De Drie GoddeliikeRavels Weelde

DeugdenPoppel

TIJDSCHRIFT VAN DE HEEMKUNDEKRING

NIGOLAUS POPPELIUS VZWJaargang 14, nr.55: maaÉ 2010

Heemkundekrin g Nicolaus PoppeliusRavels-Weelde-Poppel V.Z.W.

Adres: Dorpsshaat 64,2382 PoppelBankrekening: 7 33 -3 522204-67Lidmaatschap: inclusief abonnement op "De Drie Goddelijke Deugden": l7 euro

BESTUUR:Voorzitter: Laurent Woestenburg, Beatrijs van Nazarethlaan 2,Ondervoorzitter: Marc Van Gorp, Grote Baan 97 bus 7,Secretaris: Ria Verheyen, Welvaartstraat 14,Penningmeester:AgnesLuyten, Berkenlaan9l,Leden: Stan De Kinderen, Hogevoortstraat I,

Hans Jansen, Tilburgseweg 9,Jos Nooyens, Overbroek l5B,Frans Slegers, Steenweg op Weelde 60,Mieke Van Hauteghem Schatrijt 2Jos Verhoeven, Koning Albertstraat 87,Gaston Verhoeven, Steenweg op Weelde 94,Marc Vermeeren. De Meerkens 10.Magda Vloemans, Tumïoutseweg 2,MarinusWillems. Weeldestraatl54.

REDACTIEADRES:Marc Vermeeren De Meerkens 10,

2382 Poppel2380 Ravels2300 Tumhout2380 Ravels2380 Ravels2382 Poppel2382 Poppel2382 Poppel2382 Poppel2381 Weelde2382 Poppel2382 Poppel2381 Weelde2381 Weelde

2382 Poppel

014t656993014t6s690s0r4t421839014/658346014/6s5030014t6573700t4/658636014t655751014t687332014/656198014t655554014/6588380t4/6ssts6014t655728

014/658838

Voor informatie in verband met de inloud, vormgeving of verschenen teksten kan u steedsterecht op het redactieadres (marc.vermeeren@pandora.be). Wenst u een tekst of een ideevoor publicatie aan te bieden, dan kan u dat ook steeds doen bij een van de bestuursleden.

VOORRADIGE PUBLICATIES :Boek "De Drie van bet Noorden"De Drie Goddelijke Deugden, jaargangen I ím 5 + "De Drie van het Noorden"De Drie Goddelijke Deugden, jaargangen I t/m 5: per jaargangDe Drie Coddelijke Deugden, jaargangen I ím 5: per los nummerDe Drie Coddehjke Deugden, jaargangen 6 en 7: per los nummerDe Drie Goddelijke Deugden, jaargangen 8 t/m l3; per los nummerVe{aardagskalender

5 euro25 euro6 euro

1,75 euro3euro5 euro6 euro

ARCHIEF/}ÍUSEUM:Raadpleging van het archief kan slechts na afspraak met Marc Vermeeren (014-658338).Voor groepsbezoeken kan men afspreken met Laurent Woestenburg (014-656993), JosVerhoeven (014-656198) of Marinus Willems (014-655728). Het museum (Dorpsstraat 64 te2382 Poppel) is open elke tweede en vierde zondag van de maand van 14 tot l7 uur.

WEBSITE:http ://users.skynet. be/Ravels-Weelde-Poppel

Inhoudl. Carlien Verhagen l00jaar!2. Uit het archief der gemeente Poppel3. Geschiedenis van mijn reis van Amhem naarAssche4. Op bezoek bij honderdjarige Phil Van Hees5. Het Ravelse geslacht Stalpaerts (l7e- l9e eeuw)6. Den Timmer vertelt7. Het oorlogsgedicht van JefWoestenburg8. Het sDoor van Weelde-Statie

blz.l29blz. l30blz.l37blz.l4lblz.150blz. l80blz.l87blz.19l

door Leo Baeyens

Carlien Verhagen werd op ll september 1909geboren als Francisca Comelia Verhagen op deGrote Baan 19 te Raevels. Zij was de dochtervan Francisca De Wit en Josephus Verhagen,afkomstig van Hoge Mierde en werkzaam bij destoombrouwerij "De Wij ngaard".Van "Burgemeesteres" Mathilde Jansen kreeg zeles in de dorpsschool van Ravels en leerde ze ookde nieuwjaarsbrief in het Frans die ze gans haarleven onthouden heeft. Na de school was hetnatuurlijk tijd om een beroep te leren en kwam zeterecht bij Lisa Van Gorp en Frans Willems waarze snit en naad leerde. Nadien heeft ze nog heelwat mensen een "kleedje gepast" en broekengemaakt en hersteld. Ze werkte in atelier Keupens-Leysen in Tumhout, bij Puyenbroeck in Goirle, inZalt-Bommel, ,..... en natuurlijk ook thuis op haarSinger-naaimachine om al de mensen verder tehelpen die kwamen vooÍ maat en herstelwerk. Hetleven ging natuuÍlijk verder en op 23 mei 1932trouwde ze met Jacobus leopold Hendrik Baeyens,geboren te Poppel op 15 november 1908 engemeenteweÍker. Enkele jaren verder was hetgezinneke voltallig want op 16 september 1933werd Josephus Jacobus Joannes geboren en op 23augustus 1937 Henricus Franciscus. Jos en Rikgroeiden dan ook op tijdens de oorlogsjaren eniedereen van eten en drinken voorzien was toenniet zo gemakkelijk. Carlien moest dan ookregelmatig via Kruisberg en de Staatsbossen degrens over om graan, melk en kaas te smokkelen.Vaak spannend en niet zonder gevaar maar nadienleveÍde dit toch heel wat pittige verhalen op om te

vertellen. De jongens groeiden uit tot 2 stevigeknapen die voldoende dynamiet in de benenhadden om naam te maken als coureur.Verschillende jaren trokken Carlien en PollekeBaeyens dan mee naar alle koersen in de wijdeomgeving en vaak zien we ze dan ook bij op defoto staan als Rik of Jos staan de pÍonken met deoverwinningspalm. "Zorgen voor mensen" heeftCarlien trouwens heel haar leven gedaan. Voorouders, k inderen, k leinkinderen, maar ookverschillendejaren voor haar man die in 1980 eenzware hersenbloeding kreeg en dag en nacht

verzorging nodig had. Op 7 oktober 1986 overleedPolleke Baeyens. Ook toen haar nicht, bestevriendin en naamgenote Carlien Bartels-Verhagenin het rusthuis werd opgenomen "stesselde" ze elkedag naar Home O.LV van de Kempen om haargezelschap te houden of een vers gekookt ei-ke tebrengen. Natuurlijk was er ook nog veel vreugdete rapen in het leven. Zo had Carlien ook maarenkele noten van het draai-orgel nodig om op dedansvloer te staan. Ze kon zowel links als rechtswalsen bij Lisa "van den tram" of in één van vijfdanstenten op Gilseinde kermis. Vele duizendenkilometers heeft ze gefietst : samen met PollekeBaeyens door de bossen en naar de markten in dewijde omgeving, samen met Rik en Jos naar de

koers, over de smokkelroutes naar Holland, samenmet de kleinkinderen, . . . . . . en op 94-jarige leeftijdkocht ze zelfs nog een nieuwe fiets.Regelmatig met de buren en vrienden op busreisgaan, vond ze ook wel heel plezant en op latereleeftijd vertrok ze zelfs nog met het vliegtuig ende kinderen naar Spanje.Op 1l september 2009 werd ze 100 jaar en tothiertoe is het al een goed gevuld leven geweestmet vooral een lach en af en toe een traan .......En met 2 kinderen. 5 k leinkinderen en l1achterkleinkinderen is de toekomst ook verzekerd..... en wie weet hoeveel verjaardagen er nogvolgen.

door Adriaan Verheyen (f)

In 1908 publiceerde Adriaan Verheyen een studieover de inkwart ier ingen en oor logslastenwaaronder de Poppelse bevolking gebukt ging inde 18e eeuw. Wij nemen deze studie hier integraalover zoals ze destijds verscheen in het tijdschriftTaxandria.

Bron: A.Verheyen. Uit het archief der gemeentePoppel. In: Taxandria, 1908, blz. 73-83.

1745-17 491 Algemeene ToestandenIn de maand November van 't jaar 1738 slootFrankrijk met Oostenrijk den Vrede van Weenen,en erkende hierbij de opvolging van Maria-Theresiain de Habsburssche landen. Keizer Karel VI stierf

130

in October 1740. De overledene vorst had allerzijdsde opvolging aan zijne dochter trachten teverzekeren, door de erkening te bedingen van dePragmatieke Sanctie. Dit was hem allengskensgelukt met Engeland en Holland, met Spanje enFrankrijk, met Saksen en Polen, met Pruisen enmet een aantal kleinere Duitsche staten. KarelAlbrecht van Beieren deed zich nu gelden alswett ige mannel i jke erfgenaam. Frans vanLorreinen, de gemaal van Maria-Theresia, mede-regent, keurvorst van Bohemen en hertog vanToscane, deed een beroep op de zeemogendheden,die gereedelijk hare rechten erkend hadden. MaarEngeland was in oorlog met Spanje en had geenvertrouwen in Frankrijk. De Bataafsche Republiekverlangde naar vrede. Frederik II van Pruisenverdreef de Oostenrijkers uit Silezie in 1741.Tegelijkbegonnen verschillige pretendenten hunneeischen te laten hooren: de koning van Spanje, alserfgenaam der Spaansche Habsburgers, - die vanSardinie, als rechthebbende op Milaan, - die vanPolen, als keurvorst van Saksen en erfgenaam vankeizer Leopold. De jonge Lodewijk XV was nietop oor log belust; maar Frankr i jk vond degelegenheid gunstig om de oude Habsburgschemonarchie te helpen ontwrichten, en deinvloedr i jke hertog van Bel le-Is le dreef deregeering tot den strijd en sloot in Mei l74l teNymphenburg een verbond met Beieren en Spanje,weldra ook met Saksen, Polen en Sardinie,eindelijk eene overeenkomst met Pruisen. TweeFransche legers van 40.000 man drongen nog inden Zomer Duitschland binnen. De keuze vanKarel Albrecht tot keizer van Duitschland. inJanuari l '742, scheen den ondergang derHabsburgsche monarchie te bezegelen. George IIvan Engeland, voor zijn keurvorstendom Hanoverbeducht, sloot een verdrag van onzijdigheid voordat gebied. Het gelukte eindelijk aan Engeland deStaten van Holland te bewegen om zich aan tesluiten bij het verbond van Warschau, met Saksen,Engeland en Oostenrijk, tot handhaving der rustin Europa en der Pragmatieke Sanct ie. Develdtocht in Duitschland was dit jaar ten eindegeloopen. (1744). Men had te Parij s vastgesteldde meeste kr i jgsmacht te gebruiken in deNederlanden. De gezant der Staten in Frankrijkvernam weldra dat het misprijzen tegen zijneMeesters aangroeide, daar de Staten beslotenhadden den koning van Engeland met schepen te

ondersteunen. De Franschen wilden in dezen krijgden Engelschen Koning voor aanvaller doenhouden. De Fransche maarschalk van Saksenpoogde reeds in den winter St.Guislain te verrassenover 't Us, en tegen 't voorjaar (1745) zouden alleBarrière-steden worden aangetast. In Grasmaanddeed hij 's konings leger bijeentrekken omtrentMaubeuge. Hij sloeg het beleg voor Doomik. Hetleger der Bondgenooten, omtrent Brusselsamengetrokken, vond het geraden den vijand tenaderen, en ware 't mogelijk, de stad te ontzetten.De troepen werden in drie afdeelingen gesplitst.De hertog van Cumberland voerde het bevel overde middelste, uit Engelschen en Hanoverschenbestaande, de graaf van Koningseck over denrechter vleugel, die uit Oostenrijkschen bestond,en de vorst van Waldeck, geleidde den linkervleugel, uit Staatsche manschappen samengesteld.De verbondenen werden deerlijk geslagen teFontenoi, (11 Mei 1745) en namen de vlucht. Zijlieten 8000 à 10000 dooden op het slagveld. DeFranschen hadden 6000 gesneuvelden. LodewijkXV nam een werkelijk deel aan de krijgsbeweging.Brabant en Vlaanderen vielen den Franschen inhanden. Maurits van Saksen veroverde Brussel naeen beleg van drie weken. Leuven, Mechelen, ookde citadel van Antwerpen ontvielen, terwijl hetpragmatiek leger zijn verblijf nam in de Kempen,tusschen Breda en Maastricht. Bergen en geheelHenegouwen werden achtereenvolgens door dezegevierende Franschen bemachtigd, en de slag vanRocour ( l l Oct. 1746) dreef het leger derbondgenooten, thans onder Karel van Lotharingen,oostwaarts over de Maas. De Franschen legerdenzich bij Tongeren. Doch beide legers betrokkenkort hiema de winterkwartieren. Nu begonnen devredesonderhandelingen te Breda, maar blevenzonder uitslag. Engeland scheen meer op wanordedan op vrede belust te z i jn. Het leger derBondgenooten bedroeg thans 100.000 man terwijlhet Fransche 130.000 man telde, maar vanEngelsche zijde werden er aanzienlijke hulptroepenbeloofd. De Fransche koning deed al lebeweegredenen gelden om de Staten los te rukkenuit de vereenigde macht van Oostenr i jk enEngeland. Op den lTden van Grasmaand 1747vertrok Graaf van Lowenthal uit de omstreken vanBrugge met ongeveer 20.000 man, verdeelde zijnetroepen en maakte zich meester van Staatsch-Vlaanderen, Sluis, Yzendyck, Liefkenshoek en de

131

Perel werden overmeesterd. De gevolmachtigdenvan Frankrijk en van Spanje verlieten Breda, omdatdeze plaats, in de nabijheid der vijandelijke legers,geene genoegzame gerustheid waarborgde. DeFranschen veroverden nog het Sas van Gent, Hulst,Zandberg en andere plaatsen. Cumberland wildeter hulp snellen maar hij kwam te laat. DeFranschen trokken hunne troepen bij een achter deDyl, en schenen eenen aanval te beramen opMaastricht. In den slag van Laffeld (l Juli 1747)bleefde zegepraal onbeslist. Ruim twee weken naden slag trok de vorst van Waldeck met zijnetroepen naar 's Hertogenbosch. Weldra nam hij zijnontslag en keerde naar Duitschland terug. In demaand October kwam Lowenthall het belegopslaan voor Bergen-op-Zoom. De stad werdingenomen en geplunderd. Lillo en de Kruisschanswerden ook bemachtigd. De Staten van Hollandbesloten het stadhouderschap aan den Prins vanOranje op te dragen. De Koning van Engeland hadop den I 2den van Znmermaand (17 47) een verdragmet de Keizerin van Rusland gesloten, waarbij dezezich verbond om 38 duizend man in gereedheid tehouden, ten dienste van den Koning en van deszelfsBondgenooten. In Sprokkelmaand 1748 sloten deStaten ook eene overeenkomst met den Hertogvan Brunswyck-Wolfenbuttel, waarbij deze zichverbond, om hun 4000 man bij te zenen. In Hollandwerd er eene vermogensbelasting geheven, dieonder eed verplichtend was, in volle waarheid enrechtzinningheid. De Graafvan Saksen kwam in 'tvoorjaar terug nÍur de Nederlanden om met denMaarschalk van Lowenthall te raadplegen nopensde bewegingen van den aanstaanden veldtocht. Totvredesonderhandeling kwamen de gezanten bijeente Aken. Het beleg van Maastr icht werdondertusschen voortgezet. Men verbond zich, deplaatsen, in Europa en in Oost- en West-Indie,sedert den aanvang des tegenwoordigen oorlogsveroverd, terug te zullen geven, in den staat waadnzij zich tegenwoordig bevonden. Quand en 1741éclata la guerre de succession d'Autriche, nosprovinces furent d'abord considérées commeneutres. Un corps d'Anglais qui, en 17 44, débarquasur notre territoire, fournit à Louis XV le prétextepour envahir la Flandre. Les Frangais prirent nosvilles I'une après I'autre, et le roi gouvema nosprovinces pendant deux ans (1747-1748), etsouverain. Ce fut une oériode d'exactions de toute

nature, de force brutale, de violation de privilèges.Le 18 oct. 1748 fut signée la paix définitive d'Aix-la-Chapelle, qui rendit les Pays-Bas à Marie-Thérèse. Le 11 janvier suivant, une conventionconclue entre les commissaires franEais, deSéchelles et du Chayla, et les pléni-potentiairesautrichiens, Bathiany, de Grune et Mac-Nemy, ainsique les hollandais Burmania et Cornabé, fixa lesjours et les conditions des Pays-Bas. Celle-cicommenqa aussrtot.

Uit het archief der gemeente Poppel.l. Onkosten.In gevolge d'orders van sijne Coninkl. Hooghijtde hertoge van Lorijnen en Barre als govemeurgeneraal deses Nederlanden in dato 27 lunijlestleden en den 4 dezer loopende m aentJulij l7 49alsmede de bevelen van de seer edele en eerwaerdeheere die Staten van Brabant in dato 8 Juli 1749onderteek: G: Van den Broeck om op hetspoedighste eene bezondere memorie ofte staet temaeken van alle onkosten soo van leverantien,logementen, cantonnementen, forageringen, endealle andere onkosten, gelden ende geduerthebbende den gepasseerd ooÍlogh soo aen detroepen van de fransche Kroone als die van haareKijserl. en Coninkl. maj. de Coninginne vanHongarije en Bohemen etc., alsmede aen hare hooggeheerde ende is als volght:In den eersten in gevolge de repartitie en contracktvan contributie aengegaen tussen de heer Séchellesin dato I augusti 1745, betaelt voor onse quote inde Fransche contributie met de Clauseles vanSauvegardes te samen 753.11.0.(l) Staet van haare kijserlij ende coningl. majes.armeeen.(17 45-17 46) ln den eersten is op 28 augustij 1745van wegens dese dorpe betaelt ons aendeel in eenerepartitie van geleverde pallissaden, puquetten,hoy, stroy, twerf, coÍen, etc. uytgesonden door denheere merckgrave over dese quartire blijkensquitantien, de somme van 161.2.0. en 144.17 =

305.19.Item op 15 may 1746 betaelt in eene repartitie van4125 gls onser quote tot bekostingo van degehuerde wagens ten dienste van d'arme van haareKijserli en Conincl.Majs: volgens d'ordre van denheere baron van Hoof, commissaris genrl, blijkensquitantie de somme 165.12.119.

r32

Item op 30 Sept. 1745 betaelt ons aendeel in eenerepartitie van geleverde pallissaden, puquetten, hoy,stroy, twerf, coren, etc., uytgesonden door den heermercgrave volgens sijne bekome ordre, blijkensrepaÍitie de somme van 199.17 .Item 18 feb. l'7 46, betaelt aen eene repartitie van2580 gls, tot betalinge van de pioniers die desenquartiere heeft moeten leveren op het casteel vanAntwerpen waer in onse quote was blijkensrepartitie de somme van 103.0.0.Item op l9 may 1746 betaelt in eene repartitie van8245 gls onser quote tot betal inge van heraenbesteedt hout en stroy, volgens ordre van denheere baron van Hoof, gelevert tot Keerbergenende Bonhijden, blijkens repartitie de somme van331.0.1/2.Item op 19 may 1746 voor de krijgscavellerijtreckende naer het leger bij Breda moten leveren 6carren iderbespanne met 2 peerden ende sijn aldaerverbleven 4 dagen om het aenhalen van forasie,bedraght volgens vonnisse van den souveryne radevan Brabant à 4 gls daghs 192.0.0.Item 28 may 1746 betaelt tot bekostinge van 'tgelevert hout en stroy ten dienste van hare Kijserl.en Conl. Maj., volgens repartitie vanT may 1746blijkens quitantie de somme van 208.5.0.Item 5 julij 1746 volgens aenschrijvinge van denheere hooftschout per ordre van sijen excellentieden veltmarschal grave van Batianij, om op 6 dito,

De auteur van dit artikel is de Poppelse priesterAdriaan Verheyen. Hij werd geboren te BaarleNassau op l8juli 1867, werd priester gewijd teMechelen op 20 september 1891 en werdachtereenvolgens professor aan het St.-JanBerchmanscollege te Antwerpen op 20september 1891, pastoor te Wuustwezel op 9juni 1910, rustend pastoor te Poppel op 1september 1943 waar hij overleed op 21 mei1944.

op het kerekhof tot Out-Turenhout, volgensrepartitie te leveren 6 peerden dew. sijn gespannengeweest voor 't canon ende verbraght te Terhijdenende aldaer hebben bijverbleven tot 20 augustij1746 makende 46 dagen aen dew. wij voor iderpeert, daghs, volgens vonnisse van den Souv.Raden van Brabant hebben moten betalen 4 glsbedraght te samen eene somme van 1 109.0.0.ende alsoo de voorliden geen kans sinde omonslagen te worden, hebben hunne peerden moetenverlaten dew. door een getagseert hebben daarvooren moeten betalen de sommen van 294.0.O.Item op 9 julij 1746, per ordre van den baron Beckaan 't hoofdkwartier van sijne excellentie den genrlBorrenay tot Meer, volgens uitgesonde repartitiemoete levere 100 busselen stroy ende aenbesteedtvoor de somme van 10.0.0.I tem volgens ui tgesonde rep: van den heerhooftschout op de Vosseleersche heyde bi jTumhout, moeten leveren 400 busselen stroy, dew.pub. sijn aenbesteedt tegens l00bus. voor5.l8.0.bedraght de somme van 23.12.0.Item op selve ditto volgens uytgesonden repar. vanden heere hooftschouwt ter plaetse voors. moeteleveren 800 fagots ofte mutsaerden, dew. pub. sijnaenbesteedt voor 3.5.1/4. het hondert, bedraghtde somme van 26.2.0.Item op 14julij 1746, volgens aenschrijvinge enderepart.: van den heere hooftschout moeten leveren

133

tot Turenhout, 12 canen ider bespannen met 2peerden dew. sijn verbraght naar Terheyden om tedinen voor de gealieerde armé ende tot Turenhoutdoor gratie afgekregen hebbende 9 canen meÍ 2peerden, soo datter 8 carren sijn geblevenbespannen met 2 peerden, dew. aldaer door eengerekent verbleven sijn 235 dagen ende hebbendedaghs 4 gl. als voor, bedraght te samen eene soÍlmevan 940.0.0.ende hebben 2 voorliden hunne peerden in d'arméverlaten, dew. wederom van andere warenaangehouden en voor welke 2 peerden wij hebbenmoeten betalen de somme van 181.0.0.Item heeft desen dorpe betaelt ons aendeel in eenercpatitievu292l gls omgeslagen oveÍ de barronievan Turenhout den 3 desem. 1746 over differentegedane leverantien aen de hoesaerden als andereblijkens repartitie de somme van 142.10.3/4.(17 47) ltem op 5 Meert 1747 door ordre endeaenschrijvinge van den heere Colonel J. Sutseny,oveÍste van Nadasty, door desen dorpen gelevertuit hooftkwartier van Turenhout bij de hoesaerdenende andere etc. 400 rations haver en de hoy, iderration haver à 7 pont ende ider ration hoy 12 pontà 7 stuy (vers) perration soo haver als hoy, bedraghtte samen de somme van 280.0.0.Item tot transporteringe van de vooÍs. 400 Íationshaver en hoy moten loveren, tien carren, ider carreà 3 g1., bedraght de somme van 30.0.0.Item alsnoch ingevolge deselve ordre van den l1Meert tot den 8 April binne deselve vrijhijt vanTurenhout gelevert 8 carren gekloven branthoutende voor ider carre hier moeten betalen 3 gl.,bedraght de somme van 24.0.0.Item tot het veÍbrengen van 't selve hout gelevert8 carren à rato als voor bedraght de somme van24.0.O.Item alsnoch op 22Meert 17 41 ingevolge d'ordresende aenschrijvinge binne de selve vrUhlt vanTurenhout moete leveren 200 rations haver en hoybestaende ider ration haver in 7 pont en ider rationhoy 12 pont à 7 shry. per ration soo haver als hoy,bedraght de somme van 140.0.0.Item alsnoch op den selven ditto volgens de selveaenschrijvinge moeten leveren 200 rations stroy,ider ration à 8 pont daer voor hier moten betalen3.15.0. per 100 rations bedraght de somme van7.10.0.

Item tot transporteringe vant. voors. stroy gelevert5 carren à rato als voor bedraght 15.0.0.I tem alsnoch ingevolge d'ordre endeaenschrijvinge als voor in date 30 meert I7 47binnen de selve vrijhijt van Turenhout moetenleveren 400 busselen stroy, daeÍ voor hier moetenbetalen 4.8.0. per 100 busselen bedraght tersomme van 17.12.0.Item tot het verbrengen vant. voors. stÍoy motenleveren 4 carren à rato als voor comt. 12.0.0.Item volgens ordre ende circolare moten leverenvolgens repartitie 7 carren ider bespannen met 1peert, dew. sijn vertrocken van hier naer Barle omd'andere carre van den quartiren van Turenhoutte vertÍecken naer Breda en aldaer te laden foragieom de selve te brengen tot Turenhout ende aldaerverbleven hebbende 3 dagen ende volgens publ.aenbestedinge besteedt dags ider carre voor 4 gls.bedraght 60.0.0.Item op den 12lunij 1747 ingevolge d'ordre vanden veltmarsial grave van Batiany volgensuytgesonde repartitie van den heere hooftschoutuit Peerck bij Lier moeten leveren 6 carren iderbespannen met een peert ten dienste van 't armé,dogh hebbe per gratie bestaen met 5 peerden doordien een peert was sick geworden dew. aldaer tesame hebben verbleven 6 dagen en hebbende 4gls daghs, bedraght de somme van 120.0.0. endevan welke 5 peerden 2 peerden sijn afgedankt soodat tot ... noch 3 carren en peerden in d'armé sijnverbleven ten dienste van de selve welcke 3 carrennaer dat de 2 andere sijn afgedankt noch 16 dagenhebben gedient ende hebbende per dagh als voor,bedraght 192.0.0.Item volgens ordre van hare Kijserl. en Conink.Majt. in dato 15 Junlj 1747 binnen den dorpe envrijhijt van Geel , gelevefi.Z1 vertelen corenmeelin 't magazijn aldaer ende daer voren hier moetenbetalen de somme van 150.0.0.Item tot het verbrengen vant selve meel tot Geelgelevert 4 carren ende die besteedt daghs voor 4gls cost voor 2 dagen 32.0.0.Item 5 8br. 1747 volgens aenschrijvinge geleveÍaen de hoesaerde tot BaÍle 1200 rations haver,hoy en broot genomen op 7 8ber, ider rationbedraegt met de vraght 572.0.0.Item 12 September 1747 door ordre van dengenerael Hodick gelevert tot Oudt-Turenhout soqin haver, hoy, strooy als broodt en hout, ende daer

134

voor aen ons ingesetene moete goedt doen eenesomme van met de vraght 435.0.0.Item in differente rijsen gelevert aen de hoesaerdentot Turenhout, aldaer gecampeerd sijnde oftegequartiert liggende, 3 beesten, 3l carren geklovenbranthout, over de 1000 pont broot en 3l carrenmutsaert ende daarvoor betaelt te samen de sommevan 348.0.0.Item alsnoch gelevert aen den generaal Esterasynaer Hoogstraten 3 carren, ende die besteedt samenvoor I 1.8.0.

(ll). Billeteringe cler Hollandsche troepen. ( 1744)In den eersten is alhier op 25 Meert 17 44gebilletteert geweest een esquadron van 't regimentvan Sandevi l geconduceert hebbende hunneConingl. Hoogheden Maria-Anna ende den PrinseCharles van Lorijnen naer Brussel ende alhiergelogeert hebbende 2 dagen, sterck I 14 à rato van72 stuy. per man en peert bedraght 136.16.0.( 1745). Item is alhier op l7 Juli 1144 gebilleteertgeweest het regm. van Buys cavallery, alhiergelogeert hebbende 2 dagen. sterck 470 behalvede officiers à rato als voor, bedraght de sommevan 575.0.0.Item is alhier uyt crachte van d'ordre van sijneecxell. den grave van Raunits Ritbergh, in dato 2meert 1745, gebilleteerd geweest het regim. vanGliy infantery alhier verbleven hebbende 2 dagen,bestaen hebbende in colonel. majoir,29 offrciersen 697 gemeene, met kneghte en peerde a rato van5 stuy. per man bedraght 361 .10.0.Item tot transporteringe van de bagagie van 't selveregim. moeten leveren 20 carren en 20 peerdenvan hier naar Turnhout van 4 gls, bedraght 80.0.0.Item is alhier uyt craghte van d'ordre van sijneexcell. als voor in dato 2 Meert l'7 45 gebilleteertgeweest het regim. van Dorth inf: hetw alhier heeftverbleven een dag, bestaen hebbende in colonel,majoir, officiers en 745 gemeene, à rato als voorbedraght 187.5.0.Item tot transporteringe van de bagasie van 'tvoors. regim. moeten leveren 2O canen en 20peerden van hier naar Turenhout, comt 80.0.0.Item is alhier uyt khraghte van d'ordre van sijnvoors. excell. in dato 20 meert 1745 gebilleteertgeweest het regim. van Reihter cavallery, hetw.alhier heeft verbleven 2 dagen en bestaen in colonel,maj., 22 officiers, kneghten en peerden en 419

gemeene en 433 peerden à rato als voor, comt voor2 dagen 380.1 I .0.Item tot transpoÍeringe van de bagasie van 't selveregim. moeten leveren in 12 carren en | 2 peerdenvan hier naer Turenhout, comt 48.0.0.Item is alhier uyt crachte van d'ordre van sijnevoors. excell. comen logeere het regim. infant.Oranie Vriescant, hetw. alhier heeft gelogeert 2dagen op den 28 en29 may 1745 en heeft bestaenin colonel, maj., 30 officiers en 697 gemeene,bedraght voor 2 dagen 380.0.0.Item tot transporteringe van de bagasie van 't selveregim. van hier naer Turenhout moeten leveren l3caÍïen en l3 peerden, bedraght 52.0.0.Item is alhier op den 20 9ber 1745 gelogeert eenhalf escadron van den grave Maurits van Nassau,uyt craghte van d'ordre van sijne voors. excell. indato 31 Sbre 1745 bestaende 8 off., 13 man, 19peerden beloopt 15. | 0.0.Item aen de selve moete levere 4 carren en peerdentot transporteringe van hunne bagasie, beloopt desomme van 16.0.0.(l'7 4l) Item 28 Iuli l'7 47 gelogeert het hollanschhospatal met een commande van 60 man en 60peerden, ider à rato als voor de somme van 36.0.0.Item is alhier op 16 9ber 17 4'7 gelogeert volgensd'ordre van d'heer Burmania, het reg. van denPrins van Baden Durlach Prussen, bestaende incolonel, een adjudant, 2 cappitijns, 14 offi. en 450man ider à rato als voor, bedraght 123.0.0.(1748) Item is alhier 25 meert gelogeert hetregiment fusseliers Schotten, bestaen hebbende in605 gemeene ende 23 off. a dato als voor, bedraght167. 10.0.Item alsnoch tot transporteringe van de bagasievant selve reg., gelevert 9 dobbel carren, van hiernaer Luyckx Gastel, comt voor 2 dagen 144.0.0.Item 2'7 ditto, gelogeert het reg. van Halwerf,bestaen hebbende in24'7 manmet l4 off., alhier 2dagen gelogeert hebbende, comt in rato als voor137.10.0.Item aen de selve moeten levere l3 dobbel carrentot transporteringe van hunne begasie van hier naerLuyckxgastel, comt voor 2 dagen 208.0.0.Item 28 ditto, gelogeert het regm. van Stolberghbestaen hebbende in 623 mm en28 officieren, comtà rato als voor 169.15.0.

135

Item aen de selve moeten leveren 6 dobbel carrentot transp. van hunne bagagie naer Meel, comt voor2 dagen 96.0.0.Item 11 9ber ll48 gelogeert het regim. vanHutman, sterck 615 gemeene en 25 off., comt àrato als voor 166.5.0.Item aen de selve moeten leveÍen 12 dobbel carrentot transp. van hunne bagasie naer Lommel, comtvoor 2 dagen 192.0.0.(1'7 49) Item2Feb. l7 49 alhier gelogeert het regm.constant de Rebecq Switsers, bestaende in 20 off.en 590 gemeene à rato als voor, bedraght 157.5.0.Item aen de selve moeten leveren l6 dobbel carrentot transpoÍt. van hunne bagasie naer Bergeyck enLuyckxgastel, bedraght voor 2 d agen 256.O.0.

(llI). Billeneringe der Hessische troepen.Item tot transporteÍinge van de bagagie van 'tvoors. regm. moeten leveren 24 carren en 24peerden van hier naer Beers en comt voor 2 dagenà rato als voor 192.0.0.Item op selve ditto, gelogeert d'artilery van deHessche, bedragende met d'officieren, knechtenen peerden, voor 2 dagen, à rato als voor 117.0.0.Item alsnoch gelevert aen de Hessische hoesaerden4 carren om bagasie te laden in 't leger ende teverbrengen naer den Ouden Bosch ende verbleven3 dagen à rato als voor, beloopt 48.0.0.(lY). Logeringe der Engelsche troepen.(1747) ltem is alhier 9 Meert comen logeeren devrij companie van den cappitijn Bartelo, ondercommando van den hertog van Comberlant,bestaen hebbende in 30 gemeene en 2 officieren,alhier verbleven hebbende 6 dagen à rato als voor,bedraght 45.0.0.Item op den selven tijde door de gemeene in dewaght verteert de somme van 50.10.0.Item doorde selve in brant verstoekt voor. 15.3.1/2.Item verteert door de twee commanderendeofficiers in rooden wijn, franschen brandewijn alsandere costelijcke waeren ter somme 50.0.0.I tem 23 lul i 1747 gelogeert een escortHennoversche treckende naer 'S Bosch enwederom comende van'S Bosch met degeldtcasse, bestaende in 40 man ider a rato als voor,bedraght 48.0.0.( 1748) Item is alhier op 22 meert 1748 gelogeertgeweest het regm. Wolf, Engelsche, bestaende in

30 off,rcieren met 35 peeÍden en 21 kneghten en632 gemeene, ider à rato als voor 193.0.0.Item aen de selve moeten leveren 4 dobbel carrentot transp. van hunne bagasie naer Wintersel,Blarthem ende Meerselthoven, ende daarvoor àrato als vooÍ 64.0.0.(Y). Logeeringe van hare Kijserl. ende Coninckl.Maj. troepen(1747) In den eersten sijn alhier op22 Apnl l7 47gelogeet geweest ten tijde dat de Kijserl. arméalhier omtrent Welde campeerde onder commandovan den generael veltmarschal grave van Batiany,te weten: den generaal Phaly, den generaal Prinsvan Wolfenbutel, den generael Colovrat, dengeneraal Philebert, den generael Merci, dengenerael Betlehen, dew. alhier met hunne bedinde,domest iken, muylesels en peerden hebbengelogeert 7 dagen en dew. aan onse gemijntehebben gekost volgens informatie, de somme van1250.0.0.Item sij n alhier 9 May l7 41 gelogeert 62 pandorenider à rato als beloopt 15. 10.0.Item 26 July alhier gelogeert d'artillery van deConinginne met 60 peerden commande, militeereals voorlieden, ider à rato als voor 36.0.0.Item 29 ditto gelogeert een commande van 85 manconinginsche soldaten, comt à rato als voor 21.5.0.Item 29 Augusty alhier gelogeert 75 man van devrij companie van de Kijserinne Coninginne ider àrato als voor comt 19.5.0.Item 2'7br. gelogeert het escort van den generaelBarronay, treckende naer Enhoven, bestaende in92 man, comt à rato als voor 47.0.0.Item alsoo op 2 July l7l7 bij Mastricht eene grootebatalie is voorgevallen waer inne 3 carren enpeerden sijn gebleven voor welcke achter geblevencarren en peerden wij aen de selve daer voor hebbemoete goedt doen, te samen eene somme van375.0.0.Item voor de daghloonen van de voorlieden van1 9 dagen 228 .0 .0 .(1746) Item heeft deze gemeente in 't jaer 1746gehouden 2 sauvegardes, dew. ons hebben gekostsoo in Blansches van Sauvegarde haer dagelijkcxtraitament ende hunne verteeringe te samen eenesomme van 351.0.0.Item ten tijde als de armé alhier omtrent Weldeheeft gecampeert door Engelsche, Hannoverscheen Duytsche, door onse ingesetene doen leveren,

tJo

met toesegginge van betalinge, 6000 busselen stroymet quitantie ende sonder quitantie, a rato van4.10.0. per 100 busselen, bedraght 270.0.0.Item daer toe gel everÍ22 carren,bedraght 61. 12.0.Item in differente reyse gelevert ende verteert doorde hoesaerde soo in haver, hoy, boter, broot, vlees,wijn, bier, etc. als andere te samen ter somme van341.10.0.( 1748) Item 29 Meert gelogeert 400 curassiers vanDimar met 12 officiers, comt a rato als voor234.8.0.Item hebben betalen aen de voerlieden van Meelende Reysbergen en de aen onse ingesetene voorhet transponere van hunne bagasie naer LuyckxGastel te same een somme van 195.0,0.

Item heeft desen dorpen gedurende dengepasseerden oorlog aen de militaire volckerenvoor bode loon, soo te voet als te peerdt, betaelteene somme van 832.0.0.Deze bedraeght 16.868.0.

Over een vroegere inkwartiering schrijft deschout: " Op 5/10/1672 zijn alhier komen logerende guarde van de Heer Prins van Friesland, sterkomtrent 290 ruiters en hebben alhier op I dag enI nacht voor 460 gulden verteerd, 22 wagens enkarren moesten hun bagagie vetvoeren naarOirschot, waar de gemeente moest voor betalen42 gulden."

door Jos Nooyens

Adrianus Johannes Van Dommelen werd geborente Diessen in 1892 maar daar zou hij maar kortetijd verblijven. Hij bracht zijn jeugd door in eenlandbouwersgezin te Poppel in het gehucht Maarlesamen met zijn ouders, zijn broers Kees en Willemen zijn zusters Koba en Maria, Als 25-jarige legdehij in Tilburg zijn kloostergeloften af als FrrwaardeBroederAdrianus, missionaris van het Heilig Hart.De eerste vierjaren van zijn kloosterleven brachthij door te Amhem. Op het moment dat hij in 1921wordt toegewezen aan de kloostergemeenschap inAssche (België), moet hU waarschijnlijk voor deeerste maal in zijn leven zelfstandig reizen. Hijbeschrijft minutieus deze voor hem lange tram- entÍeinreis met tussenstop te Poppel. Zijn reisverslagwordt genoteerd in een klein, zuinig schrijfboekje(10 cm x 7 cm), waarvan de l8 blaadjes nu wordensamengehouden door 4 stukjes tape. Dit schriftje,authentiek en beduimeld, werd samen met een paarfamiliefoto's door de familie Van Dommelengeschonken aan de Heemkundekring NicolausPoppelius en is nu veilig opgeborgen in ons archief.Dankzij dit reisverslag krijgt de aandachtige lezereen tijdsbeeld hoe 100jaar geleden een tram-, voet-en treinreis verliep met twee in de familie geleendefietsen. Lezen we even mee in de 'Geschiedenisvan mijn reis van Arnhem naar Assche' van onzedolpsgenoot Heeroom Adrianus Van Dommelen.

'Het was op dinsdag 9 november l92l dat ik mijnbenoeming kreeg voor België. Op woensdag l0november vroeg ik een identiteitskaart aan die devolgende week woensdag l6 november zou klaarzijn, wat nog waar was ook. Op vrijdag 18november in de voormiddag werd mijn koffergehaald die direct werd verzonden. Zelf ben ik 'sanderendaags 's morgens 7.2I u,u,t in Amhemvertrokken. PateÍ Leipman heeft mij weggebracht,onderweg gezellig gereisd, in Nijmegen echter telaat vertrokken, vandaar dat wij hals over kop inden Bosch over moesten stappen, waar wij andersnog een kwartier tijd gehad zouden hebben. Hetzat er vol volk. De trein reed echter langzaamvoort, toch waren wij om l0 uur aan het station teTilburg, waar ik Broeder Willemsen en BroederSmits ontrnoette. De laatstgenoemde ging ook naarBelgië. Ik had toen nog 6 minuten tijd om van detrein in de tram naar Goirle te stappen, welke iknogjuist op tijd had. Er was niemand aan de tramom mij af te halen, dan maar alleen op stap. Eerstnog een uuÍtje bij oom Louis aan, welke eerst nogeven Bet mijn nieuwe nicht ging roepen. Nadatwe met elkaar kennis gemaakt hadden, ging ik vlugalleen op stap. Ik bad op die eenzame weg mijnbeide rozenhoedjes. Het was niets als kale hei methier en daar een denneboom, een boschje hout,wat moeÍas, enz. Zoodat ik tenslotte wederom opbekende wegen kwam, waar ik in mijn jeugd zovaak geweest ben, nadat het zevenjaar was geleden

137

Zittend van links naar rechts: Moeder Van Dommelen en Adrianus. Staande van links naarrechts: Maria. Willem, Jacoba, Kees

daar geweest te zijn. Ik had zowat een uur gelopen,als ik in de verte de boerenhuizen aanschouwdevan het gehucht waar mijn ouderlijke woning opstond. Het was zeven jaar geleden daar voor delaatste maal geweest te zijn. Eindelijk stond ik voorde deur van mijn ouders woning. Hoe zou het methun gaan. Verwonderlijk toch dat er niemand aande tram was, ik had het hen toch laten weten. Zouhet thuis niet in orde zijn. Vreesde men misschienmijn thuiskomst. Deze en nog veel meer gedachten,bestormden mij op den eenzame weg vanaf Goirlenaar Maarle. Doch mijn oom had mij verzekerddat alles goed ging, waarom dan al die gedachten.De natuuÍ was stil, geen blad bewoog. Hier en daarzag ik een kaai krijschend wegvliegen. De luchtwas met een dikke nevel bedekt, een echtenovemberdag. Doch ik stapte maar flink door, totdat ik eindelijk den drempel bereikte van mijnouderlijk huis: de eerste die ik zag was mijn goedemoeder. Doch hoe keken allen vreemd op dat menmij daar zo ineens zaE, want de brief hadden zijnog niet ontvangen. Nu werd mij ineens allesduidelijk, waarom ze niet aan de tram waren enz.Doch spoedig was alles weer in orde en gauw wasik het weer gewoon. Broer Kees was juist nietthuis, hij was naar Turnhout. Doch bij zijnthuiskomst verraste hij mij nog, toen hij zacht bij

mij in de stal kwam, voor ik hem gehoord of gezienhad. 's Namiddags zijn wij (broer Kees en Wim enmijn persoon) naaÍ Rovert gegaan naar TanteSjoouw die blij was dat ze mij weer eens zag. Dochhier was ook weer veel veranderd. Wat waren mijnkleine neefjes en nichtjes groot geworden. Ookmiste ik grootvader en mijn goede oom Kees,welke beide, mijn oom nog geenjaar geleden, engrootvader een jaar of vijf geleden, warenoverleden. We zullen maar hopen dat zij bij O.L.H.in den Hemel zijn. Nadat wij daar een uurtje warengeweest, keerden wij weer terug door de heihuiswaarts. Onze Wim met de hets, wij beiden tevoet, doch waren altijd bij elkaar gebleven en zokwamen wij weer thuis. Tante Sjoouw zou de hetsde volgende dag laten brengen, wljl zij ze dre dagnog moest hebben. De volgende d ag, zondag, zljnwij naar de eerste mis gegaan, waar ik in de sacristieoprecht hartelijk door den pastoor werd ontvangen.Na de mis direct weer naar huis met mijn broers.Toen met vader naar de Hoogmis. Daarna ging ikop de pastorie met de pastoor kennismaken waarik de vroegere pastoor ook nog aantrof. Na watover en weer gepraat te hebben nam ik afscheid ende pastoor bracht me tot de straat toe weg. Toenmet een vlugge stap huiswaarts, en bij mijnthuiskomst trof ik Janus van Tante Koba bii ons.

138

We hebben heel wat over van alles gepraat. Naeen halfuur kwam Jan Van Beurden. de broer vanTante Sjoouw, met de fiets en na gezamenlijkgegeten te hebben, moest ik van Janus en Janafscheid nemen, want wij zouden met ons drieën,broer Kees en Wim en ik, met Tante Sjoouw d'rfiets - broer Kees had Jan z'n fiets en broer Wimons eigen fiets- en in volle vaart ging het op Alphenaan. M'n vingers werden in den beginne wel watkoud, doch toen wij tusschen de mast kwamenwerd dat gauw beter. Het was toen de 19"november dat ik thuis was bij vader en moeder.

Eerst reden wij bij Frans Vaaten aan, waar de deurgesloten was, want beiden waren naar het Lof.Toen gauw naar Boschhoven naar Fien en die waszeer blij dat ze ons weer eens zag. Terwijl Fien dekoflte klaarmaakte, gingen wij samen gauw al debekende plaatsjes nog eens opzoeken, waar ik meerdan l0 jaren had doorgebracht. Daarna koffiedrinken en praten en een sigaar opsteken en toenweer maar terug naar het station. In het ginds rijdenreed broer Wim nog een keer de ketting van defiets, wat weer een beetje vertraging had doch hijwas er nogal gauw weer op. Toen wij aan hetstation kwamen was Frans nog maar alleen thuis,doch hij liet gauw de vrouw roepen, en die waswel zoo blij, alsof het wel een eeuw geleden was

dat ze mii nog gezien hadden. Ik kreeg sigarenvolop, doch wij moesten vlug zijn want het werdduister en wij hadden maar twee lantaams, en depaadjes door de hei waren zeer smal en van dekant dikwijls nog begroeid met bremtakken. Zodatwi j spoedig afscheid moesten nemen en wi jsprongen op de fiets en voort ging het weer, doorde dikke nevel heen. Frans en vrouw Vaanen kekenons nog na zolang ze ons konden zien en in vollevaart reden we over de smalle paadjes door de hei,hier en daar een boerenwoning passeerend tot datwij eindelijk op de keiweg kwamen en beslotenwerd de lantaarns aan te steken, wijl het donkerging worden. Broer Wim die geen licht had zouwel kort achter op rijden, en toen we op de grooteweg waren reden we langzaam en bedaard verder.En we genoten echt tot dat we eindelijk thuiskwamen. We haddenjuist een halfuur, enjuist toenwij van de weg afreden ging mijn lantaarn uit, dochwij waren toch bijna thuis. Toen wij thuis kwamenzatTante Mie van Bedaf op ons te wachten, methaar zoontje of mijn neele Peer, zoals hij genoemdwerd. Dat was ook weer een blij weerzien. en toenwerd er nog eens over de jeugdigen tijd gepraat,enz. en tante Mie kon maar niet wegkomen. Hetwas zeker tien uur voor ze ging, daama gingen wijlangzamerhand naar bed. Den volgenden dagmaandag 2l november ging ik 's morgens met

Gedachteols aan hct voorbccldig leven vanEerwaarde Broeder

Adrianus, Johannes van DOMMEIINMtÁt66 t o.^ h.t H.It..r

Gibod i. D|..*! (NltoD 26 rá.ur.t t692, t.sdÊ zí!lloo.i.rg.loÍr.D.t oD 25 8!.n t917 r.Ttlbuq.! t.r!d. Har oótrl.D.! og + E.rtr l96t r. Bols.rlour

139

moeder naar de kerk, daarna gingen wij bij LeenRuts koffre drinken, die ons dringend uitgenodigdhad. Toen langzaam op huis aan, want moeder konzoo vlug niet meer loopen. In de voormiddag washet alles in orde maken en scheeren enz. Eneindelijk zou ik dan weer verder gaan, om tweeuur ging ik met de tram mee. Broer Kees brachtmij weg en zus Katho. Wij waren veel te vroegaan de tram, een halfuur. De koster die ons zag open neer lopen, noodigde ons uit maaÍ zolang binnente komen bij hem wat broer Kees en ik deden wantzus Katho was het dorp in om boodschappen tedoen. Wij zagen hau voor het raam komen eenweinig voor de tram kwam. Eindelijk kwam detram voor, en wij stapten beiden in en voort ginghet op Turnhout aan. Wij hadden altijd fijn alleengezeten en zo kwamen wij na een klein uurtje inTurnhout waar de tram voor Antwerpen al gereedstond. Na een kwartier wachten vertrok deze, enik nam afscheid van broer Kees, welke mij nogeen sigaar gaf. En nu zat ik alleen. Eerst wel eenbeetje zenuwachtig doch de gedachte dat ik geheelen al in de handen van de Goddelijke Voorzieningwas, troostte mij weldra. En voort ging de tramweer al lemaal langs onbekende wegen. Deconducteur kwam weldra bij mij, en ik verteldehem mijn doel van de reis. Hij zei me heel beleefddat ik kon meerijden tot aan de Tumhoutse Poort.Het kostte zowat 5 t/z frank en ik gafde conducteur6 frank. Hij was zoo vriendelijk en zei: 'wees maargerust hoor, kik zal het u wel zeggen, ge moetmaar blijven zitten totdat kik het u zal zeggen' .lkging weer bedaard in mijn stoel zitten en voortging het weer. Allemaal langs onbekende plaatsenen zag ik hier of daar een plaat of iets van eengemeente daar weer gauw kijken waar ik was. Endan zei het mij de conducteur weer eens en zooging het verder. Zachtjes aan werd het donker ener kwam hoe langer hoe meer volk in die tramtotdat hij ten laatste stampvol was. De conducteurdrukte op een knopje en we hadden frjn electrischlicht. Wij waren in de buurt van Oostmalle enweldra waren wij aldaar gepasseerd. Een heledrukte, daar kwamen ineens zes trams bij elkaar.De een vertrok na den ander en ook onze tramging er van door wederom langs onbekendeplaatsen en streken. We waren echter al zo ver datwe aan het fort van Antwerpen waren. Ik keek opmijn kaartje en nog twee staties dan was ik op mijn

plaats door den conducteur aangewezen. Wemoesten hier echter nog een heele tijd wachten,want een andeÍe tram moest eerst gepasseerd zijn.Toen hij geschied was, vertrokken wij ook weer,doch toen wij weer aan de volgende statie waren,de laatste op een na, stonden er echter al tweeBroeders aan de tram om mij af te halen, namelijkBroeder Van de Velden en mijn neef Broeder Smits,en zij kwamen juist bij de wagen w aar ik in zat. Zevroegen de conducteur of hij niet een geestelijkein de tram had en na diens antwoord vernomen tehebben, kwamen zij juist in de wagen waar ik inzat. En toen werd er dan besloten om maar af testappen, ofschoon ik dan ook 20 centiem teveelhad betaald. Ik bedankte de conducteur voor zijngoede zorgen en na hartelijk kennis met elkaargemaakt te hebben, gingen wij op stap naar hetmissiehuis. Na een halfuur geloopen te hebbenkwamen wij aan het missiehuis aan. Had ik met detram naar de Turnhoutse Poort mee gereden, danwas het maar tien minuten loopen geweest. Deontvangst en kennismaking was hier allerhartelijkst.Hierbracht ik den nacht door en na het avondgebedontmoette ik Pater Provinciaal, die mij hartelijkverwelkomde en van hem vernam ik meteen dat ikbestemd was voor Assche. Na den volgenden dagin de voormiddag den boel zoo eens wat afgekekente hebben, zou ik 's middags om een uuÍ vertrekkenen na Pater Provinciaal zijn zegen nog te hebbengevraagd ging ik vertrekken. Pater Van Ginkelbracht mU weg en we waren een heele tijd te vroegen keken de boel nog maar een beetje af. Eindelijkvenrok de trein, juist op t|d, en ik nam afscheidvan Broeder Van Ginkel. Ik zocht een rustigplaatsje op en in volle vaart ging het verder. Detrein zou doorrijden tot Mechelen doch eer wij inMechelen waren had de trein al driemaal stilgestaan wegens onveilig signaal. En zo kwamenwe een goed half uur te laat in Brussel aan en moestik haasten om de trein naar Assche te hebben dieal klaar stond. Ik vroeg echter verschillende malende weg en zoo kwam ik heel goed terecht. Eindelijkvertrok de trein, maar hij schoot echter niet heelhard op. Doch, na verscheidene stations, waar hUoveral ophield kwam ik eindelijk in Assche aan.Het huis had ik al zien staan toen ik in de trein zat.Eindelijk hield de trein aan het station stil en stapteik uit en ging op weg naar het missiehuis. Ik beldeaan en Pater Cornelius deed ooen en ik werd door

140

hem oprecht goed ontvangen en werd op despreekkamer gelaten waar weldra Pater oveÍstemij kwam verwelkomen. En na zijn zegen te hebbengevraagd, werd ik in het huis gelaten waar debroeders mij een voor een kwamen verwelkomenwaarna ik in de versierde refter werd gelaten. Enzo werd ik dan zachdesaan ingeburgerd en begonde volgende dag wederom mijn werk. Ik moest deCaelifour leeren stoken en voor de tuin zorgen envoor het vee. Op die manier zat ik direct tot overmijn oren in het werk en O.L.H. moge mij degenade geven nog veel goed te doen aan dedierbare Belgische provincie. Den 22' november1921 kwam ik dan in Assche, feestdag van deHeilige Cecilia, verjaardag van mijn zus Marie enden 8" december was mijn koffer gearriveerd watde 18" november verzonden was en zo biina drie

weken onderweg was geweest. Doch het was goedovergekomen, er was niets uitgehaald, dus alleswas in orde. Den 3" januari stuurde Pater VanMierlo, Overste van het missiehuis van Arnhem,mijn verandering van woonplaats welke ik de 6"januari naar Pater Overste bracht die het verder inorde zou maken. En zo zijn we aan het eindegekomen van onze reisbeschrijving en wij zullenmaar hopen dat O.L.H. ons werk en de Belgischeprovincie overvloedig moge zegenen en vooral deApostolische School en het scholasticaat. Datzullen wij hopen en er gaarne een Weesgegroetjevoor bidden. (Om de leesbaarheid te bevorderenwerden enkele kleine wijzigíngen aan de origineletekst aangebracht).

AMDG

door Marinus Willems

Op een mooie zomerdag, begin augustus, trok iknaar het RVT O.L.Vrouw van de Kempen vooreen bezoek aan Phil Van Hees. Onze dorpsgenotestaat op de drempel van haar honderdsteve{aardag. In het doopregister en bij de burgerlijkestand van Weelde lezen wij: 'Van Hees PhilomenaJoanna geboren op 07 december 1909'. In devolksmond staat zij bekend als "Phil vanClemente". Na wat ronddwalen in het huis vindenwij onze gesprekspartner met een haakwerkje inde handen. Fonkelende ogen en een blik van :"Gekomt er maar in". Alhoewel Phil ons probeert teovertuigen dat ze niet veel te vertellen heeft, is bijonze "bijna honderdjarige" toch heel wat bijgebleven van dat lange leven.

De familie Van HeesDe grootouders van Phil langs vaderskant haddende Belgische nationaliteit, langs moederskanthadden zij de Nederlandse nationaliteit:Grootouders: Christiaan Van Hees ' Weelde12.02.1831. t Weelde 05.10.1911 huwde metAnnaMaria De Wilde ' Merksplas 06.12.1832, t Weelde31.01.1912. Zii woonden in Weelde.

Cornelius van der Avoort "Ginneken en Bavel29.05.1833, t Ginneken en Bavel 23.11.1919huwde met Catharina van Rooij 'Princenhage27 .02.1839, t Ginneken en B avel28.07 .1922. Zijwoonden in het Nederlandse Bavel (Ginneken) bijBreda.

Ouders: Henri Van Hees ' Weelde 07.09.1872, tWeelde 19.05.1939 huwde Catharina van derAvoort o Princenhage 03.01.1872, ï Weelde24.07.1944. Henri en Catharina hadden zevenkinderen:- Remi Van Hees ' Weelde 12.1 I .1900. t Arendonk24.08.1992 gehuwd met Maria Theresia Van Dun'Ravels 10.09.1898, ï Ravels Eel22.Il.1967- Maria Van Hees ' Weelde 16.02.1902, IGooreind 23.10.1980. Kloosterzuster bi j deFranciscanessen Missionarissen van Maria.- Paulina Van Hees " Weelde 17.05.1903, ïArendonk 01.07. 1995 (ongehuwd)- Anna Van Hees 'Weelde 19.09.1904. f Tumhout22.11.1998 gehuwd met Antoon Jansen o Weelde29.03.1908. t Weelde 25.09.1982- Elisa Van Hees ' Weelde 17 .11.1907 , t Weelde19.04.1931 gehuwd met Clement Van den Bome' Ravels 2'7.09.1898. f Arendonk 19.09.1975

14l

De honderdjarige Phil Van Hees

- Philomena Van Hees " Weelde 07.12.1909(ongehuwd)- Josephina Van Hees " Weelde 20.0'7.1912, ITurnhout 13.04.1980 gehuwd met Henri Van Gils" Weelde 11.05.1906. t Turnhout 18.05.1976.

Vader Henri Van Hees was landbouwer.Aanvankelijk had hij een boerderijtje in hetMoleneinde te Weelde, waar Fons Schellekenswoonde. Hier is Phil geboren, vertelt zij ons. In1912 verhuisde het gezin naar de Weeldestraat,waaÍ nu de familie Slegers-Jansen woont. Hiervonden zij hun vaste stek. Henri Van Hees, inWeelde ook wel "Rie van Christe " genoemd, hadeen landbouwbedrijf van ongeveer elfha. Zoals demeeste boerderijen van toen was het een gemengdbedrijf. De veestapel bestond uit zeven à achtkoeien, vier à vijf vaarzen en kalveren. Als er eenjonge stier werd geboren dan werd hij wel eensvetgemest voor eigen gebruik. Varkens en kippenwaren zoals op elke boerderij vertÍouwde dieren.In de moestuin werden de alledaagse groentengeteeld. Tomaten die toen nog niet zo courantwaren hadden zij wel. De oogst ervan liepgewoonlijk uit op een grote mislukking herinnert

Phil zich nog. Phil heeft, in tegenstelling tot haarbroer en zussen, niet veel op de boerderij gewerkt.

SchooltijdPhil deed haar lager onderwijs, tot veertienjaar, teWeelde in de Koning AlbeÉstraat, toen Den Dijkgenoemd. De school behoorde toe aan de Zustersvan de Christelijke Scholen van Vorselaar. Philherinnert zich nog dat er nonnekens waren diegraag gezien waren bij de kinderen, terwijl dat voorsommige anderen helemaal niet het geval was. Zowas er een zuster Gemma, een nonneke dat deindruk gaf van adel of goede aÍkomst te zijn. Zijwas zeeÍ geliefd bij de leerlingen. Bij haarmedezusteÍs was dat duidelijk niet het geval. Philweet nog alsof het gisteren was, hoe zij MitWillems, ("van den boswachtei'), de eerste dagdat zij in Weelde naar de school kwam uitcompassie bij de hand nam. Dat meisje kwam vanArendonk en kende hier pad noch spoor. Na delagere school ging Phil op pensionaat naar Gierle.Daarna naar Berlaar om voor huishoudregentes testuderen. Helaas, door het vroegtijdig overlijdenvan haar zus Lisa heeft zij die opleiding moeten

r42

Phil als studente en als jonge vrouw

Gezin grootouders Christiaan Van Hees en Maria De Wilde. Zittend van links naar rechts: Theresia

van Hees, christiaan van Hees, Maria De Wilde, Johanna van Hees. Staande van links naar

rechts: Louis, Henri, Jef, Jan en Frans Van Hees

143

Grootvader Cornelius van derAvoort en grootmoeder Catharina Van Rooy (moederskant)

Gezin Henri Van Hees en Catharina van derAvoort. Zittend van links naar rechts: Paulina, Henri VanHees, Catharina van derAvoort. Staande van links naar rechts: Lisa, Phil, Remi, Fina en Anna Van Hees

t44

Gezusters Van Hees.Van links naar rechts:Fina. Phil en Lisa Van

Hees

stopzetten. "Daar heb ik nog altijd spijt van" zegtzij met een weemoedig trekje.

Jonge vrouwNa het overlijden van haar zus Lisa, die gehuwdwas met Clement Van den Borne, werd Philgeroepen om daar te gaan helpen in het huishouden.Lisa had een dochtertje, Maria, van amper tweejaar. Van uitgaan was er niet veel sprake. Naar eentoneel gaan van de ene of andere vereniging datkon wel. Met de kermis kreeg zij een beede geldom naar de kraampjes te gaan. Maar voor de rest. . .niets. Uitgaan was niets voor meisjes was hetmotto. Haar broer Rerni die ging wel op café metzijn vrienden Jefke Van Eindhoven en Sooi Bax.Voor jongens was dat normaal. Phil had zichintussen al flink ingewerkt in het gezin van haarschoonbroer. Zij zorgde voor de kleine Maria, deedde was en de plas en bovendien nog watadministratief werk in het elektriciteitsbedrijfELGEBO, dat haar schoonbroer runde. Het waseen weg en weer lopen. Ze woonde thuis en haarkleren waren ook daar, maar vóór acht uur 'smorgens was zij al op haar post. Tijdens degevangenschap, in Duitsland, van haar jongsteschoonbroer Henri Van Gils, ging Phil 's avonds

bij haar zus Fina slapen. Soms wist ik zowaar nietmeer waaÍ thuis was, vertelt zij ons. Toen zij alsjonge vrouw de opkomst van de radio meemaakte,was dat een ware revolutie. Bij de kinderen Kolenin de Hegge stond de eerste radio. Het was zospectaculair dat haar vader vroeg: "Zit er daarene in da kaske?" De eerste auto in Weelde wasook zo'n verschijning waar iedereen naar opkeek.

Naar de markt in TurnhoutPhil spreekt over de tram en hoe die van Turnhoutnaar Poppel stoomde. In Weelde noemde men hem:de zwarten tram. Ja, je hoorde en zay dat zvtaÍtvehikel zowaar nog door de straat bollen. Datgebeurde vier à vijf keer per dag, dat was watanders dan de bus die nu elk uur van de dag naarTumhout vertrekt. In 't Moleneind, waar nu 'tkapelletje van SinrJan staat, was de wissel. Devrouwen vertrokken met de tram in Weelde, enstapten af in Turnhout bij Lis Bax, de moeder vanGabrielle Bax, aan de Theobalduskapel. Van daargingen ze te voet naar de markt. Met hun aankopenkwamen ze teruE tot bij Lis om in haar café tewachten en om met de tram terug naar huis tekeren. Phil reed, meestal peÍ fiets, met haar zussennaar de zaterdagmaÍkt. Ook zij stopten bij Lis Bax

r45

en lieten er hun fietsen in het café achter. Ja diemochten zelfs tegen de biljarttafel staan. Op demarkt kochten zi j vooral stof fen ennaaibenodigdheden. Dejonge meisjes maakten hunkleren zelf, zij waren bijzonder handig met naalden draad. Ochja er werd ook "Iarks leer" gekocht.Dat was een sterke stof waaruit werkkleding werdgemaakt voor 't manvolk. Vooraleer zij met de fietsterug naar huis keerden dronken zij in het café nogeen groentje. Dat was een zoet, groen likeurtje. Jekon toch niet zomaar terug naar huis fietsen.

Haar zus Mit vertrok naar ChinaZoals zo veeljonge meisjes ging Mit ook "dienen".Zij ging echter niet naar de welstellende familiesin de stad. Haar activiteiten lagen bij de broers enzussen van moeder Van Hees in Bavel. Daar beslootzij naar het klooster te gaan. Bij voorkeur een ordewaar aan missiewerk gedaan werd. Zij trad in bijde zusters Franciscanessen Missionarissen vanMaria. Alsof het gisteren was vertelt Phil overhaar vertrek naar China in 1929. Met heel de familiegingen ze haar uitwuiven in Antwerpen. Eenboottocht van zes weken bracht haar naar demissiepost. Slechts één keer in de zes en veertigjaar dat zij in China was, heeft zij haar werkonderbroken voor een bezoek aan de familie. Zezette een actie op touw om wat geld te verzamelenvoor haar missie en . . . dat mocht ze dan nogmeenemen ook.

Hobby'sPhil heeft twee grote hobby's. Reeds vanaf haarjeugd was zij bezig met handwerk. Naaien, haken,borduren zij deed het als de beste. Bijna gans haarleven maakte onze handige dame haar eigenkfeedjes. Voor het "Weldse missiekranske " heeftzij zich haat ganse leven ingezet. Ze maaktehonderden kleedjes voor de kinderen in demissielanden. Dat was altijd mooi met al dieverschillende kleuren. Al die handigheden kwamenhaar goed van pas toen zij met pensioen ging. Zijrichtte de hobbyclub van KBG nu OKRA, op metenkele van haar leeftijdsgenoten. Het was weercreatief omgaan met naald en draad. Haar tweedegrote hobby was reizen. "Ja, ik heb wat afgereisden veel gezien". Meestal schreef Phil in bij eenreisagentschap voor autocarÍeizen, en gewoonlijk

alleen. Ofdat een probleem was? "Neen, je kwamwel al t i jd iemand tegen waarmee je konoptrekken". Dan begint Phil aan een opsommingvan al haar reisbestemmingen. Je kan aan haargelaatsuitdrukking zien daÍ ze er nog deugd aanheeft bij een terugblik. Driemaal bezocht zij Rome.De pracht van gebouwen, de beelden van MichelAngelo, de musea met hun prachtige verzamelingenschilderijen, het boeide haar allemaal. Het Vaticaanmet de SixtUnse kapel, de SinrPietersbasiliek, hetimmens grote Sint-Pietersplein: het maakteallemaal veel indruk op haar. Phil is zelfs eens opaudiëntie geweest bij de paus: "Daar kregen weeen blauw br ief je voor om door deveiligheidsdiensten te geraken". Tijdens de drieverblijven in Rome zag Phil ook drie verschillendepausen. En zij gaat verder: Wenen, dne maal Parijs.In Pari js spraken haar de grotebezienswaardigheden bijzonder aan: de NotreDame, de Sacré-Coeur, Versailles en natuuÍlijk deMouf in Rouge: "Anders zijt ge toch niet in Parijsgeweest! " Londen kwam tweemaal aan de beurt.Zij zag de Queen en de kroonjuwelen : "Prachtig!".Praag daar had ze haar zinnen ook op staan. Thuiswaren ze eÍ niet gelukkig om, toch bezocht zij destad met haar prachtige gebouwen, monumentenen gezellige straatjes. Ja, het Gouden Straatje iswel iets uniek. Berlijn bezocht ze ttdens hetcommunist ische regime en na de val van deBerlijnse Muur. En zij gaat verder: Boedapest,Madrid, tweemaal naar het vrolijke Tirol. DeHollandse kaassteden bezocht ze bijna allemaal:Amsterdam, Gouda, Schiedam, Leiden. Eén keertrok ze haar stoute schoenen aan om met hetvliegtuig vanuit Zaventem de "grote plas" oveÍ testeken naarAmerika. Echt de moeite waard, maarde Europese steden zijn zeker zo mooi. Hoe konhet anders, Phil trok drie keer naar het FranseLourdes. Dat mocht toch niet ontbreken besluitonze gesprekspartner. Onze "bijna-eeuweling"bleef ongehuwd. Zij schrijft zelf geen groteheldhaftigheden op haar palmares. We mogen welbesluiten dat zij ondanks haar bescheidenheid, kanterugblikken op een lang leven van dienstbaarheiden sociaal engagement. Vooral voor het gezin vanhaar overleden zus heeft Phil zich bijzonderverdienstelijk gemaakt. Het is ook hier dat zijgaandeweg haar thuis heeft gevonden, en erjarengelukkig heeft gewoond. Nu de jaren en de

146

De ouders van Phil: Henri Van Hees enCatharina van der Avoort op jonge leeÍ-tijd (boven) en op latere leeftijd (links)

De heemkundekring dankt Phil voor het gesprek

dat wij met haar mochten hebbcn en dat we mogenpubliceren in ons tijdschrift. De redactie en heel

de heemkundekling wcnst Phil nog een mooie tijd

om van te genieten in gezondheid en geluk.

ouderdomsproblemen hun parten beginnen te

spelen is Phil verhuisd naar het RTV O.L.Vrouwvan de Kempen in Ravels. Hier geniet zij van de

aandacht en de bezoekjes van fan.rilie,vrienden en

de goede zorgen van het personeel, maar toch lnet

een beet je heimwee naar haar thuis in deWeeldestraat.

111

T[ees Van Hees (zus van Henri VanHees) en echtgenoot Nelles Brosens

Johanna van der Avoort (zus van Catharinavan der Avoort)

Gezin Adrianus van der Avoort (broer van moeder Catharina van der Avoort)

r48

Neven en nichten van der Avoort. Rechts bovenaan Phil Van Hees

Broers. schoonbroers. zussen en schoonzus van Phil Van Hees. Zittend van links naar rechts: ClementVan den Borne, Maria Van Hees, Remi Van Hees. Staande van links naar rechts: Phil,Anna Van Hees,

Toon Jansen, Fina, Paulina Van Hees, Henri Van Gils, Theresia Van Dun

149

door Jef Stalpers (f)

1. VoorwoordAls eerder gesteld, heeft XVII sinds eeuwen debetekenis van "een heel stel", zodat deze editie,als aanvulling op de tweedelige uitgave van | 981met exact XVII Generaties Stalpaert-Stalpers,gevoeglijk onder dezelfde titel kan verschijnen,hoewel de hier behandelde uit Weelde en Ravelsstammende Stalpaerts-familie vanaf de vijfdegeneratie slechts zeven opvolgende geslachtenomvat, aangezien deze tak kort na 1800 schijntuitgestorven. Evenals in de vorige uitgave is onzeaandacht vooral ui tgegaan naar delevensomstandigheden van deze Stalpaerts, zoalsdie uit de samengebrachte excerpten van op henbetrekking hebbende protocollen naar voren komt.Derhalve zijn ook enkele akten besproken, waarinAeÍ, Mattheus, Adriaen of Jan slechts zijdelings,als burgemeester, schepen of kerkmeester,betrokken zijn, om daardoor de materiële ellendein de Heerl i jkheid Ravels, de indiv idueleliefdesperikelen of de geschillen met de pastooÍvan Ravels toe te lichten. Om diezelfde redenmeenden wi j er goed aan te doen in eenafzonderl i jke afdel ing de gegevens ui t dedoorgeworstelde folianten te verwerken, die onsinzicht geven in de oorlogsrampen waardoor deingezetenen van Ravels getroffen werden, terwijltevens aandacht besteed is aan het bezit van Ravelsals grondheerlijkheid van Tongerlo, waarin de abtAdriaen Stalpaerts zulk een belangrijke rol heeftgespeeld. Hoewel wij bij het samenstellen dervor ige edi t ie op de hoogte waren van velegeboorten en huwelijken van naamgenoten teRavels, kon toen geen zekerheid verkregen wordenomtrent de genealogische samenhang met deHilvarenbeekse generaties, niet alleen doordat denodige parochieregisters van Ravels ontbraken,maar ook doordat, als later bleek, de stamvaderder Ravelse generaties, Aert Merten Stalpaerts,evenals zijn kinderen met patronimia vermeldwerden, terwijl de voorafgaande geneÍatieskonsekwent de achternaam Stalpaerts hadden

gebruikt. De omstandigheid dat Aert Stalpaerts,zoon van Aert Merten, te Riel en Goirle gevestigdwas, speelde daarbij een misleidende rol.

Dank zij de verwijzing en grote hulpvaardigheidvan de Heer Marc Vermeeren te Poppel, die eengroot aandeel had in de uitgaven over Ravels,Weelde en Poppel van de vruchtbareheemkundekring Nicolaus Poppelius, kon alspoedig het verband tussen de beide Stalpaert-geneÍaties worden aangetoond. Onze waarderinggaat tevens uit naar de andere redactieleden vanNicolaus Poppelius, aan wie tal van gegevens indeze uitgave te danken zijn. Niet in het minst zijnwij dank verschuldigd aan de Rijksarchieven vanAntwerpen en Brussel, aan hetArchief van deAbdijvan Tongerlo en de Gemeentelijke Archieven vanTurnhout, Breda, Oosterhout en Tilburg. In hetbizonder gaàt onze erkentelijkheid voor deontvangen hulp bij de verklaring van voor deamateur duistere akten uit naar de HeerArchivarisMr.A.L.GM.van Agt te Eindhoven en de HeerJ.A.A.A.M. Vr iens, Hoofdarchivist aan hetRijksarchief te's-Hertogenbosch.

2. Ravels, Grondheerlijkheid van TongerloReeds zeer vroeg kreeg de Abdij van Tongerlobezittingen in Ravels: in 1165 werd door hetkapittel van St.Servaes te Maastricht het bezit van5 hoeven te Ravels en Eel aan de Abdij als erfleenovergedragen, waarvoor de Abdij geduÍende zesjaar een halve zilveren Mark moest betalen endaama 2O stuivers per jaar, bovendien bij elkenieuwe leenheffing (bij aanstelling van een nieuweabt) een anker wijn aan de kanunniken en een zesterwijn aan de deken van het kapittel. In het beginvan de 13de eeuw is de proost van de St.Servaesnog steeds de grondheer van Ravels. KoÍ na I 300echter blijkt het bouwland van de vroente vanRavels reeds in het bezit te zijn van de Abdij vanTongerlo. De rechten die de abt genoot, waren dievan een grondheer: hij bezat dejurisdictie over hetgrondgebied, d.w.z. hij kon een meier aanstellen,die tot taak had de heerlijkheid en de rechten vande abt te handhaven door middel van de latenbark,

150

die jurisdictie had in de lagere rechtspraak: hetlaatrecht (het recht over de horige landgebruiker)op erven en onterven van cijnsgoederen.

In 1420 wordt de prelaat op zijn verzoek door JanIV van Brabant ruimer bevoegdheid gegeven omrecht in Ravels uit te oefenen. De abt mag alsschepenen en meier nemen "die hem nutste endeoirbelickste duncken selen". Met de meier enschepenen heeft de abt recht in alle reële zaken diehet grondgebied aangaan: verkopingen,scheidingen en delingen, nalatenschappen enverdelingen van erfgronden. Als grondheer bezithij, al van ouds, de "vrije warande", d.wz. dat hijalleen hetrecht had ofkon geven om jacht te makenop boswild binnen zijn domein, en tevens devr i jheid van houtschat (de pachtsom opbosgronden) en al de chi jnsen op huizen engrondlasten, de tienden en het recht op aanstellingvan de vorster, de H.Geestmeester en de secretaris.Aangaande de hogere jur isdict ie: keuren enbreuken (straf en boete voor overtreding derverordeningen), vechterijen, etc., stonden deinwoners van Ravels onder de rechtbank vanWeelde. De vierschaar van Weelde kon weliswaarrechtspreken in alle vergrijpen, doch liet zwaarderemisdrijven vonnissen te Antwerpen. Van 1559 tot1616 kreeg de prelaat van Tongerlo voor de somvan 441 gulden ook de hoge en middele jurisdictie

te Ravels en te Eel, hetgeen inhield: rechtspraak incriminele en civiele zaken, het benoemen van devorster, confiscaties en alle andere bevoegdhedendie voor de Hertog van Brabant te Ravels golden.Tevens werd daarbij bepaald dat, indien het leenlater zou worden afgelost, de prelaat in het bezitzou blijven van de grondheerlijkheid, die hem alvan ouds toekwam, d.w.z. van de lagererechtspraak, van grondbezit met de opbrengst vande chijnsen en de vrije warande. Tevens zou hij hetrecht behouden op keuren en breuken en op hetaanstellen van meier en 7 schepenen om recht tespreken. Na het l2-jarig Bestand in 1609 tussenSpanje en de Republ iek der VerenigdeNederlanden, die als onaftrankelijke staat erkendwerd, kocht Philips-Willem van Oranje in 1616 alleheerlijke rechten over Ravels en Weelde, de hoge,middele en lagere jurisdictie inbegrepen. Door deschepenen van Ravels werd de Prins van Oranjevoorlopig als Heer van Ravels erkend, met dien

verstande dat de prelaat van Tongerlo zijn rechtenals grondheer zal blijven behouden, met het rechtnaast de meier ook de 7 schepenen aan te stellen,die beiderbelangen zouden behartigen: in personelezaken onder de schout namens de Prins, in reëlezaken onder gezag van de meier in naam van deabt van Tongerlo. Prelaat Adriaen Stalpaerts,bezorgd om de grote invloed van de Reformatie,onderkende het gevaar dat de belening van Ravelsin vreemde handen zou overgaan. Weliswaarverzette het katholieke gezag zich niet tegen deerkenning van het gevestigde protestantisme, maarwel tegen een afstand die lijdelijk de onderdrukkingvan het katholicisme zou sanctioneren. Om debelening aan vreemden te vermijden, verzochtAdriaen Stalpaerts aan Philippe Le Roy, Heer vanBroechem, met wie hij nauwe relaties onderhielden die hem ook zou bi jstaan in z i jn laatstelevensdagen, om Ravels te belenen, waartoe de abthem de middelen verschafte.

Blijkens de verkoopakte van l4 augustus 1626,geregistreerd op 13 juli 1629, verkoopt Philips,bij de Gratien Godts Coninck van Castilien, vanLoon, etc. ui t de Domijnen van Brabant de"Heerlyckheyt van Ravels mette hooge en middeleIurisdictie", "mette vogelrije, visscherije, keurenen breucken, en alle andere amenden (boete voorovertredingen), criminele ende civile, confrscatievan bastaardgoeden, met oyck gevonden engestrangeerde (verbeurd verklaarde) goeden" aanPhilippe Le Roy, zijn kinderen en erfgenamen voorhet bedrag van 2000 gulden, welke som abtAdriaenStalpaerts hem daartoe had gefourneerd. Met dezeverpanding is tevens aan Philippe Le Roy de hogeen middele jurisdictie overgedragen en het rechteen schout en schepenen te benoemen. In devoorwaarden van overdracht is tevens gesteld datPhilippe Le Roy, zijn erfgenamen en nakomelingendeze belening niet aan anderen dan aan het

Hertogdom Brabant mogen overdragen.3. Adriaen StalpaertsAdriaen Stalpaert werd geboren te Hilvarenbeekin 1563 als zoon van Niclaes Matheus Stalpaert enHeilwich Jan Peter Mys Ancemss Veltacker en wasderhalve een neef van Aert MeÍten StalpaeÍts uitRavels. Hij overleed te Duffel in l629.Yanaf 1609tot aan zijn dood was hij abt van de NorbertijnerAbdij van Tongerlo. In de Abdij wordt zijn

l5 l

geschilderd portret van 1628 geconserveerd,waarop hij geknield voor een staand crucifix metgevouwen handen staat afgebeeld. Aan de voet vanhet schilderij is zijn abtswapen gesteld, dat naar debeschrijving is samengesteld uit een keel kruis opeen gouden veld met daaromheen dr ieklaverblaadjes van sinopel en met de wapenspreuk*ARIDA NUTRIT" en bekroond met eenbisschopsmijter en een staf met een vaan die deabbatiale functie aangeeft. Zijn f amiliew apen, datvoorkomt in het wapenboek van hetZwanenbroedergilde te's-Hertogenbosch: in rooddrie banen van vair op een gouden schildhoofd,beladen met een blauw St.-Andrieskruis, wordt hierbekroond met de abtsmijter. Zijn handtekening"Adrianus, abbas Tongerloensis" is genomen uitzijn brief aan de provisor van het College te Rome,gedateerd 25 mei 1624, en wordt voorafgegaandoor de wens: God geleide U op de weg naar devolmaaktheid.

4. Philippe Le RoyZoals blijkt uit de overeenkomst tussen PhilippeLe Roy en abt Adriaen Stalpaerts, dd . ll ju,li 1629 ,is tevens bepaald dat de abt van Tongerlogerechtigd is een opvolger naar eigen keuze aan testellen indien Philippe Le Roy zou overlijdenzonder wettige kinderen na te laten of indien zijnkinderen naar bevinding van de abt niet geschiktwaÍen vooÍ het vervullen van deze functie. Daarbijwerd tevens als voorwaarde gesteld dat bijaflossing van de belening het bedrag van 2000gulden aan de Abdij zou worden gerestitueerd. Totde grondheerlijkheid (eigendom van grondgebied)werden in woeger tijden ook gerekend de regalia(regalen of heerlijke rechten die oorspronkelijk aande voÍst toekwamen), zoals het aanstellen vanambtenaren, rechtspraak en regeermacht, boeten,recht op verbeurd verklaarde goederen, vorderenvan krijgsdienst, het recht van de munt, eigendomvan heerwegen en rivieren, recht van tol, visrecht,jachtrecht en recht op bastaarderfenissen. Doorlatere verdeling van deze regalia in regalia minoraen maiora ontstaan meningsverschillen over devraag onder wiens gezag bepaalde heerlijke rechtenvallen. Weliswaar was inzake vele kwesties Íeedsin Brussel in 1572 advies gegeven omtrent hetgeenonder de verschillende graden van jurisdictie

comoeteerde. doch niet alle kwesties waren daarin

vernoemd. Tevens was daarin gesteld datplaatselijke gewoonten dienden te wordengerespecteerd. Over de regalia die betrekkinghebben op de cijnsgoederen hield in Ravels vanoudsde meier ten behoeve van de prelaat van Tongerlo,die de grondheerlijkheid bezat, toezicht, evenalsop het daarop betrekking hebbend rechtsverloop.Aangezien nu in de belening aan Philippe Le Royook regalia waÍen opgenomen, die vanouds aande prelaat van Tongerlo toekwamen, en hetbovendien niet altijd duidelijk was aan wie deuiwoering van de jurisdictie rechtsgeldig toekwam,konden kwesties ontstaan inzake rechten die vielenonder de competentie van de pÍelaat van Tongerloof onder die van Philippe Le Roy, Íespectievelijkonder de uitvoering van de meier of van de schout.De Ravelse schepenboeken getuigen van dieonenigheid inzake de competentie van schout enmeier. Dejuridische bevoegdheid van de landheer,zoals de regeling van de verkoop van erfgrondenof van veld- en akkergewassen (het vaststellen envoorlezen van de verkoopbepalingen en hetontsteken van de kaars bij de publiekeverkopingen), hetgeen volgens traditie toekwamaan de meier namens de abt van Tongerlo alsgrondheer, eiste de schout van Philippe Le Royvoor zich op. Na de Vrede van Munster kwam deHeerlijkheid van Ravels opnieuw in handen vande Oranjes. In 1649 stond Philips IV, koning vanSpanje, het grondgebied van Turnhout af aanAmalia van Solms, weduwe van Frederik Hendrikvan Oranje. Zij was daardoor tevens VÍouwe vande onderhorige dorpen Ravels, Weelde en Poppel.Philippe Ir Roy, die gevolmachtigde afgevaardigdewas geweest van Spanje bij de onderhandelingenvoor de Vrede van Munster, en tot dan toe ookHeer van Ravels, bleek geen invloed op debestuurlijkheid van de Heerlijkheid meer te hebben,hoewel hij nochtans het bezit van de lagerejurisdictie ambieerde. Daarvan getuigt de Ravelseschepenakte dd.4 oktober 1688, waarin JanBalemans, op verzoek van Barones MariaMargreta Le Roy, verklaart kort na het sluiten vande Vrede van Munster er getuige van geweest tezijn dat Philippe Le Roy een schrijven ontvangenhad van Prinses Amalia van Solms, waarin zij hemop grond van haÍrÍ gÍote erkentelijkheid vereerdemet het verzoek de Heerlijkheid Ravels, die KoningPhilips IV haar in 1649 had afgestaan, te blijven

t52

beheren. Doch aangezien haar recht slechts bestonduit de hogere jurisdictie, de abt van Tongerlo bezatimmers de grondheerlijkheid, meende Philippe LeRoy het van groter nut de gunstige genegenheidvan de Prinses te behouden om bij een anderegelegenheid van haar het recht van de kleinejurisdictie te mogen accepteren, die, naar zijveronderstelde, deel uitmaakt van de toekenningder Heerlijkheid Ravels. Doch op 29 oktober l649beleendeAmalia van Solms de Heerlijkheid Ravelsaan Jan de Knuyt, burgemeester van Middelburg,die als gevolmachtigde van Amalia van Solms opde Vrede van Munster voor de Nederlanden enOranje gunst ige beslui ten had weten tebewerkstelligen. Hij kocht nu tevens van haar deVrijheid Weelde, die hij sinds 1637 in pacht had.Jan de Knuyt stelde Jan Buycx aan als schout vanRavels. De onenigheden over de bevoegdheden vande schout en de meier van de abt van Tongerlo,Jan Balemans, bleven voortduren tot aan de doodvan Jan Buycx in 1669. De meier, JanBalemans,sinds 1638 in dienst van de abt vanTongerlo, werd nu tevens het ambt van schoutgegeven, welke aanstel l ing op 25 apr i l 1670namens Amalia van Solms werd bekrachtigd. Hijverenigde het ambt van meier en schout tot aanzijn dood in 1690. Tevens kwam in 1669 eenakkoord tot stand tussen Amalia van Solms en deabt van Tongerlo, waarbij de twee schepenbankenvan Ravels tot een dingbank werden herleid,waarvan de 7 schepenen doorbeide paÍijen zoudenworden aangesteld ter behartiging van beiderbelangen, terwij I tevens werd bepaald welke debevoegdheden waren van de grondjurisdictie vande abt van Tongerlo. Tot die bevoegdhedenbehoorden slechts nog: scheidingen en delingen,erfenissen en onterven, grondrenten, keuren enbreuken betreffende de grond, en de verkoop vanhout- en veldgewassen. De vorster zou omtoerbeurt door de partijen worden aangesteld, ende pastoor hield het beheer over de H.Geestgelden(liefdadigheid), onder controle van de schepenen.Dat deze controle soms nodig was, blijkt uit deschepenprotocollen. AanAmalia van Solms kwamde hoge en middele rechtspraak toe, o.m. het rechtop boeten en verbeurd verklaarde goederen,berechtiging van criminele feiten, waarvoorlijfstraffen of boeten werden geeist, alsmede deciviele rechtspraak, voor zover die niet de grond

raakte. Jan de Knuyt liet bij zijn dood de beleningvan Ravels na aan zijn dochter Margareta de Knuyt,die huwde met Johan Huyssen van Kattendijke,rentmeester yan Zeeland bewesten Schelde. Hetgeslacht Huyssen van Kattendijke bezat Ravels tot1720.

5, De oorlogsrampen over Ravels na 1672De oudste schepenboeken van Ravels brengen onsuitvoerige gegevens over de rampspoed die deoorlog de Heerlijkheid Ravels na 1672 gebrachtheeft door de veelvuldige inlegering van de op enneer trekkende Spaanse, Staatse, Duitse, Franseen Engelse tÍoepen. De Hollandtze Mercurius(Deel24,blz.l91) vermeldt voor september I 673:"Den coningh van Vranckrijck versocht doen aensijn Majest. van Enghelandt, dat 5000 man van sijnetroepen in Fransen dienst mochten overgaen, 'tgeenden Coningh van Enghelandt hebbende toegestaen,soo wierden de Regimenten van Petersburgh enVaugan ende een ander, benevens 2 comp. van ydervan de andere Regimenten daertoegecommandeert, en na Calays overgescheept". Hetwaren vooral de Engelse huurtroepen die, aanwelke kant ze ook streden, ui tmuntten inplundering, vernieling en afpersing. Ravels, eendorp dat in 1698 slechts 176 inwoners telde,kinderen, knechten en meiden meegerekend, maarop de landkaan stond aangegeven op de weg naarhet zuiden, moest bij herhaling meer dan duizendmanschappen herbergen. Doordat ook het nietig,onder Ravels vallend gehucht Eel als afzonderlijkdorp op de kaarten vermeld stond, werd aan deHeerl i jkheid Ravels een te groot aantalovernachtingen van legereenheden toebedeeld.Vooral na 1673 werd Ravels, gelegen op de wegnaar het gebied waar de oorlog heen en weergolfde, voortdurend als rustplaats gekozen voorvoetvolk en ruiterij. In november 1673 had PrinsWillem III, gesteund door de Spaanse landvoogdder zuidelijke Nederlanden, Don Juan Domingode Zuniga y Fonseca, Graaf van Monterrey, dieaan de troepen van de Prins 4000 paarden, 8000Spaanse, Italiaanse en Waalse voetknechten enbenevens 3000 Duitse soldaten toevoegde, hetgebied van de Keulse Keurvorst veroverd endaardoor de bezett ing van de noordel i jkeNederlanden met afsnijding bedreigd, zodat deFranse koning zijn troepen moest teÍugtrekken,

153

154

waardoor de oorlog verplaatst werd naar deSpaanse Nederlanden. De Raadspensionaris,Gaspar Fagel, na overleg met Prins Willem vanOranje, en de Spaanse landvoogd Monterreyhadden zich verbonden om het imperialisme vanFrankrijk te bestrijden. De keizer van Oostenrijkwist, uit vrees dat Frankrijk de Rijnbisdommen zoubenutten voor expansie naar het oosten, ook debisschoppen van Keulen en Munster ertoe tebrengen zich van Frankrijk afte keren. Zo ontstondde verbonden oorlog tegen Frankrijk. Tussen 1674en 1678 trok Wil lem I I I te lkens met grotetroepenmacht op tegen het goed georganiseerdeFranse leger. Hij moest echter ervaren dat de Fransetroepen gedurig dieper doordrongen in dezuidelijke Nederlanden, die in deze jaren hetstrijdtoneel waren waar de Franse en de geallieerdelegers om beurten, het meest de Franse,suksessenboekten, zodat de bevolking veel te lijden had vande heen en weer trekkende troepen. De HollandtzeMercurius vermeldt dat de Spaanse goeverneur inde zuidelijke Nederlanden alles in het werk steldeom de kansen der Fransen te keren: "Den Graefde Monterey was dagelijckx noch besigh, om alleste versorgen, 'tgeen tot de bescherminge derSpaense Nederlanden dienstigh kon zijn: Hy sondtoock den Marquis d'Assentar na Vlaenderen, omte besichtigen of alle Plaetsen daer in goede staetvan defentie waren. Alle die geene, die zedert 20Jaren in Spaensen dienst geweest hadden, wierdennu scherp op ontboden; want sijn Exell. wilde nietal leen in de Veldt- tocht s i jn Steden metGuarnisoenen beset laten, maer oock een Legerop de been brengen, omme de Franse daer medete konnen stuyten. Men sach toen een Lijst voorden dagh komen, hoe sterck de SpaenseKrijgsmacht in de Nederlanden was, bestaende in36000 man te voeten, I1000 Paerden". Deopsomming van de logeringen en afpersingen vangeld en goederen vormen weliswaar een dor relaas,maar geven een indruk van de kwelling en lastendie de bevolking werd aangedaan. Tevens blijktdaaruit dat de bevelvoerders niet minder belustwaren op eigenbelang dan de gemeen soldaten,voor wie roof en plundering behoorden tot debeloning voor hun verovering in de krijg. Hoewelin de schepenprotocollen enkele keren gewaggemaakt wordt van nauwkeurig bijgehoudenregistratie van de oorlogslasten, zijn de gegevens

in de schepenboeken niet altijd in chronologischevolgorde vermeld en waarschijnlijk niet telkensgelijktijdig geregistreerd. De schepenen van Ravelsbrengen op 27 maart 1679 ingevolge het mandaatvan de Heren Staten van Brabant der zuidelijkeNederlanden verslag uit over logement, kosten vanvoeding en van karren, geldafpersingen, betalingvan scheepsladingen en andere kosten die het dorpen de Heerlijkheid van Ravels gehad heeft vanafl8 oktober 1673 tot december 1678, van ruiterijen soldaten in dienst van de Prins van Oranje: Op12 december 1ó73 passeerde hier Kolonel DeFrens, aan wie wij 5 tonnen bier en 500 pond broodmoesten leveren. Bovendien moesten wij 2 kanenter beschikking stellen, die hij 13 dagen heeftmeegenomen, tot Namen toe. Tezamen heeft datons 159 gulden gekost. Van oktober 1673 tot St.JanBaptist 1674 passeerden hier dagelijks op heenwegof terugtocht verschi l lende troepen, zowelvoetvolk als ruiterij, die ons volgens calculatie 285gulden, l5 stuivers gekost hebben. In de eerstemaanden van 16'14 bleef het tamelijk rustig inBrabant, zoals de Hollandtze Mercurius stelt,"vermits de Legers in de winterquart ierenvertrocken waren i Onderwi j l quamenverscheydene Franse Troupen rondom stroopen,die veeltijts geluck niet en hadden". De dorpenwaren voor een goed deel al leeggeplunderd. Op7 januari hebben twee regimenten ruiterij op ordervan Brigadier Langeragh gedurende 2 dagen eneen regiment dragonders voor een dag, bij deburgerij ondergebracht, ons 4836 gulden gekost.Bovendien is ons door de Br igadier, a ls eeneerbetuiging om de lasten van de legering wat teverlichten, 150 gulden afgedwongen. Ook is doorde Officiers van voornoemd regiment en door demanschappen der ruiterij het bedrag van 325 guldenvan de ingezetenen afgeperst. Ten slotte moestenwij nog zorgen voor 20 karren voor hun verderetocht, die wij ten koste van 95 gulden merendeelsbuiten het dorp hebben moeten charteren. Voor1674 wordt nog vermeld het verblijf van 87manschappen op 27 november, die uit Bredakwamen en ten strijde tÍokken, hetgeen het dorp130 gulden 10 stuivers gekost heeft. Van St.JanBaptist 1674 tot St.Jan Baptist 1675 hebben nogdiverse troepen op heen- en terugweg in het dorpgelogeerd, terwijl de bevolking vele zieke soldatenheen en weer hebben moeten vervoeren. waarvan

l ) )

rekening voor kost, drank en vervoer werdopgemaakt, ten bedrage van 250 gulden 6 stuivers.In het begin van 16'15 wordt Brabant enige rustgegeven, zoals de Hollandtze Mercurius getuigt:"In Brabant viel nu weynigh voor, als dat de Franse't ganse platte Lant af-liepen, de Wagens enreysende Luyden plunderden, en de Wegenonveyligh maeckten; de Spaense liepen oocksomtyts op buyt, gelyck de besettingh". Op 26 en27 mei 1675 namen op order van dekwartiermeester-generaal 3 regimenten ruiterslogement, die de bevolking volgens de opgesteldespecificatie 1177 gulden 12 stuivers gekost hebben.Bovendien moesten voor deze Íegimenten buitenhet dorp l8 karren gecharterd worden, ten bedragevan 90 gulden. Op 13 juni van hetzelfde jaarverteren 90 voetknechten die ten strijde trokken,voor een bedrag van 67 gulden 10 stuivers, terwijltwee Kolonels die met hun troepen uit Hollandkwamen en te velde trokken, 225 gulden eistenom hun manschappen te laten doormarcheren.Mogelijk dienden deze troepen ter ondersteuningvan de Prins van Oranje, die in juni bij Roermondover de Maas trok om de opmars der Fransetroepen die de dorpen rond Leuven plunderden, testuiten. Tussen St.Jan Baptist (24 juni) 1675 enSt.Jan Baptist 1676 hebben diverse legers, soldatenen ruiters, ten strijde trekkend of terugkerend, inRavels gelogeerd, waaronder vele zieke soldatenen vrouwen in dienst van de Prins van Oranje, dievolgens berekening aan kost en drank enziekenvervoer 413 gulden en l7 stuivers gekosthebben. Hetjaar 1676 bracht, blijkens de gegevensuit de Hol landtze Mercur ius ver levendigdeact iv i te i t : "den Hertogh van Vi l la-Hermosavolhardende in zyn i jver om de SpaanseNederlanden tegens de Velt- tocht voor degedreygde aenvallen der Fransse te beschermen,dede dees tijdts de Staten van Brabant beroepen,om de selve in een somme van 800.000 guldens tedoen bewilligen tot voortsetting van nieuwewerven". De Hertog geeft tevens last aan debevelhebbers om nieuwe troepen te lichten: eenregiment ruiters van 1500 man en twee regimentendragonders, terwijl de Graaf van Castelhave,kolonel van een Engels regiment voetvolk,opdracht krijgt om het regiment aan te vullen. Ookin Hol land bereidde men zich voor op eengrootscheepse aanval: "Men vervaerdigde

insgelijks in Hollant alles tot de aenstaendevelttocht, 't Geschut, Legerwagens, en alle andebehoeftigheden wierden gereet gemaeckt en 22Reimenten vooraf na Brabant gesonden. Derendevous voor 't voetvolck was te Roosendael,en die voor de Ruyterye in de Langstraet, en wildemen, dat als de Troepen bij malkander zouden zijn,'tLeEeÍ vyt 47 Regimenten voetknechten en 36Regimenten Ruyters zoude bestaan. Syn Hoogheytzeyde men, dat oock een nieuwe lichtinge van 1600Engelsen aan den Raet van Staten hadvoorgeslagen". Daar de Franse troepen er niet ingeslaagd waren de Verenigde Nederlanden teoverrompelen en de Republiek een steeds meerleidende rol ging spelen in de coalitie-oorlog, deedde Franse koning, Lodewi jk XIV, eenvredesvoorstel waarbij hij een deel van zijnveroveringen in de Spaanse Nederlanden zouprijsgeven. Willem III, die de coalitie bijeen wildehouden, hoewel hij tot nog toe te weinig steun vanzijn coalitie-partners had gekregen, maaÍ nu hoopteop de steun van Engeland, wilde echter nog nietvan vrede weten. Terwi j l zo devredesonderhandelingen te Nijmegen werdenopgeschort, onderging de bevolking van Brabantde lasten van de verhevigde oorlogsinspanning. Deschepenprotocollen van Ravels voor hetjaar 1676getuigen daarvan: Op 29 januari heeft hier eentroep van 94 ruiters gelogeerd, die van Bredakwamen en die ons 150 gulden gekost hebben. De25ste februari hebben hier 91 ruiters, komende uitBreda, overnacht, die ons de som van 136 guldenen l0 stuivers gekost hebben. Op 23 en 24 maartheeft hier Ritmeester van Bommel gelogeerd met35 manschappen, die voor een bedrag van 56gulden en l1 stuivers verteerd hebben. Op bevelvan kwartiermeester Ivoy zijn hier op l3 april 350paarden van de Providor Maghado ondergebracht,die onder meer gebruikt moesten worden om hetkanon te vervoeren, hetgeen ons de som van 105gulden kostte. De 16de april hebben wij aan dekwartiermeester-generaal 200 gulden moetengeven, om inkwartiering van een regiment voetvolkaf te kopen. Een regiment mariniers, ter sterktevan 1398 man, heeft hier op 18 april gelogeerd,hetgeen ons 1048 gulden l0 stuivers gekost heeft.Wij moesten ook nog voor 28 karren zorgen, diewij in de naburige dorpen moesten halen, bovendienvoerlui en andere onkosten, ten bedrage van 145

156

gulden. Ook is toen nog van de ingezetenen desom van 185 gulden en l0 shrivers afgeperst, zoweldoor de officieren als door de gemeen soldaten.Onder leiding van de Overste Eppe, KolonelBorum en Kolonel Horenbergh zijn hier op 2l aprildrie regimenten cavalerie, in totaal lO92 man,ondergebracht, die ons 1746 gulden en 4 stuiversgekost hebben. Ook hebben wij 2l karren moetenleveren, die wij ten dele elders hebben moetencharteren ten koste van 105 gulden. Ten slottehebben de kwartiermeesters en de soldaten ons noghet bedrag van 79 gulden en I I stuivers afgeperst.De 24ste april zijn hier 9 compagnieën onderleiding van de Kolonel Slangenborgh geweest, dieonze gemeente 829 gulden l3 stuivers gekosthebben. Voor hun aftocht hebben wij nog 7 karrenmoeten fourneren ten koste van 35 gulden. VanSt.Jan Baptist 1676 tot de l6de mei 1677 hebbenin onze gemeente vele troepen soldaten en ruitersgelogeerd, terwi j l ook vele zieken werdenondergebracht en weggebracht moesten worden,waarvoor de kosten 395 gulden en l0 stuiversbedroegen.

In 1677 huwde Willem III met Mary Stuart, denicht van de Engelse koning Karel II. De Fransekoning, bevreesd voor een beraamd verbond vande Verenigde Nederlanden met Engeland, doet daneen aanbod voor vrede, dat de VerenigdeNederlanden ongeschonden liet. Ondanks hetverzet van Willem III, die de oorlog als eencoalitiestrijd tegen de Franse expansie beschouwde,bleken de Staten-Generaal ertoe bereid het Fransevoorstel te accepteren, hetgeen in augustus 1678leidde tot een overeenkomst tussen Frankrijk ende Verenigde Nederlanden: de Vrede vanNijmegen. Intussen echter blijven de geregeldetroepenverplaatsingen de bevolking teisteren,hetgeen ook bl i jkt u i t de verslagen in deschepenboeken: Drie compagnieën Dragondersvan de lijfwacht van Zijne Hoogheyt de Prince vanOrangie,238 man sterk, hebben op2l maart 1677in Ravels gelogeerd, hetgeen de ingezetenen 379gulden gekost heeft. Bovendien hebben zij voorvrij lange tijd 2 karren moeten afstaan, hetgeenhen 48 gulden kostte. De volgende dag verschenener 2 regimenten cavalerie onder het commando vanMajoor Van der Vorst van Vrieslant en KolonelCronenborsh. In totaal moesten I I 1l man worden

ondergebracht, hetgeen de bevolking 1771 guldengekost heeft. Bovendien werden de dorpelingenertoe gedwongen veel geld, vlees, boter, brood enandere zaken af te staan en moesten zij ook nogveel karren ter beschikking stel len om hetafgeperste te laten meenemen; alles tezamen terwaarde van 307 gulden. Op 4 november heeft eenruiterafdeling van 119 man onder leiding vanLuitenant Sacharias van het Regiment van deKwaÍiermeester van Schravemoer in het dorpgelogeerd, hetgeen op zijn minst 149 gulden l5stuivers gekost heeft. De dag daarop moest hetdorp logies verschaffen aan een regiment Engelsen,die vanuit het leger van Zijne Hoogheid onderle id ing van Kolonel Cuylaert naar 's-Hertogenbosch trokken. Toen de Kolonel Cuylaertgevraagd werd zij n order voor het verblijfte Ravelslaten zien, weigerde hij zulks, doch liet enkel eenbriefje zien, dat niet ondertekend was en waar opstond: "van Castel tot Ravels, van Ravels totGoirle, etc.", waaruit blijkt dat hij buiten orderstot de logering gedwongen heeft. Afgezien van degrote baldadigheid waaraan de soldaten zich tebuiten gingen, heeft hun verblijfaan eten en drinkenhet dorp 526 gulden en l0 stuivers gekost.Dezelfde Kolonel eiste echter ook nog 25 pataconseer hij wilde afmarcheren, onder dreigement dathij anders zijn troepen nog een dag en een nacht inhet dorp zou laten logeren. Ook moesten nog elfkarren ter beschikking worden gesteld, ten kostevan 55 gulden. In de periode van 27 aprrl1677 tot27 apnl 1678 hebben bovendien groepen van 20tot 30 manschappen die ten strijde trokken, zonderorder daartoe, in het dorp gelogeerd, zowel uithet Spaanse leger als uit het leger van de Prins enzowel voetvolk als cavalerie, in totaal volgens denoter ingen 642 manschappen, die volgensspecificatie aan eten, drinken en hooi 481 guldenen 10 stuivers gekost hebben. Doordat de periodenwaarop de opgaven in de schepenboeken elkaaroverlappen, komen vele gegevens, soms met kleinevarianten in de bedragen, bij herhaling voor. Uiteen compilatie van de soms slordig en met veledoorhalingen opgestelde informaties ten behoevevan de Heren Staten van Brabant, blUkt dat hetjaar 1678 weinig verlichting bracht: Op bevel vankwartiermeester Top hebben twee verschillenderegimenten op 5 januari 1678 in ons dorpgelogeerd, tezamen 1256 man: het regiment van

157

de prins van Brandenborgh en het regiment vanOverste Brems, beide voetvolk, die ons 942 guldengekost hebben. Overste Brems vorderde, eer hijwilde afmarcheren nog 5 zakken haver en een stelhammen om mee te nemen, zogenaamd om de ordete handhaven. Ook moesten wij nog l9 karren terbeschikking stellen, wat ons met de afpersingenop 100 gulden kwam te staan. Op 26 januaripasseerde hier een regiment voetvolk, op weg van's-Hertogenbosch naar Mechelen, onder leidingvan een Majoor, wiens naam ons onbekend is, endie, naar gezegd wordt, te Mechelen zou zijndoodgeschoten, hetzij door een ongeluk met zijneigen pistool ofdoor enkele heethoofden. Hij hadgeen order tot verblijf in Ravels, maar wilde toch,ondanks ons protest, rust houden met z i jnmanschappen. Wij hebben ook nog aan hetregiment 8 karren met l4 paarden ter beschikkingmoeten stellen voor hun verdere tocht en hebbenvoor ravitaillering van de troepen 130 guldenmoeten geven, hetgeen met het logies van deofficieren ons kwam te staan op 145 gulden. Eentroep Franse rui ters van 60 man die op 22 maart inons dorp hebben ovemacht, hebben een schadeaangericht van 75 gulden. Een regiment Engelsenonder Kolonel Bel les, komend van 's-Hertogenbosch hebben op 14 en l5 mei, zonderorders daartoe in ons dorp vertoefd en hebben zor igoureus gehouwen, gekorven, geroofd engeplunderd, dat ze in het dorp meer hebbenbeschadigd en meer hebben meegenomen dan vooreen bedrag van 60 gulden.Daarenboven hebben dekapiteins en officieren een bedrag van 70 guldenvan particulieren afgeperst, waardoor ons dorpvolledig geruïheerd is. Ook hebben wij nog aanvier regimenten die hier ovemacht hadden, karrenen paarden moeten fourneren om hun bagage tevervoeren, die wij, aangezien ons dorp over weinigpaarden beschikt, in Turnhout en de omliggendedorpen moesten charteren, hetgeen ons 600 guldengekost heeft. Wij hebben ook nog ons quotumbetaald in de schipvrachten van het vorigjaar, tenbedrage van 97 gulden 7 stuivers. Bovendienhebben wij nog aan de Fransen te Maastricht onzecontributie van verledenjaar moeten betalen, zijnde480 gulden. Voor ons quotum in het uitkopen vande levering van legerwagens en voor de rechtentot het gebruik van rivieren en legerwegen hebbenwij nog aan Zijne Koninklijke Majesteit222 gulden

betaald. De l6de mei hebben in ons dorp 80Fransen gelogeerd, die ons aan eten en drinken 48gulden zijn komen te kosten. In Juli 1678 hebbenwij 7 kanen met twee paarden bespannen moetenafstaan aan het leger van Z.K.M. de koning vanSpanje, die 16 d,agen zijn weggeweest, wat onzegemeente 380 gulden gekost heeft. In diezelfdemaand hebben wij aan de overste Span in Leuvenveel verschillende karren en bier moeten leverentot voor een bedrag van 31 gulden en l0 stuivers.In oktober hebben wij ons aandeel betaald in deschipvrachten ten bedrage van 48 gulden. Aan deSecretaris van Schravemoer die 5 ruiters bij zichhad, hebben wij op 9 november kost en drank,haver en hooi verstrekt, ten bedrage van 6 gulden4 stuivers en hen 6 schapen ter waarde van 5 guldenper stuk moeten afstaan. Op 27 december 1678hebben wij hier voor een dag en een nacht 30gewonde soldaten moeten onderbrengen, wat ons45 gulden kostte, en 3 karren moeten fourneren,wat ons l2 gulden gekost heeft. Overigens hebbenvan St.Jan Baptist tot december 1678 in ons dorpverschillende troepen gelogeerd, voetknechten enruiters, die, naar ze zeiden, in dienst waren van dePrins van Oranje, en die ons volgens de daarvangehouden aantekeningen 175 gulden gekosthebben. Uit vergelijking van de berekende totalender onkosten, die aan het slot van iedere informatieover de betreffende periode aan de Staten vanBrabant worden gegeven: van oktober 1673 toten met 1678: 19.956 gulden en van april 1677 totl6 mei 1678: 5009 gulden, bl i jk t dat door defrekwenter aanvallen op verschillende plaatsen, diede bewegingen van de Prince-troepennoodzaakten, sedert mei 1677 het dorp Ravels nogmeer heeft moeten verduren dan in devoorafgaande jaren. Ook na de Vrede vanNijmegen immers hield Willem III, die zich tot taakhad gesteld Europa tegen Frankrijks expansiedriftveilig te stellen, het leger op volle sterkte en bezettevele plaatsen in de Spaanse Nederlanden. Het isdan ook geenszins verwonderlijk dat de schout ende schepenen hun informatie aan de Heren Statenvan Brabant beslui ten met een ui t ing vanongerustheid over de noodsituatie waarin Ravelsgebracht is: Ons dorp is, naar wij menen, hetgeringste dorp in de 7 kwaÍieren vanAntwerpen.Doch wij hebben het ongelukkig getroffen, doordateen eenvoudig verworpen gehucht, genaamd Eel,

159

dat tot Ravels behoort, evenals Ravels op delandkaart staat aangegeven, ten gevolge waaÍvanwij geregeld, ondanks de simpelheid van onsdorpje, inkwartieringen hebben gekregen voortwee dorpen, waardoor wij zozeer zljn getroffen,dat bijna de helft van de huizen in ons dorpleegstaan en dat dagel i jks de beste stukkenakkerland te huur worden aangeboden voor 3gulden per bunder, sommige zelfs alleen voor deerop berustende lasten, en dat zelfs het merendeelervan niet eens voor de kosten deÍ lasten verhuurdkan worden. Dusdanig is ons dorp ten grondegericht door de vermelde Hollandse logeringen ende dagelijke lasten die wij betaald hebben aan ZijneKoninklijke Majesteit, evenals door de contributieaan de Fransen en door logeringen van FranseFoepen en troepen van Zijne Koninklijke Majesteit,waarvan wij in onze opgaven geen gewag gemaakthebben. Het valt dan ook Íe vÍezen dat ons dorpmet de schamelheid van bezittingen, dat is iedersovertuiging, nooit meer de vroegere staaÍ zalherkr i jgen. Aldus verklaren onder ede JanBalemans, schout, Ampson Jacobs, Jan Sprangers,Gi jsbrecht Adr iaenssen, Mattheus Stalpars,Cornelis Hermans en Rombout Schuermans,Schepenen van Ravels, die deze informatie goeden rechtvaardig hebben opgesteld, overeenkomstigde noteringen in het aantekenboek inzake verblijf,afpersing van geld, geleverde karren en andere.27 maart 1679.

Dat na de Vrede van Nij megen de Prins van Oranje,die vergeefs ui tzag naar de steun van zi jnbondgenoten en ook van de Staten van Hollandtegenstand bleeÊ ondervinden in zijn pogen deaanspraken die Lodewijk XIV pretendeerde tehebben op de gebieden in de zuidrand van deSpaanse Nederlanden te dwarsbomen, niet stil bleefzitten, blijkt uit zijn reizen: Op 8 mei 1682 heefthet dorp Ravels, ingevolge het bevel aan Poppelen Ravels tezamen gegeven voor het terbeschikking stellen van een groot aantal paarden,voor 7 paarden gezorgd om de rijtuigen van ZijneHoogheid de Prins van Oranje en een aantaledellieden voor hun reis naar Maastricht, vanPoppel naar Postel te trekken, welke tocht van 7uur met de paarden ons 55 gulden gekost heeft.Op 19 jul i 1683 heeft Ravels voor l l paardengezorgd voor de reis van Zijne Hoogheid de Prins

van Oranje en zijn officieren naar Postel en verdernaar het land van Luyck. Doordat onze paardenzulke lange tochten van l3 uren niet gewend zijnen door de grote haast van Zijne Hoogheid, zijntwee paarden onderweg bezweken en twee andereonbruikbaar geworden, terwijl de 7 resterendenooit meer in orde zullen komen, zodat volgensde verklaringen van onze ingezetenen voor 613gulden zijn benadeeld. Daar Keizer Leopold I in1682 al zijn troepen nodig had om de aanval derTurken op Wenen weerstand te bieden en deStaten-Generaal der Verenigde Nederlanden hetsturen van de toegezegde 8000 man hulptroepenuitstelde, waren de grenssteden der zuidelijkeNederlanden aan hun lot overgelaten. Beginseptember 1682 liet Lodewijk XIV 20000 FransenVlaanderen binnenrukken en er hun oorlogsbuitbinnenhalen, in de verwachting dat Spanje zijnrechten zou erkennen. Prins Willem III vorderdetoen op aandrang van Spanje terstond detoegezegde hulptroepen, hetgeen door de Staten-Generaal werd toegestaan. Weliswaar ontstond erin Holland verzet tegen het plan van de Prins detroepen terstond te laten uitrukken, maar daar hetuitdrukkelijk verbod daartoe uitbleef, trokken de

troepen terstond naar het bedreigde gebied. WillemIII, die graag een nieuwe coalitie-oorlog wildebeginnen, kreeg van de Staten-Generaal geentoestemming het leger uit te breiden, omdat eenoorlog bij gebrek aan steun van Engeland, datweigerde de toegezegde soldaten te sturen, geenkans van slagen had. De Spaanse gouverneurgelastte het krijgsvolk op I 2 oktober geweld metgeweld te keren, hoewel een oorlogsverklaring wasuitgebleven. De Spaanse koning verklaarde op l0december opnieuw de oorlog, tengevolge waarvande strijd tussen Willem III en de Staten, die zelfs 'tbesluit namen om het leger niet tegen de Fransente laten optreden, zeer hoog opliep. Willem IIImoest echter machteloos toezien hoe zijn troepenniet bestand bleken tegen de Franse taktiek. Opl5 en l6 september 1683 is op bevel van OversteBaron van Ayola het regiment van Bellis, in dienstvan de Prins van Oranje, ter sterkte van 766 man,de kapitein en de luitenants voor 2 man gerekenden de paarden voor één man, in Ravelsondergebracht, aan wie wij kost en drank moestenleveren. Voor hun aftocht hebben wij 7 karren en2losse paarden terbeschikking moeten stellen, alles

160

tezamen voor een bedrag van 496 gulden, 4stuivers. Na de publicatie van het plakaat vanKoning Karel II van Spanje op 5 december 1683,waarbij "den Coninck van Vranckrijck ende zijneondenaeten worden verclaert als vijanden van onseconinck van Spanien", besluit het corpus van deHeerl i jkheid Ravels, bestaande ui t schout,schepenen, burgemeesters, kerkmeesters enH.Geestmeester, dat ter verdediging tegen devijand wachters zullen worden ingesteld. Tevenswordt bepaald dat, indien de vijand in het geheimof met geweld ingezetenen uit het dorp zougevangen nemen, deze op kosten van de gemeentezouden worden vrijgekocht.In aansluiting hieropgeven schout en schepenen op 20 maart 1684 deakte van Indemniteit ingevolge de klacht derburgemeesters dat zij voor de betaling van de 500gulden voor de langdurige surveillances, welkebetaling naar hun mening niet tot hun last zoubehoren, reeds genoodzaakt waren onder conditievan indemniteit obligaties te hunnen laste op telaten maken. Schepenen besluiten derhalve aan deburgemeesters buiten hun vergoeding l5 guldeninterest en een patacon voor het verlies van gelduit te keren en geven tevens de belofte dat, indienhet dorp door oorlog of sterfte niet in staat mochtzijn de lasten te betalen, de schepenen gezamenlijkde burgemeester zullen indemneren tot een bedragvan vierhonderd gulden. Daar noch de VerenigdeNederlanden, noch En'geland, noch de Keizer hunsteun gaven aan de Spaanse koning, zagdeze geenkans de Franse troepen te verdrijven. Evenmin washij bereid de streken in het Zuid-Nederlandsegebied af te staan. Het voorstel van Lodewijk XIVdat Frankrijk "voorlopig" in bezit zou blijven vande omstreden grensgebieden, werd in 1684 teRegensburg geaccepteerd. De rust in de zuidelijkeNederlanden was t i jdelUk hersteld. Op hunterugtocht naar de noordel i jke Nederlandenovemachtte te Ravels op order van de Prins vanOranje een compagnie grenadiers onder leiding vanKapitein Frits Vogel, ter sterkte van | 59 man, depaarden meegerekend. Bij hun aftocht van Ravelsnaar Moergestel, een weg van 5 uur, hebben wijvooÍ het vervoer van hun bagage l2 paarden terbeschikking moeten stellen. In 1685 keerden echterde kansen voor Lodewijk XIV. Zowel door detroonsbestijging van de katholieke Jacobus II inEngeland als door de opheffing van het Edict van

Nantes, zodat voortaan de protestantsegodsdien stoefeningen in Frankr i jk werdenverboden, keerde de buitenlandse pólitiek zichtegen de Franse koning, vooral in Engeland,Holland en Duitsland, waarheen vele Franseburgers hun toevlucht namen. De Duitse Keizer,voor wie het Turkse gevaar minder dringend was,en Spanje hebben de openbare anti-Franse houdingbenut voor de vorming van een hernieuwdesamenwerking. Zo kwam in 1686 het Verbond vanAugsburg tot stand, waartoe ook vele Duitseprotestantse vorsten toetraden, evenals Zweden enSavoye. In de Verenigde Nederlanden kozen deStaten-Generaal nu ook de zijde van Willem III.Om ook Engeland ertoe te brengen zich aan tesluiten bij de anti-Franse coalitie, ondernamWillemIII, onlangs gehuwd met Maria Stuart, oudstedochter van Jacobus II, gesteund door de Staten-Generaal, die hem ten oorlog uiffustten, op verzoekvan Engelse politici de tocht naar Engeland, waarhij door de protestantse bevolking met vreugdeontvangen werd als de opvolger van de katholiekedwingeland, Jacobus II, die naar Frankrijk vluchtte.Gelijktijdig verklaarde Lodewijk XIV de oorlogaan de Republiek der Verenigde Nederlanden. In1689 sloten Engeland en de Verenigde Nederlandenzich aan bij het Verbond van Augsburg omFrankrijk binnen zijn oude grenzen terug te dringen.Deze "Negenjarige oorlog" van 1688 toï 16'79speelde zich weer af in de zuidelijke SpaanseNederlanden, zonder sukses echter voor de coalitie,ook doordat de legers van Willem III weinig steunkregen van de bondgenoten. De Staatse troepen,die grote kapitalen kostten en telkens weer doorde Fransen werden teruggedreven, werden deoorlog moe. Zo kwam Willem III er toe in 1697met steun van Spanje de Vrede van Rijswijk totstand te brengen, waarbij bepaald werd dat Staatsegarnizoenen enkele steden in de zuidel i jkeNederlanden aan de Franse grensstrook bezethielden. Bij de opmarsen van de Staatse troepentussen 1689 en 1697 wordt Ravels weeromgeplaagd met verblijf van troepen, plunderingenen geldafpersingen, waarvan de gemeentelijkearchieven in de informaties van de schepenen overde kosten die de oorlog tegen Frankrijk het dorpoplegde, getuigen:

l6 l

Op I en 9 april 1689 hebben wij op bevel van deGraaf van Waldeyck twee Íegimenten met hunofficieren moeten onderbrengen, die onder leidingstonden van de Oversten Fagel en Hagendooren.Met de kosten voor paarden en karren, waaroverzij moesten beschikken voor het vervoer van hunbagage ten koste van 680 gulden. Verschillendetroepen, zowel ruiters als voetknechten hebben op7 november 1689, op 9 en 24 mei 1690 en op 1juni 1690 hier in Ravels gelogeerd op bevel vanWaldeck en van Luitenant generaal Weybnon, intotaal 432 manschappen en paarden, hetgeenvolgens de verkregen opgaven van ons dorp 259gulden 4 stuivers gekost heeft. Bovendien hebbenwij de bagage moeten vervoeren van GeneraalSlangenburgh, van de Gouverneur van Breda envan de Overste Obdam met hun manschappen. Inmarge wordt aangetekend dat voor het verblijfgedurende een dag en een nacht voor iedere soldaaten ieder paaÍd slechts tien stuivers gerekend is,maar dat de kosten veel hoger waren. Op 8november 1690 zijn hier volgens order vanGeneraal Webnom 49 ruiters en paardenondergebracht. Tezamen met de kosten vooÍ hetvervoeÍ van hun bagage heeft dit verblijf onzegemeente 55 gulden gekost. Voorts verbleven hiergedurende twee d agen, 12 en l3januari 1691, driecompagnieën paardenvolk van het regiment VanRij swijck ter sterkte van 198 manschappen enpaarden, die met de geleverde karren en paardenvoor het bagagevervoer 428 gulden onkosten metzich brachten. Marge-aantekening: nauwkeurigvolgens de opgave hierover gegeven, berustend

op de Secretarie. Schepenen van Ravels verklarendat op 25 maart 169l Michiel Schroevers heeftaangenomen voor ons dorp een legerkar af televeren ten dienste van Zijne Koninklijke Majesteitvan Spanje. Aangezien hij niet in het bezit was vaneen paard, naar Baarle Nassau in de Baronie vanBreda is gegaan en van Peeter Henrick van Poppeleen bruine merrie met een witte bles heeft gekocht,die aamborstig was, waarmee hij met de legeÍkarnaar Brussel is gereden, maar dat het paard tengevolge van de slechte conditie onderweg isachtergebleven. Op 26 maarÍ 1691 hebben wijvolgens het bevel van de Graaf van Waldeyck driecompagnieën ruiters van het regiment Van Schalckmoeten onderbrengen, ten koste van 226 gulden.Op 1 I mei logeerde hier met de garde van de Heer

van Vrieslandt te paard negen compagnieën opbevel van de Graaf van Nassauw, "de welcke seercostelijck hebben geleeft in onse gemeynte metteingesetene te slaen, gelt af te peÍssen, te stelen,kisten en kasten open te slaen, alderlije goet medete nemen, de huysen te ondersoecken ende allemoetwil te bedrijven". Met de levering van karrenvoor hun bagage bedroegen de kosten die onzegemeente ten laste vielen 1149 gulden. Van de l9detot de 2l ste oktober 1691 heeft hier voetvolk vanhet Engelse regiment MaÍleborough gelogeerd, tergÍootte van 13 compagnieën, die veel bagage bijzich hadden en die het ons zeer moeilijk gemaakthebben: "Ende aenden Commanderende officiermoeten geven, willende anders geen ordre houdenende drijgende de gemeynte te ruineren, gelijcktegenwoordigh al geschiedde, halende de peerdenuutten stal, leydende deselve totten secretaris daertlastquartier was op den schuervloer die voor depeerden vol haver lag, settende de peerden alsooaenden corentas, werpende het coren van den tasonder de peerden om alsoo mede te stÍoyen, soodattmen aende commanderende officier hebbenmoeten geven om onse gemeynte te conserveÍen150 gulden, ende aen eenen Capiteyn, wesendetaelman (= tolk), overmits de commanderendeofhcier geen duyts (= Ir1"6".1undt) en conde, oockmoeten geven 15 gulden, wesende te samen 165gulden. In teecken der waerheyt, etc. Actum desenl lden february 1692."

Schepenen der Heerlijkheid Ravels verklaren hetplakkaat van 27 december te hebben ontvangen,volgens hetwelk geen paarden naar het Fransgebied mogen gevoerd worden en dit plakkaatterstond te hebben gepubliceerd. Voorts verklarenzlj daÍ zlj het voorschrift stipt zUn nagekomen,aangezien er geen paarden zijn verkocht ofweggebracht. Op order van Zijne VorstelijkeGenade Van Nassauw-Sarbriicken hebben wij op14 mei 1692 diens equipage en bagageondergebÍacht met de begeleidende manschappen.Aangezien hun paarden vrij rondliepen, hebben wijzelf voor paarden moeten zorgen voor het vervoervan hun bagage. De kosten bedroegen 81 gulden.Op 20 mei 1692 is op bevel van Zijne KoninklijkeMajesteit van Groot Britanien hier het regimentruiters van Nieuwenhijsse ondergebracht, dat onsmet de karvÍachten op 253 gulden en 5 stuivers

t62

kwam te staan, en op 24 en 25 mei volgenshetzelfde bevel gedurende twee dagen en tweenachten de helft van het regiment Zuydestien eneen deel van het regiment van Nieuwenhijsse, datachtergebleven was, hetgeen ons met het vervoervan de bagage 407 gulden kostte. Voor 2 dagen en2 nachten hebben hier op 30 en op 3l mei en op Ijuni 1692 op bevel van de Graaf van Waldeckruiters van de Heer Generaal majoor Itersum metdienst equipage en bagage gelogeerd, met hetvervoer van de bagage ten koste van 255 gulden.Van St.Jan Baptist 1691 tot St.Jan Baptist 1692hebben wij legerkarren moeten leveren voor hetbedrag van 86 gulden en I 1/2 stuivers en de kostenvoor het verschaffen van pioniers bedroegen l8gulden.

Attestatie dd. l2 april 1693: Ingevolge order vanZijne Keurvorstelijke Hoogheid van Beierenberichten de schepenen van Ravels dat zij naonderzoek van huis tot huis in de gemeente slechtstwee paarden hebben gevonden die karren kunnentrekken, omdat op het land overal met ossen wordtgewerkt. Ingevolge bovengenoemde order hebbenzij ook naarstig onderzoek gedaan naar het aantalpioniers die in het dorp te vinden zijn, maaraangezien het dorp weinig welvarend is, dun isbevolkt en schraal land heeft, zodat het landnauwelijks door de bevolking kan bewerkt worden,hebben zij slechts 4 personen kunnen vinden, dietot pionieren in staat zijn. Op l0 augustus 1693hebben ïier op bevel van de Graaf van Attolonijde Ritmeester Bunau met 50 ruiters verkwikkinggezocht, ter somme van 40 gulden. Gedurendetwee dagen, op 3 en 4 oktober hebben hier 25ruiters van Majoor Wijnbergen gelogeerd, die onsten koste kwamen van 75 gulden. Het regimentvan Nassauw heeft hier 2 dagen gelogeerd, op 26en 27 oktober 1693. Met kosten van paarden enkarren voor het vervoer van hun bagage voor hetbedrag van 390 gulden. Op 12 november heeft eentroep soldaten op weg naar Fr iesland hierverfrissing gezocht ten bedrage van 25 gulden. Aanlegerwagens en karren heeft onze gemeente vanSt.Jan Baptist 1692 tot St.Jan Baptist 1693 de somvan 1 l3 gulden en 17 3/4 stuiver betaald.

Wanneer aan het eind van 1693 de Franse troepen,ondanks het voortdurend verzet van de Staatse,

dreigen door te stoten, neemt de angst van het reedsleeggeplunderde en uitgeteerde Ravels toe, zodatuit voorzorg een "acte van consent en procuratie"wordt opgesteld door Burgemeester MatteusStalpaert , de 7 schepenen, kerkmeester enH.Geestmeester, 3 Bedesetters, en 8 gegoeden vanhet dorp, die als representanten van het Corpusder Gemeente verklaren: "Overmits den vijant nusoo wijt is doorgebrocken dattmen alle daghen inperijckel is om gebrant en geblackt te worden haerintentie te zUn ende wel expresselijck begeren dattmen met alle spoet metten ierste soo ras alstmogelijck is sal sorgen onse gemeijnte te brengenonder conterbutie aen Vranckrijck". Derhalvegeven zij daarbij aan de schepenen het recht eenandere Rentmeester te benoemen en ter betalingvan de contributie aan Frankrijk ten laste van degemeente penningen en beden te eisen, indien zijdat nodig achten, zulks in het belang van degemeente en het nageslacht. Gedateerd 22 oktober1693 en door allen ondertekend.

Het Staatse leger blijft echter voortdurend in deverdediging tegen de flitsende Franse aanvallen.De troepen blijven heen en weer trekken en debevolking blijft voortdurend de lasten daarvanondervinden. Aan het slot van hun specificatie op5 maart 1694 berichten de schepenen dat de hendoor de gouverneur opgelegde lasten voor delevering van schepen. karren, wagens en pioniers.ten bedrage van 4790 gulden en 6 l/2 stuiverssamen met die van Turnhout, tot welk kwartier zijbehoren, zullen worden gedeclareerd, en dat hettotaal bedrag van alle onkosten ten behoeve vande oorlogsvoering sinds het begin van de oorlogtegen Frankrijk (bedoeld is hier sedert 1689)10.030 gulden en 16 l/2 stuivers bedraagt. Op 4mei 1694 logeerde hier op order van de Hertogvan Holsteyn-Pleun het Regiment van de Brigadiervan Salisch met wapens en paarden, in dienst vande Verenigde Nederlanden ter sterkte, mannen enpaarden, van 91, hetgeen ons 81 gulden 18 stuiverskostte.

Eveneens op order van de Hertog van Holsteyn-Pleun op 13 mei het helf Regiment van SaxenMayningen. Met de kosten van karvrachten voorhet wegvoeren van hun bagage ten bedrage van399 eulden en 18 stuivers. Van 16 tot l8 mei

t63

164

werden volgens de attestatie van Overste luitenantVan Dedem in opdracht van de Hertog vanHolsteyn het Regiment voetvolk Van Dedem hierondergebracht, evenals de paarden van deofficieren, in totaal een hoeveelheid van 880,hetgeen ons met het bagagevervoer ten kostekwam van 1905 gulden. Twee compagnieëncurassiers hebben hier van 5 tot l2 juni vertoefdop order van de Hertog van Beieren, bestaandeuit 205 ruiters, die wij de kost moesten geven, methet bagagevervoer voor het bedrag van 2415gulden, | 6 stuivers, zodat onze gemeente door hetvoortdurend verblijf van troepen in zo'n armzaligetoestand is geraakt, dat het ons onmogelijk isgeworden nog subsidies of andere geldsommen tebetalen, waartoe wij ons verplicht hebben. Volgensde kwitantie van de fourier zijn op 2l december1694 hier de paarden met de bagage en de lij fwachtvan de Keurvorst van Beieren ondergebracht. Voorieder rantsoen l2 stuivers gerekend, in totaal voorI l0 gulden.

Op bevel van kwartiermeester Verboom hebbenwij van 24 december tot 3l december drie paardenmet voerlui naar Postel gestuurd voor het verderevervoer van de kalessen en de bagage van deKeurvorst van Beieren. Voor ieder paard envoerman 2 gulden l0 stuivers berekend, tenbedrage van 60 gulden. Op 3l december kregenwij wederom bevel van kwartiermeester Verboomom 3 paarden voor 2 dagen naar Postel te sturen,ten koste van 15 gulden. Te Turnhout hebben wijop Tjanuari 1695 op order van de kwartiermeester-generaal Verboom 4 paarden ter beschikkingmoeten stellen voor de koetsen van Keurvorst.Aangezien ons dorp slechts weinig paarden bezit,hebben wij daartoe dezelfde paarden moetengebruiken, die daags te voren de tocht naar Postelhadden gemaakt. De onkosten bedroegen 10gulden. Op 9 en l0januari is h ier een compagnielijfwachten met witte paarden ondergebracht, die"heel costelyck hebben geleeft, de menschen metslagen en dreijgementen hebben getracteerd" enons behalve het afgeperste aan geld en goed 248gulden gekost hebben. Met 7 paarden hebben wijgedurende twee dagen hun bagage moetenvervoeren, tot Oostmalle toe, ten bedrage van 35gulden. Van verschillende mensen hebben ze aangeld 49 gulden en 2 stuivers afgeperst, voorts nog

29 hammen, 6 heupstukken, l4 gerookte enggzouten stukken vlees, veel spek en vaten,tezamen voor 58 gulden.

Met de Vrede van Rijswijk in I 697 scheen de rustvoorgoed hersteld. Om een nieuwe oorlog, diedreigde in verband met de erfopvolging van deSpaanse kroon, te vermijden, trad Lodewijk XIVin onderhandelingen met Willem IIL Terwijl dezeonderhandelingen voortsleepten, tot de dood vanKarel II van Spanje in 1700, bleef het rustig in dezuidelijke Nederlanden, waarvan de grensstedendoor Staatse troepen bezet bleven. Lodewijk XIVliet echter, ten behoeve van zijn kleinzoon PhilipsvanAnjou, aan wie Karel II bij testament de geheleSpaanse monarchie had toegewezen, degrenssteden van de Spaanse Nederlanden infebruari 1701 door Franse troepen bezetten. DeStaatse troepen aanvaardden zondervijandelijkheden de terugtocht. In april stonden deFransen tot aan de grenzen van de Republiek. Dochkort daarna verenigde Engeland, dat z i jnhandelsbetrekkingen gedwarsboom d zag, zich metde Republiek, de Keizer van Oostenrijk en deKeurvorst van Brandenburg in het Haags Verbond,dat opnieuw de oorlog verklaarde aan Frankrijk:de Spaanse Successie-oorlog 1702-17 13.

De leiding van de Staatse en Engelse troepen gingna de dood van Willem III 1n 1702 over opMarlborough, die er in slaagde in 1706 de Fransetroepen uit de zuidelijke Nederlanden terug tedrijven. De Staten van Brabant en Vlaanderenerkenden Karel VI van Oostenrijk als hun landheer.Het zou echter nog, na herhaalde aanvallen heenen weer en na langdurige vredesonderhandelingentot l7l3 duren, aleer de Vrede van Utrecht totstand kwam, waarbij de Belgisch-Franse grenswerd vastgesteld, zoals die ongeveer tot op hedengebleven is. De berichten in de schepenboeken zijnvoor de periode na l695 tamelijk schaars. Dat deHeerlijkheid Ravels intussen door plunderingen enafpersingen uitgeput was, blijkt uit het verzoek datde schepenen in 1704 richtten aan de Staten vanBrabant.

Schepenen van Ravels verzoeken de HoofdschoutVan den Broeck om de Heren Staten van Brabantervan in kennis te stellen dat het dom Ravels in

tó)

ellendige staat verkeert, vemield en ten onderganggedoemd is door het fourageren en het plunderenvan de geallieerde legers en om kwijtschelding tevragen van de chijnsen die het dorp op l1 maart1704 zijn opgelegd en om vermindering van alleandere lasten in de komende jaren, ten einde hetdorp in stand te kunnen houden. Weliswaar werdRavels niet gekozen voor langdurig verblijf vantÍoepen, aangezien het dorp, gelegen in het centrumvan de Kempen, toentertUd een uiterst schraal,armel i jk en dunbevolkt gebied, geen sterketroepenmacht kon herbergen, maar doordat hetdorp Ravels en het gehucht Eel lag op de weg vanBergen-op-Zoom, Roosendaal, Breda naar hetMaasfront, Maastricht en het Land van Luik,evenals op de weg van Nijmegen en Den Boschnaar het strijdgebied ten zuiden van de Kempen,moest Ravels, mede ten gevolge van de plaatselijktelkens wisselende Franse aanvallen, regelmatigtroepen herbergen, te meer daar het Kempenlandeen natuurlijke beschutting vormde tegen aanvallenuit het zuiden. Telkens weer werd Ravels de dupevan fourageri ngen, afpersingen en plundering.

In oktober 1705, toen het geallieerd leger teHerentals kampeerde, heeft het convooi van ditleger, dat naar Breda trok, drie nachten in Ravelsgelegen. Wij hebben hen moeten geven: haver,hooi. bier. brood en boter. Behalve deze drieconvooien nog een convooi dat op weg was naarTurnhout, en waaraan wij 4 karren hooi en 20vieÍel haver hebben moeten leveren, zodat dezeconvooien ons 500 gulden gekost hebben. Hoezeerde troepen huishielden, blijkt duideluk uit hetverslag over november 1705. "Wij Schepenen derHeerelijckheyt van Ravels, gelegen inden quartierevan Tumhout doen condt ende certificeren voorde gerechtighe waerheyt als dat het gealieert legeropden sesden november 1705 is comen staentusschen Turnhout ende Ravels een half ure vanonse gemeynte in de hey daer dan thiendennovember smorgens vertrocken, dat in dien tyt defoyraseerders ende marode vant licht vanden daghtotten donckeren avont altUt in onse gemeyntewaren vier daghen lanck (mits den cleijnen weghvan het leger) die alles hebben mede genomen vancoeren, bockwey, haver, hoy, stroy ende allepottagery wat datter te vinden was, soo datter nietvoor menschen ofte beesten en is overgebleven,

het droge hout hebben sy alles mede genomen, hetplantsoin ende boomen veel afgecapt dat onsegemeynte wel heeft te cost gestaen 19.000 gulden.Opden 9den november lest leden is in onsegemeijnte comen staen de bagasie van het grooten cleijn leger met het canon te minste sterck thienduijsent perden vergeseltschapt met veel ruyteryeende voetvolck, hebben alle de huijssen vandehellight vande gemeijnte, dar sy lagen, gerinueert,ende voorders opde voors. hellight vant dorp daersij lagen, weghgenomen dat restant vant stroy datopde ierste daghen was over geschoten, sy hebbenop dat quartier alle de huijssen beschadight, deuren,vensters, weghden (= houten binnenwanden),wanten ende afhangen vande huyssen afgebrocken,datter niet een huys is ongescheynt gebleven,tegenwoordigh altemael onwoonbaer, vijf schuerenende schoppen met een huys afgebrant soo datteschade met acht duijsent gulden niet en can wordengerepareert. dico 8000 gulden. In teecken derwaerheyt hebben wy Schepenen voors. (mits onsengemeynts zegel mette ierste plunderinge isgenomen) door onsen Secretaris doen schryvenende met zyn gewoonelijcke signatuere doensubsigneren den 2Osten november 1705.

Het totaalbedrag van de in november 1705gekregen onkosten bedraagt 27.777 gulden en 4stuivers. Daaraan dienen nog de volgende postente worden toegevoegd: Toen het leger vanHerentals naar Hoogstraten trok, hebben wijgedurende 4 dagen voor vrijgeleidegeld en de brieftezamen betaald: 52 gulden en l0 stuivers, aan devrijgeleide betaald: l I gulden en 4 stuivers. Voortwee vrijgeleiden die wij van I tot en met l0november gehad hebben, hebben wij betaald voorvrijgeleidegeld 157 gulden en l0 stuivers, en aande twee vrijgeleiden tezamen 56 gulden.

In de nu volgende jaren schi jnt Ravels vanberovingen, plunderingen en afpersingengevrijwaard te zijn gebleven; de schepenboekenmaken daarvan althans geen melding. Ook deinlegeringen zijn schaarser, mede als gevolg vande herhaalde nederlagen die aan de Fransen warentoegebracht. Rond 1706 verkeerde Frankrijk in eenhopeloze situatie, ook doordat Lodewijk XIV zijnhanden vol had aan binnenlandse onlusten: deHugenoten-guerilla in de Cevennes. Marloborough

166

wist in dit jaar de Fransen een verpletterendenederlaag toe te brengen, waardoor zij zich uit degrensstrook van de zuidel i jke Nederlandenmoesten terugtrekken. De onderhandelingen overde vrede, waarbi j te lkens de vr i j gunst igevoorwaarden van Lodewijk de XIV die de oorlogniet meer kon bekostigen, werden afgewezen,sleepten zich voort. Aan het eind van 1708 heerstein de Republiek de algemene ovenuiging dat eenlaatste hevige aanval nodig zou zijn om LodewijkXIV de vredesvoorw aarden te kunnenvoorschrijven. De totale sterkte der geallieerdetroepen die in de Nederlanden waren

samengetrokken, bestonden toen uit:Hollanders (nationale troepen): 66 bataljons en 63eskadronsDenen en Duitsers: 65 bataljons en 100 eskadronsDuitse troepen van de Augmentatie: l6 batauonsen 2l eskadronsPruisen en Paltische troepen: l3 bataljons en 30eskadronsKeizerlijke troepen: 12 bataljons en 30 eskadronsKeizer l i jke troepen van de Augmentat ie: 6eskadronsKeizerlijke troepen Huzaren: 8 eskadronsEngelsen: 17 bataljons en l7 eskadronsSpanjaarden: 7 bataljons en 7 eskadronstezamen een leger van 98.000 manschappen en84.600 paarden

De abnormaal strenge winter die de eerste dagenvan januari inzetÍe, dwong het leger derbondgenoten echter ui teen te gaan en dewinterkwanieren op te zoeken. Deze winter, dietot in april 1709 aanhield, had hongersnood totgevolg. De el lende op het plat teland wasafgrijselijk. Ook de middelen om de troepen tebetalen ontbraken, waardoor in het leger onlustenuitbraken en de soldaten deserteerden. De schaarsegegevens in de schepenboeken over de laatsteoorlogsjaren hebben betrekking op desertie en opde kosten voor de verzorging van legerpaarden enhet vervoer van de bagage der troepen. Er vielweinig meer te plunderen of te roven. Op de "Lijstvan lantsoldaten, gedient voor het dorp Ravelsonder het regiment van Rypermonde", gedateerd23 maarÍ 1706 worden genoemd: Cornelis Vincx,Aert Jansen en Michiel van Hassel. Omtrent debetalins aan Cornelis Vincx wordt vermeld dat de

eerste driejaren die hij gediend heeft, hem ten vollezijn betaald, dat hij ook gedurende het vierde jaarin dienst geweest is en gedurende de laatste winterzijn soldij zelf is komen halen voor het vijfde jaar.Voor het vierde en vijfdejaar is hem uitbetaald: 20patacons, 26 stuivers en 2 oort. Aert Jansen, die inde loop van de eerstejaren deserteerde, is door detroepen van zijn regiment weer gevangen genomen,in de gevangenis van Turnhout in bewaring gezeten weer in zijn compagnie ondergebracht. Voorde eerste vier jaar van zijn diensttijd is hem 120gulden en l0 stuivers uitgekeerd en van het vijfdejaar 10 gulden en l0 stuivers. Volgens de geruchtenzou Aert Jansen nu weer zijn gedeserteerd. Michielvan Hassel, aan wie de drie eerste jaren zijnuitbetaald, is in de loop van het derde jaar, toenhet regiment optrok naar Duitsland, gedeseÍeerd.Wij hebben zijn Kapitein voor de twee jaar waarinMichiel van Hasselt niet meer in dienst is geweest,20 patacons moeten betalen en zijn door hemontslagen van verdere verplichting.

Van 3 tot 5 november l'707 heeït in ons dorp hetregiment Trisberg gelegerd, waarmee Brigadier vanEck met zijn equipage van I 2 man en 16 paardenzich had verenigd. Ook veel losse paarden envoetknechten van andere generaals zijn bij ditregiment aangesloten, zodat het rotaal aantal 426man bedroeg, ruiters en vrouwen inbegrepen, en393 paarden, waarvoor wij geleverd hebben: 852bussels stro voor het bedrag van 55 gulden en 4stuivers, voor 13 gulden riet, 800 piketten voor40 gulden en ook nog 800 porties haver en hooi.Voor het ter beschikking stellen van I I paarden,tegen 3 gulden voor I l/2 dag gerekend, de somvan 49 gulden en l0 stuivers. Op ll novemberheeft in ons dorp een detachement Engelsengelogeerd, ter sterkte van 60 man, die uit 's-Hertogenbosch kwamen en optrokken naar Gent,ten koste van onze gemeente van 119 gulden en 4stutvers.

In hetjaar 1708 heeft Ravels ten dienste van ZijneKoninklijke Majesteit geleverd aan karren: Van 2tot 24 augustus een dubbel kar, die gediend heeftbij het beleg van Rijssel, op 6 september een dubbelkar en een los paard om vooÍ andere karren tespannen, die van hier naar Brussel zijn vertrokkenop 9 september en22 dagen zljn weggebleven, op

167

l0 december een dubbel kar, die gediend heeft bijhet beleg van Gent, maar die na 17 dagen werdteruggebracht, en waarvoor wij een andere dubbelkar hebben gegeven, die slechts drie dagen dienstgedaan heeft. In datzelfde jaar hebben wij terbeschikking gesteld aan pioniers: in augustus eenpionier gedurende l0 dagen, op l6 december zevenpioniers, die gediend hebben bij de belegering tot29 december, waarna wij zeven andere pioniersgeleverd hebben voor hetzelfde beleg gedurendenegen dagen. In het jaar 1709 is er in deschepenboeken weer sprake van enkele leveringen:Op 15 januari 1709 is in ons dorp het regimentGl instra gelegerd, volgens order metroutebeschrijving van Generaal Tilly, waaraan wijgeleverd hebben: 400 bussels stro voor 26 gulden,rietstengels voor 6 gulden en l0 stuivers, 400rantsoenen haver en hooi en 400 piketten voor 20gulden. Ook nog hebben wij gezorgd voor l5karren voor het vervoer van hun bagage naarVessem, voor het bedrag van 67 gulden en l0stuivers. Dit regiment heeft ons in totaal 564gulden, l5 stuivers gekost. Blijkens opgave teldedit regiment: I majoor, 6 ritmeesters, 4luitenants,5 cornets, 297 ruiters en 27 vrouwen, in totaal 340man en 297 paarden.

De hieraan toegevoegde copie van de order,gegeven op 5 januari 1709 vanuit het leger voorGent, vermeldt dat Claude, Graaf van Tilly,generaal van de Cavalerie van de Staten-Generaalder Verenigde Nederlanden, met het commandoover de legers en troepen van het departement langsde Maas, van stad en land van Luyck en Limburg,luitenant, veldmaarschalk en Kamerheer van ZijneKeizerlijke Majesteit, gouverneur van Arnhem ende Veluwe, etc. etc. etc. het bevel geeft aan hetregiment van Glinstra om de volgende dag viaOphem, Semps, Nylen, Thiele, Ravels, Vessem,Breugel en Uden, op te marcheren naar Nijmegenen daar tot nader order in garnizoen te blijven. Op1l februari heeft een esquadron soldaten van hetregiment Slangenborgh hier gelogeerd, dat vanZoutleuwen kwam en naar Breda trok om daar ingarnizoen te blijven, ter sterkte van 46manschappen en een paard. Wij hebben aan ditescorte riet, piketten en stro geleverd, tezamenvoor het bedrag van 40 gulden en 13 l/2 stuiverBovendien hebben wij met 4 karren en 8 paarden

hun bagage moeten vervoeren tot Alphen toe, tenkoste van 36 gulden.

Op 2l mei 1709 hebben op order van hogerhandtwee regimenten cavalerie in een van de gehuchtenvan Ravels gelogeerd: het regiment van de Heervan Obdam en het Regiment van de Heer deRechtere, welke twee regimenten, volgensgetuigenis onder ede van de ingezetenen, 830 mantelden, ruiters. voetknechten en vrouwen. Voor eendag en een nacht 15 stuivers gerekend, bedragende verblijfkosten voor de manschappen 622 guldenen 10 stuivers. De 830 manschappen bestondenuit: 2 majoors, l2 ritmeesters, 12 luitenants, l2comets, 2 regimentskwartiermeesters, 12 anderekwartiermeesters, 24 korporaals, 725 ruiters, en29 vrouwen. En van hetzelfde regiment nogrijpaarden en equipage van de beide kolonels, demajoors, ritmeesters en andere officieren, in totaal890 paarden. Wegens de hoge prijs van de haveren het hooi ( l5 stuivers gerekend voor een dag eneen nacht) zijn onze totale onkosten 606 guldenen 15 stuivers. Voor hun aftocht hebben wij 2lkarren moeten gebruiken met paarden, die hen naarWestmalle hebben gebracht. Voor paard en kar 4gulden gerekend, bedragen onze onkosten in totaal94 gulden en l0 stuivers.

Voor 2 dagen, op 3 en 4 november 1709, heefthier volgens order het regiment van Slangenborghgelegerd. Dit regiment bestond uit een staf, tweebataljons, ieder van 300 man, en 74 paarden diewij hebben voorzien van bussels stro, bossen riet,piketpalen en haver en hooi: ook hebben wij nog10 karren, ieder bespannen met twee paarden,geleverd voor het vervoer van hun bagage naarHeukelom. Op de 4de november heeft in ons dorpop bevel van de Heer Luitenant Generaal De Dopfhet regiment Baldewijn gelegerd, ter steÍkte van436 manschappen en 370 paarden. Aan di tregiment, bestaande uit de stafen twee escadrons,hebben wij geleverd: bussels stro, bossen riet,piketten en rantsoenen haver en hooi, en voor hetvervoer daarvan hebben wij gezorgd voor 31paarden, die hen tot Tilburg gebracht hebben. Opl6 november 1709 zijn hier op bevel van de HeerDompre 40 manschappen met 20 paardeningelegerd, zijnde een escorte van de ruiterij vanhet regiment van Rechteren. Voor hun paarden

t68

hebben wij stro, riet, piketpalen, haver en hooigeleverd.

Op bevel van Generaal Majoor Ivoy is hier op 19november 1709 het regiment van BrigadierRipperda ingelegerd, bestaande uit de staf, 2bataljons van elk 300 manschappen, en ook 56vrouwen. Voor hun 3 paarden hebben wij stro, riet,piketten, haver en hooi moeten leveren en voorhet vervoer van hun bagage 12 karren met elk 2paarden en nog een los paard. Op 7 april 17l0 isBaron van Ginckel met zijn regiment in ons dorpgeweest, bestaande volgens de opgaven deringezetenen ui t een kolonel, een majoor,6r i tmeesters, 6 lu i tenants, 6 cornets, eenregi mentskw art iermeester, 6 anderekwartiermeesters, 12 korporaals, 381 ruiters,voetknechten en vrouwen, en 417 paarden, zowelrijpaarden als paarden voor de equipage, diebestond uit een staf en 2 esquadrons, die bij onzeingezetenen in de kost zijn geweest. Voor depaarden hebben wU 417 rantsoenen hooi geleverd.Voorts hebben wij gezorgd voor 417 bussels stroad 26 gulden en 19 stuivers, r iet en 4I '7piketstokken ad 20 gulden en 17 stuivers. Voorhun bagagevervoer hebben wi j 5 wagensanderhalve dag gebruikt, ten koste van 45 gulden.Daar onze gemeenaezegel bij de eerste plunderingin het jaar 1703 is verdwenen, laten wij dezeattestatie door onze Secretaris ondertekenen.Gedateerd 25 april 1710.

Op 7 april 1711 logeerde in ons dorp, in het gehuchtEel, het regiment van Mtinghoff, bestaande uit 4compagnieën. Iedere compagnie omvatte eenritmeester, luitenant en comet, en 51 ruiters, eenmajoor, een regimentskwartiermeester en de staf;bovendien de Kolonel van het Regiment Jancloumet zijn equipage en de equipage van MajoorHeselent, d ie z ich bi j d i t regiment haddenaangesloten. Wij hebben volgens notities van dehoofdschout aan dit regiment geleverd: 2/3 deelvan 100 bussels stro, ad l7 gulden en 7 stuivers,213 deel van 100 mutserds ad 4 gulden en 6ll2stuivers en 2/3 deel van 400 piketpalen ad 13gulden en 7 stuivers. Voorts hebben wij met 3wagens voor de staf en 4 wagens voor decompagnieën hun vracht naar Bauwel vervoerd,een weg van ongeveer 8 uur. Gedateerd 4 mei 1711.

Schepenen van de Heerlijkheid Ravels verklarendat tot last van hun gemeente binnen de VrijheidWeelde het regiment van Vittinghoff volgens ordergedurende 2 dagen gekampeerd heeft, op de 19deen 20ste oktober 1711. Volgens de kwitantie vande commanderende ofhcier van dit regiment heefthet gehucht Eel , gelegen onder Ravels, hetcampement, overeenkomstig het reglement van deHeren Staten van Brabant, gefourageerd metbrood, boter, bier, hout en stro. Aan het regiment,bestaande uit anderhalf esquadron, werd geleverd:560 rantsoenen hooi en haver. 500 bussels stro.187 rantsoenen brood, in totaal 561 pond, 187pond boter, 364 mutserds en 4 tonnen bier. Voorhet tÍansport van hun bagage zijn l3 paarden terbeschikking gesteld. Volgens bevel van de Graafvan Tilly, gedateerd 5 oktober 1711, moet het legeropmarcheren naar Grave en daar tot nader orderin gamizoen blijven. Met deze attestaties van l7l 1eindigen de oor logsgegevens in de Ravelseschepenboeken. Ook de strijd liep ten einde. Navele en langdurige onderhandelingen werden debesluiten geregistreerd bij de Vrede van Utrecht in1713, waardoor het hoofddoel van de VerenigdeNederlanden bereikt was: de zuidel i jkeNederlanden waren gered, met inbegrip van degrenssteden, waardoor de invalspoort der Fransetroepen was afgegrendeld. De expansiedrift vanFrankrijk was beteugeld, voorlopig. Voor dezuidelijke Nederlanden, die anderhalve eeuwgebukt waren gegaan onder de lasten van de krijg,betekende de Vrede van Utrecht het einde van devoortdurende in leger ingen, plunder ingen,afpersingen en ook brandstichting, in de laterejarenvan hongersnood en ontvolk ing. Deschepenboeken van Ravels getuigen van destelselmatige vernietiging van de toch al niet zowelvarende Heerl ij kheid.

Hoewel aan de historische omstandigheden, doorde verwikkeldheid daarvan, meer ruimte is besteeddan in ons voornemen lag, hebben wij ons tot hetuiterste beperkt. Tevergeefs hebben wij in devermelde uitgaven van de Hollandtze Mercuriusen Het Staatse Leger gespeurd naar vermeldingenomtÍent Ravels, doch vermeten ons niet allemogelijke gegevens over de betreffende periodevermeld te hebben.

t69

6. Aert Merten Matheus StalpaertsAert Merten Matheus Stalpaerts wordt vermeld inde uitgave XVII generaties StalpaertStalpers,waarbij verwezen wordt naar enkele op hembetrekking hebbende akten. Hoewel wij niet al tezeer in herhaling willen vervallen, menen wijnochtans teÍ completering van deze editie over deRavelse Stalpaert-geneÍaties enkele gegevensomtrent Aert Merten, die deze familietak in hetRavelse gevestigd heeft, aan de dorre generatie-opsomming te moeten laten voorafgaan. Wie wasdeze "Aert Mertens", zoals hij zich ook welvolledig noemde? Zijn vader, Merten MatheusStalpaerts, die in 1520 te Hilvarenbeek geborenwas, een huis bezat op de Vrijthof, vestigde zichte Breheze, onder Hilvarenbeek, waar hij eenoliemolen in bedrijf hield. Zijn moeder heetteJennekenAert Jan Huyben, en had door overdrachten erfenis van haar vaderhet reeds aanzienlijk bezitvan Merten Matheus aanmerkelijk vergroot, nietin het minst door haar aandeel in de tienden vanBreheze. Zijn broer Adriaen was gehuwd metGeertruid Aert Peters de Lepper en vestigde zichin Tilburg, waar hij grondbezit had. Jan woondeals bierbrouwer te Riel , waar hi j bovendiengedurende meer dan 30 jaar de Setboeken,rekeningen, contracten, testamenten en andereambtelijke stukken voor het dorp schreef. Hij wasgehuwd met Hendrickxken Adriaen AnthonisLeemans. Zijn jongste broer, Matheus, bleef inHilvarenbeek wonen, in het huis "de Hasewint"op de Vrijthof, waarachter hij een leerlooierij had.Hij is rentmeester geweest van het kapittel vanHilvarenbeek, schepen en burgemeester, en wasgetrouwd met Aleydt Hendrick Jacob GoyaertsVrancken van de Craenmer. Aert, de vijfde telg uithet gezin, dat vier zonen en drie dochters telde,had zich te Goirle gevestigd. Hij huwde in 1608,een jaar voor de dood van zijn vader, MaeykenJan Biestraten uit Weelde, waar hij zich toenvestigde. Het jaar daarna verkoopt hij, evenalszijn broers en zusters, een gedeelte van zijn erfdeelte Breheze aan zljn zwager, Cornelis HuybrechtWuestenborchs, alias Moonen, dieAert's vader alsolieslager te Breheze opvolgde. Het totaalbedragvan deze verkoop bedroeg niet minder dan 2175karolus gulden. In 1617 verkoopt hij ook zijnerfdeel aan de Drie Huysen en de Goorbeemd teHilvarenbeek. Zijn aandacht is voortaan geheel

gericht op de samenleving in Weelde, waar hijgeboekstaafd wordt als hovenier en pachter. Hijbewoonde te Weelde met zijn gezin, MaeykenBiestraten schonk hem vier dochters en een zoon,een hoeve aan het Moleneyndt, met schuur enschaapskooi en bezat er, blijkens de latere deling,na de dood van Maeyken, de dries achter de schuur,de Grooten Acker, een perceel het Steken en deJoorisdries, die gelegen waren nabij zijn hoeve;voorts de Dericksacker, de Janne de Molderacker,het Gastackerken en nog een heiveld. Aert Mertenmoet een gezien man geweest zijn in de Weeldensedorpsgemeenschap: hij werd er tot schepenbenoemd en was ook enige tijd secretaris van hetdorp. Vele jaren, ook na zijn vertrek uit Weelde,was hij lid van het selecte Boogschuttersgilde SintAntoon. Uit de weinige gegevens die tot onsgekomen zijn, krijgen wij de indruk dat hij een manmoet geweest zijn met smaak voor de historischeanecdote, die hij in 1620 als schepen onderschrijften die, dank zij de transcriptie daarvan gemaaktdoor de Weeldense secretaris Herman de Roy inhetjaar 1700, aan de vergetelheid is ontrukt. Dezeattestatie geeft het verslag weer van een 80-jarige,die getuige was geweest van de onthoofding vaneen misdadiger, en waarbi j , zo meenden deomstaanders aanvankel i jk, de beul hadmisgeslagen. In dit verslag wordt verhaald dat:"eenen delinquant binnen der vrijheyt van Weeldeaender straet aldaer soude onthalst worden. endealsoo den schouteth van Turenhout met grootemenighte van Weelde volgende met anderenaeburen ende alsoo den Delinquant tuschen JanBuijcx huijse endes des secretaris huyse nederknielde om te sterven, datter doen vier ofte vuyffweerdinnen (4 of 5 huisvrouwen) ofte bevruchtevrauwen uijt den huyse quamen, vallende voor deJustitie op haere knien, ende biddende dat deJustitie (terechtstelling) niet en moghte geschiedenvoor hunne huysen, op dat sij geen misval enmoghten crijgen aen hunne vruchten. Ende dat denofFrcier den Delinquant als doen dede opstaen, endehem leijden om de hoecke der straete daer nu dedoelen (schietbaan) staan, ende daer als doen nochvier ofte vuyffhuijsen stonden. Ende dat den voors.DelinquantWauter Plaggen aldaer ontrent denD'Joele neder knielden ende gesien heeft dat hemt'hooft affgehouden worde, ende datten Delinquantden slagh gegaen sijnde, noch bleef sitten, ende

t70

t'7 |

dat d'omstaendeÍs seijden, dat hij niet geraeckt enwas, en dat de beul als doen antwoorde, soo verredat niet geraeckt en is, soo en can ickt niet. Endedat hij als doen met veele ommestaenders sagendatter eenen rooden rinck om den hals quam, endedat het hooft doen affviel ter eerde". Om dewaarachtigheid van de getuigenis te garanderen,werd de akte door drie schepenen ondertekend,door twee met een kruisje als handmerk, door AertMerten met zijn handtekening.

Kort na 1620 verpacht Aert Merten zUn hoeve inWeelde aan Peeter Caels. Het gezin van AertMerten en Maeyken Biestraten, die intussen eenzoon en vier dochters, de jongste Adriaentken isnog een zuigeling, gekegen hebben, verhuist dannaar Ravels, waarAert MeÍen, waarschijnlijk mededoor toedoen van zijn neefAdriaen Stalpaerts, abtvan Tongerlo, pachter wordt van de Grote Hoefvan Tongerlo. Voor de inrichting van het woonhuisen de schuur en voor de bedrijfsvoering (wagens,ploegen, karren en eggen) moest hij een heel fortuininvesteren, waartoe hij obligaties op zich nam voorhet totaalbedrag van 1350 gulden. Als pachter vande Grote Hoeve genoot Aert Merten zeer zekereen groot aanzien, maar het risico van een slechtoogstjaar en van brandstichting en vernielingendoor oorlogstroepen was zeer gÍoot, gezien deomvangrijkheid van de bezitting die hij moestbeheren en die, behalve een beemd te Turnhoutvan 42O roeden, 5469 roeden omvatte (dit is 19hectare en 60 are). Dat Aert Merten al spoedigingeburgerd was in Ravels, blijkt uit een notariëleakte van vierjaar later. Hij moet een goed gastheergeweest zijn, wiens woonstee men niet kon verlatenzonder een beker bier of een slok brandewijngenoten te hebben. Uit die akte blijkt tevens datde pastoor van Ravels, als gewoonlijk, verkoos omde Heilige Olie, die hij in Tumhout op tweedePaasdag ging aftalen, op Aert Mertens hoeve inbewaring te stellen, om die de volgende dag metalle plechtigheid naar de kerk te brengen. In dezeakte van 28 december 1624 genigen, op verzoekvan de pastoor, Adr iaenus Suys, de beideechtlieden, die met hun naam "Aert Mertens" en"Maeyken Aert Merten" ondertekenen, tenoveÍstaan van notaris Daniel Buycx: "... dat denvooÍs. Pastór ten selven tijde oock in haren huysenyet en heeft misdaen ofte getracteert wesende

reprehensibel (lakenswaardig) noch exesen gedaenin cost ofte dranck maer alsoo eenighe Jonckmansofte persoonen met naeme Gysbrecht Wouter Joostende Jan Anthonissen aldaer waeren sittende endedrinckende gebrandewijn ende den voorseidePastooÍ daertoe noodende en heeft den selven metzekerheden nyet willen gebrandewijn drincken metde voorseide Attestanten door last ende consenthaers maarten overhangende eenighe der eerenvoorgen. Voors. Pastoor ende Kerckmeester endetappende eenen pot biers ende heeft nochtands denvoors. pastoor aldaer egeenen cost geproeft danalleenlyck eenen tooch biers ofte twee gedronckenende alsoo een weynich tyts aldaer tsaemen vandaer daer huys vertrocken, laetende de voors.andere persoonen aldaer noch sitten drincken ..."

Tussen het begin van het jaar 1625 en het begin1628 is Maeyken Biestraten gestorven.Adriaentken, de jongste telg, toen nog een kleinkind, had, waarschijnlijk sinds haar geboorte, eenmankement aan haar been : ". . . door sekere incidentdat godt aen sijn been verlent heeft". In hetminnelijk accoord tussen Aert Merten en devoogden over de kinderen uit zijn huwelijk metMaeyken Biestraten, opgesteld in 1632, wordtderhalve aan Adriaentken een groter legaattoegekend. In deze overeenkomst is tevens bepaalddat Aert Merten, behalve de alimentatie en hetonderhoud van zi jn voorkinderen, ook deverplichting op zich neemt hen in het dorp te latenleren lezen en schrijven, tot het jongste kind 17jaar oud is. Bij hun huwelijk of het bereiken vaneen andere geapprobeerde staat, zal hij hen 100gulden, een koe, een bed en twee viertels korenten geschenke geven.

Aert Merten, die in februari 1627, nadat PhilippeIr Roy de belening van de Heerlijkheid Ravels hadgekocht, door hem opnieuw tot het schepenambtwas geroepen, is een jaar later hertrouwd metMayken Andriessen Lambrechts, zoals valt tebesluiten uit de akte van huwelijksvoorwaaÍden,opgesteld in mei 1628, volgens welke MaykenAndriessen, "srjn huyswouw", die uit haar vaderlijkerfgoed het bedrag van 50 gulden inbrengt, bij hetoverlijden van Aeí MeÍten uit het sterfhuis de somvan 150 gulden zal toekomen. Uit dit huwelijkspruiten drie zoons en twee dochters vooÍt, van

t72

wie de oudste, Mattheus, in 1636 geboren is. AertMerten was als pachter van de Grote TongerloseHoeve en als schepen dan wel een gerespecteerdefiguur in Ravels, het beheer van Grote Hoef wasgeen sinecure. Uit de inventaris van zijn bezittingenen zijn schulden, die opgemaakt is in 1632, de abtvan Tongerlo, Adriaen Stalpaert, was in 1629gestorven, blijkt dat zijn financiële positie nietrooskleurig was.

Behalve de hiervoor vermelde schuld aanobligaties, die hij tijdens zijn huwelijk met MaeykenBiestraten op zich genomen had voor de inrichtingvan de Grote Hoeve en de schuur, is hij aan deHeer van Tongerlo nog l3l8 gulden schuldig tervoldoening van de pacht en de betaling der tienden.Daarenboven dient hij met St.-Andries aan zijnknechten en meiden hun loon uit te betalen, voorhet totaalbedrag van 238 gulden. Daartegenoverstaan zijn door schepenen getaxeerde bezittingen,omvattende zijn veestapel: 8 koeien, op 700 guldengetaxeerd, 2 paar ossen, getaxeerd op 200 gulden,2 paarden tezamen ter waarde van 300 gulden, 2lege (onbevruchte) koeien en 3 kalveren, op 60gulden,4 varkens op 20 gulden en 125 schapenop 550 gulden getaxeerd, voorts de helft van zijnschuur en de te velde staande gewassen, waarvande helft toekomt aan de Heer van Tongerlo en I /4deel aan de kinderen, ter waarde van 1000 gulden,en ten slotte zijn bezit aan wagens, karren, ploegenen eggen, alsmede het meubilair uit zijn woonsteeen andere roerende goederen, die getaxeerd zijnop 300 gulden.

Hieruit blijkt datAert Merten gedurende de l2jaardat hij de Tongerlose Hoeve beheerde, er niet toein staat is geweest een deel van het daar ingeinvesteerde kapitaal af te lossen, en tevens dathet geheel van zijn vermogen nog niet opweegttegen het totaal van zijn schulden. De meeste hembetreffende akten in de Ravelse schepenboeken uitde jaren van zi jn tweede huwel i jk hebbenbetrekking op overdracht van goederen,erfdelingen of voogdijschappen. en geven weiniginformatie over de persoon en het leven van AertMerten. Ook in het Oud-Archief van Tilburg wordtAeÍ Merten uit Ravels vermeld: in januari 1638vinden we hem op de vrije jaarmarkt in Tilburg,waar hij een roodbruin ruinpaard koopt met een

bles over de neus en twee witte voeten, een zgn.vos.

Een akte van | 642 uit Hilvarenbeek maakt gewagvan zijn verkoop van de tiende chijns van Brehezeen enkele stukken grond in Tilburg, die hem warentoegevallen als erfdeel van zijn ouders. Rond 1653is hij in slepende proceduren gewikkeld met deschuldeisers van zijn zoon Adriaen. uit zijn eerstehuwelijk, die getrouwd was met Jenneken Buyckxen die bij zijn -naar het schijnt- vrij onverwachtoverlijden schulden achterliet, waarvoor AertMeÍen aansprakelijk werd gesteld. In datzelfdejaar krijgt hij een navelbreuk. Hij ziet zijn eindenaderen en stelt in eigen bewoordingen, ontdaanvan plechtstatige frasen, zijn testament op. waarinzijn twee jongste kinderen, die nog geen l8 jaaroud zijn, zijn bijzondere aandacht krijgen:

Aert MeÍen, die in dit testament hovenier genoemdwordt, verklaart echter medio 1655 dezetestamentaire beschikking "nul en van onwerde".Nog voor het einde van hetzelfde jaar is AertMerten gestorven. Zijn kinderen uit het huwelijkmet Mayken Andriessen waÍen toen nog geen vanallen getrouwd. Hetjongste kind, Jan, is eind 1662in het Gasthuis van Tumhout gestorven. Zijn zoonMattheus, later een der notabelen van het dorp,grootgrondbezitter, veehandelaar, schepen enburgemeester, wordt in de schepenboeken frekwentvermeld. Zijn zoon Aert huwt Maria TheodoraCasteleyns, dochter van de molenaar te Riel en aande Goirlschen Wintmolen, en vestigt zich te Riel.Het nageslacht van Aert Merten heeft eenbelangrijke rol gespeeld in de Heerlijkheid Ravels.Het in 1980 verschenen "Ravels in Lief en Leed"vermeldt: "In Ravels werden twee vooraanstaandefamilies en hun aangetrouwden bij voorkeur in dekerk begraven, namelijk Balemans en Stalpaerts.De familie Stalpaerts verscheen in Ravels in hetbegin van de zeventiende eeuw wanneer hun oomAdriaen Stalpaerts prelaat van Tongerlo was. Zijwaren pachters van de Abdijhoeve, "De GroteHoef' op het Gilseinde."

De lijsten van ingezetenen te Ravels vermeldenMattheus en later ook zijn zoon Adriaen alspachters. Mattheus beheerde als pachter van deprelaat van Tongerlo de tiendenschuur aan De Baan

173

te Ravels-Eel, hijzelf had zijn hoeve aan deHeykant, waar het tiende deel van de oogst aangraangewassen, rogge, haver, gerst, bonen enerwten door de ingezetenen moest wordeningeleverd, evenals v las en houtgewas. Hetpachterschap van de Tongerlose Hoefen het innender tienden getuigde weliswaar van een zekerestatus, maar het beheer van de pachthoeve en hettoezicht op de tienden bracht behalve het risicovan een slechte oogst ook andere moeilijkhedenmet zich mee, als blijkt uit de akte GA.R.8 folio89v. De plunderingen, afpersingen en vemielingender heen en weer trekkende legerbenden, die hetdorp ten gronde gericht en de bevolking uitgedundhebben, zijn er waarschijnlijk mede debet aan datbij de dood van Mattheus in l7 I 3 de Provisor vande Abdij van Tongerlo haastig beslag laat leggenop zijn bezittingen. In latere jaren treedt AdriaenJan Mattheus StalpaeÍs op namens de pretor vande Tongerlose Abdij bij de verpachting der tiendenen pacht daarbij zelf twee kavels. Als landeigenaar,bierbrouwer, herbergier, kaarsenmaker en schepenwas hij een foÍuinlijk man. Wanneer ingevolge hetplakkaat van 1740 opgave verstrekt moet wordenvan de veestapel en de landbouwopbrengst derinwoners, worden op zijn naam, door hemzelfondertekend, vermeld: I paard, 5 koeien, 35schapen, I varken, en 3050 schoven koren, 1500schoven haver, 500 garven rogge, 2 karren spurrie,3 karren hooi, 4 karren boekweitstro, 2 karren kaf,en voorts: 64 viertels boekweit. 5 vienels koren. 2viertels haver, 2 lopen raapzaad, 6 lopenkorenmeel, 2 lopen boekweitmeel, 6 mandenaardappelen, 2 lopen bonen en 10 lopenspurriezaad.

Het was in z i jn hoeve dat door hetBoogschuttersgilde van Sint Sebastiaen op 30augustus 1730 het groot teerfeest werd gevierd.WanneerAdriaen Jan Mattheus echter na de doodvan zijn eerste vrouw Anna Block, de bezittingenin overleg met zijn zoons heeft verdeeld en kortdaarop zijn beide zoons sterven, wordt hij door deaangetrouwde familie van zijn zoon Sebastiaen, defamilie Roymans, pachters van de Grote Hoevevan Averbode, in een nodeloos voortslependeprocedure verwikkeld, die voor hem fnuikendgeweest is (G.A.R.35 1'7 60-l'7 62). Als de FranseRevolutie een einde maakt aan alle feodale rechten,

in 1792, is ook de nakomelingschap van AertMerten Stalpaerts in de mannelijke linie veruitgedund. Merkwaardig blijken de latere nazatenvan deze Ravelse familietak zich in hun nageslachtuitsluitend tot vrouwelijke telgen beperkt tehebben. In en rond Ravels wemelt het nog vannazaten in de aangetrouwde families. Ook denazaten van Aert Merten die zich in Breda en inTilburg gevestigd hebben, blijken deze Stalpaert-tak niet in stand te hebben kunnen houden.

7. Genealogie Stalpaerts

Generatie 1:Matheus Stalpaerts, t v oor 261 6/ 1 523

Generatie 2:Henrick Matheus Stalpaerts, tHilvarenbeek voor1552

Generatie 3:Matheus Stalpaerts, 'Hilvarenbeek ca 1490,

tHilvarenbeek ca 1560, xx Elisabeth Marten Petersvander Sanden

Generatie 4:Merten Matheus Stalpaerts,'Hilvarenbeek 1520,tBreheze 1609, xx Jenneken Aert Jan Huyben

Generatie 5:Aert Merten Stalpaerts, "Hilvarenbeek, ïRavelsvoor 14/1211655, xx Weelde 61511608 MaeykenJan Biestraten. tRavels tussen 162511628. Huwtvoor de tweede maal te Ravels op 24/5/1628 met

Mayken Andriessen Lambrechts. Kinderen:I . Catharina Stalpaerts, 'Weelde 2 /l0ll612,xx ca1634 Wouter Johannes Hermans. Huwt een tweedemaal te Tumhout op25/611638 met PeeterAdriaenWillem Noyens alias PeeterAdriaen Willems. ZieVI.A.2. Jenneken StalpaeÍs, 'Weelde l5/1 I /16 | 6, ïvoor14112/1655, xx Marcelis Janse van Dongen. ZieVI.B.3. Tanneken Stalpaerts, 'Weelde 12ll/1619, xxAdriaen Peeters alias Adriaen Pauwels.4. Adriaen Stalpaerts, oRavels,

tRavels voor 27lI I / 1652, xx Jenneken Buyckx, lvoor l7 /12/1679.Zij was de dochter van Mr.Adriaen Buyckx en

t74

zuster van Heer Peter Buyckx, kapelaan teBerchem. ZieYI.C.5. Adriaentken StalpaeÍs, ' december 1620.ó. Matheus Stalpaerts, oRavels 1636, tRavels 23l811713, xx Ravels voor 1662 met JohannaAdriaensen Servaessen, ïRavels 2415/1678.Matheus was schepen, burgemeester, tiendenaaren pachter van de hoeve van Tongerlo, de "GroteHoeff'. Zljn boerderij te Ravels was 5469 roedengroot en hij bezat nog een beemd te Turnhout van420 roeden, tezamen l9 hectaren en 60 arc- ZieVI.D7. Elisabeth Stalpaerts, huwt voor 113/1656 JanJoordens, ïtussen 3/3/1667 en 6/2/1668. Huwtvoor de tweede maal te Weelde op 20/4/1670 metAnselmus Jansens. Zie VI.E.8. Martijntje Stalpaerts, f voor 17 12/ 1 66'7, huw t ca16ól Wouter Jacobs Adriaensen. Zte Yl.F.9. Aert Stalpaerts, 'Ravels, xx Hilvarenbeek2'?15/16ó8 Maria Theodora Casteleyns. Huwt voor detweede maal te Goirle op11211671 met Catlyn JansLuyten. Aert pacht op 28/3/1669 te Riel eenhofstede met bouwland en weiland (HilvarenbeekR I 69 folio 220,22Ov). Zie Y l.G.10. Jan Stalpaerts, 'Ravels, tca I 663.

Generatie 6:VLA. Catharina Arnoldi Stalparts x WouterJohannes Hermans, xx Peeter Adriaen WillemNoyens. Kinderen:1. Wouter, 'Weelde 316116352. Johanna, "Weelde 2217116423. Adrianus, "Weelde 27 l l l l 6454. Guilielmus, 'Weelde 5/llll6475. Arnoldus, "Weelde 29 l3l | 656

VI.B. JoannaAmoldi StalpaÍs x Marcellis Joannesvan Dongen. Kinderen:l. Catharina, "Weelde 5/9116492. Margaretha, "Weelde 51911649

VI.C. Adriaen Aert Merten Stalpaerts x JennekenBuyckx. Kinderen:1. Elisabeth Stalpaerts, huwde met Mr.CornelisVerbeek.2. Catlijn Stalpaerts, ïtussen 1711211679 en ll9l1698. Huwde de eerste maal met Jan Jansen en detweede maal met Daniel van der Linden. Zie VII.A.

3. Maria Stalpaerts, Ivoor 20/511695, huwdeAdriaen van de Put. Zie Vll.B.

VI.D. Matheus Aert Merten Staloaerts x JohannaAdriaensen. Kinderen:I . Adriaen Stalpaerts, oRavels 1659, fRavels 8/4/I 71 I , huwde op 4/6/1679 te Ravels met ElisabethSchuermans. ZieYIIiC.2. Aert Stalpaerts, oRavels l1111662,lvoor 23/8/1693, huwde te Ravels op 311211687 met MariaCornelis Hermans, 'Ravels 2213/1666, ïWeelde 3lllollT3t.Zijhuwde voor de tweede maal te Weeldeop 2318/1693 met Nicolaas Sledden, 'Weelde I 3/5/l 667, ïWeelde 21 ll I 17 45.Zie VII.D.3. Catharina Stalpaerts, oRavels l8i8i 16654. Martina Stalpae(s, oRavels l8/8i 1665, huwt teRavels op 101211688 met Jan AdriaenSwagemakers, ïvoor l5/l/1701. Huwt voor detweede maal te Ravels op 16110/17O3 met ClaesWouter Lemmens. Zie VII.E.5. Joannes Stalpaerts, "Ravels 26/711668, huwt teWeelde op 23/101169l met Maria Coppens, t6/l2l1693- Hij huwt voor de tweede maal te Ravelsop 201311694 met Anna Balemans, ivoor 27/ll1704. Hij huwt voor de derde maal met HelenaHuybrechts. ZieYll.F.6. Catharina Stalpaerts, 'Ravels 5/3/1671, xxRavels 25/911695 Antony Jansen Wouters. ZieVII.G.7. Maria Stalpaerts, "Ravels 3/l/1675, xx 22/l/169'7 met Cornelius Peeter Eeltiens (Alphen),

11702. Zlj huwt voor de tweede maal op 27ll1l1703 met Jan Bertels van der Voort, I voor l9l9ll'713.ZieYll-H.8. Anna Stalpaerts, 'Ravels 251411678, ïRavelsvoor 2/1211693

VI.E. Elisabeth Arnoldi Stalpaerts x JohannesJordani, xxAnselmus Janssen. Kinderen:I . Adrianus, "Weelde 29 | l0 / 16562. Gertrudis, 'Weelde 113116603. Adrianus, 'Weelde l'7l4l16664. Maria, "Weelde'?1'7 /167 |

VI.F. Mart ina Stalparts x Wouter JacobsAdriaensen. Kinderen:l. Adriana, 'Ravels 30/l/1662 huwtAntony Jansen.2. Joannes. 'Ravels 30/10/1663.

175

116

VI.G. AertAen Merten Stalpaerts x Maria DirrickGerrits Casteleyn, xx Catlyn Jansdr. DirckenLuyten. Kinderen:l. Catharina Stalpaerts, 'Riel april l6692. Helena Stalpaerts, 'Goirle l3/l2ll67O3. Maria Stalpaerts, "Goirle 25/12116724. Martina Stalpaerts, "Goirle 211121167 45. Arnoldus Stalpaerts, 'Goirle oktober ló786. Joanna Stalpaerts, 'Coirle 2'7ll0l168l

Generatie 7:VII .A. Cat l i jn Aert Stalpaerts x Jan Jansen.Kinderen:I . Cathalijn.

VII.B. Maria Stalpaerts x Adriaen Van de Put.Kinderen:| . Peeternel, huwt met MaÍinus Segers.

VII.C. Adriaen Stalpaerts x Elisabeth Schuermans.Kinderen:1. Jan Stalpaerts, oRavels 28/ l /1682, huwt teRavels op l8l7l1'706 metHelena Wouters en huwtte Ravels voor de tweede m aal op ll/2/1120 metCatharina Jansen uit Hilvarenbeek . Zie Vlll. A.2. Romaldus Stalpaerts, oRavels l l l l /1684,ÍRavels 27l1/1685.3. Maria Stalpaerts, 'Ravels 1415/16864. Joanna Stalpaerts, 'Ravels 2l19/1688, xx Ravels241311709 metAntonius Berckmans. Zie YIII.B5. Henricus Stalpaerts, 'Ravels 29ll l/1690, huwtte Ravels op 2ól1 l17l'7 metMaia Snijders, f voorl0/l/ l7 I 8 en huwt te Ravels voor de tweede maalop 2218/1719 met Henrica van Gorp uit Mierde.Zie VIII.C.6. Maria Anna Stalpaerts, 'Ravels l0/3/1693.7. Cathar ina Stalpaerts, 'Ravels 6/10/1695, xF.avels 2918/1'723 met Petrus Anthonis Jansen uitHooge Mierde alias Petrus Schots. Zie VIII.D.8. Renoldus Stalpaerts, "Ravels916ll697 .9. Arnoldus Stalpaerts, 'Ravels 30/5/169810. Petrus Stalpaerts, 'Ravels 8/2/1701

VII.D. Arnoldus Stalpaerts x Maria CorneliaHermans. Kinderen:l. Jan Baptist Stalpaerts, 'Ravels 6/8/1688.

VII .E. Mart ina Stalpaerts x Jan AdriaenSwagemakers, xx Nicolaes Wouters alias NicolausLemmens. Kinderen:| . Jenne, oRavels 18/1211691 huwt Jan van Raack.2. Cornelis, "Ravels27 /12/1693.3. Cathalijn, "Ravels 4/1211695.4. Marie, "Ravels 2'1112/1697.5. Elisabeth, "Ravels 9/l 1/ l70l6. Anna, "Ravels 9/ l l /17017. Jan Baptist, 'Ravels 17038. Arnoldus, 'Ravels l9l2/ 17069. Elisabeth, 'Ravels 4/5i 171 I

VII.F. Jan Mattheus Stalpaerts x Maria Coppens,xx Anna Balemans. Kinderen:I . Joanna Stalpaerts, "Ravels l8/1116922. Adriaan Stalpaerts, oRavels li l2i 1695, lRavels2319/1162, x Chaam 2l/711720 Anna Blocken,tRavels l9l3/1756. Huwt te Ravels voor de tweedemaal met Anna Catharina van Dun oD 51511760-ZieYIII.E.3. Sebastiaen Stalpaerts, 'Ravels 2l/l/16994. Comelis Stalpaerts, oRavels l3/9/l'701, x JacobaPeter Eylens uit Leende, xx Wilhelmina PeeterEelens uit Leende. Zie VIILF.

VII .G. Cathar ina Stalparts x Anthonis JansenWouters. Kinderen:l. Johannes Baptista, oRavels 1111211695.2. Joanna, 'Ravels 17l11/16973. Petrus, "Ravels 2l7ll70l4. Maria, 'Ravels l412/1703.5. Adrianus, 'Ravels 11/l I / 17066. Amoldus, "Ravels 13/2/l7l I7. Jacobus, "Ravels l6110/1712

VII.H. Maria Stalpaens x Joannes BartholomeusVan der Voon. Kinderen:I . Cornelia, 'Ravels 16/5/17042. Joanna, "Ravels 6i l0/17063. Joanna Elisabeth, 'Ravels 6/10/17064. Barbara, "Ravels 24/2/17095. Maria Adriana, oRavels 8l9ll7l1

Generatie 8:VII I .A. Jan Adriaen x Helena Wouters, xxCatharina Jansen. Kinderen:

177

1. Walterus Stalpaerts, oRavels 141311707 ,fRavels 6. Antonia Catharina, "Ravels 17l I /1736281311744, x Ravels lO/4/1731 Maria Adriaen

VIII.B. Jenneken Adriaen Stalpaerts x Anthonius f Ravels mei 1760Berckmans. Kinderen:1 . Adriana, "Ravels 2214/17092. Joannes, "Ravels 2/2/1'1113. Adrianus, "Rav els 23 13 / 17 1 34. Elysabeth, "Ravels 7/ l /17155. Catharina, 'Ravels 30/3/17176. Adrianus, "Ravels l5/8/l 7 l97. Petrus Servatius, "Ravels lO/2/17228. Maria Jacoba, "Ravels 2018117239. Antonia, "Ravels 3lll2l172810. Antonius, 'Ravels 8/4/ 1731

VIII.C. Henricus Adriaen Stalpaerts x MariaSnijders, xx Henrica van Gorp. Kinderen:l. Adriana Stalpaens, "Ravels 9/121171'l .2. Jan Baptist Stalpaerts, 'Ravels 17ll0l1720,tTilburg 21111799, huwt le maal te Tilburg op 8/12/1754 met Anna Maria Boschmans ex Megenalias Anna Maria van Heutem. Huwt voor detweede maal te Ti lburg op l9 l8/1770 metPetronella van Loon, oGoirle 1745, fTllburg 4llll1777 . Huwt voor de derde maal te Tilburg op 6/12/1719 met Ida Wil lem Mutsaers, 'Ti lburg,f Tilburg 5 l 1 | / 17 8 L Zie lX.B.3. Petrus Stalpaerts, 'Ravels 18/9/17234. Petronella Stalpaerts, oRavels 311611727,huwtop 2215/1757 Peter Beckers, 'Goirle 173 I5. Maria Elisabeth Stalpaerts, 'Ravels l918/17306. Adr ianus Stalpaerts, oRavels 19/8/1733,tTeteringen | 5/4/ l'782,huwt Johanna van der Pasex Ginneken. Zie IX.C.7. Anna Jacoba Barbara Stalpaerts, 'Ravels 4/12l1735, tGinneken 27l2ll8O7,huwtte Ginneken op12/6117 62 metWillem Antony Voeten ("Ginneken)

Amems (f Ravels | 5l2l 17 85'1. Zie lX. A.2. Adriana Staloaerts. oRavels l7 112/1720

VIII.D. Catharina Adriaen Stalpaerts x PetrusAnthonis Jansen Schots ex Hoose Mierde.Kinderen:| . Adrianus,'Ravels 231 | / 17252. Jan Baptist, "Ravels 17110/1'1263. Martinus, "Ravels 5/lli 17294. Norbertus, "Ravels 319/11325. Joannes Baptista Joachim, "Ravels 20/3/1734

VIII.E. Adriaen Jan StalpaeÍs x Anna Blocken xxAnna Catharina van Dun. Kinoeren:l . Jan Bapt ist Stalpaerts, oRavels 2316/1721,

2. Anna Maria Stalpaerts, "Ravels l1ll/17233. Gertrude Stalpaerts, 'Ravels 5/11117244. Sebastianus Stalpaerts, "Rav els 3 | / l2l 17 25,tvoor 1758 huwt te Ravels op 2/12/1753 metJacoba Roymans. Zie IX.E.5. Gertrudis Stalpaerts, 'Ravels 2/12/17286. Anna Maria StalpaeÍts, 'Ravels 5/4/1761, huwtte Ravels op 25ll l/ 1782 met Henricus Huybs. ZieIX.F.7. Adriana Maria Stalpaerts, "Ravels 29112/17628. Catharina Stalpaerts huwt Jan Dirken. Zie IX.G.

VIII.F. Cornelis Jan Mattheus Stalpaerts x JacobaPeter Eylens ex l.eende xx Wilhelmina Peter Eelensex Leende xxx Wilhelmina Eerens. Kinderen:l. Joanna Stalpaerts, oRavels 16/10/1725 h'twt teTumhout op 7 /l/l'753 Jan Roevens2. Sebastianus Stalpaerts,'P.avels l4/ l2l 17213. Petrus Stafpaerts, 'F.avels 2411O117294. Gerardus Stalpaerts, "Ravels 3i I I / I 73 I5. Christianus Emanuel Stalpaerts, 'Ravels 25ll 2/17346. Jacobus Stalpaerts, oTurnhout 26/8/173'17. Joanna Stalpaerts, oTurnhout l3/10/17408. Marie Stalpaerts, oTumhout 26/2/17 4'1

Generatie 9:IX.A. Walterus Jan Adriaen StalDaerts x MariaAmsems. Kinderen:l. Johanna Maria Stalpaerts, oRavels l3llll73l,tRavels 5/5/1772, huwt te Ravels op 30ll/1750met Wouter Jan Wouters uit Turnhout. ZieX.A.2. Mattheus Stalpaerts, 'Ravels 28l2l17 33, huwtte Ravefs op 6/511758 met Cornelia Jansen uitWeelde, huwt te Weelde voor de tweede maal opll ll/l '773 met Anna MariaAdriaenssen, huwt voorde derde maal te Weelde op 29/711778 metCatharina van de Put. Zie X.B.3. Adrianus Stalpaerts, "Ravels 251411735, fvoor17'.794. Helena Stalpaerts, 'Ravels 7/5/1739, ïRavelsl8/10/ l 8 13, huwt te Ravels op 712/1774 metDierck van Riel (f Ravels 2614/1775). Huwt een

178

tweede maal te Ravels op l5/l/1776 met Jan l. Anne Marie Stalpaerts, "Ravels l418/1753Joossen (iRavels 111611188). Zie X.C. 2. Geertrudis Stalpaerts, "Ravels 23lll/l754,huwtIX.B. Jan Bapt ist Stalpaerts x Anna Maria te Ravels op l l l lo l l1T3 met Josephirs Sni jers,Boschmans xx 1770 Pieternel van Loon xxx 1779 'Ravels 1751. ZieX.E.Ida Willem Mutsaers. Kinderen: 3. Joannes Baptista Stalpaerts, 'Ravels 2/12/17 56,l . Henricus Stalpaerts, "Ti lburg l1/111156, huwt te Ravels op 5/2/1781 met Anna Maria

tTi lburg 18/12/1779 Huyben, "1752.2ieX.F.2. Johanna Stalpaerts, 'Tilburg l5/9/1758, tTilburgt9/n/t '7623. Adr ianus Stalpaerts, 'T i lburg 5/ l l l l '7 60,lTl lburg20ll l l17624. Petronilla Stalpaerts, 'Tilburg l6/2111635. Johanna Maria Stalpaerts, "Tilbvg23/1 /17 666. Jan Baptist Stalpaerts, "Ti lburg 31/111169,iTilburs l/2/l'769

IX.F. Anna Maria Stalpaerts x Henricus Huybs.Kinderen:| . Adriana Maria. 'Ravels 6/9/1 7832. Maria Elisabeth, 'Ravels l8/10/17853. Maria Catharina, oRavels ll5/179O4. Anna Maria, "Ravels ll16/17925. Adrianus Frans, 'Ravels 6/12l1793, -fRavels 2/

IX.GCatharina Stalpaerts x Jan Dirken. Kinderen:| . Anna Comelia , "21l'711802

Generatie 10:X.A. Johanna Maria Stalpaerts x Wouter JanWouters. Kinderen:I . Walterus. "Ravels 22/2ll'7 502. Joannes Baptist, "Ravels 28/6/17533. Adrianus, 'Ravels 2l15/17564. Henricus, "Ravels 2312/17 595. Henricus, "Ravels 26/2/17 626. Petrus Antonius, oRavels 816/17657. Cornelius, "Ravels 20l5ll7 6'78. Matheus, "Ravels 2l l4l1772

X.B. Matheus Stalpaerts x Comelia Jansen xxWeelde 1773 Anna Maria Adriaensen xxx Weelde1778 Catharina Van de Put. Kinderen:I . Joanna Cornelia Stalpaerts, "Ravels l8/5/ 1759,huwt te Ravels op 301411787 met Jacobus VanOeckelen. Zie XI.A.2. loanna Maria Stalpaerts, oRavels 3lll0ll'762,huwt te Ravels op 2911011792 met Petrus Daelenuit Turnhout3. Anna Catharina Stalpaerts, "Weelde 2l/5/17664. Walterus Stalpaerts, 'Weelde 25ll/1769, tRavels3/5il8135. Guilielma Stalpaerts, 'Weelde 611lll77l6. Maria Comelia Stalpaerts, 'Weelde 1014117797. Joanna Gertruda StalDaerts. 'Weelde 9/5ll78l

7. Adriaen Stalpaerrs, "Tllburg 4 / 4 I ll 1 2, ïTllburg 1 0 | 11 9 44lll/1826. Huwt te Tilburg op 22/5llll9 met 6. Adrianus Frans, "Ravels 6/l l/1794Maria Brok, '1753, fTi lburg l6 l l /18108. Johannes Stalpaerts, "Tilburg 2llll '715

IX.C. Adrianus Henricus Stalpaerts x Johanna vander Pas. Kinderen:l . Adr iana Stalpaerts, oGinneken 261111765,

fGinneken 25i l211808 (ongehuwd).2. Cornel ia Stalpaerts, 'Ginneken 6/1211766,fTeteringen 23/5/17923. Maria Stalpaerts, oGinneken l /1211768,fTeteringen 1'7 /5/ 11824. Henrica StalpaeÍts, 'Ginneken l8/9/1770,

lBreda 16/12/1796, huwt op 815/1796 metDingeman Andries Oomis, oOosterhout | /3 | 1'7 66.ZieX.D.5. Dingena Stalpaerts, oTeter ingen l15/1773,fGoir le l82l6. Maria Stalpaerts, oTeteringen 11/ll/ll '757. Elisabeth Stalpaerts, oTeteringen 16lll/1778,

fTeteringen 1'7 /3111808. Petronella Stalpaerts, "Teteringen 9 15 I l1 8O

IX.D. Anna Jacoba Barbarina Hendrik Stalpaertsx Willem Antoni Peter Voeten. Kinderen:L Antonius, 'Ginneken l3l7/1763, huwt voor deeerste maal op 27 l l l1793 met Cathar inaVerhoeven, huwt voor de tweede maal op 26llol1806 met Marie Peter van Vessem (weduwe vanFrancis Jansen)

IX.E. Sebastiaen Stalpaerts x Jacoba Roymans.Kinderen:

t70

8. Maria Magdalena Stalpaens, "Weelde 251411785, huwt te Weelde op 2318/1815 Jean BaptisteMarie Snels9. Cornelius Stalpaerts, 'Weelde 22llll'789

X.C. Helena Stalpaerts x Dierck van Riel xx JanJoossen. Kinderen:l. Walterus, oRavels 912117752. Joanna Maria, oRavels 1614ll'7793. Gerardus, 'Ravels 30/8/1783

X.D. Hendrica Stalpaerts x Dingeman AndriesOomis. Kinderen:l. Goverdina Joanna, "Breda 511211796

X.E. Gertrude Stalpaerts x Josephus Snijers.Kinderen:l. Anna Catharina, "Ravels 2l8l 177 42. Sebastianus, "Ravels 261 5l l'17 63. Sebastianus, "Ravels l7 I l2l 17774. Joanna Gertrude, 'Ravels 2812117805. Jan Baptist, 'Ravels 2/11/1782, fRavels l5l11/17826. Anna Maria, 'Ravels 21l11/17837. Dorothea, "Ravels 1ll3/17908. Petronella, 'Ravels l/9/1793

9. Petnrs Gommarus. oRavels l7llll797

X.F. Jan Baptist Stalpaerts x Anna Maria Huybs.Kinderen:1. Adriana Maria Stalpaerts, 'Ravels l5/11/1782,tRavels 6/12l1833, huwt te Ravels op 2115/1805met Jean Peter van Nooten (ïRavels 1870)2. Goverdina Stalpaerts, oRavels 101611785,ïRavels 1ll5/18503. Sebastianus Stalpaerts, 'Ravels 1/2/17884. Sebastianus Benedictus Stalpaerts, oRavels 4/12t17905. Maria Elisabeth Stalpaerts, "Ravels 2ll3l 1794,fRavels 1858, huwt Josephus van Bael alias Bax(t 1870)6. Anna Catharina Stalpaerts, "Ravels 211311794,IRavels20l4l1794

Generatie 11:XI.A. Johanna Comelia Stalpaerts x Jacob VanOeckelen. Kinderen:l Adrianus, 'Ravels l/2/17882. Anna Cornelia, 'Ravels 2/9/17893. Maria Jacoba, "Ravels 26ll/17 93, ïRavels 26llo/17944. Jan Frans, 'Ravels 23ll l/1795

door Jos Nooyens

Grote jachteigenaars en somrnige jagers gedroe-gen zich dikwijls alsofzij met hun dikbetaaldejacht-akte niet alleen het recht om te jagen hadden ver-worven, maar ook alsof zij de wettige eigenaarswaren geworden van al het wild dat rondhuppeldein Gods vrije natuur. Den Timmer dacht daar an-ders over! Zo had hij er wel begrip voor dat erenige controle was door de overheid, die door hetverplichten van de dure jachtakte een graantjemeepikte om de staatskas te spekken. Ter infor-matie: in het jaar 20M werden er 12.000 jacht-vergunningen uitgereikt aan I 50 euro per stuk, wateen totaal maakt van 1.800.000 euro! Ook vond

hij het normaal dat j achteigenaars en broodjagersprobeerden zoveel mogelijk van hun onkosten te-rug te winnen, maar volgens hem was wild, datonbegrensd kwam eten op de akkers, ook eenbeetje eigendom van de grondeigenaars, en in zijngeval, van de bewerkers van die oogstvelden. Ikheb tussen de vele beestjes die ik in mijn leven alshobbystroper heb gevangen, nooit een gelabeldexemplaar aangetroffen met de naam van de zoge-zegde eigenaar erop, grapte den Timmer. Voor hemwas stropen een sport dat men meer deed voor dekick dan voor het geldgewin. Een soort spel tus-sen jachtwachter en stropeÍ, met een mate vanwederzijds begrip, en als men op heterdaad be-tÍapt weÍd moest men niet vervelend gaan doen!Zijn devies was: ge moet er maar voor zorgen datge niet gepakt wordt. MaaÍ toen kwam die avond

180

dat het verkeerd afliep met onze schrandere stro-per. Het moet zowat zeventig jaar geleden zijn.Den Timmer was al ruim de vijftig gepasseerd enhad zich door Jaoneke Smolders, onze inwonendeknecht, laten bepraten om nog voor één keer meete gaan op een nachtelUke strooptocht met de licht-bak. Er werd stormachtig weer voorspeld en on-der zwijgplicht had Jaoneke, die de initiatiefnemerwas, mij die middag een paar frankskens in de handgestopt -het wisselgeld mocht ik voor mij hou-den- met de opdracht om na schooltijd een paarkilo carbuur te halen bij Lewieke Van Vlasselaer.Als zijdelingse deelnemer aan het complot zal ikzo goed mogelijk mijn verhaal vertellen. Het jacht-seizoen was nog juist niet open en die avond washet buiig, met een rosse maan achter de wolken eneen striemende wind vanuit het westen. Ideaal weerom op den Boerenbond, de Pannenhoef en op deboerenakkers van 't gehucht er eens flink tegen-aan te gaan. Op de schelft (zolder) boven de koe-stal kwamen in de vroege avond de spitsbroedersbijeen om de zaak voor te bereiden en te bespre-ken, want er met de lichtbak op uittrekken wastoch wat anders dan een klem zetten ofeen stropkehangen. Toegegeven, die avond ging het niet al-leen voor het spel maar ook voor de knikkers, wantMil, Toontje en Jaoneke, drie jonge landbouw-helpers met een klein pree (dagloon) hadden alle-drie trouwplannen en wilden wat graag een centjebijverdienen om de bruidschat aan te vullen. Inafwachting op den Timmer die even naar hetHondseinde was om zijn "plooier" op te halen enzijn klompen te verwisselen voor een paar goedzittende loopschoenen, bespraken zij een plan. MilDevue die op de Boerenbond werkte, stelde voorom te beginnen op een perceel Italiaans raaigrasaldaar, waar ze als ze het goed aanpakten, op zijnminst een zak hazen konden neerleggen. Hij wasniet blij met den Timmer als vierde man. Ook alkon die als goede schutter met een extra geweervan nut zijn, Mil vroeg zich af of den Timmer opzijn leeftijd nog kwiek genoeg zou zijn om zich uitde voeten te maken als het nodig was. Een vanzijn vroegere stropersmaten was van kamp ver-wisseld en was de week voordien alsjachtwachterbeêdigd voor de boerenbond. Op het werk haddenzij daar een fikse woordenwisseling over gehad.Wij zijn verwacht. wist Mil, maar wij gaan eeneerlijke confrontatie niet uit de weg, voegde hij ernog aan toe. Maar of den Timmer in dat plaatje

pastte, daar had Mil zijn twijfels over. Uit voor-zorg had Mil een oude floeren broek van zijn va-der overaan getrokken, eentje met een zwarc zol-der, want in de woordenwisseling had zijn afval-lige stropersmaat -nu jachtwachter- hem beloofddat hij hem zonodig zonder scrupules op een schotgrof zout in zijn achterwerk zou trakteren. In hetspel tussen stroper en jachtwachter, was het welmeer gebeurd dat de jachtwachter, om erger tevoorkomen, de hagel uit een cartouche vervingdoor grofkorrelig zout, en als je zulke zoutkorrelsuit je achterwerk moest laten halen, dan was devemedering zelfs erger dan de pijn. Omdat bij hetlichtbakken een duidelijk spoor wordt achtergela-ten, namelijk een felle lichtstraal in open veld, ge-paard met luidknallende geweerschoten, is het voordejachtwachter op dienst heel gemakkelijk om destropers te lokaliseren. De kunst was om alleenkorstondig het licht aan te steken op percelen waarmen wist in korte tijd veel hazen te kunnen schie-ten en dan zo snel mogelijk te verkassen. Toontjevan Bedes, die een confrontatie met de nieuwejachtwachter absoluut wilde vermijden, stelde voorom bij een eventueel treffen onmiddellijk gespreidhet hazenpad te kiezen in de donkere nacht, enterug samen te komen aan het "kalikot" (mesrstoffenschuur) op de Pannenhoef. Op de Pannen-hoef waar hij werkte lagen een paar percelen jonggras waar het 's nachts wemelde van het wild. Hetwoord lichtbak wordt in een oude Van Dale uit1924 als volgt omschreven: 'een blikken doos derstroopers, aan de voorzijde open, waarin een lichtbrandt, om daarmede de hazen en konijnen te lok-ken en te verblinden'. De lichtbak die op de schelftvan onder het hooi werd gehaald was een exem-plaar dat door Jaoneke geroemd en gekoesterdwerd om zijn heldere en felle lichtbundel en datoorspronkelijk gediend had op mijn vaders afge-dankte zware motorfiets. De lamp met een ge-schatte doorsnede van twintig en een diepte vanvijftien centimeter, was gemaakt van licht metaal,aan de binnenkant blank en lichtweerkaatsend, enaan de buitenkant zwart geverfd in de merkkleurvan F.N. Aan de voorkant was de lamp bekroondmet en geelkoperen uitstaande rand, die een bolleglazen lens omkaderde en in zijn geheel als eendeurtje fungeerde, compleet met twee schamier-tjes en een slot. Achter in de lamp bevond zich eenholle spiegel en tussen die spiegel en de lens stondin de bodem van de lamp de brandpit ingebouwd,

l8 l

die met een rubberen slangede verbonden was metde carbuurcontainer. Als de lamp op volle gasbrandde, stond de witgele vlam, die door drie kleinegaatjes in de top van de brandpit werd gevoed, inhet brandpunt van spiegel en lens en produceerdeeen lichtbundel die de modeme autolamp van te-genwoordig op zijn minst evenaarde en misschienwel overtrof. De carbuurpot, die oorspronkelijkergens voor op het motorframe was bevestigd, wastweedelig en het bovenste gedeelte kon in eenhandomdraai van het onderste gedeelte wordenlosgemaakt. In het onderste gedeelte pastte eenuitneembaar kommede dat met carbuursteentjes(calciumcarbide) werd gevuld. Als men op diesteentjes water laat druppelen ontwikkelt zich hetacetyleengas, dat zich ophoopt en onder druk komtin de carbuurpot. Water- en gastoevoer kondenelk met een koperen kraande afgesloten of opge-voerd worden en bij volle lichtsterkte stonden beidekraantjes open. Voor de zekerheid werd de lampnog even uitgetest op de schelft met een half maatjecarbuur en een flinke scheut water. Verbluffend inhoe een korte tijdspanne het acetyleengas zijn wegvindt door de rubberslang naar de pitopening enmet een lucifer tot ontbranding komt tot een rus-tige, wit-gele vlam. Toen Jaoneke de lichtstraal opde onderkant van de pannen en het houten schaar-werk liet spelen, verschalkte hij een kerkuil die daarop muizen loerde en die in paniek een goed heen-komen zocht door het uilengat een halfmeterkeonder de nok van de achterste topgevel. De Sus,tot op gevorderde leeftijd op ons gehucht en ookver daarbuiten gekend als een gewiekst lieftebbervan alle vormen van wildstroperij, is nu een beza-digde oudere die heerlijk kan vertellen over zijnstropersavonturen. Wanneer tijdens een vroegevorstperiode hier en daar de nog te velde staanderapen waren bevroren, had Sus gemerkt dat dehazen daar op afkwamen en in een koude vries-nacht trok Sus er op uit met twee maten met delichtbak. In de periode dat de stoomtreinen over-schakelden op elektrische verlichting, had Sus eentreinkoplamp op carbuur op de kop kunnen tik-ken, een joekel van wel veertig cm doorsnede dieeen lichtstraal ontwikkelde waarmee hij gemak-kelijk het haantje op de kerktoren kon uitlichten.Het vroor vijftien graden onder nul en zij dachtendat zij alles goed voorbereid hadden, maar toen zijin het veld de lamp wilden aansteken, sloeg het

noodlot toe. Op weg naar een uitgekozen knollen-veld had de drager van de carbuurcontainer ver-waarloosd om de pot onder zijn jas te dragen ennu was de boel bevroren. Het waterkraantje en dewatervoorraad in de pot waren bevroren en detweedelige pot was gewoon niet open te krijgen.Wat nu gedaan? Terug naar huis voor een moorkeheet water? Wat een pech! Een van de komuitenkreeg er zowaar hoogwater van, en omdat zij inhet open veld stonden, loosde hij zijn dampendlichaamswater vlakbij op de bevroren rapen. Hémaat. wacht eens. zei Sus.Gij staat godverdomme met de oplossing van onsprobleem in uw hand. Richt uw dampende straalliever op onze bevroren carbuurpot dan het zoverloren te laten lopen op de harde grond. Met deopbrengst van een gezamelijke plasbeurt kegenzij de pot ontdooid. Eenmaal het reservoir bijgevuldmet lichaamswarme urine, die door het hogezoutgehalte als een soort antigel ging fungeren,konden zi j de lamp ontsteken en aan hunstrooptocht beginnen. Of de scheikundige reactieurine x carbuur de geur ofkleur van het vlammetjebeïnvloedde, wist Sus er niet bij te vertellen. Bijons thuis op de schelft waren de samenzweerdersnu klaar en er was afgesproken dat Jaoneke, alsnaar gewoonte, het licht zou dragen, met op enkelestappen rechts van hem Mil met zijn oude tweeloopen links van hem den Timmer met zijn plooierke.Zo een plooigeweer werd door het gerecht speciaalzwaarder aangerekend als stroopgerei, omdat hetgeplooid en ook in twee stukken onopvallend konmeegedragen worden onder een zware jas of ineen ruime floeren broek. De lichtdrager zou dehazen in het licht nemen en voorzichtig benaderenzodat de schutters het moment konden uitkiezenom te vuren op een prooi die op luttele afstandverlamd zat in het l icht . Toont je moest hetgeschoten wi ld oprapen en in een jutezakmeedragen. Op hoop van zegen trokken de viernachtridders richting Boerenbond in de donkerenacht, een beetje angstig in de wetenschap dat depas benoemde boswachter aldaar de confrontatiemet zijn vroegere stÍopersmaten niet uit de wegzou gaan. Ze hadden geluk, want het perceelgrasland waar Mil hen naar toe gidste, lag ruimvierhonderd meter langs een bosrand aan deOverheide en was juist van breedte om tegenwinds,ineens in stroken, af te lichten. Het gras was nog

t82

Sus Van Heyst tijdens eenkleiduifschieting

Het Poppelse gemeentehuis(rechtsonder de 2 smalle

verluchtingsgleuven van degevangenis)

r83

laat in het seizoen gemaaid en was nu met zijnjongespruiten een gedekte tafel voor de knagers. Jaonekeschikte nog even het rubberslangetje van decarbuurpot die met een broeksriem schuin over zijnschouders hing. Hij draaide het waterkaantje openen wachtte nog even af. In de pot drupte het watervolle teug op de carbuur zodat het scheikundigproces op gang kwam en het afgescheidenacetyleengas kwam op druk. Samendrummend enmet hun gekromde ruggen de wind afschermend,werd de lamp met een lucifer ontstoken. Met hetgaskraantje werd de toevoer subtiel geregeld omeen heldere, stille vlam te verwezenlijken. Het wasaardedonker en de wind ging te keer. Toen Jaonekede lamp met beide handen voor de borst nam enals proef over het veld liet schijnen, zaten er almeteen een drietal hazen verstild in een lichtkegelvan wel vijftig meter diep. Als de knagers wind-opbenaderd worden en niet gealarmeerd worden doorhun f,rjn gehoor ofreukzin, lijken zij het plotse lichtin de donkere nacht als een soort bliksem te ervarenen een geweerschot als een donderslag. In plaatsvan de hazenbenen te nemen duiken zij verschriktin mekaar, en als het ware overdonderd door eenraar natuurverschijnsel, wachten zij even afom danweer rustig verder te gaan met eten. Ten minsteals zij niet met hun poten omhoog dood op hetveld liggen. Slimme stropers gingen er soms bijwindarme nachten op uit, maar lieten zich danbegeleiden door helpers die met berkentakkenzwaaiend voor kunstwind zorgden, waardoor dehazen met hun scherp gehoor om de tuin werdengeleid. Voor onze nachtridders werd het nu emsten ieder nam rustig zijn positie in. De lichtbak deedhet prima en als Jaoneke traag van links naar rechtsbewoog, werd een brede strook goed zichtbaarvoor de schutters en de twee eerste schoten warenraak. In een langzame tred ging het vieÍal nu hetgrasland op met de lichtdrager een paar metervoorop. Links van hem was de dichte houtwal enin zijn onderbewustzijn wist Jaoneke dat, als eronraad was, dat het van die kant zou komen.Daarom liet hij het licht extra langzaam langs diehoutwal glijden. Enjawel! Plots zag hij vier zwakkeweerschijnsels, vertikaal en evenwijdig van elkaar,weerkaatsen in het licht en toen die ook nogzijdelings bewogen wist Jaoneke genoeg. Lopen!Lopen ! brulde hij zijn maten toe uit volle borst envlug plooide hij het rubberslangetje dubbel dicht

bi j de lamp, waardoor de gastoevoer werdafgesloten en de lamp onmiddellijk doofde. 'Eenoude stroper is de beste boswachter ' , is eengezegde en dat bleek hier nog eens overduidelijk.Met zijn kennis als stroper had onze nieuwejachtwachter precies ingeschat waar tijdens deeerste stormnacht zijn vroegere stropersgezellenten tonele zouden verschijnen en hoe hij zich moestopstellen om ze in de val te lokken. Voor dezekerheid had hij twee rijkswachters als versterkinggevraagd, want hij wilde bij zijn eerste optredeneen goede beurt maken bij zijn jachtbazen. Maarnog meer was hij er op gebrand om zijn vroegeremaatjes eens een poepje te laten ruiken. Een vandie rijkswachters, die misschien voor het eerst vooreen nachtelijke stroperswacht was opgeroepen, enmisschien met een beetje tegenzin nu overurenmoest kloppen in de regenachtige herfstnacht, konzich blijkbaar niet inhouden en kwam te vroeg uitzijn schuilplaats naar voor, waardoor hij heel evenin de lichtstraal van de lichtbak werd gevangen.Toen hij zich bruusk terugtrok weerkaatsten deblinkende knopen van zijn uniform het licht, enomdat Jaoneke in één seconde dat fenomeenperfect had ingeschat en daarnaar handelde, washet nu l-0 voor de stropers. Door onmiddellijkhet licht te doven en luidkeels zijn maten toe teschreeuwen, voorkwam hij dat ze als onnozelekonijnen in de handen liepen van een slimmejachtwachter en zi jn minder ervarengeuniformeerde helpers. Even was het stil en dangingen er bijna gelijktijdig drie goed gerichtelichtkogels de lucht in, die in een helrode gloedzowat boven de hoofden van de stropersneerdaalden. In een reflex koos nu elk van hen zijneigen vluchtrichting en den Timmer die zich op delinkerflank bevond, spurtte zo snel als zijn oudeknoken het toelieten weg van zijn maten, richtingbos en houtwal om zich daar te verbergen.Onverwacht l iep hi j op tegen een stevigeweideafsluiting met nieuwe pindraad en juist ophet moment dat hij die hindernis wilde nemen,daalde een lichtkogel tergend langzaam vanuit dehoogte, zowat boven zijn hoofd, naar beneden. Eenbeetje in paniek sloeg hij een been over de pindraad,maar toen hij zijn tweede been wilde bijtrekken,geraakte zijn broekspijp vast in de onderstepindraad. Terwijl hij nog altijd in het licht stondvan de langzaam uitdovende lichtkogel, weerde hij

r84

zich als een duivel in een wijwatervat om los tekomen. Hij geraakte echter nog meer verstrengelden tenslotte zat hij met de zolder van zijn broekvastgepind aan de pinnekensdraad, hulpeloos alseen konijn in een klem. Later vertelde den Timmermij dat hij niet was losgeraakt van die draad, omdathi j d ie avond toeval l ig z i jn nieuwewinterwerkbroek aan had. Die had hij een paardagen eerder uit het pak van Gust Van Loongekozen, toen Gust, naar dr i emaan del i j ksegewoonte, zijn pak textiel had uitgestald op eenzwarl zeil bij ons op de vloer van de veranda.Pakdrager Gust had hem die broek aangeradenomdat zij gemaakt was van 'duvelssterk', eenweefsel dat Gust eigenlijk niet graag verkochtomdat het niet kapot te krUgen was en veel te langmeeging. Met mijn blauwe werkbroek had ik mijgegarandeerd losgescheurd, verontschuldigde denTimmer zich, en hij voelde zich in zijn stroperseergekrenkt omdat hij als een willoos haasje door eengendarm van de pindraad was geplukt, terwijl zijndr ie maten de dans waren ontsprongen. Opheterdaad betrapt was er voor den Timmer geenmogelijkheid om er zich uit te praten en dejachtwachter van de Boerenbond, als gewezenstroper goed bekend met het stropersmilieu, hadzijn bekentenis ook niet nodig om te weten wiezijn medeplichtigen waren. Als een misdadigerkreeg hij de handboeien om en werd midden in denacht overgebracht naar het Poppelsegemeentehuis voor een eerste verhoor, een verhoorvan de schande, waar hij mij nooit het fijne overheeft verteld. Terwijl de ordehandhavers beslotenop bezoek te gaan bij de vermeende verdachtenop hun lijstje, kreeg de Poppelse veldwachter, dieonder het gemeentehuis woonde, de opdrachtLouis Van Beurden volgens de wettel i jkevoorschriften voor de rest van de nacht op te sluitenin een van de twee detentiecellen die zich toenmaalsnog bevonden in een hoek van het gelijkvloers vanhet gemeentehuis. Bij een latere verbouwingwerden die cellen afgebroken, maar als men dearduinen buitentrap opgaat, ziet men rechts in demuur nog de twee smalle verluchtingsgleuven,voorzien van een dikke, ijzeren tralie. Van debuitendeur in de gevel aan de parkzijde, die langseen witgekalkt gangetje toegang gaf tot deceldeuren, heb ik tussen de vele foto's in ons archiefgeen enkele foto gevonden. Als iemand een foto

of tekening heeft van de gevel aan de parkzijdemet daarop de gevangenisdeur, de dubbele deur inhet midden waarachter vroeger de brandspuitstond, het poortje dat toegang gaf tot het omheindekoerke van de veldwachterswoning, dan willen wijdaar graag een afdruk van maken om die aan hetarchief toe te voegen. Den bak, zoals hij in devolksmond werd genoemd, werd vooral gebruiktom ruziënde drinkebroers een nachtje te latenafkoelen en om de landlopers zonder geld ofpapieren in op te sluiten tot dat die door deverantwoordelijke ordedienst werden opgehaald.Op het einde van de Tweede Wereldoorlog wasden bak nog in gebruik, en iemand heeft toen evenverwonderd stilgestaan op de buitentrap van hetgemeentehuis toen vanuit het getraliede luchtgat'Mijn Vlaanderen heb ik hartelijk lief ' opklonk,vanuit de cel waar een vermeende inciviekePoppelse boerenzoon zat opgesloten. Een nachtopgesloten worden in den bak was voor denTimmer die nog nooit in zijn leven in aanrakingwas gekomen met de arm der wet, een warevernedering. Van de vrouw van de veldwachter hadhi j t roostende woorden en een paar dekensgekregen, maar zijn broeksriem en zijn schoenenmoest hi j in leveren. Op zi jn kousevoetenopgesloten zitten in een betonnen hok van nog geenvier vierkante meter, zonder licht, met alleen eenhouten brits langs de klamme muur en in de hoekeen houten emmer als sanitair was hij er zich vanbewust dat hij zijn maten in gÍote moeilijkhedenhad gebracht. Niet alleen lichamelijk, maar ookgeestelijk gekraakt, ging hij een moeilijke nachttegemoet. Zijn drie maten, een beetje angstig overhoe den Timmer zijn eerste verhoor had doorstaan,hielden een kort beraad bij ons thuis en beslotenzo snel mogelijk het eigen bed op te zoeken en ineen geveinsde slaap der onschuldigen af te wachtenwat komen ging. Mijn vader probeerde hen wat tesussen, en zou zo snel mogelijk zijn baas, senatorDeboodt uit Turnhout, proberen op te bellen omdie op de hoogte te brengen van de feiten en omzijn bijstand te veÍzoeken. Als de rijkswachterszouden langskomen zou ieder van krommenhaasgebaren en tijd rekken was nu de boodschap. Delichtbak had Jaoneke ergens in 't veld verborgenen nadat hij er zeker van was dat alle sporen in enrond de boerderij waren gewist, zocht ook hij zijnbed op in het knechtenkamertje op de schelft.

185

Wanneer de rijkswachters rond een uur of drie inde nacht bij ons op de hoeve langskwamen, troffenzij de Reidhoeve en al zijn bewoners aan in dieperust. Zij moesten hard en langdurig op de voordeurbonken, vooraleer mijn vader schuin boven hunhoofd het Íaam van de echtelijke slaapkameropende en geêrgerd informeerde wat er dan welaan de hand was om iemand op zo een luidruchtigemanier uit de nachtrust te wekken. Het plan tijdrekken trad in actie en toen de rijkswachterseindelijk binnen gelaten waren en in de traphalprobeerden uit te leggen waarvoor zij kwamen,had mijn vader daar natuurlijk geen oren naar enbleef hij de gerechtsdienaars een beetje treiterenmet hun onbeschofte optreden, voor iets waar hijpart noch deel in had. Uitdagend ging hi jonderzoeken of er geen schade aan de voordeurwas toegebracht en toen hij dreigde een klacht inte dienen wegens huisvredebreuk haalde een vandie rijkswachters zijn boekje boven en noteerdedaar in: 'Belemmering van het onderzoek en smaadaan de rijkswacht.' In het bijzijn van de arm derwet werd Jaoneke, die met moeite uit zijn diepeslaap kon worden gewekt, van zijn bed gelicht.Voor de deur van zijn kamertje, exact op de plaatswaar hij enkele uren daarvoor de lichtbak haduitgeprobeerd, voerde hij nu op hoge toon eenstukje toneel op van de onschuldige, hardwerkendeburger die zijn slaap meer dan nodig had. Toen demorgenzon met haar eerste stralen door hetgetraliede luchtgat zijn donker nachtverblijfver l icht te, ging voor den Timmer degevangenisdeur open. In het gangede vond hij zijnbroeksriem en zijn schoenen. Ten aanzien van devroege gemeentearbeiders mocht hï eigenhandigde houten toi letemmer gaan ledigen op demesthoop naast het gemeentemagazijntje, dat toenongeveer stond waar zich nu de kiosk bevind. Jarennadien wist hij nog precies te vertellen hoeveelkoppen van nagels hij in de houten celdeur hadgeteld en herteld. Ook beweerde hij dat hij vanafzijn eerste verhoor had verklaard dat hij door driehem onbekende Nederlalders was verzocht om hente gidsen bij de bewuste strooptocht en dat hij dieverklaring altijd onverarderd had volgehouden. Nahet kabaal met de gendarmen bij ons thuis werdmij met klem opgedragen mijn mond te houdentegenover iedereen en als tienjarige werd ik vanafdat moment wijselijk buiten het verloop van het

proces gehouden. Wel weet ik dat mijn vader indie vroege ochtend een lang telefoongesprek hadmet zljn meerdere senator Deboodt uit Turnhout.Als eerste veran twoordel i j ke voor hetlandbouwbedrijf 'De Pannenhoef' kwam Deboodtin het seizoen soms meejagen en kende hij als geenander het reilen en zeilen van jagers en stropers.Goed bekend bi j het hoofdbestuur van deBoerenbond te Leuven en ook in de Turnhoutsegerechtskringen kreeg hij het voor elkaar, voor hetprocesverbaal was neergelegd, dat de Boerenbondgeen klacht indiende en dat de rechtbank eenseponering aanvaardde onder voorwaarde. SenatorDeboodt wist dat de meerderheid van destemgerechtigde Poppelaren het stropen eerder alseen sport beschouwde en niet als een misdrijf envolgens hem konden de jachteigenaars best watkruimels van de rijke jachttafel aan sportievestropers gunnen. Trouwens, er was toen zo eenovervloed aan wild op de landerijen van deBoerenbond en de Pannenhoef, dat hi j a lslandbouwverantwoordelijke regelmatig in confl ictlag met de jachtbazen over wildschade. Onderwelke voorwaarde het proces werd geseponeerdheb ik niet kunnen achterhalen. Ik meen mij teherinneren dat de vier een soort bekentenis haddenafgelegd en solidair gestraft werden tot het betalenvan tweemaal een dubbele jachtvergunning. Negenkansen op tien hebben Jaoneke, Mil en Toontjedat betaald met het gewin van nieuwe nachtelijkestrooptochten met de lichtbak, want ook datbehoorde tot het spel. Den Timmer bleef voortaanlangs de zijlijn. Als supporter!

Fusée waarmee lichtkogels werden afgevuurd

Carbuurcontainer Carbuurlamp (Fietslamp)

door Jos Nooyens

Jef Woestenburg, zoon van Jan Woestenburg enMaria Moeskops, werd in 1920 in Poppel gebo-ren. Het gezin, waaronder vier dochters, woondein één van de lage huisjes aan de Griebus (nu Apo-theek Spiritus) die eigendom waren van zijn oomKees Moeskops. Als veertienjarige vond hij werkin de coóperatieve melkerij Sint-Willibrordus in dePastorijstraat, tot hij in 1940 werd opgeroepenvoor de militaire dienst. Na de l8-daagse veld-tocht in de Tweede Wereldoorlog kwam hij terechtin Frankrijk wat hij mooi en accuraat beschrevenheeft in zijn bijdrage aan het 'Poppelse Oorlogs-boek'.

Met als basis wat hij heeft meegekregen in het ge-meentelijk onderwijs en door intensieve zelfstudiede jaren daarna, deed hij met succes mee aan veÍ-schillende examens bij de overheid en kon hij wor-den benoemd tot staatsambtenaar.

ln 1957 huwde Jef met Antonia Mostmans uitBeerse (schoonzus van oud-burgemee sterHendrickx uit Turnhout). Hij werkte in die periodete Brussel en ging wonen in Borgerhout. Drie jaarlater werd hij overgeplaatst naar Antwerpen enkreeg daar een verantwoordelijke taak in dediamantwuk aldaaÍ. Van staatwege moest hij toe-zicht houden op de diamantbeurs die om verschil-lende redenen een speciaal statuut genoot. Dins-dag 20 oktober l98l werd hem bijna fataal, wantbij een afschuwelijke aanslag op dejoodse gemeen-schap ontplofte die dag een zware autobom voorde kleine synagoge in de Antwerpse Hoveniers-straat, net op het moment dat Jef 's morgens om 9uur zijn paperassen aan het ordenen was op zijnbureau op de eerste verdieping. Alsof het weeroorlog was kopte de Gazet van Antwerpen. In deaangrenzende kantoren vielen er twee doden. Jefwas een van de gekwetsten (16 zwaargewond, 83lichtgewond) en werd met snijwonden in het ge-laat en een ontwrichte arm naar het ziekenhuis

187

overgebÍacht. Tijdens zijn herstel kreeg hij velebrieven en bloemen van vrienden en medewerkersen in oktober 2001 ontving hij een kaart van eenvroegere collega die schreef: 'Beste Jef. Herinnertu zich nog de 20e oktober 1981, een dinsdag om 9uur 's morgens. Twintig jaar geleden! Wij hebbenallebei veel chance gehad. Laat ons God nog be-dankenl En laat ons de doden van toen niet verge-ten. Andrée.'Tot aan zijn pensioen op 65jaar bleefJef in dezelfde dienst vooÍwerken. In hetjaar 2007,net toen hij zich samen met zijn echtgenote Tonniehad laten inschrijven in het rustoord Hof ter Den-nen, overleed heel onverwachts zijn echtgenote.Jef verblijft nu al een paarjaar als een krasse we-duwnaar in hogergenoemd rusthuis. Goed ver-zorgd door het verplegend personeel aldaar, vindthij speciale steun bij zijn dochter, een hoog-opgeleide ziekenhuisdokter/specialiste (nier-

ziekten) en zijn twee prachtige kleinkinderen waarhij zo trots op is. Alhoewel hij reeds 50jaar gele-den wegtrok uit Poppel, blijft hij intens meeleven

met alles wat reilt en zeilt in zijn geboortedorp envooral met onze Heemkundekring NicolausPoppelius.

Als muzikant speelde Jef verschillende jaren meein ondermeer dejazzband onder leiding van NandDe Wit (ï) en in het rustoord is Jef de gevierdemuzikant die regelmatig nog plaatsneemt aan zUnHammondorgel of een aria ten gehore brengt opzijn mondharmonica. Trouw lid van de Poppelsefanfare en haar toneelkring, stond hij meermaalsin Poppel op de planken bij toneel- en varieté-avon-den.Toen wij onlangs zijn gedicht 'Oorlog - Kerkhof '

in handen kregen, door Jef in 1945 aan het papiertoevertrouwd, hebben wij hem gevraagd dat temogen publiceren in ons tijdschrift om nog eenseven stil te worden over wat zich 65 jaar geledenhier heeft afgespeeld in ons kleine stille dorpje, verin 't noorden van het land. Bedankt Jef, en nogvele gelukkigejaren !

Jef Woestenburg (Foto links) en zijn ouders(Foto onderaan)

DE HEER

JAN \A/OESTENBUFIGgeborên te Poppêl 12 máàÍt 1880

en aldáàr overlêden 23 aP.il 1967

MEVROUW

MAFIIA MOESKOPSgeboren te Poppel ó luguitus 1889 ên

overleden t€ Turnhoul, St. Elisabethgasthuis.30 noveÍnbêr l9ó8.

r88

OORLOG - KERKHOF

In ons kleine, st i l le dorpje,Ver in ' t noorden van ons land,Vielen deze dappere helden,Trouw aan ol icht en Vader land.

Wreed gekraak, kanongebulder,Daverde met groot geweld.Moordend staal van Duitse kogels,Heeft hen al len neergeveld.

Zevenentwint ig jonge levens,Vielen hier oo ' t veld van eer.Zevenentwint ig houten kruis jes,Staan op hun graven neer.

In de zomer als de zon,Kleur i in gouden toverkracht.Dan zi jn hier de schoonste bloemen,Op hun graven aangebracht.

Maar in gure wintert i jden,Als dagen koud en donker z i jn.Ligt d ie k le ine dodenakker,In een diepe winterschi jn.

En hier rusten deze Helden,r In die koude, k i l le grond,

Ver van al wat hun was dierbaar,Ver van hun geboortegrond.

In een verhoor om kleine bede,Zegen hun met mi lde hand,En zendt nooi t nog wrede oor log,In ons kleine Belgiënland.

Jef Woestenburg - Poppel , 1945.

189

Poppels gemengd toneel. Van links naar rechts: Nand De Wit, Alice De Jongh, Henri De Wit, TruusDrenters, Jef Woestenburg, Alice Woestenburg, Regisseur Henri Van Hees, René Keysers

Gezin Woestenburg-Moeskops. Van links naar rechts: Mimi (Maria Woestenburg), Alice Woestenburg,Vader Jan Woestenburg, Anna Woestenburg, Moeder Maria Moeskops, Julia en Jef Woestenburg

190

door Jan van Eijck

InleidingTroosteloos en verlaten... Dat lijken de juistewoorden die je gevoel vertalen wanneer je hettenein in ogenschouw neemt waar vroegeÍ StationBaarle-GrensA eelde-Statie lag. Het Nederlandsegedeelte ziet er nog netjes uit: het overgeblevennoordelijk kopstuk van het oude station, dat nudienst doet als opslagplaats heeft pas geverfdedeuren en de rails zijn wel flink roestig, maarschoongehouden. Maar op Belgisch grondgebiedis het droevig gesteld: het Belgische, zuidelijkekopstuk van het oude station ("verboden toegang,privaat") is een trieste bouwval, overrijp voor desloop. De rails zijn kompleet overwoekerd met grasen onkruid tot knie-hoogte. Nog verder naarTumhout, voorbij de steenweg op Zondereigen,raak je in de meest let ter l i jke zin het spoorbijster...Wanneer je dan vraagt aan bewoners langsde spoorlijn: "Is dit vroeger wel echt iets geweest,heeft het wel gefunktioneerd?", dan gebeurt er ietsvreemds: ze gaan eÍ even voor staan, hun ogenglanzen, hun toon klinkt wat verongelijkt en hetspreken wordt veel enthousiaster en sneller: "Jawel,jawel mi jnheer, oh . . . tot zal ik zeggen.. .1930mijnheer, was het hier een drukte van belang ...oh...wel 30 sporen naast mekaar, er was hier veelte doen, jazeker . . . Internat ionale treinenpasseerden hier, treinen volgeladen met auto's,honderden wagons aan de grens, mijnheer, ja..."

Die ongelooflijke tegenstelling vraagt om naderonderzoek. Vandaar dat we voor U uit de doekendoen de ontstaansgeschiedeni s, de bloei , destagnatie, nieuwe impulsen en uiteindelijk hetdefi nitief verval van de spoorlijn Tilburg-Tumhout,in het bijzonder met betrekking totWeelde. Weeldeheeft overigens maar zo'n 600 meter spoorbinnenzijn grenzen, nl. het stuk tussen de Steenweg opZondereigen en de grens. Wel een belangrijk stukzal trouwens blijken. Er is overigens in België nooitveel uitgezocht en gepubliceerd over "ons" spoor,in tegenstelling tot in Nederland waar met name inde laatste 15 jaar nogal wat verscheen over zijnhistorie. Het feit dat van de 30 km spoorwegTilburg-Tumhout er 22 op Nederlands gebied, en

slechts 8 km op Belgisch grondgebied ligt, kan dital voor een groot deel verklaren.

VoorspelHet begon allemaal al rond 1850, in de Kempentenminste. Want nadat in ' l 825 de eerstestoomlocomotief ter wereld, in Engeland ten doopwas gehouden door Stephenson, en België alseerste land van het vasteland van Europa in mei1835 de spoorl i jn Brussel -Mechelen opende,breidde het spoorwegnet zich ras uit. De zeerjongestaat die België was, wi lde voorop lopen incommunicatiemogelijkheden. Het was dan ook heteerste land ter wereld dat een grensoverschrijdendespoorweg kreeg: in 1843 Luik-Keulen. In 1846volgde de verbinding Antwerpen-Brussel-Parijs.Daarna kwam de verbinding met Nederland tersprake, tegen 1850. Nederland streefde naar eenverbinding Antwerpen-Breda-Rotterdam, maarBelgië wilde persé Antwerpen-Roosendaal. Er wasnog wel een Antwerpse combinatie, Coomans enMatthijssen, die plannen beijverden voor eenspoorweg Antwerpen-Lier-TurnhourTilburg,maar zij moesten voorlopig bakzijl halen. Demacht ige Belgische concessionar is engrootgrondbezitter Gihoul drukte door dat hetAntwerpen-Roosendaal werd, uiteindelijk voltooidin 1854. Dat was de eerste kans ...In 1852 is ernog een keer sprake geweest van een concessie-aanvraag voor Tilburg-Turnhout door een zekereBelgische ondememing Lijsen & Co, die eveneenswerd afgewezen. De Hol lands-BelgischeSpoorwegmij speelde in 1858 met de gedachte aaneen spoorlijn Breda-Turnhout, en Bredius, eenHollandse concessionaris uit Dordrecht, dacht aanTilburg-Herentals, maar het bleef allemaal watrommelig aan ons Kempisch front. In de officiëlegeschiedschrijving heet het, dat militaire belangenvan de beide Minister ies van Defensie enconcurrentie-belangen van Antwerpen-Roosendaalde schuld zijn geweest van vertraging van deverbinding Tilburg-Turnhout. Hoe dan ook, zekervanaf 1862 werd er harder aan gewerkt. VanuitTumhout werd de druk om voortgang ook steedsgroter. Immers, al vanaf 1855 kon men vanAntwerpen over Lier naar Tumhout stomen, maar

l9l

niet r rerder! Het grootste probleem was het

touwtrekken in Nederland tussen de steden Bredaen Tilburg, beide aan het spoorwegnet verbondensinds resp. 1855 en 1863. Uiteindelijk werd de strijdgewonnen door Tilburg, vooral dankzij de steunvan de Kamers van Koophandel van Tilburg, 's-Hertogenbosch en Amsterdam, die alle betoogden,dat een verbinding met Belgie over Utrecht, 's-Hertogenbosch en Tilburg veel efficiënter zou zijn,omdat de bruggen over de Maas en over de Rijndaar al gepland waÍen (de grote Moerdijkbrug naarRotterdam kwam er pas in 1872).

De beslissing werd in I 863 genomen: het hart vanBelgië en dat van Nederland zouden met elkaarverbonden worden middels de spoorltn Turnhout-Tilburg. In Nederland was men het nog niet eenswie nu de lijn mocht aanleggen. Een concessie-aanvraag van de Bossche aannemer Van de Griendt,eind 1863, blijft in het duister hangen. VanuitTumhout schrijft de commissie van handelaren enindustr ië len aan de Ti lburgse commissie, datconcessie is aangevraagd en bekomen voor een lijn,uitgaande van Tumhout naar de Nederlandse grensrichting Tilburg. Turnhout vraagt om spoed... Enjawel, in 1864 is het echt zover: op 4 novembervan datjaar verleende de Nederlandse Minister vanBinnenlandse Zaken vergunning voor de spoorlijnTilburg-Turnhout aan de Belgische MaatschappU"Société Anonyme des Chemins de Fer de Nordde la Belgique". Het tracé moest nog gepreciseerden goedgekeurd worden, zowel door de Ministervan Binnenlandse Zaken als door die van Oorlog,maar men kon de plannen gaan uitwerken. En datgebeurde. Precies eenjaar later, in november 1865,had de maatschappij die zetelde in Lier de plannenuitgewerkt, en zond ze ter goedkeuring naar 's-Gravenhage, alwaar ze op 28 september 1866definitief werden goedgekeurd. Intussen haddenook in alle aanliggende gemeenten de plannen terinzage gelegen, in Baarle-Nassau bijv. in april-mei1866. Behalve wat bezwaren van alsemene aard

van ene Jac van de Heyning, had vooral de

Antwerpse handelaar in tabaksartikelen Hubert dePoorter bezwaren tegen doorsnijding van zijnpercelen ter hoogte van Schaluinen, vanwege demogel i jk onvoldoende water lozing en deontoegankelijkheid, maar de Burgemeester vanBaarle-Nassau vond de waterlozing voldoendedoor de aanleg van duikers en sloten en vond voorDe Poorter de schuif over de weg van Weelde naarZondereigen voldoende, omdat er tot dan toe overzijn percelen ook geen openbare wegen liepen. Ookin Weelde zullen de plannen wel opschuddinghebben verwekt, hoewel in de archieven vanWeelde daarover niet veel konkreets is terug tevinden. Maar het ligt voor de hand, dat ook hierdezelfde angsten leefden als in Tielen in I 854: angstom landbouwgrond en wegen kwijt te raken. Maarde voorui tgang was niet te stui ten. ln t866verkocht de gemeente Weelde "den grond voorden eizerenweg van Tumhout na Tilburg" aan deSociété Anonyme. Voor 434 Francs kreegJ.J.Liebrechts namens die maatschappij van degemeente I ha 31 a 76 ca Weeldse grond, zowaar330 F per ha! De gemeente trachtte nog devoorwaarde te bedingen, dat de maatschappijgehouden zou zijn een schuif te plaatsen tussen depercelen van de gemeente en die van J.B.Verheyen.Gesuggereerd is ook wel eens, dat de gemeenteWeelde het gedaan heeft weten te krijgen, dat hetstation ver van het dorp afkwam te liggen wegenshet vermeende zedenbederfdat een spoorlijn metzich zol meebrengen, maar dat lijkt zeker eenillusie. De spoorlijnen werden kaarsrecht op delandkaarten geprojecteerd, vlak langs de grootstedorpen dat wel, maar van plaatselijke invloed moetmen zich niet veel voorstellen. Zo werd hier depot loodl i jn op de landkaart getrokken vanTumhout recht naar boven, om zo kort mogelijkop Belgisch grondgebied te blijven, langs Baarle-Hertog-Nassau dan met een knik naar het noord-oosten alweer kaarsrecht langs Alphen en langsRiel naar Tilburg toe. (Wordt vervolgd)

Tijdschrift 'De Drie Goddelijke Deugden'Afgiftekantoor: 2380 Ravelsl

Redactie, samenstelling en lay.out:Marc Vermeeren.

De Meerkens 10, 2382 Poppel

VerschijÍÍ 3-maandelijksVerantwoordelijke uitgever:Laurent Woestenburg,Beatrijs v. Nazarethln, 2, 23E2 Poppel