangvandekerkwerdverlegdvanhetwestennaarhetoosten. Op dat ogenblik bestond de dub-bele deur echter nog uit een eenvoudigerechthoekigepanelenenwaseropdebui-tengevelnogsprakevantweesierlijsten,debovensterecht,deonderstemeteenrond-boogdieplaatslietvooreentimpaanbovendeingangsdeur.

•Het transept heeft een licht trapeziumvor-mig grondvlak dat vooral in de noordelijkedwarsbeukarmduidelijk isenversmalteenklein beetje naar de beuken toe. De oos-telijke binnenmuren zijn onderverdeeld indrie grote blindnissen waarvan de bogensteunen op halfzuilenmet kapiteel. In denoordelijke transeptarmwordt deze versie-ring doorbroken door een later ingevoegdspitsboogvenster, in de zuidelijke arm vanhet transept is de versieringwel intact ge-bleven.Tegendezemurenmoetendezijal-tarenhebbengestaan.OfdieookalindezeperiodeaanOLVenSint-Sebastiaanwarentoegewijd,wetenweniet.Kennelijkwarenertussendetranseptarmenenhetkoorgeenkleineaanbouwenvoorzienalssacristieennutsgebouw. Deovergangtussendetran-septarmenendezijbeukenvondeveneensplaats door middel van rondbogen, verge-lijkbaarmetdebogendiedetranseptarmenmetdetoerenvoetverbinden.

•De achthoekige vieringtoren is nog altijdzichtbaar.Deovergangvandevierkanteon-derbouwvandevieringtorennaardeachtzij-digeverdiepingverlooptviaversnedenhoe-

ken telkensafgedektmet dehelft vaneenvierkantepiramide.Hoedeoorspronkelijketorenspitserheeftuitgezien,wetenwemo-menteelniet.Hetlijkteropdathetgemetstegedeeltenietveelhogerkwamdandenokvanschip,transeptenkoor,dieopdatogen-blikeengelijkehoogtebezaten.Daaropkanonmiddellijkeenachthoekigdakzijnaange-bracht,maar kaner evengoedeenhoutenverdiepingzijnopgetrokkenzoalsiconogra-fischmateriaaluitdeachttiendeenvroegenegentiendeeeuwlaatzien.Eendergelijketorenfigureertnogopde tekeningvanSe-rafijn Vermote, maar is in een Romaansevormgeving niet logisch. Een torenspitsvergelijkbaarmetdehuidige,maargeplaatstonmiddellijkopdeorigineleonderbouwlijktveel meer voor de hand liggend. Ondui-delijk is de functie van de vier vensters ofdoorgangendie indevierkanteonderbouwvan de toren aanwezig zijn,maar zich be-nedendenokvandeaansluitendevolumesbevindenenaldusbinnen,bovendevlakkezolderingen,intranseptarmen,koorenschipzoudenuitkomen.Ofmoetenweonsindeoorspronkelijke periodededakeneen stuklagervoorstellen,zodatdezeopeningenef-fectiefbovendenokkenuitkwamen?

7

•Hetverdwenenschipvandekerkzoudrie-beukig zijn geweest, ongeveer 20 meterlang,metdeingangvandekerkinhetwes-ten.Afgaande op de tekening vanSerafijnVermote uit 1814 bezaten de vlakke zijge-vels van het schip langs weerszijden vierrondboogvensters waartussen niet sterkgeprononceerde steunberen aanwezigwaren en bestond de ingangszijde aan dewestkant vande kerk uit een vlakkegevelzonderportaal,waartegentweesteunberenindriegeledingenwarenaangebracht.Cen-traalindezezijdewasdetoegangsdeurmeterboven een rondboograam van ongeveerdezelfde afmetingen als de deur. BroederFirmin is niet zeker of deze muur wel deorigineleRomaansemuurwas.Wijhebbengeenredenomteveronderstellendatditniethetgevalwas.Inhoeverredemiddenbeukin een basilicale opbouw boven de zijbeu-kenuitstakenopdezewijzeviaeenreeksramenlichtving,ismomenteelnietmeernate gaan,maar indien we de voorvermeldetekening als uitgangspunt nemen, komenwetotdevaststellingdatdebeidewestelijkesteunbereneigenlijkgeenbasilicaleopstandtoelaten.Hunfunctiewashetopvangenvande druk van het dak via pijlers en bogendietussendemiddenbeukendezijbeuken

stonden.Dekleinesteunberen indezijge-vels laten toe teveronderstellendatook inIchtegemgeenstenentongewelvenaanwe-zigwaren,maardaterbinneninofweleenopendakstoel,eenhoutentongewelfofeenvlakkezolderingmoetzijngeweest,netzo-alsindemeesteplattelandskerkenuitdezeperiode. Momenteel is er in de zuidelijketranseptarm nog een vlakke houten zolde-ring tezien. Het lijkteropdatdeherstel-lingen van 1737 grotendeels de oorspron-kelijkevormvanhetdakhebbenbehouden.Aan de zuidzijde van het schip staat eenkleineruimtevanlateredatumaangebouwd.Defunctiehiervan isnietbekend,evenminals het bouwjaar. Gezien de asymmetrievandeaanbouwisditwaarschijnlijkeenla-tere toevoeging, misschien om het gebrekaannutsgebouwtjestecompenseren.

8

De gotische verbouwing(15de eeuw)

De kerk werd omstreeks hetmidden van de15de eeuw in gotische stijl gerestaureerd.Dezebouwfaselijktnietsterkstructureelingrij-pendtezijngeweest,wantnochdetoren,nochhetromaanseschipblijkeneffectiefherbouwdtezijn.Waarschijnlijkgaathetveeleeromeenaantalinstandhoudingswerken,diezichvooralophettoenmaligekoorendezijaltaren,nudeingangszijde,hebbentoegespitst.

•De noordelijke transeptarmwordt voorzienvaneenspitsboogvensterindeoostzijdeineen geprofileerde geelbakstenen omlijstingenmetbakstenenmaaswerk.Dezeinpas-singheefterkennelijkookvoorgezorgddaterbovenhetraamherstellingenwerdenuit-gevoerdingrotereblokkenroestbruineijzer-zandsteen. Dergelijkeblokkenkomenookelders in degevels nog terug,maar het isniet duidelijk of dit eveneens verwijst naar15de-eeuwseherstellingen.

•De oostelijke geveltop van het koor wordtopgetrokken en versiering met een blind-nis.Dithoudtalvastindatminstenshetdakbovenhetkoorgedeelteindezeverbouwingvolledig werd vernieuwd. Aangezien mendedakenvandetranseptarmenenvanhetschipnooitopdezelfdehoogtebracht,zouditkunneninhoudendatdeverbouwingzichookhiertoebeperkte.

Restauratie na de godsdienst-troebelen (17de eeuw)

Vanaf1566lopenkerkeninheelWest-Vlaan-derenveelschadeopdoordegodsdienstoor-logen,waaronderin1580deroofvaneenklokuit de toren en in 1610 zware vernielingenaanhetgebouwzelfonsbekendzijn.Tussen1610en1620blijkthetnodigtezijndekerkteherstellen.Overdeze fasevanherstellingenhebbenwebijzonderweiniggegevens. Hetisnietbepaaldeenperiodevangroterijkdomvooronzegewesten,dusishetnietonmoge-lijkdaterenkelwerdgezochtnaarmiddelenom de broodnodige herstellingen te latenplaatsvindenen,watmeervoordehandligt,het compleet vernielde interieur aan te pak-

ken.Wewetenweldatereveneensin1620eennieuweklokwerdgegotenendatdever-nieuwdekerkop29juni1620doordeBrugsebisschopDionysiusChristoffelwerdingewijd.Bijdiegelegenheidzouindedriealtareneenrelikwie vande11000maagden vanKeulenzijn geplaatst. Het hoofdaltaar was op datogenblikkennelijktoegewijdaanSint-Michiel,dezijaltarenaanOLVenSint-Sebastiaan.

Grote interieuraanpassingen (18de eeuw)

Het gebouw

Dakenenramenwaren inzo’nslechtestaatdathethoofdaltaaronbruikbaarwas.Dedis-cussieoverdebetalingvandeherstellingendiendein1735voordeGroteRaadvanMe-chelentekomen.Dezeverplichttein1737debisschop om de kerk te herstellen. Midden-schipenzijbeukenkwamenonderéénnieuwzadeldak, de vieringtoren kreeg waarschijn-lijkpasnueenleiendakmethoutentorentjewaarindegalmgatenzaten.Stilistischzijndetweewijwatervatendienuindebinnenmurenvanhetportaalzijningemetseldindezeperi-odeteplaatsenenduswaarschijnlijkoverblijf-selenvandezeverbouwing.

Het interieur

•De drie aanwezige biechtstoelen werdenvervaardigdin1744doordeBrugsebeeld-houwerenschrijnwerkerPieterDeRoo,metmedaillonsGoedeHerder (biechtstoelpas-toor),MariaMagdalenaendeheiligePetrus(biechtstoelen van beide onderpastoors).Dedrieversieringenwijzenallemaalopboe-teenvergiffenisenvindenhunevangelischeequivalentenindetekstenLucas7:36(Ma-ria Magdalena), Marcus 14:72 (Petrus) enJohannes10:1-18(GoedeHerder). Opdeklapdeurtjes van het priestergedeelte staattelkens een afbeelding van het alziendeoog. Ookbinneninzijnerkleineversierin-genaangebracht.Hetrastertussenpriesterengelovigeisversierdinééngevalmeteenbrandendhartdoorboorddoorpijlen,ineenandergevalmetdelettersIHS,eenLatijnseaanpassingvandeGrieksenaamIHCOYC(Jezus).

9

Laterwerdhieraandebetekenisvanafkor-ting van Iesus Hominum Salvator (Jezus,reddervandemens)aantoegevoegd.Overde Brugse kunstenaar-schrijnwerker PieterDe Roo is bijzonder weinig geweten, ookniet inBrugsecontexten. Slechtsuit tweeandere kerken zijn werkstukken van hemmetnaambekend,hoewelhijwaarschijnlijkeenveeluitgebreidereproductiemoetheb-ben gehad. In het noordkoor van de kerkvanWestkapelle(Knokke)staanrococoge-tinte houten communiebanken van 1755-1757vanzijnhanden indezuidbeukeenhouten biechtstoel van 1752-1754. Zijnmooisteproductenstaanechterindenabu-rigekerkvanKoekelare.Deoudstebiecht-stoel,in1754gedateerd,bekroondmeteenovalenmedaillondiedeH.Petrusuitbeeldt,ismetzekerheidvanzijnhand.Detweedebiechtstoeliseenrijkversierd‘rococo’-meu-bel. Boven hetmiddenwerk is eenmedail-lonmethetLamGods;erbovendeH.Geestomgevendoorwolkenenstralen.De tweemedaillonfiguren links en rechts wordenaangezienvoordeH.PetrusendeH.Maria-Magdalena die als boetvaardige zondaarsopveelbiechtstoelenvoorkomen,maarhierdoorgeenattributengeïdentificeerdworden.Mogelijk is ook deze biechtstoel van zijnhand.PieterdeRoomaakteookdekansel(1760-1764).Dezepreekstoelinrococostijl,waarvanhetklankbordsindsmeerdaneenhalveeeuwverdwenenis,ishetbelangrijk-stemeubelindeKoekelaarsekerk.Tweere-liëfszijnopdekuipaangebracht.Opdeenezienwedekerkpatroon,deH.Martinusalskrijgsmantepaard,diemetzijnzwaardeenstukvanzijnmantelafsnijdtvooreenknie-lendebedelaar.OphetanderereliëfschenktMaria -metkindopde linkerarm-een ro-

zenkrans aan deHeiligeDominicus. Voorhemstaaneenwereldboleneenhondmeteenbrandendefakkelinzijnbekwatverwijstnaar de droom van zijnmoederwaarin zeeenhondzoubarendiemeteenfakkeldewereldzouinbrandsteken.Detrapleuningisopgewerktmetacanthusbladwerk.OnderdekuipstaathetbeeldvandeH.Martinusmetbisschopsstafenboek.

•Deeikengesculpteerdecommuniebankvanonbekendekunstenaardateertvanhetmid-denvandeachttiendeeeuwenisdaarmeeongeveer gelijktijdig met de biechtstoelen.Een stilistische vergelijking met de com-muniebankvanWestkapelle,dieeveneensvan de hand van Pieter De Roo is, doetvermoeden dat dezelfde kunstenaar ookdeopdracht zoukunnenhebbengekregenomdecommuniebanktevervaardigen.Deoorspronkelijke communiebank bestond uitdriepanelenwaarvanhetmiddelsteuittweedeurhelftenwassamengesteld.Ditmidden-paneel stelt een stralenkrans voor, gedra-gen door twee gevleugelde engelhoofdjesen omgeven door eenwolkenband. Dezekransisgevatineendecorvangraanhalmenendruivenranken.Hetlinkerpaneelsteltdearkdesverbondsvoorineenmedaillonte-geneenachtergrondvanacanthusbladeren,het rechterpaneel de tafelmet toonbrodeneveneens op dezelfde wijze ingekaderd.Opdelichtvooruitspringendebalusterszijngestileerdehangendeguirlandesafgebeeld.Decommuniebankisin1980verzaagdomdiensttedoenalsafsluitingvanhethuidigedoksaal.

10

•Het altaar in gemarmerd hout van 1745,eenimitatievanrijkerealtareninmarmeringroterekerken,indelinkerzijbeuk(de“vrou-wenbeuk”)wastoegewijdaanOLV,zowelinde Romaanse als in de neogotische kerk.Dit wordt duidelijk door het beeld boven-aan het altaar dat een voorstelling is vaneen verheerlijking van Maria met kind enverwijstnaareenvormgevingdie inde re-naissancedoorRafaëlberoemdisgemaakt.Het vertoont trouwens heel wat gelijkenis-sen met de traditionele voorstellingen vande Tenhemelopneming van Maria. Hoewelwereldbolenscepter in1933kennelijknogaanwezigwarenmaaralin1944warenver-dwenen, geven de wolken en de engelenaandevoetenvanhetbeeldduidelijkweerwat het iconografische themawas dat hetaltaar bepaalde, hierin geholpen door hetaangebrachte Mariamonogram. In 1944bleek het middengedeelte van het altaarteworden ingenomendoordeLourdesgrotmetbeeldvanOLVOnbevlektOntvangenindetypischeLourdesiconografie,samenmetBernadetteenverduidelijktdooreenFrans-taligelegendeineengoudensterrenkroon.Momenteel isdezegrotachteraandekerktezien.Deinvoegingvandezegrotkantenvroegstehebbenplaatsgevondenna1864,hetjaarwaarininLourdeshetbeeldvanMa-riaindeauthentiekegrotisgeplaatst.PasdaarnaisdeiconografievanOLVvanLour-desingangbeginnenvinden.Watervoor-dienverderdeeluitmaaktevanhetaltaarisniet duidelijk. Misschienwas dit ook toenal het nu in ere herstelde retabelschilderij.Latere toevoegingenaandit altaar zijn hetneogotische polychrome houten beeld vanOLVOnbevlektOntvangenmetdetypischeattributen maansikkel en slang onder devoeteneneenBrugsretabelschilderijinolie-verfopdoekuitdezeventiendeeeuw

dat deaanbidding vandewijzen voorstelt.Ditschilderijhangt in1968alophetaltaarop de plaatswaar vroeger de Lourdesgrotfigureerde.Waarschijnlijkisdeherinrichtingvanditaltaarteverbindenaandevolledigeherinrichting van het hoofdaltaar in 1965.Nergens is een spoor terug te vinden vaneenafbeeldingvanOLVvanhetScapulier,een iconografisch themadat sterk verwantisaandeordevandeKarmelietenenOLVmetkindvoorsteltmetindehandeenstoffendoek,hetscapulier.Ditfeest,datop16juliwordtgevierd,werdofficieel ingestelddoorhetVaticaanin1726,hoeweldeverschijningvanOLVaanSimonStock,hethoofdvandeKarmelietenorde, al dateert van 1251. DekleineIchtegemsejulikermisisaanditfeestopgehangen.Ermoetdusduidelijkweleenbandhebbenbestaan.

11

12

•Het Sint-Sebastiaansaltaar uit hetzelfdejaarinderechterzijbeuk(de“mannenbeuk”)vertoonteengelijkaardigebarokkevormge-vingenisindezelfdematerialenuitgevoerd.Tochisoveralgeprobeerdominkleinever-schillenervoor te zorgendat beidealtarenniet identiek zouden zijn. Dit altaar is bo-venaanversierdmeteenalziendoogineengelijkzijdigedriehoek,deafbeeldingvandegoddelijkedrie-eenheid.NietsophetaltaarwijststructureelopeenaltaartoegewijdaanSint-Sebastiaan.Warehetnietdatweeenbeschrijving hebben van de inwijding vandealtaren in1620endatdaarinal verwe-zenwordt naar hetSint-Sebastiaansaltaar,endatwewetendatereenhistorischgeat-testeerde Sint-Sebastiaansgilde bestaat inIchtegemvanafde15deeeuw,zoudenweonsterdegeafvragenofdezefunctieernietlater is aan toegekend. Het embleem datde pelikaan voorstelt die zijn jongen voedtmetheteigenbloedwijstdaarentegenwelopeenaltaartoegewijdaaneenmartelaar.Welke voor de bouw van de neogotischekerk de elementen waren die verwezennaardezeheiligemartelaar,dieonder kei-zerDiocletianusopheteindevandederdeeeuwdoorzeefdmetpijlen indearenahetleven liet,wetenweniet.NadebouwvanhetneogotischeschipkwammenkennelijkooktotdevaststellingdatermoestwordeningegrepenenlietpastoorJoannesBruwierin1860eennieuwschilderijvandemartel-doodvanSint-SebastiaanmakendoorFer-dinandCallebertuitRoeselare.DatwerdenisnogsteedshetcentralegedeeltevanhetSint-Sebastiaansaltaar.FerdinandCallebert(Roeselare,7februari1831–Roeselare,3februari1908),waseenBelgischkunstschil-der, directeur van de StedelijkeAcademievoorSchoneKunsteninRoeselareensche-penindestadRoeselare.HijvolgdelesaanhetKleinSeminarieenaandeAcademieinRoeselare.DaarnastudeerdehijkunstaandeAntwerpse Kunstacademie. Hij werd erin 1856 laureaatmet grote onderscheidingvoorzijnschilderij ‘HetRoomschKeizerrijkenhetChristendom’.In1857werdhijtwee-deindeGrotePrijsvanRomemethetdoek‘DeStenigingvandeheiligeSint-Stefanus’.In1864werdhijleraaraandeAcademieteRoeselare.Hijbleefertotzijnoverlijdenac-tief. In1897werdhijdienstdoenddirecteur

nahetoverlijdenvandeeerstedirecteurenstichterHenriHorrie. Veel van zijnwerkenzijnreligieusvaninslag.Hijmaaktekruiswe-genvoordeSint-Michielskerk inRoeselareen het plaatselijke klooster van de ArmeKlaren. Hij schilderde ook profane onder-werpen.Zoheefthijheelwatportrettenge-maakt.Zijnstijlissteedsklassiekgebleven,maar in zijn latewerk komen toch impres-sionistische invloeden bovendrijven. VanCallebertwordt inhetstadhuisvanRoese-lareondermeerhetschilderij‘ArkvanNoë’bewaarduit1885,netalshetdoek‘Deste-nigingvandeheiligeSint-Stefanus’uit1857.

13

•Het Van Peteghemorgel werd gebouwd in1767/1768doorPietervanPetegheminsa-menwerking met zijn zoon Lambert-BenoitVanPeteghem,nogvoordegrootsteproduc-tiepiekvandeze familie.Pieter vanPeteg-hemwasafkomstigvanWetteren,waardeAntwerpenaarDavit bij deVanPeteghemslogeerde en Pieter de eerste beginselenvan de orgelbouwkunde bijbracht. Na eenverderebekwamingsperiodebijdebekendeJean-Baptiste Forceville te Antwerpen enBrussel,vestigdePieterVanPeteghemzichzelfstandiginGent,omstreeks1733.Vanaf1740 ongeveer begon hij aan een merk-waardigereeksscheppingeninVlaanderen.Naarmate zijn atelier uitbreiding nam, enook zijn zonen mee begonnen te werken,werdhetwerkterreinuitgebreid tothethui-dige Frans-Vlaanderen, Zeeuws-Vlaande-renenhettoenmaligeBrabant.Deoudstezoon, Egidius-Franciscus, haalde bestel-lingenbinnentotdiepinBrabantenNoord-Brabant,thansNederland.Detweedezoon,Lambertus-Benoitstondvanjongsafaandewerktafel. In 1776 was Pieter Van Peteg-hemteoudgewordenomnogvaakophetterrein te gaanwerken, en associeerde hijzichcontractueelmetzijnzoonLambertus-

Benoit.Van toenaf zijn veel bouwcontrac-tenondertekendmet“L.B.VanPeteghemetPère”.Pieterbleefactiefinhetateliertotaanzijnplotsedoodop4 juni1787.Het is tus-sengenoemdedata,1776en1787,dathethoogtepunt ligt indeproductievandeVanPeteghem-dynastie. Later waren nog vanbelangPierre-CharlesI,Pierre-CharlesIIenMaximilienVanPeteghem.Hetorgelstondoorspronkelijk opgesteld in de doksaalba-lustrade,toennogaandewestzijdevandekerkbovende ingangsdeur. Ondanksallelatereherstellingenzijndeonderdelenvanhetorgelnog inbetrekkelijkoriginelestaatovergeleverd, behalve de klaviatuur en deregistertrekkers.Deversieringvanhetmeu-belheeftnogsteedshetoriginelehoutsnij-werk bewaard. Muziekinstrumenten (eendoedelzakeneenluit)vormenhetcentralethema waarin de decoratie zich ontplooit.Opbasisvansporenvanverguldselwerdendezeinstrumentenbijdelaatsterestauratieookweermeteenlaagjeverguldselbedekt.

•Achteraanindehuidigekerkhangteenwit-marmerengrafplaatvanPetrusdeBroucke-re(pastoorvan1755tot1785).Dezeplaatmoet oorspronkelijk waarschijnlijk op devloerinofbijhetkoorzijnaangebracht.Ditisopmerkelijk omdatdeOostenrijke keizerJozefIIop26juni1784bijdecreetbepaaldedatbegravingindekerknietlangertoegela-tenwas.KennelijksijpeldedegrotepolitiekmaartraagdoortothetWest-Vlaamseplat-teland.De grafplaat vanNicolausVerbeke(pastoorvan1711tot1729)uit1729isnadeneogotische verbouwing eveneens achter-aanindekerkaangebracht.Waardeoor-spronkelijkeplaatsvandezesteentesitue-renvaltisnietduidelijk,maaraangezienhetdegewoontewasgeestelijkeninofzodichtmogelijkbijhetkoor tebegraven, lagdezesteenwaarschijnlijkookergens indevloerindeomgevingvanhethuidigeportaal.

14

15

Bouw van het neogotische schip en de neoromaanse toren.(19de eeuw)

In 1844 wordt de sloop van het Romaanseschip noodzakelijk. Het wordt vervangendooreenneogotischschipdattweemaalzolangis,meteennaarhetwestengeoriënteerdkoor.PastoorJoannesLangendonckenbur-gemeester Pieter van Sieleghem de Brouc-kerenemenhet initiatiefomdatdebevolkingondertussen dermate was aangegroeid dateenvergrotingvanhetgebouwzichopdrong.Omdekerkmeer te latenaansluitenbij hetdorp zelf, wordt de as van het gebouw 180graden gedraaid en komt de ingang aan dehuidige marktzijde te liggen en niet langeraandekantvandehuidigebrouwerijStrub-be.Dithoudt tevens indatde rijkstegravenuitdevollemiddeleeuwenmomenteelonderhet portaal en in de transeptarmen moetenliggen en niet in het huidige koor. ArchitectBuyckleiddedeverbouwing,dieuittweeon-derscheidencampagnesbestaat.Eerstwordthet neogotische schip gebouwd, pas eendertig jaar later wordt de toren aangepakt.Gedenktegelsvooraanindekerkherinnerenaan deze verbouwing. Over de uiteindelijkeuitkomstvandezeverbouwingliependeme-ningennogaluiteen.KanunnikTanghemeent“Omeenschoonwerktekonnenmaken,zagmengeenandermiddeldandekerk tekee-renenzewestwaertsteverlengen.Zoois’tgeschied naer het plan van de heer Buyck,bouwmeestervanWestvlaenderen.Ookmagmenterzijnereeraenstippen,dathij in zijngedachtgoedgeluktheeft. Denieuwedee-len der kerke komen zeer wel overeenmetdeoude.Deonkostenvanhetherstellenenvermeerderenderkerkebedroegenfr.35094,31 cent.” Louis Vanheule daarentegenwasheelwatmindervleiend : “Architect :Buyck.Resultaat:miserabel”,BroederFirmindeeldedezemening.

De elementen van deneogotische verbouwing van 1844

•Hetschipbestaatuit rodeverankerdebak-steenbouw onder leien zadeldaken meteen ritmering door middel van steunberenen spitsboogvensters onder een druiplijst.

De hoofdbeuk van één travee kreeg eendriezijdige afsluiting als koor met spitseblindnissenmet doorgetrokken druiplijsten.Dezijkorenkregeneenrechteafsluiting.Devensterswarenietskleinerenietsmeerge-drongendandehuidige.

•Indeoksel vanhoofd-en zijkorenwerdensacristieennutsgebouwonder leienbeda-king aangebracht, elk met een spitsboog-vensteronderdruiplijst.Debuitendeurvandesacristiewordt ineenlaterefasetoege-metst.

•Aandeoostzijdevandekerkvindenweeenwitgepleisterdportaalmetzwartetegelvloer(Basècle)datopdehoofdbeukuitgeeftdoormiddel van een vleugeldeur (paneeldeur)met enkele zijdeuren,waartussenpilastersmet kapiteeltjes staan. Aan de oostzijdewerdeenrechthoekigedeur(nietdehuidigeingangsdeur)ondereenrondboogmettim-paanindeRomaansegevelaangebracht.Inwelkemateditnugebeurde,danwelbijdeverbouwing van het torengedeelte in 1873is niet duidelijk. Zeker is dat vanaf 1844een ingang (voorlopig of definitief) diendeaanwezigtezijnindenieuwevoorzijdevande kerk. Het kleine Romaanse raammetbrandglas vanSint-Michiel is opdat ogen-bliknognietindemuuraangebrachtenzaler pas bij de restauratie van 1930wordeningepast.

•Binneninwerddekerkuiteindelijkeenhal-lenkerkdoorhetafsluitenvanderuimtenon-derdetranseptarmen.Dezijbeukenwordenvandehoofdbeukgescheidendoorspitsb-ogigescheibogen rustendopnatuurstenenzuilenmetbladkapitelen.

16

De overwelving van de middenbeuk doorgebeurtdooreenspitstongewelfmettrekan-kers, deze van de zijbeuken door kruisrib-gewelven.Devloerineenpatroonvanwit-zwartetegelsvaneenandertypedandezeaanweziginhetportaalwordterpaslaterinaangebracht.

•De huidige lichtbeige beschilderde murengeven niet langer het aanvoelen van hetoorspronkelijke neogotische versierings-programmaweer.Allebinnenmurenwarenbeschilderdmetrechthoekeninlijnen(waar-schijnlijk in roodbruin), die de impressiegevenvanlichtgekleurdestenenmetbredeblekevoegen.Bovendegotischevensterswordteenimpressiegegevenvaneenspit-se ontlastingsboog. Het onderste registerbestond uit eenzelfde versieringmaarmetdonkerkleurigeachtergrond. Tussenbeideregistersiseensierbandgeplaatstmeteengestileerd wijnrankmotief, bekroond meteen reeks geometrische leliemotieven. Despitsbogen tussen de beuken waren aande onderzijde versierd met geschilderdecassetteswaarincentraaleengeometrischlelie-hermelijnmotief,opdezijkantdanweermet een monochrome geometrische friesvanvierpassen.Dezuilenzelfwarenuitge-voerdinhetzelfdesteenmotiefalsopdebin-nenmuren,behalveaandeoostzijdevandevoorste twee zuilenwaar plaatswas inge-ruimdvoorbeeldenvanheiligen.Daarach-

17

terwaseenveelsterkeruitgewerkttapijtmo-tief,eenruitpatroonmetgestileerderozettenenmonogrammen.Dekruisribbenindezij-beukenkregeneenafboordingingestileerdgeometrischmotiefmee.Decassettenindemiddenbeukkregengekleurderibben.

•Hetkoorkreegeenaparte,meeruitgewerk-teversiering.Ineenonderstelaagzienweeen polychroom uitgevoerdemedaillonver-siering,totopeenhoogtevaneen170/180cm.,gelijklopendmetdenon-figuratievepo-lychromerozettenversieringvanhettoenma-ligehoofdaltaar. Tussendezelaageneenbovenliggendelaag“baksteenschildering”iseenbandmettekstaangebracht.Deboven-liggendebaksteenbeschilderingisdanweerverderuitgewerktdandezevanschipenzij-beukendoorhetinvoegenvaneencentraalmotief in de rechthoekige steenmotieven.Bovenop deze beschildering werden tweelevensgrote engelen aangebracht waarvandevleugeltippenelkaar centraal bovenhethoofdaltaar raken. De overgang naar hetplafondwordt door gotische boogmotievengevormd. Op het plafond van het koor iseen groot Christusmonogram aangebrachtop een polychrome achtergrond die metstippenofsterren isbezaaid. Hetkleuren-gebruik is jammer genoegnietmeer na tegaan,maarwe gaan ervan uit dat de vol-ledigeneo-gotischebeschilderingonderdehuidigemonochrome verf nog steeds aan-wezigis.

•Hethoutenhoofdaltaarbestond,bovenpo-lychrome rozetten geflankeerd door tweezuiltjesalsondersteregister,uiteencentralegesculpteerdecalvariemetaanweerszijdeneen gotische tweepas waaronder meestcentraal twee aartsengelen (Michaël metspeerendraakenGabriëlmetbodestaf)enaandebuitenzijdetweevrouwelijke(monas-

tieke) heiligen (links Barbara of Gertrudismetkelk,rechtsishetattribuutjammerge-noegnietherkenbaargenoegvooreeniden-tificatie).Hettriptiekdatindefotovan1944kanwordengezienlijkthetzelfdetezijnalsopeenpostkaartvannetvoordeEersteWe-reldoorlog.Opeenpostkaartvanomstreeks1930daarentegenishettriptiekeigenaardiggenoeg uitgebreid met twee vleugels dienietnaderkunnenwordenbeschreven.Hetcentrale retabelstuk van dit neogotischehoogaltaarstaatmomenteelopdegrondindewinterkapel(denoordelijketranseptarm),hetbijhorendetabernakelisdanweerterugtevindenophetdoksaal.

18

19

De verbouwing van de toren in 1873

Debovenzijdevandetorenwordtin1873her-bouwd in pseudo-Romaanse stijl naar plan-nenvanprovinciaalarchitectPierreBuyckenop aangeven van pastoor Joannes Bruwier.Opvallend is de hoge scherpe onromaansaandoendespitsopdetoren.PierreFrançoisBuyck (Brugge, 23 mei 1805 – Brugge, 31december1877)waseenBelgischarchitect,voornamelijkbekendalsprovinciaalarchitectvanWest-Vlaanderen.Hij liepschoolaandeBrugse academie, afdeling architectuur, van1816tot1824.OnderhetVerenigdKoninkrijkderNederlandenwerktehijals toezichteropbruggen,wegenenwaterlopen,bijdeadmi-nistratie van deRijkswaterstaat.Vanaf 1831en tot in1841washij indienst vandestadBrugge, onder de leiding van stadsarchitectJean-BrunonRudd.Hij werd ook leraar aande Brugse academie. In 1842 werd hij ar-chitect voor de provincie West-Vlaanderen,verantwoordelijkvoorderegioBrugge.Indiefunctieontwierphijtalrijkekerken,stadhuizenenscholeninhetnoordelijkedeelvanWest-Vlaanderen.Buyckbouwdezowelinneoclas-sicistischestijl,alsinneoromaanseofneogo-tischestijl.

•DeRomaanse torenkwamniet veelhogerdandenokvandedakenvande transep-tarmen.Datisduidelijktezienopheticono-grafischemateriaaldatdateertvanvoordeverbouwingvan1844/1873.ArchitectBuyckkiestnietlangervoorhoutenbovenconstruc-ties,maar laat een nieuwe, neo-romaansestenen verdieping op de bestaande torenaanbrengen.Hetisdezeverdiepingdienunogzichtbaarisalshetgedeeltewaarindegalmgaten van de klokken aanwezig zijn.De binnenzijde van deze opbouw werd inrodebaksteenopgetrokken.Dehuidigebui-tenzijdeheefteennieuwparamentuit1930.Bovenop dit stenen onderstel laat hij eenspitse,onromaansaandoendetorenoptrek-ken.Deklokkenverdiepingbestaatvanafnuuittweegeledingen.Indeonderstegeledingzijnperdrieofviergekoppelderondboognis-senmetRomaansezuiltjesaanwezig,erbo-vengekoppeldeenverdieptegalmgatenon-dereendoorgetrokkendruiplijst.Onderdedakrandzienweeenaflijnendetandlijstmetzaagtandmotief.

•OpdeplannendiearchitectBuyckopmaak-tein1867istevensduidelijkteziendatdeeerder gedrongen gotische ramen uit hetschipvan1844opditmomentwordenver-vangen door spitsere exemplaren die eenmeeruitgewerkteblauwstenenbinnenstruc-tuur (twee smalle spitsbogenelk bekroonddoor eendriepas, bovenaanhet raameenvierpas)vertonen.Opfoto’svandebuiten-zijdevandekerkisduidelijkteziendatdezeook effectief zijn uitgevoerd. Momenteelzijn ze weer verdwenen, waarschijnlijk nadeveranderingenvan1965toendebrand-glazenwerdenvervangendoorongekleurdglasinmetalenzettingen.

De interieurelementen

•Tussen 1851 en 1863 werkte MachariusFranciscus Gryson aan de totstandkomingvan een nieuwe preekstoel in neo-renais-sancestijl. Het ontwerp van de preekstoelgebeurdedoorpastoorBruwier,dieaangafwelke de iconografie diende te zijn. Debeeldsnijder werkte samenmet zijn zonenCharles en Jozef van 1851 tot 1863 aanditwerkstuk.HetstelteenrotsmeteeneikvoorenMozesdieeenpersonificatievandeafgoderij vertrapt (Exodus 31:18). Mozeswordtafgebeeldmet tweehoorneneneenlangestaf(verkeerdevertalingvanExodus34:29). Hijsteuntopde tweestenen tafe-len.Zijnrechterarmisgestrektineenaan-wijzendebeweging.NaasthemstaatdeArkdesVerbondsmet tweegeknieldeengelen(Deuteronomicum 10:1, 1 Korinthiërs 8:7,Hebreeën9:14).Dezebevatteeengoudenkruikmetmanna,destafvanAäronendetwee stenen tafelen. Aan de voet van detrapleuningenstaandevierLatijnsekerkva-ders:pausGregoriusdeGrote,(mettiara),Hiëronymus van Jeruzalem (met leeuw-tje),AugustinusvanHippo (met vlammendhart) enAmbrosius vanMilaan (met bijen-korf). De trapleuningen zelf bevatten eenbucolisch decor met druivenranken waarinvogels, waarschijnlijk duiven, en slangenaanwezigzijnalssymboolvoorrespectieve-lijk deeenvouden voor de voorzichtigheid(Mattheus10:16). OpdeachterzijdewaarbeidetrappensamenkomenwordthetoffervanAbrahamen Isaacafgebeeld (Genesis22:2-14).Bovenaan,ophetklankbord,ge-

20

dragendoortweecherubijnenmetbazuinen(engelenvankennisenwijsheidmetbazuinals de verkondigers van het ware geloof),komen bliksems, toortsen en skeletarmente voorschijn en wijst God de Vader mettweevingersdefiguurvanChristusaan ineen duidelijk apocalyptische beeldvorming.Onderaan dewolk zweeft de heilige geestalseenduifmiddenvuurspuwendedrakenen brandende toortsen. Alle onderdelenvandepreekstoelwerdeneerst inplaastergemaaktentergoedkeuringaandepastoorenzijnintimivoorgelegd.Dezeszijdigekuipdateertvan1680ensteltdevierevangelis-ten (metdeviermythischewezens–Eze-chiël 1:5 – symboolvan de werking vanChristus doorheenhetevangelie:leeuw/majesteit, stier/offer,mens/menswording,adelaar/verrijzenis),Petrus op het deur-tje (met sleutel – alstoegang tot de wareleer-Mattheus16:19)en Christus als Sint-Salvator (MaiestasDomini – met bol enkruis)voor,vanelkaargescheiden door en-gelenfiguurtjes.Dezekuipbleekookaldeeluit te maken van devoorgaande preek-stoel uit de zeven-tiendeeeuw.Ookhetkoorgestoelte werdvolgens het Konink-lijk Instituut voor hetKunstpatr imonium,dat een 18de-eeuw-se datering aan ditmeubelstuk toekent,tezelfdertijd (?) doordezelfde houtsnijdergemaakt of geres-taureerd. MachariusFranciscus Gryson(2 janauri 1813 – 21mei 1866) woonde indehuidigeZusterCla-rastraatopdeReiger.

HijwasgehuwdmetIdoniaDeprez(1812–1854)op26april1839Zehaddenintotaalnegen kinderen waarvan Charles (1844)enJoseph(1846)hemhielpenbijhetwerkaandepreekstoel.Heelwatvanhethout-snijwerk in het kasteel van Wijnendale iseveneensvanzijnhand.Degemeenteraadbesloot in1853eensomvan150frankterbeschikkingtestellenvoordeaanmaakvande preekstoel, meer bepaald voor Macha-riusGryson als kunstenaar en niet zozeervoordekerkalsinstituut.

21

22

•Nadebouwvanhetneogotischeschipkreeghetorgeleennieuweplaatstoegewezenophetdoksaaldatnuaandeoostzijdevandekerk, pal onder de Romaanse toren werdingeplant. Hetorgelwasondertussenaanrestauratietoe.HiervoorwerdorgelbouwerPieterLonckesenioraangesproken. Dezezorgde ervoor dat de nodige herstellingengebeurden, maar ook dat een vrijstaandespeeltafelwerdopgesteld,hetklavierwerduitgebreid van52naar56 toetsteneneenvoetklavier van 18 toetsen werd aange-bracht.

•Kort na1860schildertFerdinandCallebert(Roeselare) in opdracht vanpastoor Joan-nesBruwier eenportret vanhemzelf. Hethangtnuachteraanindekerk,naeenheleomzwervingwaarbijheteerstmeegenomenwerddoorpastoorLouisVanheule in1960naar Izenberge en in 1995 teruggegevendoorhetplaatselijkeklooster.

•1865 :Deklokbarstbijhet luidenvoordedoodvanLeopoldIin1865.Alin1867wor-dener drie nieuweklokkengegoten,maarzeblijvenineenhokophetkerkhofhangeninafwachting vandebouwvandenieuwetoren.

•Na1864wordtdeLourdesgrot inhetOLV-altaaringevoegd.Hetbleeferhetcentralemiddenstukvanuitmakentotna1944,mo-gelijkerwijze zelfs tot de herinrichting vanhetkoorindejaren1960.Momenteelheeftde grot een plaats gekregen achteraan dekerk,indehoektussenhetschipenhetzui-delijketransept.

23

•De huidige doopvont dateert volgens hetKoninklijk Instituut voor het Kunstpatrimo-niumuit het eerste decennium van de ne-gentiendeeeuwenbeziteenvoetuitzwartmarmer en een koperen deksel bekroondmeteencrucifix. Nochsteenhouwer,nochkoperslager zijn bekend. Het KIK verwijstooknaareenzandstenendoopvontmetro-maansevoetuitde12de/13de-eeuw(moge-lijkerwijzevandeoorspronkelijkedoopvont)meteenkuipuit1618.Jammergenoegzijnhiervan geen foto’s beschikbaar. De Ro-maansevoetstaatmomenteelinéénvandezijkamertjesvanhethuidigeportaal.

•In1896 leverdedekunstschilderP.Berch-man (verder geen gegevens van terug tevinden) een nieuwe kruisweg af. Veertienolieverfschilderijenopdoekvan75op125cm.gevendelijdenswegvanChristusnaardekruisdoodweer.

24

Oorlog, bescherming en restauratie (20ste eeuw)

De verbouwing van 1930

Al in1930wasopnieuween restauratievande klokkenverdieping nodig. Naar plannenvanarchitectAllaert kreeghet torencomplexuiteindelijkzijnhuidigevormgeving.

•De spitse toren van architect Buyck wordtvervangendooreenstompe torendieveelbeter het Romaanse karakter van de kerkweergeeft. Volgens Broeder Firmin wordtop datzelfde ogenblik de door Buyck her-bouwde klokkenverdieping opnieuw opge-bouwd of bekleed met steen uit Dolhain,dezelfdesteendieopheelwatplaatsen indeRomaansebuitenmurenzichtbaar isenoveral de restauraties van 1930 aangeeft.Mogelijkerwijze is de bakstenen binnen-structuurwelbehoudengebleven.

•Op dit ogenblik werd het in het verledendichtgemaakte gotische raam in de noor-delijke transeptarmweeropengemaaktenhersteld. Op foto’svanomstreeks1910 isditnognietgebeurd,in1930wel.Wanneerhetraamwerdgeblindeerdisnietuittema-ken.

•ArchitectAllaert laatde rechthoekigevoor-deurvandekerkvervangendooreenpoortmetrondebovenkant.Tegelijkertijdverdwij-nen de druiplijsten die na de verbouwingvan1844/1873nogindezegevelaanwezigwaren.Bovendezedeurwordtcentraaleenrondboogvenster ingepast dat een brand-glasvanSint-Michielmeekrijgtenzoduide-lijkdededicatievandekerkuitdraagt.Hetistijdensdezeverbouwingdathijvaststeltdatersporenvaneenrondboogaanwezigzijndie zoudenkunnenwijzenopdeaanbouwvaneenoorspronkelijkeRomaanseapsis.

•DegroteRomaanse ramenonderde tweekleine bovenraampjes in de zijgevel vanhet voormalige koor worden in deze fasedichtgemetstenvervangendoorkleineRo-maansevensters.Ditiszichtbaaropfoto’sdiedesituatievoorennaweergeven. DegroteRomaansevenstersindeafsluitende

gevelsvande transeptarmenkrijgeneven-eensindezefaseeennieuweomrandingindezelfdestenenalsdetoegangspoortendetoren.Aandeoostzijdewordtbovenaaneenkleine Romaanse vensternis aangebracht.Tijdens deze werken wordt heel wat vanhetRomaanseparamentvernieuwd,watdelectuurvandegevelsernietopvergemak-kelijkt.Hetgedurighervoegenvanhetmet-selwerkdraagtnogbijtotdeonduidelijkheid.

25

13e eeuw

15e eeuw baksteen

15e eeuw veldsteen

1844 Buyck

OOST

ZUIDOOST OOST NOORDOOST

ZUIDZUID OOST NOORD OOST NOORD SCHIP NOORDSCHIP NOORD

1930 Allaert

1873 Buyck (?)1930 Allaert (?)

ZUID OOST ZUID OOST

26

OOST OOST NOORDNOORD

ZUID OOST ZUID OOST OOST NOORDNOORD

27

Kleinere ingrepen in de loopvan de 20ste eeuw

•Hethistorischeorgelmoestafentoenage-zienenhersteldworden. DefirmaLoncke(Pieter,FransenFrederik) voerden tussen1905en1938eenaantalherstellingenaanhetinstrumentuit.Indevroege19deeeuwwerd, waarschijnlijk door Frederik Lonckeeenherstellingaandepijpen(1905)endeblaasbalg (1908)uitgevoerd, terwijlnieuweherstellingen in 1938 al weer aan de ordewarenenuitgevoerdwerdendoorPieterenFransLonckeenOmerCaestecker.

•In 1917 werden de klokken geroofd doordeDuitsebezetter.In1923zijndenieuweklokkenklaaromindetorentewordenge-hangen. Dezeworden ingewijd door pas-toorWillaertenkrijgendenamenBarbara,MichielenMaria.In1943zullendeDuitsersMichiel en Maria terug weghalen. EnkelBarbarablijfthangen.

•In 1937 komt het beschermingsbesluit vanderomaansedelenvandekerkerdoor.In1996wordenookhetbovenstegedeeltevandetorenendetorenspitsbeschermd.Daar-opvolgtdeopstartvaneennieuwrestaura-tiedossierdatervoorzorgtdat in2013derestauratievandetorenonderpastoorFilipVerbrugghe en burgemeester Karl Bonnyeenfeitwordt.

•In datzelfde jaar wordt voor het eerst eentorenuurwerk op de toren geplaatst. Hetzalblijvenfunctionerentotin1992.PastoorLudwigVerhelstvervingindatjaarhetoudeuurwerk door een nieuw exemplaar. Dat-zelfdejaarwordtookeennieuwetorenhaanopdekerkgeplaatst.Devorigehadeenja-nuaristormin1990nietoverleefd.

•Ter gelegenheid van zijn gouden priester-jubileum in 1953 schenkt de parochie eennieuw witmarmeren altaar aan pastoorAchiel Dewulf. Het altaar wordt gemaaktnaarontwerpvanarchitectArthurDegeyterendraagteendecoratiemetalziendoogvanGod, in een driehoek verwijzend naar deHeilige Drievuldigheid. Momenteel maaktditaltaardeeluitvanhethoogaltaar.

•Halverwegedenoordbeukwerdin1994eenbescheiden gedenktegel voor sister MaryBenitia aangebracht. De Ichtegemse Eli-sabeth Vermeersch week in 1890 uit naarAmerikaenstichtteerdeordevandeCate-chistsofDivineProvidence.

•Aandebuitenzijdevandekerkvindenwenogeenaantalgedenk-engrafplatenterug:-eengedenkplaatvoor pastoorVanMaldeghem(+1829) -degrafplaatvanburgemeester Ricour(+1831)-hetgrafmonumentvanpastoor Pius-AlphonsusSnick(+1937) -degrafplaatvanpastoor HiëronymusLangendonck,(+1851)-degrafplaatvanpastoor JoannesBaptistaBruwier(+1879)-degrafplaatvanpastoor CamillusJoannesBerghman(+1908)

De verbouwing van het hoogaltaar in 1965

In 1965 vindt een verbouwing van het koorvoorde installatievaneennieuwhoogaltaarplaats.Opditogenblikwordthetinterieurvandekerk inzijn totaliteitaangepaktenmono-chroomwitgeschilderdwaardoordeneogoti-schepolychromieverdwijnt.Debrandglazenvan de gotische ramen worden vervangendoorhelderglasendebinnenindelingvanderamenwordtweggenomen.Hetisdeperiodewaarin de nieuwe ideeën van Vaticanum IIingangvindenenoveraltelandekerkenhier-aan worden aangepast. Doordat het oudehoogaltaaronlosmakelijkverbondenwasmetdezeneo-gotischebeschilderingvanhetkoordiendeeenoplossingtewordengezochtin

28

29

hetplaatsenvaneennieuwretabelstukdatau-tonoomvandezekoorschilderingkanfunctione-ren.Hetcentraledeelvanhetvroegereretabelkreegeenplaatsindehuidigewinterkapel.

•PastoorYserbytlaateenretabeloverbrengenuitMeerhout,waarschijnlijkuitdeSint-Trudo-kerkdiepreciesindezeperiodedoordevoor-uitstrevendeHalsekunstenaarCamielColruyt(1908-1973) volledig van alle oude interieu-relementenwerdgestriptenineenmodernevormgeving gestoken.Dit wordt geplaatst in1967.Hetretabeldateertuit1731.Hetiseenvollediguitbeschilderdhoutuitgevoerdretabelin een barokke uitvoering. Hetmiddenstuk,datnuleegis,wordtlangsbeidezijdengeflan-keerd door twee pseudo-pijlers en een zuil,alle bekroond met een Korinthisch kapiteelmetacanthusbladeren. Voorditmiddenstukhangtnuhetgrotecalvariekruisdatvoordienbuitenindezuidelijkeokseltussenportaalentransepthing.Hetaltaarwordthierdoordefac-toaanChristuswordtopgedragenenverwijstniet langer naar de eigenlijke patroonheiligeSint-Michiel.Bovenhetcentralegedeeltebe-vindtzicheendoekmetdeafbeeldingvanhetgezichtvanChristus(hetdoekvanVeronica),waarboveneenuitgewerkttimpaanmettweebloemendragende cherubijnen en een cen-tralecherubijnmetdatumschild“1731”.

•Het schilderij “Het laatste avondmaal” datnuachteraanlinksindekerkhangt,zoueenoverblijfselzijnvanhetvorigehoofdaltaarendateert van 1735. Hoewel de datering vandit schilderijdit lijkt tebevestigen isditdoektegrootom indeuitsparingvanhethuidigehoofdaltaargepasttehebben.Devormkomtdaarenbovenookalnietovereenmetdevormdiehet retabelstukof–schilderij zoumoetenhebbengehadenkandusnietaanditaltaarwordengelinkt.•Innavolgingvandeopvattin-genvanVaticanumIIwordtdeoudecommu-niebankverwijderdenevenaandekantgezet.Gelukkigwerdnietovergegaantotalgemeneuitverkoop van de hele inboedel, zodat heelwat oudere en neogotische materialen nogsteedsverspreidindekerkaanwezigzijn.

•Hetaltaardat in1953aandekerkwerdge-schonkenbleefeveneensbehoudenenkreegookeenplaatsinhethoogaltaar.Momenteelstaatheteigenlijkterugopgesteldopdeplaats

waarhetvoordewijzigingenvanVaticanumIIzijnplaatszouhebbengehad,namelijkzo-danigdateenpriesterdieaanditaltaardienstdoetmetderugnaardegelovigenzoustaan.

•Hetmerendeelvandeheiligenbeeldendietotdantoedepilarenendezuilensierden,ver-dweneneveneensuithetbeeld.Ineeninven-tarisdiein1857werdopgesteldwordennogbeelden van volgende heiligen vernoemd :Jozef,Petrus,Paulus,Leo,Nikolaas,Huber-tus, Cloï, Barbara,Apollonia,OLVmet kind.Momenteelblijvendaarvannogovereenpoly-chroomhoutenbeeldvanOLVmetkind,eenpolychroomhoutenbeeldvanSint-Jozef,eengipsen beeld vanAntonius van Padua, eengipsenHeiligHart,eengipsenbeeldengroepvanOLVvanLourdesalsookhethoutenbeeldvanSint-MichielophetorgelenhetbeeldvanOLVdathaaraltaarbekroontenerdeelvanuitmaakt.

•Afgaandeopfoto’svan1944werdookdehui-digevloervandekerkpasineenlatefasege-legd,mogelijkooktijdensdezeverbouwingenvan1965.

De verbouwing van het doksaal in 1980

Eenalgemenerestauratievanhetnutochwelheel vervallen orgel dringt zich op en start in1977.

•Weer wordt de firma Loncke ingeschakeld.Het instrumentwordt volledig gedemonteerden overgebracht naar dewerkplaats van defirma, zodatmen demogelijkheid kreeg omhetdoksaalvolledigtevernieuwen.Eenhou-tenbeeldvanSint-Michielwerdbovenophetorgelgeplaatst,hethoutsnijwerkwerdnage-zienenvaneennieuwelaagverguldselvoor-zien.HetinspelenvanhetvernieuwdeorgelkonplaatsvindenopKerstmis1981.

•Hetorgelwasvoordienpalonderderomaan-se toren op een doksaal ondergebracht, nubrachtmenditnaarvoor,onderdeRomaansekoorboog, zodat de klank zich veel beter inhetschipvandekerkkonverspreiden.Menmaakte er tevens gebruik van om de 18de-eeuwse communiebank om te bouwen totbalustradediedezijkantenvanhetnuvooruit-springendedoksaalbeveiligde.

30

31

• Voorpagina:Torenanno2014• Blz.5 :Grondplanvandeverschillendebouwfasen(naarbroederFirmin)• Blz.6 :Boogtussenzuidtranseptentorenvoet(naarbroederFirmin)• Blz.7 :EtsvanSerafijnVermotemetdekerkin1812en RomaansekerkenvanSint-BaafsvijveenWaarmaarde(naarMichielEnglish)• Blz.9 :DemedaillonsvandebiechtstoelenvanPieterDeRoo• Blz.10:Decommuniebank(fotoKIK)enhetOLV-altaarmetLourdesgrot(fotoKIK)• Blz.11 :HetOLV-altaar,deaanbiddingderwijzen(fotoKIK),hetaltaaranno2014,hetbeeld vanOLVOnbevlektontvangenenhetbeeldvandeverheerlijkingvanMaria• Blz.12:HetSint-Sebastiaansaltaar• Blz.13:DemarteldoodvanSint-SebastiaandoorFerdinandCallebert(fotoKIK)• Blz.14:HetVanPeteghemorgel• Blz.15:Hetneogotischeschip• Blz.16:Hetinterieuranno1910(postkaart),devoorgevelsanno1910(postkaart) eneendetailvandeneogotischeinterieurschildering(fotoKIK)• Blz.17:Hetinterieuranno1930(postkaart),hetretabelvanvoor1965(fotoKIK), tweefoto’svandeneogotischeinterieurschilderingen(fotoKIK)• Blz.18:PlanvanarchitectBuyckvoordeverbouwingvan1873• Blz.20:DepreekstoelvanMachariusGryson(fotoKIK)• Blz.21:Trap(achterzijde)vandepreekstoel• Blz.22:PortretJoannesBruwierenLourdesgrotanno2014• Blz.23:DekruiswegvanP.Berchmanendedoopvont(foto’sKIK)• Blz.24:Voorgevelanno1930(postkaart)• Blz.25:Lectuurvandegevels• Blz.26:Buitenopnamevandeverschillendegevels• Blz.27:HerdenkingsplaatZusterBenitia• Blz.28:HetLaatsteAvondmaal,retabelschilderij• Blz.30:Hethoofdaltaaranno2014methetmarmerenaltaaruit1953Allefoto’stenzijandersaangegeven:A.Naert

85-11-0-1234-27-27-12

pantone process bluepantone cool gray