DE DUITSE BEZETTING,DE VERZUILDHEID VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN,

DE OVERLEVINGSKANSEN VAN HUN JOODSE INWONERS

Peter Tammes (SCP) & Wout Ultee (RU Nijmegen)

Historisch onderzoek

• In hoeverre verkleinde de verzuildheid in Nederlandse gemeenten de overlevingskans van joden in 1940-1945?

• 6 hypothesen • 7 bronnen • Van 6 bronnen naar 1 bestand• Multiple regressie

Inhoudelijk vertrekpunt 1

• Fein: Nederlandse paradox

Inhoudelijk vertrekpunt 2

• Hilberg: naast bezetter en slachtoffers ook omstanders

• Blom:– Nederlandse samenleving verzuild– Nederland hoger percentage slachtoffers

• Ultee & Flap: vergelijken Nederlandse gemeenten

Probleemstelling

In hoeverre verkleinde de verzuildheid in Nederlandse gemeenten de overlevingskans van joden in 1940-1945?

Hypothesen verzuildheid

• Algemene veronderstelling: Iemands handelen wordt bepaald door zowel wensen als mogelijkheden

• Blom: mentaliteit gescheiden van elkaar leven• Tammes & Ultee: gescheiden netwerken niet-joden• Vuijsje: gescheiden netwerken joden en niet-joden

Toetsing: gemengd huwen

Mentaliteit: odds ratio’sNetwerken: percentages

Eén hypothese mentaliteit van afzondering

• hoe hoger de log odds ratio voor kerkelijk homogeen gehuwden in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor de joodse inwoners uit die plaats.

Twee hypothesen gescheiden netwerken

• hoe hoger het percentage niet-joods homogeen gehuwden in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor de joodse inwoners in die gemeente.

• hoe hoger in een gemeente het percentage joden dat met een niet-jood huwde, des te hoger is de overlevingskans voor joodse inwoners in die gemeente.

Drie hypothesen andere onderduikmogelijkheden

• hoe meer boerderijen in een gemeente, des te hoger de overlevingskans voor joodse inwoners in die gemeente.

• hoe hoger de bevolkingsdichtheid in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor joodse inwoners in die gemeente.

• hoe hoger het percentage NSB-stemmers in een gemeente, des te lager zal de overlevingskans zijn voor joodse inwoners in die gemeente.

2 bronnen voor vaststellen percentages joodse overlevenden in gemeenten

• Gemeentelijke registratielijsten 1941-1942

122 gemeenten > 25 ‘vol’ joodse inwoners

Steekproef Amsterdam

Bestand van 51.892 joden

• In Memoriam

29,2% overlevenden

3 bronnen verzuildheid

• Volkstelling 1960: huwelijkscijfers niet-joden

• CBS Statistiek Huwelijkssluiting 1938-1944

• Registratielijsten 1941-1942: huwelijkscijfers joden

Cijfers gemengd gehuwde joden

• Informatie op gemeentelijsten 1941-1942: Vermelding jood gehuwd met ‘ariër’ Andere info: burgerlijke staat, gezinssamenstelling

Correspondentie burgemeester

Voor 91 gemeenten percentages gemengd gehuwde joden

Bivariate analyse: positief effect op overlevingskans

Cijfers kerkelijk homogeen huwen niet-joden

• Vóór 1940 weinig gemeentelijk cijfers gemengd huwen:6 grote steden en 11 provincies 1938-1944

• Voor elke gehuwde man in Volkstelling 1960: jaar van vestiging in woongemeentejaar van huwelijkssluiting religie echtgenote

• 42,5% van mannen gehuwd vóór 1945 woonde in 1960 nog steeds in zelfde gemeente

• Deze mannen zijn gebruikt om de mate van kerkelijk homogeen huwen in een gemeente te bepalen

Vergelijking percentages homogeen huwenrangcorrelatie: 0,94 Volkstelling 1960 SHS: 1938-1944

Limburg 0,981 0,964

Noord-Brabant 0,978 0,957

Drenthe 0,958 0,839

Overijssel 0,949 0,844

Groningen 0,947 0,875

Gelderland 0,946 0,860

Utrecht 0,930 0,779

Zuid-Holland 0,930 0,761

Zeeland 0,928 0,815

Friesland 0,926 0,821

Groningen stad 0,918 0,794

Noord-Holland 0,880 0,749

Utrecht stad 0,871 0,670

Den Haag 0,866 0,686

Haarlem 0,863 0,713

Amsterdam 0,852 0,533

Rotterdam 0,852 0,569

3 bronnen andere onderduikmogelijkheden

• Ongepubliceerd CBS overzicht provinciale staten verkiezingen 1939: percentage NSB stemmen

• Volkstelling 1930: percentage beroepsbevolking werkzaam in landbouw

• CBS publicatie: bevolking en bevolkingsdichtheid 1939

Multiple logistische regressie

Model 3 Model 4 (zonder A’dam)

Aantal ‘vol’joden 49.274 41.642

Gewogen aantal 125.214 45.001

Intercept -6,932*** -5,861***

Log odds ratio gehuwde onkerkelijken 0,118** -0,077

Log odds ratio gehuwde katholieken -0,242*** -0,262***

Log odds ratio gehuwde hervormden -0,228*** -0,024

Log odds ratio gehuwde gereformeerden -0,135*** -0,181***

% homogeen gehuwde onkerkelijken -0,033*** -0,021***

% homogeen gehuwde katholieken 0,090*** 0,092***

% homogeen gehuwde Ned.-hervormden 0,036*** 0,014**

% homogeen gehuwde gereformeerden 0,009 0,012*

Percentage werkzaam in de landbouw 1930 0,007*** 0,008***

Bevolkingsdichtheid in 1939 -0,004*** -0,006***

% NSB stemmen in 1939 0,006 0,010

Besluit

• Data 6 bronnen naar één bestand om hypothesen overlevingskans te toetsen

• Gemengd gehuwde joden, hogere overlevingskans• Meer landbouwers, hogere overlevingskans• Hogere bevolkingsdichtheid, lagere overlevingskans• NSB-stemmen 1939 geen effect• Sterkere verzuilingsmentaliteit, lagere overlevingskans• Verzuilde netwerken, hogere overlevingskans