De erfgoedkoffer

De Erfgoedkoffer

De productie en het gebruik van boeken in de middeleeuwen

De Erfgoedkoffer

Deze voorstelling is gebaseerd op de

Erfgoedkoffer, een workshop in de

Openbare Bibliotheek Brugge rond de

productie van middeleeuwse manuscripten.

De Erfgoedkoffer is een initiatief van de OB

Brugge in samenwerking met de Erfgoedcel

Brugge en met de kunsthistoricus en artiest

Brody Neuenschwander.

Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 101, f. 3v

De Erfgoedkoffer

De Openbare Bibliotheek Brugge bezit

ongeveer 650 middeleeuwse handschriften.

De meeste handschriften die in deze

voorstelling zullen getoond worden, zijn

afkomstig uit onze collectie.


Even opfrissen…

De middeleeuwen:

van de 5de eeuw tot de 15de eeuw


Even opfrissen…

Vóór de middeleeuwen:

de Oudheid eindigt met de invallen van de “barbaren”

Even opfrissen…

Vóór de middeleeuwen:

de Oudheid eindigt met de invallen van de “barbaren”

Na de middeleeuwen:

de Renaissance beginnend individualisme, secularisme, realisme,

inspiratie in de Klassieke Oudheid

Boeken in de middeleeuwen

Enkele belangrijke evoluties:

ca. 5de eeuw – 11de eeuw:




Boeken bewaard en gekopieerd in

kloosters




Boeken bewaard en gekopieerd in

kloosters

� Veilige haven voor boeken in woelige tijden

(bv. Invallen Vikings 8ste-11de eeuw)



11de eeuw:



11de eeuw:

Ontstaan van de universiteiten



11de eeuw:

Ontstaan van de universiteiten

� Ateliers in de universiteitssteden voor goedkope en

snelle productie van teksten

Afb.: Heidelberg, Cod. Pal. Germ. 848, f. 292v



14de – 15de eeuw:



14de – 15de eeuw:

Rijke burgerij in de steden



14de – 15de eeuw:

Rijke burgerij in de steden

� Zeer luxueuze boeken voor prestige

Afb.: Diptiek van Maarten van Nieuwenhove (rechterpaneel), 1487, Hospitaalmuseum Brugge


Enkele belangrijke evoluties:Even herhalen…

- ca. 5de eeuw – 11de eeuw: Kloosters

- 11de eeuw: Universiteiten

- 14de – 15de eeuw: Rijke burgerij


Kwisje:

Welke cisterciënzerabdijen werden in de 12de

eeuw opgericht in Koksijde en Lissewege?

Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 251, f. 191r


Kwisje:

Welke cisterciënzerabdijen werden in de 12de

eeuw opgericht in Koksijde en Lissewege?

Ten Duinen en Ter Doest



Kwisje:

Waar ontstonden de eerste universiteiten in

Europa?

(Hint: steden in Engeland, Frankrijk, Italië)



Kwisje:

Waar ontstonden de eerste universiteiten in

Europa?

(Hint: steden in Engeland, Frankrijk, Italië)

Oxford, Parijs, Bologna



Ken jij de twee grote fysieke verschillen tussen

middeleeuwse en hedendaagse boeken?


Antwoord:

Middeleeuwen vs. Modern


Antwoord:


Geschreven Gedrukt

Perkament Papier


Antwoord:


Geschreven Gedrukt

Perkament Papier


De boekdrukkunst werd ontwikkeld door Johannes Gutenberg rond 1450.

Vóór die uitvinding werden alle boeken met de hand geschreven, daarom

spreken we over handschriften of manuscripten.

Stap 1: Perkament

Gemaakt van dierenhuiden, o.a.:

Stap 1: Perkament


geit

schaapkalf

ongeboren

kalf

Stap 1: Perkament


geit

schaapkalf

ongeboren

kalf

Weetje:

De huid van een jong

dier is soepeler en

bevat minder littekens

dan dat van een ouder

dier. Een kalf is jong,

maar toch ook groot.

Ideaal dus voor

mooie, grote vellen.

Dit noemen we dan

velijn.

Stap 1: Perkament

Hoe werd perkament gemaakt?

Stap 1: Perkament

De huiden werden in een bad met een kalkoplossing

gelegd.

Dit maakte het haar los van de huid.


Stap 1: Perkament


gelegd.


De verschillende huidlagen werden gespleten en het

vet werd van de huid geschraapt.


Stap 1: Perkament


gelegd.




De huid werd heel strak gespannen op een kader

om te drogen.


Stap 1: Perkament


gelegd.




De huid werd heel strak gespannen op een kader

om te drogen.

De huid werd met een rond mes nog een laatste

keer “geschoren” en egaal gemaakt.


Stap 1: Perkament


Afb.: Een huidenverkoper biedt zijn goederen aan.

Afb.: Kopenhagen, Det Kongelige Bibliotek, Gl. Kgl. Saml., f. 183r, 13de eeuw

Stap 1: Perkament



Zie je het ronde mes waarmee hij de huid

schoonschraapte?


Stap 1: Perkament



Zie je het ronde mes waarmee hij de huid

schoonschraapte?

Zie je hoe de huid in een mooi vierkant is

gesneden?


Stap 1: Perkament

Dit vel wordt doormidden gevouwen tot het gewenste formaat (1).

Stap 1: Perkament


Dit gevouwen vel maakt een katern (2).

Stap 1: Perkament


Dit gevouwen vel maakt een katern (2).

De bovenkant van deze katern wordt opengesneden, zodat er twee

dubbele vellen in elkaar liggen (3).

Stap 2: Overschrijven

Dit is de taak van de kopiist.

Afb.: Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. français 9198; 1456



Hij schrijft op losse vellen,

waarop eerst een liniëring wordt

aangebracht.






aangebracht.

Missen is menselijk. Hij maakt

soms fauten bij het overschreiven.

Hij past de tekst soms ook bewust

aan (bv. aan zijn eigen dialect).






aangebracht.





→ Deze verschillen maken elke

handgeschreven kopie uniek!






aangebracht.





→ Deze verschillen maken elke

handgeschreven kopie uniek!

Vind je het brilletje

op de afbeelding ?



De kopiist schrijft met een veer.

De punt wordt op een

speciale manier gesneden.


Pigmenten voor zwarte inkt:



- Houtskool

- Roet

- Galappeltjes



- Houtskool

- Roet

- Galappeltjes →



- Houtskool

- Roet

- Galappeltjes →

De galwesp legt haar eitjes in bladeren van bomen.

De boom maakt een cocon of gezwel rond deze eitjes.

Dit zijn galappeltjes.



- Houtskool

- Roet

- Galappeltjes →

De galwesp legt haar eitjes in bladeren van bomen.

De boom maakt een cocon of gezwel rond deze eitjes.

Dit zijn galappeltjes.

Een extract van de galappeltjes wordt vermengd met ijzersulfaat.

Deze mengeling heet ijzergallusinkt en is zeer populair in de middeleeuwen.

Stap 3: Boekverluchting

Functie van boekverluchting

Weetje: een synoniem voor beginletter is initiaal

= Versiering

= Indeling van de tekst

Bv: De eerste letter van een nieuw hoofdstuk wordt versierd

= Verduidelijking of illustratie bij de tekst


Types decoratie

1. Gedecoreerde initialen:

- Fantasiefiguurtjes rond initiaal

- Geen band met de inhoud van de tekst


Types decoratie

1. Gedecoreerde initialen:

- Fantasiefiguurtjes rond initiaal

- Geen band met de inhoud van de tekst

Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 141, f. 1v (initiaal Q); Ms. 358, f. 52r (D); Ms. 314, 7r (A); Ms. 113, 39r (S)


Types decoratie

2. Gehistorieerde initialen:- Tafereeltje in initiaal

- Wel band met de

inhoud van de tekst

→ In de initiaal D(omine) staat

David afgebeeld terwijl hij

Psalmen componeert.


Types decoratie

2. Gehistorieerde initialen:- Tafereeltje in initiaal

- Wel band met de

inhoud van de tekst

→ In de initiaal D(omine) staat

David afgebeeld terwijl hij

Psalmen componeert.

Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 333, f. 25r; 15de eeuw


Types decoratie

3. Miniaturen:

Illustraties bij de tekst

→ Gregorius de Grote met leerling


Types decoratie

3. Miniaturen:


→ Gregorius de Grote met leerling

Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 141, f. 2v; 12de eeuw


Types decoratie

3. Miniaturen:


→ Augustinus, De civitate Dei

Afb.: De wereldse staat (links)

en de staat van God (rechts)

Afb.: Brugge, Openbare Bibliotheek, Ms. 108, f.1v; 15de eeuw


Types decoratie

4. Randdecoratie:


Pigmenten om verf te maken


Pigmenten: Plantaardige pigmenten

- Sap van besjes

- Sap van planten

- Specerijen

- Gemalen hout

- … Sap van rijpe bessen

van de wegedoornSap van de meekrapSap van de zaden van

de zonnebloemSap van de

drakenbloedplantSaffraanBrazilhout



- Sap van besjes

- Sap van planten

- Specerijen

- Gemalen hout

- …



- Sap van besjes

- Sap van planten

- Specerijen

- Gemalen hout

- … Sap van rijpe bessen

van de wegedoorn



- Sap van besjes

- Sap van planten

- Specerijen

- Gemalen hout

- …

Sap van de meekrap



- Sap van besjes

- Sap van planten

- Specerijen

- Gemalen hout

- …

Sap van de zaden van

de zonnebloem



- Sap van besjes

- Sap van planten

- Specerijen

- Gemalen hout

- …

Sap van de

drakenbloedplant



- Sap van besjes

- Sap van planten

- Specerijen

- Gemalen hout

- …

Saffraan



- Sap van besjes

- Sap van planten

- Specerijen

- Gemalen hout

- …

Brazilhout


Pigmenten: Dierlijke pigmenten

- Beenderen

- Organen

- Vet

- …



- Beenderen

- Organen

- Vet

- …

Van schildluizen maakt men cochenille

of karmijnrood



- Beenderen

- Organen

- Vet

- …


of karmijnrood

Dit pigment wordt nog steeds als

kleurstof in eten gebruikt (E120)



- Beenderen

- Organen

- Vet

- …


of karmijnrood



De gal van vissen en koeien is geelDe gal van vissen en koeien is geel



- Beenderen

- Organen

- Vet

- …


of karmijnrood




Verbrande beenderen zijn spierwit



- Beenderen

- Organen

- Vet

- …


of karmijnrood




Verbrande beenderen zijn spierwit

Van de purperslak wordt

purper of violet gemaakt


Pigmenten: Mineralen en gesteenten



Malachiet Azuriet Ultramarijn



Malachiet

Ultramarijn wordt gemaakt van de

Lapis Lazuli, een zeldzame en zeer

dure steen (ca. 35 euro/ 30 gr).

Azuriet Ultramarijn



Malachiet




Ultramarijn was in kunst

voorbehouden voor de

belangrijkste figuren (bv. Jezus,

Maria, de opdrachtgever…).

Ook in het echt mochten enkel de

notabelen deze kleur in hun kleren

dragen.

Azuriet Ultramarijn



Malachiet




Ultramarijn was in kunst

voorbehouden voor de

belangrijkste figuren (bv. Jezus,

Maria, de opdrachtgever…).

Ook in het echt mochten enkel de

notabelen deze kleur in hun kleren

dragen.

Azuriet Ultramarijn

Afb.: Rogier van der Weyden en medewerkers, Triptiek van de zeven sacramenten

KMSKA, inv. nr. 393-395


Pigmenten: Zuivere chemische elementen

- Koolstof

- Zilver

- Goud

- …



- Koolstof

- Zilver

- Goud

- … Bladgoud

Goudpoeder

Goudschilfers

Gesso



- Koolstof

- Zilver

- Goud

- … Bladgoud

Goudpoeder

Goudschilfers

Gesso

Gesso is een kalkverbinding.

Het wordt als lijm gebruikt voor het bladgoud.


Pigmenten: Artificiële pigmenten

Uit een chemisch proces waarbij elementen samengebracht worden,

ontstaat een nieuwe kleur.

- Azijn + lood + opwarming = Wit lood

- Geroosterd wit lood = Oranje lood of Minium

- Azijn + koper + opwarming = Verdigris

- Kwik + Sulfer = Vermiljoen

Om de elementen op te warmen gebruikte men…

verse paarden- en koeienmest!

Weetje:Rijke dames smeerden wit lood op hun gezicht om witter te lijken.

Een witte huid stond gelijk aan rijkdom, want arme boeren waren

gebruind door de hele dag in de zon te werken.

Maar lood is uiteraard giftig… de dames verloren tanden en haar!

Weetje:

Het woord miniatuur komt van de kleur minium (oranje lood): “afbeelding

in minium”.

Omdat die afbeeldingen altijd klein waren, betekent het woord miniatuur

nu “klein”.











Weetje:

Het woord miniatuur komt van de kleur minium (oranje lood): “afbeelding

in minium”.

Omdat die afbeeldingen altijd klein waren, betekent het woord miniatuur

nu “klein”.











Weetje:Rijke dames smeerden wit lood op hun gezicht om witter te lijken.

Een witte huid stond gelijk aan rijkdom, want arme boeren waren

gebruind door de hele dag in de zon te werken.

Maar lood is uiteraard giftig… de dames verloren tanden en haar!

Afb.: Queen Elizabeth I, Coronation portrait, National portrait galery 5175


Bindmiddelen:

Aan de verf wordt nog een bindmiddel toegevoegd, zodat ze niet uitloopt of afbladdert:

- Olie

- Eigeel

- Eiwit

- Gelatine

(gemaakt van huid, botten, kraakbeen)

- Arabische gom (hars van de acaciaboom; ook bindmiddel in inkt)

Stap 4: BoekbandNadat de tekst gekopieerd en gedecoreerd is,

wordt het boek ingebonden.

De losse dubbele vellen waarop de kopiist en

de boekverluchter gewerkt hebben, worden

nu weer in elkaar gelegd om een katern te

vormen.

Verschillende katernen worden naast elkaar

gelegd.

De katernen worden op bindingen (ribben)

genaaid.

Stap 4: BoekbandDe houten covers of platten worden meestal overtrokken met leer.

Het leer beschermt het boekblok tegen water.

De band kan versierd worden,

bijvoorbeeld met stempels (met of zonder kleurstof) die in het leer

gebrand worden,

met metaalbeslag (dat ondertussen ook de binding beschermt,

vooral de randen),

zelfs met edelstenen.





gebrand worden,


vooral de randen),


Afb.: Londen, British Library, Davis721





gebrand worden,


vooral de randen),


Afb.: Londen, British Library, Davis721 Londen, British Library, Davis683





gebrand worden,


vooral de randen),


Afb.: Londen, British Library, Davis721 Londen, British Library, Davis683 NY, Pierpont Morgan Libr., Ms. M1 (Lindau gospels) NY, Pierpont Morgan Libr., Ms. M569

De Erfgoedkoffer

Het einde.

Evelien Evelien Evelien Evelien HauwaertsHauwaertsHauwaertsHauwaerts me me me me fecitfecitfecitfecit anno anno anno anno DominiDominiDominiDomini 2010201020102010

Openbare Bibliotheek Brugge

Historisch Fonds

Afdeling Middeleeuwse Manuscripten

De Erfgoedkoffer

Het einde.

Evelien Evelien Evelien Evelien HauwaertsHauwaertsHauwaertsHauwaerts me me me me fecitfecitfecitfecit anno anno anno anno DominiDominiDominiDomini 2010201020102010

Openbare Bibliotheek Brugge

Historisch Fonds

Afdeling Middeleeuwse Manuscripten

Mail naar [email protected] voor meer informatie over de Erfgoedkoffer

of met vragen/opmerkingen over deze presentatie.

De erfgoedkoffer

Education

Transcript of De erfgoedkoffer