De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 11 ...

De correspondentie van DesideriusErasmus Deel 11 Brieven 1535-1657

Desiderius Erasmus

Vertaald door Rob Tuizenga

bronDesiderius Erasmus De correspondentie van Desiderius Erasmus Deel 11 Brieven 1535-1657

(vert Rob Tuizenga) Ad Donker Rotterdam 2013

Zie voor verantwoording httpswwwdbnlorgteksteras001corr12_01colofonphp

Let op werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn kunnen auteursrechtelijk beschermdzijn

9

Inleiding

Erasmus in april 1525

Deel 11 van de correspondentie van Erasmus bevat de brieven uit het jaar 1525(brieven 1535-1657) Daarvan zijn er 36 door Erasmus uit Bazel verzonden en 92bij hem afgeleverd Blijkbaar ging het briefverkeer door ondanks het geweld van deDuitse boerenoorlog Berichten daarover bereikten uiteraard ook Erasmus en nietalleen de berichten zelfs de geluiden drongen tot in Bazel door volgens brief 1606waren het geschut en het wapengekletter in de stad te horen Aan het eind van hetjaar geeft hij een schatting van het aantal boeren dat gedood is (lsquoaanzienlijk meerdan honderdduizendrsquo) en geeft hij een opsomming van de gruwelen die priestersondergingen (brief 1653) Het moet allemaal zeer beklemmend voor Erasmus zijngeweest lsquoDe wereld gaat zwanger van een wonderbaarlijke omwentelingrsquo schrijfthij aan Franccedilois Dubois een bevriend geleerde lsquoalles lijkt af te stevenen op eenScythische barbarijrsquo (brief 1600) Vooralsnog was Bazel een veilige woonplaatsmaar aan de universiteit doceerde Johannes Oecolampadius die Erasmus tien jaareerder had geholpen bij zijn uitgave van het Nieuwe Testament en nu de stadvertrouwd maakte met de ideeeumln van de Reformatie Erasmus stelt het niet op prijsin Oecolampadius werken geprezen te worden zo laat hij hem in brief 1538 wetenDe godsdienstige controversen waarmee Erasmus in aanraking kwam vertakten

zich steeds verder In 1524 was zijn boek Over de vrije wil verschenen gericht tegenLuther wiens opvatting over dit onderwerp blijkt uit de titel van het boek waarmeehij zou antwoorden Over de onvrije wil Ondanks zijn aanval op Luther bleef Erasmusdoelwit van de conservatieve katholieke theologen van wie Noeumll Beacuteda verbondenaan de Sorbonne in Parijs in dit deel de representant bij uitstek is In brief 1579verwijt hij Erasmus dat hij voortdurend bezig is nieuwe boeken te schrijven die dekerk niet nodig heeft het zou zeker gezien zijn leeftijd beter zijn als hij die tijdbesteedde aan bezinning Beacuteda raadt hem verder aan de reeds verschenen boekente herzien op punten zoals het celibaat de vasten en het eten van vlees Erasmuswelsprekende antwoord (brief 1581) van meer dan 800 regels in de uitgave vanAllen bewijst dat het schrijven hem gemakkelijk afging Bij Beacuteda lag dat misschienanders aldus Erasmus en daardoor had het idee bij de Parijse

Desiderius Erasmus De correspondentie van Desiderius Erasmus Deel 11 Brieven 1535-1657

10

theoloog kunnen postvatten dat de ander geen tijd overhield voor bezinning Ditdeel bevat acht van de elf brieven van en aan BeacutedaDe katholieken verweten Erasmus niet alleen ideeeumln die hij met Luther gemeen

zou hebben maar ook gebrek aan daadkracht Hij was immers zo dacht men alsenige in staat de tegenstander met zijn pen te vellen Ook Celio Calcagnini een feltegenstander van Luther zou zich in dergelijke zin hebben uitgelaten (brief 1576)Erasmus vraagt zich af waarom Calcagninis vriend Alberto Pio prins van Carpi depen niet ter hand neemt Pio verkondigt immers naar men schrijft lsquoin Rome bij elkeontmoeting en bij elke maaltijd dat Erasmus filosoof noch theoloog is en over geenenkele vorm van gedegen kennis beschiktrsquo Waarom blijft zo iemand dan zelftoekijken Erasmus is geen theoloog maar hij krijgt wel voor de voeten geworpendat hij niets doet om de brand die woedt te blussen Calcagnini antwoordt met eenlange hartelijke brief waarin hij afstand neemt van de kritiek op Erasmus die hij omzich heen hoort dat Erasmus beide partijen te vriend wil houden of dat hij een draleris lsquoHet is het lot van een koning goed te doen maar slecht over zich te horensprekenrsquo houdt hij hem voor Deze uitspraak van Alexander de Grote is een van devele ontleningen aan de klassieken waarmee Calcagnini zijn brief verlevendigtErasmus had hem zelf kort daarvoor gebruikt in een brief aan Floriano Montini dieals voorwoord is afgedrukt in een werk van Calcagnini Ondanks de woorden vanAlexander zou Erasmus zich in oktober rechtstreeks tot Pio richten die brief is hetbegin van een pennenstrijd die nog jaren zou voortdurenDe reformatorische partij was inmiddels verdeeld geraakt over de opvatting van

de eucharistie In brief 1574 geeft Botzheim een indruk van de verscheidenheid aanideeeumln daaromtrent In deze controverse staan Oecolampadius en Zwingli tegenoverLuther Karlstadt die voor verspreiding van de nieuwe ideeeumln in Zwitserland hadgezorgd had zich in de loop van 1525 met Luther verzoend In brief 1616 bedanktErasmus voor de rol van scheidsrechter Kort daarop schrijft hij aan verschillendevrienden dat Oecolampadius tractaat over de eucharistie zo goed in elkaar zit dathet moeilijk weerlegbaar is Als de stadsraad hem om zijn mening over het boekvraagt zegt hij dat het geleerd goed geschreven en degelijk is maar in strijd metwat de kerk leert (brief 1636) De kwestie rond de eucharistie leidde tot een fellepolemiek met Conradus Pellicanus die gezegd zou hebben dat Erasmus dezelfdenieuwe opvatting had als hijzelfErasmus hield vast aan zijn middenkoers lsquotussen Scylla en Charybdisrsquo hoewel

hij besefte dat sommigen dit eerder als behoedzaamheid dan als standvastigheidzouden interpreteren (brieven 1578 en 1581) lsquoHet christendom is in zon staat vanverwarring geraakt dat het riskant is over Christus


11

te spreken of men nu goede of slechte dingen zegt Onder elke steen slaapt weleen schorpioenrsquo Erasmus schrijft dit in brief 1572 waarmee hij zijn Latijnse vertalingvan twee tractaten van Plutarchus opdraagt aan Alexius Thurzo Aan het werk vanPlutarchus zal niemand aanstoot nemen Zoals in de brief aan Thurzo wordtuitgelegd behandelt deze schrijver zaken die ieder mens in welke tijd dan ook algauw op de praktijk van het leven kan toepassenVan dezelfde auteur maakte Erasmus gebruik voor De tong Dit werk laat zich

grotendeels lezen als een bundeling van frappante uitspraken uit de oudheidgegroepeerd rond themas die met het gebruik of misbruik van de tong te makenhebben Erasmus droeg het werk op aan de Poolse staatsman Krzysztof Szydłowieckimet een brief waarin hij lichamelijke en geestelijke aandoeningen tegen elkaarafweegt (nr 1593) Van de laatste groep is een onbeteugelde tong de ergsteDe keuze van het thema ziekte in de brief aan Szydłowiecki zal geen toeval zijn

Verschillende brieven uit 1525 maken melding van Erasmus wankele gezondheidHij lijdt reeds langere tijd aan nierstenen Daarvoor heeft hij al verscheidene artsengeraadpleegd Veel vertrouwen blijkt hij te hebben in de Engelse arts Linacre diehem een probaat middel aan de hand heeft gedaan het op de zij aanbrengen vaneen mengsel van kamille en peterselie verpakt in een verhitte linnen doek Ditlaatste schrijft hij aan zijn vriend Willibald Pirckheimer Erasmus en Pirckheimerblijken getuige deze brief (nr 1558) enigszins lotgenoten te zijn Erasmus lijdt aannierstenen Pirckheimer aan jicht Na een mengeling van ernst en scherts over hunbeider kwalen gaat de brief verder als opdracht bij Erasmus uitgave van JohannesChrysostomus verhandeling Over het priesterschap Een strakkere opbouw laatbrief 1544 zien die als voorwoord dient van een verbeterde editie van de Naturalishistoria van PliniusIn brief 1541 stelt zich een naamgenoot aan Erasmus voor de Antwerpse

zakenman Erasmus Schets die herhaaldelijk tijdens een diner of gesprek wordtaangesproken als de Erasmus door wie deze naam beroemd werd de Erasmusdie met zijn Parafrasen de leer van het evangelie ook voor eenvoudige mensenbegrijpelijk maakte Een half jaar later vraagt Erasmus hem zorg te dragen voor deuitbetaling van het jaargeld dat de aartsbisschop van Canterbury hem had toegekendeen taak die tot dan toe door Pieter Gillis werd vervuld Op de zes brieven van enaan Schets uit dit deel volgden er nog vele tientallen tot vlak voor Erasmus dood


12

De Latijnse tekst die ten grondslag ligt aan de vertaling is die van de kritische editievan PS Allen en HM Allen (Opus Epistolarum Des Erasmi Roterodami deel 6)Voor de voetnoten en de herdatering (en soms hernummering) van sommige brievenis gebruikgemaakt van deel 11 van de Collected Works of Erasmus uitgegevendoor de University of Toronto Press Uitgever en redactieraad danken de Universityof Toronto Press voor de toestemming haar uitgave vrijelijk te benutten

Rob Tuizenga


13

1535 Aan John LonglandBazel 5 januari 1525

Dit is het voorwoord bij In Psalmum quartum concio (lsquoPreek over Psalm 4rsquo)verschenen bij Johann Froben in Bazel in februari 1525

Erasmus van Rotterdam aan de hoogwaardige vader John bisschopvan Lincoln in Engeland gegroet

Enige jaren geleden1 spoorde u te Calais als eerste van iedereen mij aan zeeronkreukbare bisschop een commentaar te schrijven op het boek der Psalmen Ooklaat u in talrijke brieven niet af op datzelfde onderwerp terug te komen Vervolgensstonden zowel geleerden als vorsten op die daar ook op aandrongen Toen ik zagdat mijn verontschuldigingen ook al waren die naar mijn mening zeer terecht doorhen niet werden geaccepteerd heb ik herhaaldelijk geprobeerd dieper door tedringen in dit heilige der heiligen van de goddelijke geest Maar toen ik die pogingendeed leidden andere bezigheden mij af of het was een soort heilig ontzag voor hetverheven karakter van het werk dat mij ervan weerhield om te beginnen Langgeleden heb ik het op de eerste psalm uitgeprobeerd2 aan de tweede heb ik eenecht commentaar toegevoegd3 voor de derde heb ik getracht een parafrase temaken Nu zend ik u een preek over de vierde waarop ik mijn uiterste best hebgedaan in de hoop dat ik daar enigszins in geslaagd ben Maar ik ben er nog nergenstevreden over De aard van dit werk verdraagt een parafrase nauwelijks en tochzou de lezer bij een zo grote hoeveelheid van al bestaande commentaren geboeidmoeten worden door een nieuwe vorm van behandeling Ik zal doorgaan als u hetresultaat van deze poging goedkeurt en als u mijn pogingen in uw gebeden bij Godwilt steunen Het ga u goedBazel 5 januari in het jaar 1525

1 In juli 15202 Zie brief 3273 Toegevoegd aan Erasmus uitgave van het Psalmencommentaar van Arnobius junior (zie

brief 1304)


14

1536 Aan Willibald PirckheimerBazel 8 januari 1525

Hartelijk gegroet Ik heb mijn Willibald eerst mogen ontmoeten als penning met eenring en een brief1 en nu ook geschilderd door Apelles2 Enige tijd geleden gaf ikmijn antwoord mee aan een hoogst onbeschaamde vagebond lieden van wie dewereld tegenwoordig vol is3 Ik gaf hem zeven blafferts4 - mogen die hem ongelukbrengen - waarbij ik hem meer beloofde als hij de brief naar behoren zou afleverenZijn toezegging was zoals ik nu zie loze praat Wat bij jou gebeurt zal binnenkortoveral gebeuren tenzij een of andere godheid ingrijpt Hiertoe roepen deevangelischen met alle brutaliteit op ondanks de protesten van Luther Sommigenzijn er zonder meer op uit om alles en alle vormen van kennis en wetenschap tevernietigen Ik zou willen dat aan deze onrust een gelukkig einde kwam Zij verachtenLuther openlijk sinds hij gematigder is gewordenIk zou graag door Duumlrer geschilderd worden5 waarom niet door zon groot

kunstenaar Maar hoe dat voor elkaar te krijgen Hij was in Brussel begonnen meteen houtskoolschets maar dat is hij allang weer vergeten denk ik Als hij met behulpvan de penning6 en zijn geheugen iets kan zou hij voor mij hetzelfde kunnenmakenals voor jou aan wie hij wat extra gewicht heeft toegevoegd Het door jou aanbevolenmedicijn7 heb ik nog niet durven gebruikenBinnenkort zal ik over mijn situatie schrijven Want ik krijg het bericht dat de koerier

die jouw brief bracht na de maaltijd vertrekt terwijl hij aanvankelijk morgenochtendzou vertrekken Daarom wilde ik het niet riskeren een lange brief te schrijven Hetga je goedOp de octaafdag na het feest van de besnijdenis in het jaar 1525Erasmus zoals je wel begrepen hebtAan de zeer gewaardeerde Willibald Pirckheimer

1 Zie brief 14802 Albrecht Duumlrer Van Duumlrer zijn geen geschilderde portretten van Pirckheimer bekend Het

zou kunnen gaan om een voorstudie voor Duumlrers penning waarop Pirckheimer is afgebeeld3 Het gaat om een niet nader bekende voortvluchtige franciscaan De betreffende brief is niet

bewaard gebleven4 Een Zuid-Duitse munt met een waarde van 12 Bazeler penningen5 Duumlrer heeft Erasmus nooit geschilderd Wel maakte hij in 1520 twee tekeningen en in 1526

een gravure van Erasmus zie brief 1376 noot 16 De penning vervaardigd door Quinten Metsys in 1519 zie brief 10927 Tegen nierstenen


15

1537 Van Pieter de CorteLeuven 21 januari 1525

Hartelijk gegroet zeer doorluchtige heer Erasmus Ik zou de indruk kunnen wekkendat ik te weinig achting heb voor uw hoge aanzien gegeven het feit dat ik niet eensde moeite heb genomen om aan uw Lieven1 die zijn diensten spontaan aanboodde groeten mee te geven ook al was er niets anders dat nodig geschreven diendete worden Ik twijfel er namelijk niet aan dat u het plezierig vindt om af en toe ietste vernemen over afwezige vrienden en over ooit geliefde plaatsen Daarommeendeik die niet de laatste onder de bewonderaars van uw geleerdheid ben dat het mijnplicht is om u te gelegener tijd al mijn dienstvaardigheid aan te bieden en onze helecollegegemeenschap van de Lelie bij u aan te bevelen2 Ik weet hoe u altijd oprechtgesteld was op de Lelie hier en hoe die van haar kant onder de leiding van DeNegraveve tegen u heeft opgekeken Daarom bid ik dat uw gezindheid dezelfde blijft nuik de leiding heb Want in de Lelie zelf heeft de vroegere waardering voor u nietalleen niets ingeboet maar is zelfs in hoge mate toegenomen Er gebeurt hier nietsin religieuze zin zonder de invloed van Erasmus Iedereen hier erkent zijn geleerdheidaan Erasmus te danken te hebbenIk wil echter liever dat u van anderen dan van mij verneemt hoeveel en hoe grote

geleerden door uw werken zijn voortgebracht Wellicht dat u hiervan een indruk kuntkrijgen doordat enkele maanden geleden toen de haters van alle goede literatuuruit afgunst losbarstten de theologen geen steen op de andere lieten om met eenalgemene verordening al uw boeken uit de wetenschappelijke instituten verwijderdte krijgen Zij hadden al bijna de gehele oude garde voor die mening gewonnenMaar het bleek dat ieder die op de juiste wijze dacht over de verdiensten vanErasmus voor de letteren - en zo dachten zeer velen - dat nooit zou toestaan Endaarom lieten zij in wanhoop hun voornemen varen Zij hadden het daarbij echtermet name op ons gemunt Want in andere scholen werd er niets van Erasmusbehandeld behalve dat bekende boek over de acht rededelen3 Later probeerdenze ook nog op andere manieren de Colloquia het Handboek4 en nog enkele vanuw geesteskinderen aan onze studenten te ontfutselen deels in openbare prekendeels in het geheim in de biecht die zij hoorden Maar hoe meer ze hun bestdaarvoor doen

1 Lieven Algoet2 Erasmus woonde van 1517 tot 1521 in het Leliecollege toen Jean de Negraveve er regent was

in 1522 was De Negraveve opgevolgd door De Corte3 De octo orationis partium constructione libellus (Bazel 1515) een bewerking van een geschrift

van William Lily4 De Colloquia en het Enchiridion militis christiani In 1524 hadden sommige biechtvaders aan

de theologische faculteit de absolutie geweigerd aan studenten die toegaven de Colloquia telezen


16

hoe minder zij erin slagen Zij zwemmen tegen de stroom in zoals men zegt Mogede allerhoogste God u voor ons en voor al uw volgelingen in de leer nog langongedeerd bewaren en niet alleen ongedeerd maar ook productief zodat wij dooruw werken met de dag rijker en beter worden Het ga u goedVanuit de Lelie te Leuven 21 januari in het jaar onzes Heren 1525De van ganser harte u zeer toegewijde Pieter de Corte van BruggeAan de zeer hoogstaande en zeer welsprekende theoloog de heer Erasmus van

Rotterdam Te Bazel

1538 Aan Johannes OecolampadiusBazel 25 januari 1525

Erasmus van Rotterdam aan Johannes Oecolampadius gegroet

Zeker spreek ik geen oordeel over u uit Dat oordeel laat ik aan God voor wie ustaat of valt Maar wel vraag ik mij af wat de keizer de paus Ferdinand de koningvan Engeland de bisschop van Rochester1 de kardinaal van York2 en verscheideneanderen over u denken Hun gezag te minachten vind ik riskant hun gunst teonderschatten niet zinvol Om maar niet te spreken van de horden monniken entheologen die om welke onbeduidende reden dan ook tot nieuwe dramas in staatzijn Zij zijn het die mensen als u en dat weet u maar al te goed voor aanzetterstot ketterij en veroorzakers van schismas houden Wat zullen zij zeggen wanneerzij in uw voorwoord3 zullen lezen lsquoonze grote Erasmusrsquo vooral wanneer hetonderwerp zelf geen enkele aanleiding voor het noemen van mijn naam geeft Alsik geschreven had over Jesaja of als u over de vrije wil geschreven had dan waser reden geweest om melding van mij te maken

1 John Fisher2 Thomas Wolsey3 Bij Oecolampadius commentaar op Jesaja verschenen te Bazel in maart 1525 (dus enige

tijd na het schrijven van deze brief) Erasmus was waarschijnlijk tijdens het drukken van ditwerk op de hoogte gebracht van de inhoud In het gepubliceerde voorwoord wordt Erasmusgeprezen maar niet lsquoonze grote Erasmusrsquo genoemd blijkbaar heeft Oecolampadius na hetlezen van deze brief zijn tekst aangepast


17

Maar zegt u er zijn mensen die vermoeden dat er tussen ons een slechteverstandhouding is Er is echter geen sprake van een verstandhouding behalvedat ik nooit iemand mijn persoonlijke vriendschap geweigerd heb Zal ik dan om uhet wantrouwen van die mij onbekende lieden te laten kwijtraken nieuwe voedinggeven aan de gevaarlijke argwaan tegen mij hetzij van zeer machtige vorsten hetzijvan onverzoenlijke vijanden die na het verschijnen van het boek over de wilsvrijheideindelijk gematigder begonnen te worden En deze in een uiterst belangrijkeaangelegenheid zeer gerechtvaardigde bezorgdheid noemt u kleingeestigheid Hetzou echter van uw verstand getuigen mijn Oecolampadius u te hoeden voor wateacuten niet in uw voordeel is eacuten mij die al belast ben met ondraaglijke afgunst nogmeer bezwaart Het zal niet ontbreken aan mensen die het vermoeden hebben datu deze dingen niet uit onnozelheid doet maar dat u ofwel misbruik maakt van deonterechte verdenking tegen mij van vorsten en volken om uw zaak kracht bij tezetten ofwel dat u zich door dergelijke listen op mij wreekt Maar net zo min als ikbij u een grote boosaardigheid kan veronderstellen kan ik niet anders dan hopenop uw verstand althans in deze kwestie Het beste zou in de huidige omstandighedenzijn door u noch geprezen noch bekritiseerd te worden En als dat niet kan zou ikliever beschimpt dan geroemd worden vooral waar het gaat om dat lsquoonzersquoIk doe niets af aan de welwillendheid van wie dan ook en ik meen dat ik waar

het om die van mij gaat mij tot nu toe zo gematigd heb opgesteld dat geen enkeleaanhanger van Luther kan klagen dat ik de wetten van vroegere vriendschap hebgeschonden Maar een misplaatste welwillendheid verschilt niets van vijandschap4Als uw overige vrienden graag door uw pen geroemdwillen worden zoals u verklaartdan heb ik daar geen enkel bezwaar tegen Mijn standpunt kent u stellig maar al tegoed aangezien ik u gewaarschuwd heb om geen van de uwen in verlegenheid tebrengen Van mijn kant heb ik de gewoonte om zelfs niet die vrienden die dat graagwillen in moeilijkheden te brengen Er zijn mensen die van mij vragen hun naamonder die van mijn vrienden eervol te vermelden Maar ik heb meer oog voor hunbelang dan zij zelf Daarom als u mij wilt doen geloven dat uw gezindheid jegensmij zo is als u beweert verwijder dan dat lsquoonze Erasmusrsquo en bewaar dat complimentvoor een andere gelegenheid

4 Adagia 669


18

Ik ben niet zo wantrouwig om te denken dat als er iets tegen de pelagianen wordtingebracht dit op mij betrekking heeft5 Ik heb nog eens goed nagedacht over datlsquohoeveel wereldenrsquo - en toch begrijpt eenieder als die tenminste mijn voorwoordheeft gelezen dat u daar Erasmus aanvalt6 Wat u in het openbaar had gezegdwenste u niet te corrigeren Ik prijs uw consequente opstelling maar zelfs als daariets aan uw aandacht ontsnapt zou zijn had dat door uw pen gecorrigeerd kunnenwordenDoor een grappig toeval kwam mijn Karl7 bij u hoewel hij opdracht had om naar

Pellicanus te gaan om van hem te vernemen of de situatie zo was als die mij gemeldwas Ik had hem niets over Farel gestuurd8 en hoe bevriend hij met u is deert mijniet zij het dat intussen wegens dat soort vriendschappen onder anderen eenvoortreffelijke jongeling X en te Konstanz een zeer onkreukbaar man Y9 gevaarlopen die nu mijn hulp inroepen Als men hun waarschuwingen eerder had gehoordzouden zij niet in gevaar gekomen zijn Maar ik kan niet bij de paus of bij vorstenvoor hen opkomen als zij de overtuiging hebben dat ik tot uw kring behoorHet ga u goed in Christus Bazel 25 januari 1525

1539 Aan de stadsraad van BazelBazel januari 1525

Deze brief werd zonder medeweten van Erasmus en zonder vermelding van dedrukker in 1526 uitgegeven onder de titel Consilium Erasmi Roterodami in caussaevangelica (lsquoAdvies van Erasmus van Rotterdam inzake de evangelische kwestiersquo)

5 Oecolampadius had verwezen naar lsquode pelagianen van tegenwoordigrsquo in het voorwoord bijzijn bloemlezing van teksten van kerkvaders over de wilsvrijheid verschenen te Bazel in1524 Velen dachten dat hiermee (ook) Erasmus werd bedoeld Oecolampadius had in zijnpreken kritiek geuit op Erasmus De libero arbitrio zie brief 1526

6 In zijn Argumenta in omnes epistolas apostolicas nova (zie brief 894) had Erasmus opgemerktdat in 1 Johannes 215-17 het woord lsquowereldrsquo zes keer wordt gebruikt en daaraan de opmerkingtoegevoegd lsquoHoeveel werelden komen hier voorrsquo Oecolampadius had deze opmerking(zonder Erasmus naam te noemen) belachelijk gemaakt in zijn commentaar op 1 Johannesuit 1524

7 Karl Harst8 Guillaume Farel was in 1524 uit Bazel verbannen mede door toedoen van Erasmus (zie brief

1477a)9 Johann Zwick en Johann von Botzheim zie brief 1519


19

Aan de stadsraad van Bazel gegroet

Edelachtbare heren en zeer hoog te achten beschermers ik meen dat ik mij nietvan een lange inleiding behoef te bedienen om u te verklaren wat - zo weet ik - uniet onbekend is namelijk dat ik mij ten volle van uw volstrekt niet alledaagse gunstenjegens mij bewust ben en dat ik maar al te graag bereid ben om mijn dank tebewijzen als zich een gelegenheid voordoet waarbij ik uw belangen kan dienenU verlangt denk ik niet dat ik in het algemeen een mening geef over de kwestie

Luther evenmin beschik ik over de kennis of het gezag dat bij deze taak past omintussen nog maar niet mijn leeftijd mijn gezondheid of de drukkestudiewerkzaamheden waardoor ik in beslag genomen word als excuus aan tevoeren God zal uw wijsheid heilzame raad bieden En als u om iets verlegen mochtzitten heeft u onder anderen uw burger Ludwig Baer een onkreukbaar geleerd enverstandig man die met eacuteeacuten vinger tot meer in staat is dan ik met mijn hele lichaam1De aard van deze kwestie is zodanig dat die niet kan worden bijgelegd behalve metde instemming van de grote vorsten of van de vele steden en landstreken Als ikmij daarin meng vergroot ik het drama alleen maar Men behoeft gevaar niet tevrezen daar waar hoop is op een groot succes Maar dat zie ik nog niet Geen vanbeide partijen handelt verstandig Vandaar dat ik voor het geval dat ik iets gematigdsnaar voren breng beide partijen voor het hoofd zal stoten En toch zou ik nog lieverbeide partijen voor het hoofd stoten dan dat ik geheel de zijde van eacuteeacuten van tweeeumlnzou kiezenVoorts is een deel van dit advies min of meer afhankelijk van de omstandigheden

Daarvan kan ik onmogelijk op de hoogte zijn allereerst omdat ik een vreemdelingben die druk bezig is met heel andere dingen en die bovendien onbekend is metuw taal2 Men moet zich in een vreemde stad niet al te opdringerig gedragen Enals ik nu een lastige vreemdeling zou zijn geweest dan zou het te billijken zijn datik ook een deel van de kritiek op me zou nemen Ook al is het nu zo dat ik uw stadgeen enkele eer of geen enkel voordeel heb bezorgd stellig heb ik vreedzaam envredelievend op eigen kosten geleefd mij intussen wijdend aan wetenschappelijkwerk in het algemeen Daarom ook al zou ik in deze kwestie van enige betekeniskunnen zijn (hoewel zich geen enkele hoop op groot succes aftekent) ben ik vanmening het niet waard te zijn tot een zo controversieumlle taak geroepen te wor-

1 Baer had Erasmus van advies gediend bij het schrijven van De libero arbitrio zie brieven1419 en 1420

2 Erasmus wendde vaker voor het Duits niet machtig te zijn zie brieven 1313 en 1499


20

den Afgezien van de tweespalt in de wereld door hoe grote meningsverschillenstaat uw Zwitserland in brand En door wat voor verschillende partijen is deze stadverdeeld Ten slotte verschillen in uw gemeentebestuur de meningen naar ik hoorWelke raad ik dus ook geef ik zal onrust wekken of in elk geval verergeren en ikzal zware kritiek over mij afroepen Tot nu toe heb ik mij bij mensen als de keizeren de paus verontschuldigd en dat niet zonder zwaarwegende redenen Ik denkniet dat u zo onvriendelijk bent dat u mijn verontschuldiging van de hand zult wijzenGeheim kan toch onmogelijk blijven wat velen reeds wisten voordat het zover wasEn ik moet trouw blijven aan wat ik mij eenmaal had voorgenomen Ik zie mijgenoodzaakt ergens in het komende voorjaar of ik zou willen of niet van hier tevertrekken als ik de keizerlijke financieumlle ondersteuning niet wil kwijtraken die almeer dan drie jaar achterstallig is3 Ik denk dat deze redenen voor uw vriendelijkegezindheid en gezond verstand volstaan om mij niet te hoeven mengen in een zoonoplosbare aangelegenheidEn toch zal ik u enig advies geven om aan te geven dat ik uw stad waarvan ik

de gastvrijheid reeds meerdere jaren heb mogen genieten oprecht goedgezind benEn ook al zou dat advies niet verstandig zijn in elk geval is het goedbedoeld enoprecht voor zover het betrekking heeft op het bewaren van rust in deze stadhetgeen uw eigenlijke taak is Dit advies bestaat uit drie onderdelen het uitgevenvan boeken het eten van vlees en het trouwen van priesters en monniken

Eerste onderdeel

Om te beginnen behoeft uw bezorgdheid zich niet te richten op de oude boekenook al zitten daar wat fouten in Anders zou ook Hieronymus niet gedrukt kunnenworden sterker nog er zou geen enkel boek gedrukt kunnen worden behalve deHeilige Schrift Waar het gaat om de voorwoorden en commentaren moet men erniettemin voor oppassen dat die geen giftige ingredieumlnten bevatten Alle magistratenmoeten er op grond van de algemene rechtsregels voor zorgen dat er geensmadelijke of opruiende boeken worden gedrukt Want als diegene wordt gestraftdie door een uitlating iemand heeft beschimpt of aanstootgevende woorden heeftuitgebraakt danmoeten des te meer diegenen worden gestraft die dergelijke boekende wereld in strooien Boeken die geen vermelding van schrijver drukker en plaatshebben moet men zonder meer afkeuren en men moet diegenen straffen die zeimporteren drukken of verkopen Nog veel meer moeten diegenen die valsegegevens op de titelpagina opnemen voor straf in aanmerking komen Ook al heefteen boek genoemde drie gegevens op het titelblad toch moeten als

3 Vgl brief 1408


21

het evident smadelijk of opruiend is diegenen die het drukken of importeren beboetworden Niet op grond van een nieuwe verordening maar op grond van deinternationale rechtsregelsHet is uiterst moeilijk iedere vorm van bedrog uit te sluiten Wie om te beginnen

zal alles lezen wat door velen wordt gedrukt Daar komt bij dat als iemand al allesgelezen heeft er geen beletsel is om naar believen bladzijden te wijzigen of toe tevoegen tenzij er door u een afschrift zou worden bewaard En een verwijt zou indit geval terechtkomen bij hen die toegestaan hebben dat het boek gedrukt werdZe zouden zeggen lsquoHet is toch goedgekeurdrsquo Deze last zou mij zeker onverteerbaarvoorkomen Ik kan nauwelijks de kritiek op mijn eigen werken verdragen Dezekritiek zou goeddeels afgewenteld kunnen worden op de drukkers de importeursen de verkopers wanneer ze op eigen risico smadelijke of opruiende boekenuitbrengen zonder of met valse titelbladgegevens ongeacht of iemand het namensu heeft goed- of afgekeurdIk weet niet welk standpunt u heeft ingenomen over de leerstellingen van Luther4

Als u niet wilt dat die gedrukt worden dan zouden ook de commentaren van veleanderen niet gedrukt moeten worden zoals die van Bugenhagen5 enOecolampadiusdie her en der dat soort dingen in hun geschriften verwerken En dan zou op diemanier het nuttige werk van zeer veel anderen verloren gaan Misschien zou hethelpen hierbij een oogje toe te knijpen vooral als de boeken slechts verschillen vanmening betreffen en over argumenten gaan en zich onthouden van opruiendeverwijten Wat echter het meeste verzet oproept is een plotseling nieuw inzichtontstaan ten aanzien van een gevestigde opvatting en een in de geesten vastgezettemening Zeker moet zon nieuwe opvatting des temeer vermedenworden als datgenewat aan vernieuwing onderhevig is meer leidt tot het veroorzaken van onrust dantot herstel van godvrezendheid Tot deze categorie reken ik zaken als de beeldende tonsuren en de kledij van priesters de misriten de heilige gezangen en andereceremonieumln die ofwel goed zijn als men ze correct gebruikt ofwel acceptabelwanneer ze uitgevoerd worden met minder schadelijk gevolg dan wanneer er eenvernieuwing op wordt toegepast En voor het geval er toch iets bezwaarlijks aankleeft kan dat met andere middelen afgezwakt worden omdat er nu eenmaal nooiteen zodanig gelukzalige staat der menselijke aangelegenheden zal bestaan of ermoet in menig opzicht wel

4 Bazel was officieel nog katholiek maar neigde sterk naar de Reformatie onder invloed vanmet name Johannes Oecolampadius en Conradus Pellicanus

5 Bugenhagen had in 1524 commentaren op Deuteronomium en de Psalmen gepubliceerd


22

een oogje toegeknepen worden hoe fundamenteel dingen ook veranderd zoudenworden Momenteel storen sommigen zich aan alles - de kledij de gezangen hetklokgelui de beelden de tonsuren de zalving de benoeming de ceremonieumln jazelfs de riten van de sacramenten en de traditionele gebruiken En het houdt nietop steeds maken oude klachten plaats voor weer nieuwe Net zoals diegenen hetbij het verkeerde eind hebben die te veel vertrouwen op menselijke voorschriftenen gebruiken zo is het even riskant zich hieraan niets gelegen te laten liggen Zondermenselijke voorschriften en gebruiken bestaat er nu eenmaal geen staatsordeAls de bevolking van Zuumlrich overreed kan worden om de beelden het misritueel

dat zijn waarde voldoende heeft bewezen en het gebruik van de eucharistie in erete herstellen totdat over deze zaken vanuit een algemeen internationaal conciliebesluiten worden genomen zou dit kunnen bijdragen tot de eendracht van heelZwitserland6En toch zou ik als zij daartoe niet overreed kan worden niet willen dat hierom

een oorlog wordt ontketend maar zou ik liever een goede gelegenheid voorverandering afwachten Wat de wijze van ontvangen van de eucharistie betreft datzou met drie woorden van de paus voor elkaar te krijgen zijn als daar met vromegezindheid en met instemming van de regio om gevraagd zou worden Zijn gezagin dezen zal stellig hier zo groot zijn dat het een burgeroorlog weet te voorkomen

Tweede onderdeel

Over het eten van vlees is mijn mening dezelfde Als bij de paus uit algemene naamvan uw regio een verzoek wordt ingediend zal er geen enkel probleem zijn Intussenkunt u doen wat in heel Italieuml gebeurt Ook in de vastentijd wordt publiekelijk vleesverkocht zonder dat de paus daar bezwaar tegen aantekent waarmee hij hetzodoende stilzwijgend goedkeurt Want het is niet de bedoeling van de paus datook maar iemand ziek wordt of sterft als gevolg van het eten van vis Op dit puntzou ik iedereen zijn geweten laten volgen en zou ik niemand onder druk zettentenzij iemand zich stemmingmakend gedraagt en anderen aanspoort omminachtendom te gaan met wat algemeen gebruikelijk is En als iemand geen vertrouwen heeftin zijn eigen geweten laat hij dan ontheffing vragen van zijn priester of bisschop

Derde onderdeel

Persoonlijk ben ik van mening dat diegenen die zo maar hun monnikskap afwerpenof die als priesters een huwelijk aangaan geen enkele begunstiging

6 Zuumlrich was onder invloed van Zwingli overgeheld naar de Reformatie in juni 1524 warende beelden er uit de kerken verwijderd


23

uwerzijds verdienen Maar degenen die op jeugdige leeftijd op gezag van hun oudersof anderszins tot het monnikenbestaan of het ambt van priester zijn gedwongenzou ik graag geholpen zien door het gezag van boven hen gestelden Er zijn velenvoor wie het nuttig is dat zij door de kloosterhekken behoed worden voor het begaanvan zonden van vrij ernstige aard Er zijn veel wankelmoedigen voor wie disciplinenuttig maar vrijheid gevaarlijk is Maar geenszins zijn diegenen te tolereren die nietalleen zelf lichtzinnig hun levenswijze veranderen maar ook anderen aansporenhetzelfde te doen Alsof het ongeoorloofd zou zijn dat een monnik zijn orderegeltrouw blijft of alsof het priestercelibaat op zichzelf verderfelijk zou zijn Het is nietwaarschijnlijk dat wie in het klooster bandeloos heeft geleefd eerbaar leeft wanneerhij de vrijheid herkregen heeft Evenmin is het waarschijnlijk dat een priester in eenhuwelijk genoegen zal nemen met eacuteeacuten echtgenote als hij in het celibaat veleconcubines had Eerder valt te vrezen dat op een onzuiver celibaat een nogonzuiverder huwelijk volgt Wie zal echter tolereren dat monniken en priesters vanhun kant de pauselijke verordeningen aan de kaak stellen terwijl zij zelf te kwadertrouw de eer van de kerkelijke orde hebben aanvaard en hun gelofte door eenliederlijke levenswijze te schande hebben gemaakt Daarbij voeden zij intussenhun losbandigheid met kerkelijke inkomsten hoewel zij eigenlijk hun zondig gedragzoudenmoeten erkennen Toch zou ik willen dat men ook hierin maatregelen neemtWant ik zou een verbintenis met een echtgenote prefereren boven een concubinaatMaar dit is nauwelijks mogelijk zonder tussenkomst van het gezag van vorsten ofvan een concilie Als u ertoe zou besluiten hen in bescherming te nemen danstromen van alle kanten mensen toe die het niet zo nauw nemen zelfs criminelendie weinig bijdragen aan het behoud van de rust in deze stad Als meerderebisschoppen samen met de magistraten of voor het geval dat de bisschoppen hetzouden laten afweten de magistraten eensgezind de paus zouden verzoeken inkwesties als deze tot toestemming te besluiten dan zou wanneer zij elk geval opeigen waarde beoordelen de toestand in de hand gehouden kunnen worden Aanongeschoolden en aan mensen die het priesterschap onwaardig zijn zou ik als zijzich niet kunnen of niet willen beheersen willen toestaan dat zij hun concubine totechtgenote maken Maar zij zouden wel het priesterambt moeten neerleggen enverder als lekenmoeten worden beschouwd Maar demensen die uit volle overtuiginghet priesterambt hebben aanvaard en die met hun geleerdheid de kerk van nutzouden kunnen zijn maar zich vanwege zwakheid des vlezes niet kunnen beheersenen overigens van goed en onbesproken gedrag zijn aan hen zou ik een echtgenotetoestaan zonder hun het priesterambt te ontnemen Dezelfde mening ben iktoegedaan ten aanzien van de monniken namelijk dat na kennisne-


24

ming van hun situatie permissie wordt gegeven aan hen die dit verdienenDit over de huidige stand van zaken Maar voor de toekomst moet men ervoor

zorgen dat de wereld niet vol raakt met al te veel ongeletterde gemakzuchtige enondeugdelijke monniken en priesters Intussen zou ik degenen die er de voorkeuraan geven op eigen gezag of lichtvaardig hun levenswijze te veranderen terbestraffing overlaten aan hun eigen bisschoppen en abten zolang zij maar nietsondernemen wat de staat in verwarring zou brengen Voor het overige ben ik vanmening dat u verstandige terughoudendheid zou moeten betrachten net zoals udat tot nu toe heeft gedaan totdat de situatie zelf leert of datgene wat nu gebeurtvan God komt of ergens anders vandaan Intussen moeten alle kiemen van onrusten verzet zorgvuldig verwijderd worden

1540 Van Johann von BotzheimKonstanz 25 januari 1525

Gegroet Mij is een apostolische brief bezorgd1 die aan de hoogwaardige bisschopvan Konstanz ter hand gesteld moet worden U stuur ik een afschrift daarvan Meteenna ontvangst overhandigde ik hem aan mijn medebroeders van het kapittel met devraag of zij zo goed wilden zijn hem uit mijn naam aan de bisschop aan te biedenen mij bij hem aan te bevelen Mijn verzoek zag ik gehonoreerd De heren stuurdentwee kapittelleden van hun orde om de brief vergezeld van de aanbeveling aande bisschop te geven Nadat ze dat gedaan hadden gaf de hoogwaardige heer aandat hij tijd voor overdenking wilde nemen maar spoedig zou antwoorden en hij boodmij goede hoop Nu zijn er gebeurtenissen tussengekomen die mijn zaak in de wegstaan Maar er zijn vrienden die door hun gezag gewicht in de schaal leggen bij debisschop Die geven mij goede hoopGisteren diende zich een koerier bij ons aan die in de volksmond lsquode postrsquo heet2

en hij verklaarde op grond van een brief van prins Ferdinand met stelligheid datde paus de zijde van de koning van Frankrijk heeft gekozen en daardoor is de pausbij onze vorsten in een zeer kwaad daglicht komen te staan Er zijn bij ons inKonstanz enkele delegaties te weten van prins Ferdinand van de vrij omvangrijkeZwabische Bond3 en van de edelen van ons land

1 Clemens VII had de beoordeling van de zaak waarvoor Botzheim naar Rome was geroepen(zie brief 1519) overgedragen aan de bisschop van Konstanz Hugo von Hohenlandenberg

2 In deze tijd kwam het woord lsquopostrsquo langzaam in zwang3 Een verbond tussen de rijksstanden (adel hoge geestelijkheid en rijkssteden) in het zuiden

van Duitsland


25

die de kwestie Waldshut behandelen4 De mensen uit Waldshut zijn er zelf ookvergezeld van delegaties uit Zuumlrich Bazel en Schaffhausen Ik krijg geenmededelingdat men de kwestie heeft kunnen bijleggen Want de mensen uit Waldshut zijn erop geen enkele manier toe te brengen hun leider5 die zich niet door de HeiligeSchrift laat overtuigen af te vallen hetgeen zijn tegenstanders maar al te graagwillen Bovendien zijn bij ons her en der de boeren in alle staten De vorsten brengenvijfhonderd gewapende ruiters en duizend voetknechten in gereedheid om de partijvan de boeren er weer onder te krijgen als waar is wat men verteltDe heer Sadoleto heeft de heer Bonifacius Amerbach een brief geschreven6 Hij

is een heel goede vriend van hem en kan als hij zou willen mijn zaak uit de wereldhelpen Mijn tegenstander7 een eerzaam man naar ik hoor is erg gehecht aan dehoogwaardige heer Sadoleto die op zijn beurt u heel na staat Binnenkort verneemtu wat de bisschop van Konstanz wiens antwoord ik afwacht met mij gedaan heeftHet ga u goed zonder uw Botzheim te vergetenUit Konstanz 25 januari 1525Uw zeer toegewijde BotzheimAan de heer Erasmus van Rotterdam leidsman en vernieuwer van de ware

theologie en van alle schone letteren bij uitstek te achten leermeester Te Bazel

1541 Van Erasmus SchetsAntwerpen 30 januari 1525

Misschien zult u zich verwonderd afvragen zeer edele heer wie het is die u nuschrijft Het is Erasmus zij het een Erasmus die totaal van u verschilt ofschoon ikvanwege die naam zeer dikwijls door menigeen met groot respect behandeld benaangezien deze naam hier bij ons Brabanders nu eenmaal zeld-

4 Waldshut had zich in het najaar van 1524 aangesloten bij de hervorming van Zwingli Indecember 1525 werd de stad door Oostenrijkse troepen bezet en werd er het katholicismehersteld

5 Balthasar Hubmaier6 Jacopo Sadoleto had bij de paus bemiddeld ten gunste van Botzheim zie brief 15197 Misschien Johannes Milio


26

zaam is en voor hoogst eerbiedwaardig en vermaard wordt gehouden vanwege deuitzonderlijke verdienste van uw geleerdheid Want zo is het mij herhaaldelijk tijdenseen diner of een gesprek overkomen dat ik door deze en gene als Erasmus werdaangesproken in die zin dat de aanwezigen die u en mij niet persoonlijk kendenmij hielden voor de Erasmus die door zijn zo vermaarde talent en zijn grootwetenschappelijk aanzien deze naam beroemd heeft gemaakt Want u bent deenige en stellig onvergelijkbare Erasmus ter wereld u die door uw zeer geleerdeen voorwaar godvrezende publicatie van de Parafrasen de hemelse leer en deboodschap van het evangelie uiterst toegankelijk heeft gemaakt voor mensen metminder bevattingsvermogen Met als gevolg dat ieder die het wil lezen en ervan wilgenieten niet anders dan van de duisternis in het licht kan geraken van kommerin rust van het juk en het slijk van de zonde in de bevrijdende reinheid van eenzuiver geweten Wie zo vraag ik mij af zou zich niet gelukkig prijzen met het bezitvan een zo verheven geest als die van u die ons dit soort dingen heeftvoortgebracht Wie zou niet genieten van uw hemelse geschriften Want u heeftons de ware christelijke vreedzaamheid en evangelische vroomheid geopenbaardWanneer wij die onder leiding van de Heilige Geest in trouw en hoop omarmendan kan het niet anders dan dat wij ons richten op de innige liefde voor God en deweg van de rechtvaardigheid en vervreemd raken en vrij worden van iedere zondigegedachte en van de verschijnselen van onrust die deze eeuw van ons belastenMaar ik dwaal verder af dan nodig is met het risico dat ik uw oren met mijn

inleidende opmerkingen vermoei Wat ik u eigenlijk wilde zeggen is dat mij degelegenheid geboden is u te schrijven door toedoen van vrienden in Spanje die mijdeze bijgevoegde brieven1 hebben gezonden om ze aan u door te sturen waarvanik wens dat u ze samen met die van mij in goede orde zult ontvangen Zo hoop ikin elk geval Want ik adresseer ze aan Johann Paumgartner te Augsburg een mijzeer dierbaar man met het verzoek ze aan u door te sturen Ik hoop dat hij zeonverwijld naar Bazel zendt Stelt u mij alstublieft op de hoogte van de ontvangstwant ik zou mijn Spaanse vrienden graag verzekeren dat zij in mij een betrouwbarebezorger van hun brieven hebben Maar er is nog iets anders dat ik graag aan u wilvoorleggen iets waar verscheidene vrienden uit Spanje op wezen Een van hen isFrancisco de Vaylle die mij dierbaarder is dan een broer2 Elk van hen schrijft welkeeervolle berichten over u daar de ronde doen Die zijn in hoge mate terecht en voluitverdiend Want zo complimenteus laten bijna alle mensen van dat

1 Deze brieven zijn niet bewaard gebleven2 De echtgenotes van Francisco de Vaylle en Erasmus Schets (Maria en Ida van Rechtergem)

waren zusters van elkaar


27

land hoogwaardigheidsbekleders geleerden en vooraanstaanden zich over u uiten wel in die zin dat als u bij gelegenheid naar hun land zou komen zij u tegemoetzouden komen om u halverwege te ontmoeten Op het gebied van de wetenschapof van de Heilige Schrift wordt momenteel bij hen niets anders gelezen ofgeapprecieerd dan uw boeken Zij zeggen dat zij door het lezen ervan waarlijkverlicht worden tot de geest Gods en dat hun harten vertroost worden en zij noemenu een man die uniek is in de wereld en die door zijn zeer indrukwekkende geschriftenmeer dan wie ook de goddelijke leer toegankelijk heeft weten te maken tot troosten rust van vrome zielen Zij doen niet anders dan met luide stem de hoop uitsprekendat u voor uw dood een uitleg van de Psalmen van David zult uitgeven Zo namelijkverzekert mij Francisco de Vaylle een bepaald niet ongeletterd man die u zeertoegenegen is en met hen zeer veel andere vriendenVoorts heb ik meermalen bij Pieter Gillis3 geiumlnformeerd naar uw gezondheid Hij

heeft mij herhaaldelijk daarover gerustgesteld ook al heeft u chronisch last vannierstenen Met hart en ziel wens ik en velen met mij dat u hier bij ons was Dikwijlsheb ik mij afgevraagd wat er zo aantrekkelijk is dat u liever daar dan hier bij onsverblijft Het is diezelfde Pieter die mij meedeelt want ik kan geen andere redenbedenken dat het komt omdat er bij ons geen Bourgondische wijn is en dat die vooruw constitutie het meest heilzaam zou zijn Maar wees daar niet bang voor Als erbehalve dit geen enkel beletsel is laat u zich dan niet weerhouden terug te komenWij zullen ervoor zorgen dat u niet alleen voorzien wordt van Bourgondische wijnmaar ook van Perzische en Indische als u die zou verkiezen en nodig zou hebbenTen slotte wens ik dat het u goed gaat Wilt u alstublieft consideratie hebben met

mijn ongeletterde pen daar ik gewoonlijk buiten de doolhof vanmijn kantoor helemaalniet schrijfAntwerpen vanuit datzelfde kantoor 30 januari in het jaar 1525 na Christus

geboorteUw zeer toegenegen Erasmus SchetsAan de zeergeleerde heer en meester Erasmus van Rotterdam Te Bazel

3 Gillis was tot dusver Erasmus belangrijkste zaakwaarnemer in de Nederlanden Schets zougaandeweg in die positie treden


28

1542 Van Lorenzo CampeggiBoeda 2 februari 1525

Lorenzo door goddelijke barmhartigheid kardinaal priester van de titelkerkvan St-Anastasia nuntius van onze Heilige Vader de paus en van deHeilige Stoel in geheel Duitsland de koninkrijken Hongarije BohemenPolen en alle andere gebieden waarheen het ons belieft onze schredente richten wenst aan de door ons in Christus geliefde Desiderius Erasmusvan Rotterdam priester van het diocees Utrecht eeuwigdurend heil inde Heer

Het is in het bijzonder de toewijding die u daadwerkelijk betracht jegens onzeallerheiligste Vader paus Clemens VII en de roomse Kerk die maakt dat wij zogunstig mogelijk op uw verzoeken beschikken vooral op die waarmee uw lichamelijkwelzijn gediend kan worden Vandaar dat wij ten aanzien van het onderstaandegesterkt door voldoende gezag op grond van een brief van de Apostolische Stoelgenegen zijn met inachtneming van uw vroegere verdiensten u met welwillendegoedgunstigheid tegemoet te komen en aan uw verzoeken in de onderhavige kwestiegehoor te geven Aan u voor wie zoals u verzekert het eten van vis zeer slecht isvanwege bepaalde fysieke kwalen waaraan u lijdt en aan drie anderen die naar uwkeuze bij u aan tafel eten verlenen wij dispensatie en de mogelijkheid gedurendede vastenperiode en op andere momenten van het jaar waarop het volgensvoorschrift of traditie verboden is vlees of melkproducten te eten toch eieren boterkaas en andere melkproducten te gebruiken en te eten en ook vlees Voor u geldtnatuurlijk dat daarvoor geen doktersattest nodig is voor degenen echter die aangenoemde tafel mee-eten is althans waar het om bedoeld vlees gaat een attestvan twee artsen nodig In deze kwestie handelen wij op gezag van de ApostolischeStoel met voorbijgaan aan apostolische en synodale voorschriften en andereverordeningenGegeven te Boeda in het diocees Veszpreacutem in het jaar 1525 vanaf de geboorte

van de Heer op 2 februari in het tweede jaar van het pontificaat van onzeallerheiligste Vader paus Clemens VIIEremita1

Februari Zonder kosten en in opdracht van de hoogwaardige heer legaatFloriano MontiniD de Paternina

1 De naam van de kopiist van deze brief


29

1543 Aan Willibald PirckheimerBazel 5 februari 1525

Gegroet zeer hooggeachte vriend Reeds twee keer heb ik je geschreven zij hetin het kort1 Ik vermoed dat de eerste brief niet bezorgd is De bezorger was eenminderbroeder die zich wel van zijn monnikskap maar niet van zijn boosaardigheidhad ontdaan Ik gaf hem zeven blafferts2 waarbij ik hem meer beloofde als ik mijhier van s mans goede trouw had kunnen vergewissen Alles is tegenwoordig volvan dat soort landlopers Een nogmaals geschreven brief heb ik aan een of anderehandelaar meegegeven De ring met penning met de beeltenis van Willibald heb ikontvangen kort daarop kreeg ik ook het met uiterst kundige hand geschilderdeportret van Duumlrer3 Hiermee heb ik beide wanden van mijn slaapvertrek getooidzodat mijn ogen Willibald waarnemen waarheen ik mij ook wendHelaas heb je niets geschreven over de inhoud van die onbenullige geschriften4

Ik vermoed dat ze uit Straatsburg komen Want Eppendorf5 gaat er bij wie het maarhoren wil zelfs prat op dat hij geschriften heeft gepubliceerd met mij als doelwit Deboosaardige gedragingen van Otto6 ken jeOp dit moment kan ik je slechts dit schrijven mijn Willibald aangezien ik

ternauwernood aan de dood ontsnapt ben of liever gezegd voor een tweedemarteling gespaard gebleven ben Tien volle dagen heb ik geleden Uiteindelijktoen ik de wanhoop al nabij was kwam er een enorme niersteen tevoorschijn Deziekte verloopt doorgaans zo grillig dat er geen kruid tegen gewassen is Ik zalbinnenkort uitvoeriger schrijven Kort geleden schreef ik Rudbert von Mosham7 enJoachim Camerarius8 Ik hoor dat die nu in Bamberg is Als je dat vandaar kuntzorg er alsjeblieft voor dat mijn brieven hen bereiken Breng Duumlrer de hartelijkstegroeten overBazel 5 februari in het jaar 1525Aan de zeer doorluchtige heer Willibald Pirckheimer

1 De eerste brief is niet bewaard gebleven de tweede is brief 15362 Zie brief 1536 noot 43 Zie brief 1536 noot 24 Waarschijnlijk een verwijzing naar enkele in Straatsburg gedrukte pamfletten over de

controverse tussen Erasmus en Ulrich von Hutten5 Heinrich Eppendorf verbleef in Straatsburg en werkte daar voor verscheidene drukkers6 Otto Brunfels die tegen Erasmus had geschreven ter verdediging van Von Hutten zie brieven

1405 en 14067 Zie brieven 1450 en 15128 Zie brief 1524


30

1544 Aan Stanislaus ThurzoBazel 8 februari 1525

Dit is het voorwoord bij de uitgave van Plinius de Oudere Naturalis historiaverschenen bij Johann Froben te Bazel in 1525 De uitgave verscheen onderErasmus naam maar was mede het werk van Beatus Rhenanus en de Tsjechischegeleerde Sigismundus Gelenius

Erasmus van Rotterdam aan de hoogwaardige prelaat en illustere prinsStanislaus Thurzo bisschop van Olomouc gegroet

Uitzonderlijke werken van grote kunstenaars hebben dit gemeen zeer hoogwaardigebisschop dat zij niet alleen eer verschaffen aan degenen die aan de wieg ervanstonden aan mensen onder wier auspicieumln of op wier kosten ze zijn ontstaan ofaan wie ze zijn opgedragen maar ook aan allen die een deel van hun energiegestoken hebben in de voltooiing of in het herstel ervan Ook de eerzucht vansommigen een hoe weinig gelukkige eigenschap ook heeft wel roem opgeleverdWant wie zou vandaag de dag Mausolus een onbeduidende koning van Carieuml ofzijn echtgenote Artemisia hebben gekend of Scopas Bryaxis Timotheus Leocharesen Pythius1 als niet het Mausoleum dat wereldberoemde kunstwerk hun allenonsterfelijke roem had bezorgd ook al heeft het zichzelf niet tegen het onrecht vande alles verterende tijd kunnen beschermen Er is heden ten dage geen enkel spoormeer over van de kunstig geconstrueerde tabernakel die Mozes bouwde of van deeens zeer beroemde tempel die Salomo te Jeruzalem liet verrijzen en die Ezraherbouwde En toch zal in de herinnering van de mensen altijd de naam voortlevenvan de beroemde Bezaleeumll2 en van Hiram koning van Tyrus3 Ja ook Salomo zelfhoewel hij ook om andere reden vermaard is dankt een aanzienlijk deel van zijnroem aan dat opmerkelijke bouwwerkUit demonumenten die een duidelijk nut hebben voor het leven van de stervelingen

komt echter een meer bestendige en waarachtige roem voort dan uit de gevaartenvan de Egyptische piramiden die niets anders zijn dan

1 Zie Plinius Naturalis historia XXXVI 30-31 Artemisia liet voor Mausolus het Mausoleumbouwen een monumentale graftombe Architect was Pythius van Priene Scopas BryaxisTimotheus en Leochares waren beeldhouwers die aan het monument werkten

2 De vervaardiger van de tabernakel zie Exodus 3123 Hiram assisteerde Salomo bij de bouw van de tempel van Jeruzalem zie 1 Koningen 713-47


31

een domme en ijdele demonstratie van barbaarse overdaad Hetzelfde geldt voorlabyrinten kolossale beelden onontwarbare knopen een wagen zo klein dat devleugels van een vlieg die kunnen bedekken de bekkens van Dodona zuilengangenmet zevenvoudige echo en meer van dat soort voortbrengselen die wel bekorendoor het wonder van kunst en vernuft maar overigens geen enkele nuttige bijdrageleveren4 Dergelijke dingen leveren hun scheppers eerder een zekerenaamsbekendheid dan roem op Perillus heeft door zijn bronzen stier naamgemaakt5 maar het was beter geweest als hij onbekend was gebleven In die zinhebben degenen die door het bouwen van bruggen havens badhuizen enaquaducten het praktisch nut met de grootsheid van hun werken hebben kunnenverbinden in grotere mate ware roem geoogst Als u zou moeten kiezen wat vandat alles het beste is wat is dan vergelijkbaar met dit werk dat Plinius ons als eenlevend en bezield gedenkteken van zijn talent heeft nagelaten Sterker nog het isgeen werk maar een schatkamer het is voorwaar een wereld van alle dingen diehet weten waard zijn Daarom is het niet verwonderlijk dat dit ene werk zoveelmensen aanzien heeft gegeven en heden ten dage nog steeds aanzien geeftNiemand was zo onbekend of hij kreeg bekendheid nadat hij dit werk eenmaal onderhanden had genomenDit goddelijk geschenk zou voor ons verloren zijn gegaan als niet hoogst

getalenteerde mensen in onderlinge wedijver ervoor hadden gezorgd dat het uit zijnbijna jammerlijke staat van verval voor de wereld werd wedergeboren Onder henis zonder twijfel de grootste eer verschuldigd aan Ermolao Barbaro niet alleen omdathij het als allereerste heeft aangedurfd om die bij uitstek luisterrijke taak op zich tenemen maar ook omdat niemand anders de tekst op meer plaatsen heeft weten teherstellen dan hij6 Het is niet mijn bedoeling een lange naamlijst samen te stellenmaar onder de zeer velen die het voorbeeld van Barbaro hebben nagevolgd noemik hier toch de onschatbare dienst die Guillaume Budeacute ons heeft bewezen een manvan voorbeeldige nauwgezetheid en onbetwiste geleerdheid7Na hem is daar NicolasBeacuterault een man die naast zijn kennis van de humaniora ook goed thuis is

4 Al deze kunstwerken worden in de Naturalis historia beschreven5 Zie Plinius Naturalis historia XXXIV 89 Perillus bouwde voor de tiran Phalaris van Akragas

een holle bronzen stier ommensen in te roosteren Phalaris had aardigheid in de doodskretendie als geloei uit de stier opklonken

6 Voor de tekstkritiek van Barbaro zie diens tweedelige Castigationes plinianae (Rome1492-1493)

7 Budeacute evalueerde tal van passages uit de Naturalis historia in zijn De asse uit 1515


32

in de mathematica en wat in dit geval nog wel belangrijker is die over een helderoordeel beschikt waarmee hij zich met evenveel toewijding als overtuiging met ditwerk heeft beziggehouden8Onlangs heeft als allerlaatste Johannes Caesarius diein alle literaire genres uiterst bekwaam is zeer geslaagd werk verricht9 En het isdan ook aan de inzet van al deze mensen te danken dat wij een Plinius hebben diein vergelijking met vroeger sterk verbeterd isOverigens zoals zich bij bepaalde schilderijen van uitzonderlijke artistieke kwaliteit

aan de ogen van de beschouwers steeds iets nieuws openbaart ommet bewonderingnaar te kijken zo is er voor degenen die zich bezighouden met de tekstzuiveringvan Plinius altijd wel wat te herstellen Nu is er door Plautus schertsend gezegdlsquoWie zich een hoop werk op de hals wil halen moet zien dat hij twee dingen krijgteen boot en een vrouw Want geen ander tweetal zaken brengt meer werk met zichmee dan ditrsquo10 Op dezelfde manier kan in ernst en naar waarheid worden beweerddat degene die zich moeite wil getroosten om de tekst van Plinius te herstellennooit om werk verlegen zit Want mocht er niets anders zijn dan is er altijd nog deonzorgvuldigheid van de drukkers die maakt dat geleerden bij de studie van deallerbeste schrijvers voortdurend om zo te zeggen lsquode weefsels van Penelopemoeten ontrafelenrsquo11 omdat de drukkers door hun achteloosheid dagelijks meerbederven dan door de nauwgezetheid van geleerden hersteld kan worden Vansommige werken was de uitzonderlijke kwaliteit zodanig dat zij door hunonnavolgbare niveau van kunstzinnigheid de handen van alle kunstenaars afschriktenom aan te vullen wat niet afgemaakt was of te herstellen wat beschadigd was Onderde werken van Apelles worden door schrijvers bij uitstek twee Venusfiguren geroemdde ene die opkomt uit zee waardoor ze dan ook Venus Anadyomene12 genoemdwordt de andere waaraan hij voor de inwoners van Kos was begonnen en waarmeehij die eerste zelfs overtroffen had als de dood niet afgunstig zou zijn geworden ophet kunstwerk in wording Toen het onderste deel van het eerste werk beschadigdraakte kon men niemand vinden die in staat was het te herstellen Niemand had hetvermogen het laatste werk dat onvoltooid was overeenkomstig de als voorbeelddienende schetsen af te maken13

8 Beacuterault had in 1516 een geannoteerde uitgave van de Naturalis historia bezorgd9 Caesarius had in 1524 een kritische uitgave van de Naturalis historia bezorgd10 Plautus Poenulus 210-21311 Naar Cicero Academica II 9512 lsquoDe opduikende Venusrsquo13 Dit alles wordt verhaald in Plinius Naturalis historia XXXV 91-92


33

Hoe evidenter de terughoudendheid van kunstenaars des te meer moet deroekeloosheid om niet te zeggen de gewetenloosheid van sommige mensenveroordeeld worden die het werk van Plinius dat hoger geacht moet worden danal het werk van alle beeldhouwers en schilders zo hebben misvormd door het tekopieumlren of te drukken dat zij de indruk zouden kunnen wekken opzettelijk uit tezijn geweest op de ondergang van een zo uitzonderlijk schrijver Eigenlijk zou hetde zorg van koningen moeten zijn dat niet te laten gebeuren aangezien geen enkelboek het meer verdient om door koningen ter hand genomen te worden omdat nueenmaal aan geen enkel werk sneller alomvattende kennis te ontlenen is Wat pastnamelijk wereldlijke vorsten meer dan anderen in wijsheid te overtreffen Wijsheidechter die wordt verkregen door praktijkervaring is niet alleen armzalig zoals Pliniuszelf terecht schreef omdat de verkrijging ervan voor velen groot nadeel oplevertmaar is ook geldverspillend omdat ze meestal te laat komt14 Maar een staat kandie vertraging net zo min verdragen als een op zee in nood verkerend schip kanwachten op de bijscholing van een onbekwame kapitein Want een actueel gevaarvraagt nu eenmaal om een deskundige die al voor zijn taak berekend is Daaromstaat het vorsten niet vrij enig deel van hun leven verloren te laten gaan en mogenzij niet als kinderen optreden Ook als zij nog jongelingen zijn behoren zij blijk tegeven van geestelijke volwassenheid En die wordt nergens anders beter verkregendan uit dit werk dat dankzij zijn grote doeltreffendheid de hele wereld inzichtelijkmaakt Plinius doet de wereld kennenWat is absurder dan over de wereld te heersenen niet te weten wat de wereld is Drukke staatszaken vormen geenverontschuldiging Door vergelijkbare bezigheden in beslag genomen wist Pliniusna lezing van vele duizenden boeken dit werk te schrijven Het zou stellig van paskomen een deel van de tijd die heengaat met het dobbelspel te besteden aan hetlezen van een zo nuttig en evenzeer onderhoudend werkMaar om verder te gaan met hetgeen waarmee ik begon hoe afkeurenswaardig

de onbezonnenheid van tekstmisvorming ook mag zijn en dit geldt voor allegeleerden voor ieder zoals het hem past een nog grotere omzichtigheid moet menbetrachten bij pogingen om het werk te herstellen Het getuigt van ongegronde vreesgeen enkele poging hiertoe te wagen aangezien in veel gevallen pogingen eenzeer succesvol resultaat hebben opgeleverd Het getuigt van onbezonnenheid eenoude lezing te verwijderen op grond van een of andere niet serieuze gissing en eennieuwe op te nemen Het getuigt van respect een kanttekening te maken als er opwaarschijnlijke gronden iets ontdekt is en geleerden als het ware een opstap tebieden voor

14 Geen uitspraak van Plinius de Oudere maar van Plinius de Jongere Panegyricus LXVI 4


34

verder onderzoek Ja mogen allen die ten aanzien van deze buitengewoon mooietaak een vooraanstaande positie innemen de handen ineenslaan zodat iederpubliceert wat hij ontdekt totdat wij een volmaakte Plinius hebben Een niet geringebeloning wordt in het vooruitzicht gesteld Zelfs eacuteeacuten herstelde lezing levert eeneervolle naamsvermelding onder de geleerden op Zo roemrijk is de naam vanPlinius zo aantrekkelijk en belangrijk is zijn werk U maakt zich bij de gehelewetenschappelijke wereld verdienstelijk als u met uw gezag uw vriend Velius15 ofals er mensen zijn die met Velius vergelijkbaar zijn kunt enthousiasmeren voor ditwerkOp grond van een zeer oud maar zoals bijna altijd zeer onzorgvuldig

afgeschreven handschrift heb ik heel wat kunnen herstellen wat zonder de hulpvan dit exemplaar niet gecorrigeerd had kunnen worden en wat tot nu toe doorniemand was opgemerkt16 Om deze bewering te staven kan deze plaats uit boek12 hoofdstuk 4 dienen Aethiopiae forma ut diximus nuper allata enz Evenzo uitboek 13 hoofdstuk 24 Apes quoque nunquam defore enz Voorts uit boek 18hoofdstuk 6 Verumque confitentibus latifundia enz en hoofdstuk 25 Omnesqueeae differentiae fiunt in octavis partibus signorum enz Maar het geeft geen pasalle correcties op te sommen Ik heb hier op deze passages gewezen zodat delezer door een vergelijking van deze plaatsen met alle vorige edities tot de conclusiekomt dat op deze manier op grond van de betrouwbaarheid van een zeer oudhandschrift zeer veel met succes hersteld is wat met geen enkele poging tot gissinghersteld had kunnen worden Voor het overige is er met zoveel zorg aan gewerktdat ik op eigen risico niet aarzel te verzekeren dat er tot nu toe nooit een beterbehandelde Plinius is uitgebracht Daar kwam de uitzonderlijke kwaliteit en deuitstraling van het drukkersbedrijf van Froben nog bij De man lijkt mij geboren omde letteren luister bij te zettenOm nu ook nog Plinius met des te meer aanbeveling in handen van de mensen

te krijgen leek het mij goed dit werk aan uw naam op te dragen Ik weet hoeveel ikverschuldigd ben aan uw broer Thurzo17 een onvergelijkbaar man bij leven bisschopvanWrocław die mij zover van hem verwijderd met prachtige geschenken en zeervriendelijke brieven tot vriendschap uitnodigde18

15 Caspar Ursinus Velius16 Het betreffende handschrift dat inderdaad dicht bij de oorspronkelijke tekst moet hebben

gestaan was afkomstig uit de abdij van Murbach in de Elzas De studie ervan was in feitehet werk van Beatus Rhenanus Diens aantekeningen gepubliceerd in 1526 te Bazel zijnnog altijd van belang omdat het handschrift zelf verloren is gegaan

17 Johannes Thurzo18 Zie brief 850


35

Van deze schuld pleit de dood van de schuldeiser mij niet vrij Wat ik aan hem zelfniet kon afbetalen moet ik aan zijn nagedachtenis voldoen U bent in de plaats vanuw broer getreden en u heeft reeds een- en andermaal indringend geprobeerd ommij tot vriendschap over te halen19 Maar u heeft te maken zeer hoogwaardigebisschop met een zeer nietig breekbaar mens Herhaaldelijk verkeer ik inlevensgevaar Dus als God mij een langer leven gunt beschouw dit dan als eenonderpand dat mij niet zozeer ontlast als wel mij tot schuldenaar met nog meerverplichtingen maakt Zo niet dan is dit het bewijs dat het mij aan de gelegenheidheeft ontbroken maar niet aan de gezindheid van een dankbaar en erkentelijk manMoge de Heer Jezus uwe excellentie bewarenBazel in het jaar 1525 vanaf de verlossing van de wereld 8 februari

1545 Aan Frans van CraneveltBazel 10 februari 1525

Hartelijk gegroet Mijn gelukwensen voor onze Maximiliaan1 want ik vermoed datje spreekt over de Middelburgse abt Mijn gelukwensen ook voor Geldenhouwer2want ik heb nog nooit iemand gezienmet een beminnelijker en bescheidener karakterdan die abtDie smeekbeden zijn niets anders dan een roep om geld Als je geen reden hebt

om anders te handelen zou ik graag willen dat je mij in deze zaak enige hulpverleent Een tijd geleden schreef de keizer vanuit Spanje aan de doorluchtigevrouwe3 dat mij bij buitengewone maatregel een toelage betaald moest worden dienu al meer dan drie jaar op zich laat wachten Ik had deze kwestie toevertrouwdaan de aartsbisschop van Palermo4 een buitengewoon beminnelijke vriend Hijstuurde mij hier het antwoord van de doorluchtige vrouwe5 dat als ik zou terugkerenmij niet alleen de toelage maar daarnaast ook nog eervolle posities zouden wachtenIk heb nu aan de aarts-

19 Vgl brief 12421 Maximiliaan van Bourgondieuml die de steun van Karel V had verkregen om coadjutor te worden

van de abt van Saint-Ghislain in Henegouwen Maximiliaan zou niet worden benoemd2 Gerard Geldenhouwer was in 1524 bij Maximiliaan van Bourgondieuml in dienst getreden3 Margaretha van Oostenrijk zie brief 13804 Jean de Carondelet5 De betreffende brief is niet bewaard gebleven


36

bisschop van Palermo over dezelfde aangelegenheid een schrijven6 gericht nadatFerdinand nu de keizer zich zo ver weg bevindt zich per brief tot de doorluchtigevrouwe had gewend Ik verzoek je de aartsbisschop die anders wel eens wat traagzou kunnen zijn tot enige spoed aan te zetten of met jouw goedvinden de zaakzelf ter hand te nemen Ik ben weggegaan met goedkeuring van het hof Tot nu toewas ik niet in de gelegenheid terug te komen vanwege mijn gezondheid niet alleenvanwege mijn werkzaamheden En wat ik hier tot glorie van de keizer en vanFerdinand heb gepubliceerd wijzen de feiten zelf uit Alles wat Frankrijk mij aanbiedtheb ik zeer consequent van de hand gewezen Onlangs nog het schatmeesterschapvan Tours een positie van zeer hoog aanzien met een inkomen van zeshonderdkronen nog afgezien van bisschopsambten Budeacute schreef mij hierover uit naamvan de koning7Nu word ik gedwongen hier weg te gaan of ik dat zou willen of niet omdat de

kans op oorlog lijkt toe te nemen en ook omdat ik bang ben dat de aanhangers vanLuther hier de overhand krijgen Ik heb aan Ruffault geschreven8 Ik weet niet ofhet zin heeft aan de graaf van Hoogstraten9 te schrijven Zijn gezindheid jegens mijis mij niet voldoende duidelijk Net zo min als die van de bisschop van Luik10 Ik zouhet liefst bij jou in de buurt leven []11 Er kan momenteel van alles gebeuren Komttijd komt raadAls je mij in deze zaak zou kunnen bijstaan zou dat uitermate aangenaam zijn

Maar mocht er een reden zijn waarom je dat niet wilt dan zal Cranevelt Erasmusgeenszins minder dierbaar zijn Ik zou willen dat Van Dorp evenveel standvastigheidals talent had12 Toch zou hij lef moeten tonen geen handvat te verschaffen aangeboren snoodaards Het ga je zeer goedFrans13 een Antwerpse kanunnik die deze brief bezorgt een jongeman van

onberispelijke aard en mij in hoge mate toegedaan zal al wat je zult sturen ofschrijven met de grootste getrouwheid bezorgen Bazel 10 februari in het jaar 1525Aan de zeergeleerde heer Frans van Cranevelt Te Mechelen

6 Deze brief is niet bewaard gebleven7 Zie brieven 1439 en 14468 De betreffende brief is niet bewaard gebleven9 Antoine de Lalaing10 Erard de la Marck11 Op deze plaats ontbreekt een passage vanwege de beschadiging van de (originele) brief die

de enige bron is voor de tekst12 Erasmus twijfelde kennelijk aan de trouw van Maarten van Dorp een van zijn schaarse

vrienden onder de Leuvense theologen13 Frans van der Dilft


37

1546 Aan Frans van Cranevelt[Bazel 10 februari 1525]

Dit kattebelletje is een postscriptum bij de vorige brief

Ik zend je een bundeltje brieven die blijk geven van mijn goede relatie met de pausen met de vorsten Wanneer je er gebruik van hebt gemaakt kun je ze bewaren ofmet deze jongeman Frans van der Dilft mee terugsturen

1547 Aan Maarten LipsBazel 11 februari 1525

Desiderius Erasmus van Rotterdam aan zijn vriend Lips gegroet

Noch Over de christelijke leer noch het commentaar op Genesis met jouw correctieshebben mij bereikt1 En evenmin datgene wat je aan Goclenius hebt gegevenSlechts wat je aan Lieven2 hebt gegeven heb ik ontvangen De wereld istegenwoordig vol landlopers en bedriegers die door de vrijheid van het nieuweevangelie over ons worden uitgestort Reden te meer om op onze hoede te zijnAlles wordt opengemaakt en onderschept Over de muziek het commentaar opGenesis en enkele andere werken had ik al in gecorrigeerde versie in bezit maargebaseerd op een ander exemplaar dan jij hebt gebruikt denk ik Daarom is jouwmoeite niet vergeefs geweest Van Dorp houdt Over de Drievuldigheid met correctiesin mijn manuscript onder zich En ik kan van hem niet gedaan krijgen dat hij mij tenminste de aantekeningen stuurt die hij heeft gemaakt op grond van het handschriftvan Gembloux dat aan mij was toegestuurd Kun jij dit met hulp van Gocleniusregelen3 Je weet dat De stad Gods door Vives is uitgegeven4 Ik heb Tegen Faustusgecorrigeerd

1 Lips assisteerde Erasmus bij zijn uitgave van de werken van Augustinus die in 1528-1529zou verschijnen Lips had een handschrift van Augustinus De doctrina christiana geleend uithet klooster Groenendaal De andere genoemde titels betreffen eveneens werken vanAugustinus

2 Lieven Algoet3 Dit zou pas lukken na de dood van Maarten van Dorp zie brieven 1890 en 18994 Bij Johann Froben te Bazel in 1522 met een voorwoord van Erasmus (brief 1309)


38

Wil jij de rest voor je rekening nemen Zendmij maar geen afzonderlijke fragmentenstuur mij voor Pasen zelfs maar helemaal niets Want waarschijnlijk ben ikaankomende lente bij je En zonder mijn goedkeuring kan Froben toch niets doenAls je mijn Parafrasen van enige aantekeningen zou willen voorzien zou mij datzeer dierbaar zijn Want ik zou graag willen dat dit werk van begin tot eind foutloosis Als je boeken wilt Froben geeft liever boeken dan geld Als je geld prefereertdan zal ik ervoor zorgen dat je je geen volstrekt vergeefse moeite hebt getroostVerneem nog een nieuwtje Er is hier een genootschap van ordebroeders van

Sankt Leonard Vlak voor Maria Lichtmis hebben zij allemaal tegelijk met hunoverste hun habijt afgelegd5 Toch wonen degenen die dat verkiezen nog daar zijhet in andere kledij Het stadsbestuur geeft elk van hen zestig florijnen aan deoverste6 iets meer En niemand verbaast zich hierover en ik vrees dat overalhetzelfde zal gebeuren De bisschoppen hebben eensgezind besloten de kwestiedoor streng optreden te beteugelen Maar ik ben bang dat ze daarin te weinig zullenslagen Daarvoor zijn andere middelen nodig Al dikwijls heb ik gewaarschuwdLater zal men erkennen dat ik niet zomaar gewaarschuwd hebHet bewijs van wederzijdse welwillendheid dat jouw overste Jan Aerts mij stuurde7

was mij zeer dierbaar Zeg alsjeblieft tegen Walter de dominicaan8 dat hij nietsschrijft zonder het goed overdacht te hebben Want deze tijd is uiterst gevaarlijkMocht het nodig zijn dan zul je van Goclenius vier filippen ontvangen Intussen zalik de zaak met Froben opnemen Het ga je goedBazel 11 februari in het jaar 1525

5 Op 30 januari 1525 hadden de reguliere kanunniken van Sankt Leonhard hun bezittingenaan de stad Bazel overgedragen Daags nadien kende de stad aan de prior en de zeskanunniken een levenslang pensioen toe

6 Lukas Rollenbutz7 Zie brief 11908 Walter Ruys


39

1548 Aan Jan de HondtBazel 11 februari 1525

Aan de hoogeerwaarde heer en meester Jan de Hondt kanunnik vanKortrijk hartelijk gegroet

Het had maar heel weinig gescheeld of ik had je bevrijd van de last tot betaling vanmijn toelage1 En nu leef ik moeizaamweer op als weer opleven betekent gespaardte worden voor nieuwe martelingen of sterker nog voor nieuwe dreigingen van dedood Gezegend zij de Heer die op zon manier besloten heeft Erasmus te reinigendoor hem hier te geselen teneinde hem voor de eeuwigheid te sparenBentinus over wie je hebt geschreven is hier in het huwelijk getreden Ik heb de

man daarover onderhouden omdat hij op die manier zijn jeugd bedorven had Hijerkende dat dit waar was en lachte minzaam Hij verwacht dat hij naar een of andereFranse stad in de nabije omgeving wordt uitgenodigd zoals Farel werd uitgenodigdnaar Montbeacuteliard2 om dit nieuwe evangelie te prediken Hier is het succes daarvanwonderbaarlijk Reeds velen hebben de doop afgezworen en de besnijdenis in erehersteld Zeer velen verfoeien de mis Er zijn er die openlijk verkondigen dat deeucharistie uit louter brood en wijn bestaat Her en der legt men de sluier en demonnikskap af Nonnen en monniken treden in het huwelijk Voor mij is het nietveilig meer hier nog langer te wonen De levenswijze van degenen die dit hierverkondigen staat mij meer tegen dan hun leerstellingen zelf Bentinus zal u in devastentijd opnieuw bezoeken om zijn geestverwanten in het geloof te sterkenBarbier3 is door armoede gedwongen naar ik meen afgereisd naar Frankrijk in

gezelschap van Aleandro die nu aartsbisschop van Brindisi is4Dus heeft hij beslotenom nu van diefstal te gaan leven Mij heeft hij in elk geval al te amicaal behandeldOoit ontvreemdde hij van mijn toelage van de keizer als ik mij niet vergis veertigflorijnen Omdat ik dat omwille van de vriendschap maar geslikt heb probeert hijzich nu ook deze toelage toe te eigenen vol vertrouwen op nieuwe toegeeflijkheidZoals gewoonlijk zend ik je dit ontvangstbewijs blanco toe Je zult er geen bezwaartegen hebben het geld te betalen aan Pieter Gillis of aan deken Mark Lauwerijns ofaan deze Antwerpse kanunnik Frans5 indien hij je bijgeval zelf deze brief zoubezorgen Het ga je goedGegeven te Bazel 11 februari in het jaar 1525

1 Erasmus was in naam kanunnik van Kortrijk Jan de Hondt bekleedde het ambt namensErasmus en betaalde daarvoor aan Erasmus een jaarlijkse toelage Met de opmerking dathij De Hondt bijna van die last had bevrijd bedoelt Erasmus dat hij bijna was gestorven

2 Na zijn verbanning uit Bazel in 1524 die mede door Erasmus was bewerkt (zie brief 1447a)3 Pierre Barbier4 Girolamo Aleandro werd in 1524 pauselijk gezant in Frankrijk5 Frans van der Dilft


40

1549 Aan Johann von VlattenBazel 11 februari 1525

Erasmus van Rotterdam aan de zeer doorluchtige schoolbestuurderJohann von Vlatten hartelijk gegroet

Een of andere ons goedgezinde godheid heeft bewerkstelligd dat u mijn Lieven1

tegen het lijf liep door wiens toedoen ik uw bijzonder aardige brief2 ontvingBuitengewoon onbaatzuchtig als u bent spreidt u ook jegens de dienaar van eenvriend van u die u niet al te veel profijt oplevert de genegenheid ten toon waarmeeu mij bejegent Door namelijk u zelf van uw mantel te ontdoen en hem ermee tebekleden was u voor ons nog meer dan een Sint-Maarten die de helft van zijn mantelvoor zichzelf hield maar wel naar ik meen het kleinste deelMet het wetenschappelijk werk staat het er zo voor als u schrijft Maar geen enkel

hof telt ergere Midassen dan het onze Wat ik over de kardinaal3 zou hebbengeschreven kan ik mij niet goedmeer herinneren Toch heb ik er wel een vermoedenvan Ook al was hij mij goedgezind behalve woorden droeg hij niets bij4 Aleandronu bisschop van Brindisi wordt ook al ontkent hij dat verteerd door jaloezie vanwegemijn reputatie die ik wat mij betreft net zo lief kwijt zou zijn Hij heeft een broer5 diebij de kardinaal in dienst is die nog meer schade aanricht dan hij zelf Want Aleandrolaat zijn gevoelens de vrije loop maar Giambattista is in staat om alles te ontveinzenJa zelfs de deken van Leuven6 gaat tegen mij te keer Ongetwijfeld omdat hijvertrouwt op de gezindheid van de kardinaal waarvan hij openlijk verkondigt datdie ten opzichte van mij nu anders is dan voorheen Maar daar til ik niet zwaar aanEr is hier voldoende Bourgondische wijn Maar er zijn andere dingen aan de hand

die mij bijna dwingen van hier weg te gaan Mijn gezondheid laat dat echter intussenniet toe zo zeer heb ik te kampen met mijn niersteen U zingt mij het oude liedjetoe over mijn lofprijzing aan uw adres Maar integendeel als het mij gegeven wordtin leven te blijven zal ik verkondigen dat wat ik heb gedaan niets te betekenen heeftVan Heresbach heb ik een ty-

1 Lieven Algoet2 Deze brief is niet bewaard gebleven3 Erard de la Marck4 Dit had Erasmus inderdaad geschreven in brief 1341a (p 296)5 Giambattista Aleandro6 Nicolas Coppin


41

pisch Heresbachiaanse brief7 ontvangen Ik heb nu niet de tijd om daarop teantwoorden Misschien dat ik u beiden dit voorjaar weerzie Het ga u intussen heelgoedBazel 11 februari 1525Uw Erasmus van Rotterdam

1550 Van Georg van SaksenDresden 13 februari 1525

Georg bij de gratie Gods hertog van Saksen landgraaf van Thuumlringenen markgraaf van Meissen

Mijn groet en genegenheid zeergeleerde Erasmus Uit uw brief1 uit Bazel van 12december die kortgeleden aan mij bezorgd werd heb ik om te beginnen kunnenopmaken hoeveel brieven u van mij ontvangen en aan mij teruggeschreven heeftvoorts heb ik er een opsomming van alle besproken onderwerpen in aangetroffenten slotte het niet geringe aantal redenen waarom u zich verontschuldigt dat u nietsmeer heeft gedaan in de kwestie Luther En wat het aantal brieven betreft zie ikdat u er nog eacuteeacuten mist2 die ik het laatst verstuurd heb en u nu naar ik vermoed welbezorgd is Overigens uw bewering dat ook ik gecharmeerd was van het begin vande lutherse geschiedenis dat spreek ik niet tegen Want hij wekte de indruk uit tezijn op de uitbanning van misbruiken en misstanden die zich in hoge mate haddenverbreid Maar toen hij begon de ketterijen van Hus nieuw leven in te blazenverscheen de Satan ten tonele en dreef hem er uiteindelijk toe in de gehele Kerkvrijwel niets intact en onaangetast te laten door alles overhoop te halen en tebezoedelen vanaf de paus tot ten slotte alles wat door de allerheiligste kerkvadersis overgeleverd En weliswaar heb ik nooit gedacht dat u zich had aangesloten bijzijn samenzweringsverbond dat dit oogmerk had maar vanwege uw bijzonderewelsprekendheid en geleerdheid heb ik u aangespoord deze Filistijn die probeerdede bruid van Christus te onteren en te bezoedelen aan te pakken en ten val tebrengen Ik ben namelijk van mening dat dit niet alleen een zaak is van de theologenmaar tevens van welke christenen dan ook nog meer echter van iemand die openlijkbeweert beide te zijn en bovenal als hij zo invloedrijk is dat hij de anderen kanvoorgaan

7 Deze brief is niet bewaard gebleven1 Brief 15262 Brief 1520


42

Maar als u het mij kwalijk neemt dat dit verzoek door mij is gedaan in te weinighoffelijke en bij u passende bewoordingen is dat geen reden om het in verkeerdezin op te vatten Sterker nog ik laat niet af u te verzoeken te bidden en te smekente blijven volharden in het beschermen van het christelijk geloof zonder u ook maariets aan te trekken van de onbillijke meningen en schimpscheuten van theologenover u Want u ziet hoe weinig voortgang tot nu toe is geboekt met uw raadgevingenhoe verstandig en weloverwogen die ook waren En als u nu tegen hem uw pen terhand zou nemen dan zou u misschien kunnen herstellen wat door uw aarzelingveronachtzaamd is en daardoor een nog grotere overwinning kunnen behalen dande heilige Hilarius omdat deze Luther meer ketterijen op zijn conto heeft dan Ariusal ben ik ervan overtuigd dat u allerminst op eigendunk uit bent maar veeleer deeer van Christus zoekt En er is geen enkele reden voor u om terug te schrikkenvoor deze taak vanwege de zo grote hoeveelheid van verwijten die is uitgestort overen opgeworpen aan het adres van zijne Heiligheid de paus de alleronoverwinnelijkstekeizer en andere hoogwaardigheidsbekleders van wie ik er eacuteeacuten ben zoals Saulonder de profeten3 Want door onze zonden hebben wij allen Israeumllieten debeschimpingen van deze Goliath verdiend Ooit zal een dwergachtige David onsdaarvan verlossen doordat hij zijn hoop niet vestigt op wapens en verstand maarop de genade Gods En zijn beschimpingen beu zal de ongewapende degewapende de vrome de goddeloze en de nederige de hoogmoedige overwinnenEn waarom schrikt het voorbeeld van Uza4 u af Door uw geschriften getuigt u involdoende mate niet alleen een christen te zijn voor wie het eveneens past dewankelende ark te ondersteunen maar ook een oprecht theoloog uit de stam vanhen bij wie de zorg voor en de verdediging van de ark bij uitstek thuishoren Als Uzauit de stam der Levieten zou zijn geweest en hij de ark niet zomaar op ossen maarop zijn eigen schouders had gezet was het stellig voor hem niet zo ongelukkigafgelopenWat betreft datgene waarvan u meende het niet aan uw brief te kunnen

toevertrouwen is mij niets bekend Maar ik ben het op dit punt volkomen met ueens dat dit onheil te wijten is aan de zonden van ons die alles de maat willennemen met onze vleselijke wijsheid die alle vertrouwen stellen in onze eigenkrachten maar geen enkel in God En als ook Luther zelf niet op zijn eigen inzichtwas afgegaan en niet wijzer had willen zijn dan goed voor hem was dan was hijstellig nooit zo afgedwaald en had hij nooit zoveel mensen verleid zozeer dat zijzelfs niet terugdeinzen voor het ontketenen van opstanden waarop wettelijk dedoodstraf staat Ook de tegenpartij heeft met haar talent en inzet die te zeer gerichtwaren op eigen verlangens en voor-

3 Vgl 1 Samuel 1010-124 Zie 2 Samuel 66-7 Uza werd gedood door God toen hij de Ark des Verbonds vastpakte

zonder dat hij tot de stam van Levi behoorde


43

keuren te weinig bereikt Deze tijd verlangt dus dat wij van ganser harte terugkerentot God en laten wij bidden om iemand die het midden weet te houden en alles naarde haven kan terugbrengen Ik ben er stellig van overtuigd dat u zo iemand bentDus geluk met uw dapperheid Erasmus en ga door in de strijd zoals u begonnenbent Want u heeft medestanders en helpers in de paus de keizer en uiteindelijk inalle leiders van het christelijk geloof Ook de bruid van Christus zelf de heiligemoederkerk zal u goedgezind zijn Onder haar toeziende blik en applaus zult u delans breken en als grijsaard zult u de zegepalm krijgen van Christus die uw metsucces ondernomen strijd zal voltooien en u succesvol terzijde zal staan Want datheeft mijn voorgevoel mij ingegevenMaar dat de paus de keizer Ferdinand en de koning van Engeland heel andere

brieven aan u schrijven dan ik komt doordat ik geen Oedipus ben5 Wanneer tochals gevolg daarvan enige ergernis bij u is gewekt legt u die dan naast u neer enkijkt u naar mijn gezindheid niet naar mijn woorden Mijn gezindheid is er geheelop gericht dat het de christelijke wereld goed gaat en zij kan slecht tegen zakendie dat wat hecht gegrondvest is veranderen en op hun kop zetten Ja u heeft zelfsde plank misgeslagen omdat u beweerde dat ik u op aandringen van anderen enop gezag van ik weet niet welke zegslieden zou hebben geschreven Want niemandanders is mijn raadgever of aanstoker geweest Laten wij dus over en weer vergevenen van goede wil zijn en laten wij onjuiste verdenkingen laten varen Want nooitheb ik kritiek uitgeoefend op uw bescheidenheid en welvoeglijkheid die door zo veelhoogwaardigheidsbekleders wordt geprezen Maar altijd koesterde ik de wens datwij nog in onze tijd een beeumlindiging van deze tragedie zouden meemaken en ikben van mening dat dit door niemand anders kan gebeuren dan door u en eenlanger uitstel verfoei ikWat u schrijft over de opvolger van Mosellanus is correct6 Want alles is door

Luther bedorven en het is zo ver gekomen dat er nauwelijks uitgelezenrechtschapen standvastige en volhardende mensen te vinden zijn Als zich tocheen geschikte persoon zou aandienen laat u het dan weten Want in de vacatureis nog niet voorzien Uw boek over het gebed7 wordt overal

5 Naar Terentius Andria 194 Georg bedoelt te zeggen (of doet alsof) dat hij geen groot lichtis

6 Erasmus had in brief 1526 geschreven dat het moeite zou kosten om voor de gestorvenPetrus Mosellanus hoogleraar Grieks te Leipzig een bekwame opvolger te vinden die vrijzou zijn van Lutherse sympathieeumln

7 Modus orandi Deum zie brief 1502


44

gelezen het geeft blijk van uw talent en getuigt ervan dat u een ware en beslist nietweerloze theoloog bent Overigens heb ik het boek van Clichtove over de geloftenniet gezien8 Het ga u zeer goed en wees ervan overtuigd dat ik u goedgezind benDresden de dag voor St-Valentijn in het jaar 1525 vanaf de geboorte van Christus

1551 Van Hieronymus EmserDresden 16 februari 1525

Heil Erasmus driewerf de grootste Terecht geeft u het advies1 mij te onthoudenvan scheldwoorden en de strijd met ketters liever met ingetogenheid dan metbeschimpingen aan te binden Daarom heb ik vrij kalm geantwoord op het uiterstonbeschaamde Antibolon van Zwingli2 zij het dat ik niet anders kon dan de overmij verzonnen lasterlijke beschuldigingen te weerleggen Want het is zoals u weetde gevoelloze die niet maalt om zijn reputatie3 Wilt u mijn antwoord wat het ookwaard is voor lief nemen Overigens geeft de zeer illustere vorst4 hoog van u opzoals u uit zijn jongste brief5 duidelijk kunt opmaken En wat hij eerder schreefschreef hij niet

8 In brief 1526 had Erasmus erop gewezen dat Josse Clichtove al tegen Luthers werk over demonastieke geloften had geschreven (in het derde deel van diens Antilutherus) zodat hij datzelf niet meer hoefde te doen

1 In een brief die niet bewaard is gebleven waarschijnlijk samen met brief 1526 verstuurd2 Adversus Hieronymum Emserum canonis missae adsertorem Huldrychi Zuinglii antibolon

(lsquoRepliek van Huldrych Zwingli tegen Hieronymus Emser verdediger van de canon van demisrsquo) verschenen te Zuumlrich in 1524 Zwingli reageerde hiermee op Emsers Canonis missaecontra Huldricum Zuinglium defensio (lsquoVerdediging van de canon van de mis tegen HuldrychZwinglirsquo) verschenen te Dresden in 1524 Ook tegen Luther had Emser verscheidene bijtendepamfletten geschreven Het antwoord van Emser op de Antibolon was Apologeticon in UldriciZuinglii Antibolon (lsquoVerdediging tegen de Antibolon van Huldrych Zwinglirsquo) verschenen teDresden in 1525

3 Naar Rhetorica ad Herennium IV 20 284 Georg van Saksen5 Brief 1550


45

om ook maar enigszins uw geloof en onkreukbaarheid in twijfel te trekken maar omhet paard dat ook uit zichzelf al de vaart erin zet de sporen te gevenHE6 geboren als hij is in een boerenhut hier in de buurt is niet van een zodanig

gewicht dat hij uw reputatie afbreuk zou kunnen doen U heeft al lang korte mettengemaakt met de kwaadsprekerij van dat soort nietsnutten De effecten van galg enzwaard waarmee hij dreigt zal hij ervaren op zijn eigen hals U moet gelijk eenbloeiende palm naar steeds grotere hoogten reiken en weten dat Hieronymus uzeer toegewijd is Uw parafrase van Johannes7 die door een vriend van mij8 uiterstzorgvuldig in onze volkstaal is vertaald heb ik deze winter in mijn eigen zaak latendrukken9 Die gaat nu onder geleerden van hand tot hand niet zonder de grootstelof aan uw adres Het is aan u om op uw beurt af en toe aan uw Hieronymus tedenken Het ga u goed allerhelderste ster der letteren Vanuit Dresden op defeestdag van de maagd Juliana in het jaar 1525De aan uwe verhevenheid zeer toegewijde EmserAan de in alle wetenschappen zeer vermaarde hogepriester de heer Erasmus

van Rotterdam theoloog zijn zeer te achten leermeester

1552 Van Floriano MontiniBoeda 22 februari 1525

Hartelijk gegroet Als u mij toestaat zal ik de Laconische beknoptheid van mijnvorige brief1 die ik u samen met de gevraagde officieumlle documenten toestuurdeweer goedmaken en vervangen door een uitvoeriger opzet van deze brief aangezienik wat ruimer in mijn vrije tijd zit en er ook een rijkere stof tot schrijven voorhandenis En zo zult u over iets beschikken waarmee u ofwel uw middagwandelingetje methulp van een voorlezer kunt veraangenamen ofwel waarmee u de onderhoudendegesprekken na de maaltijd nog wat langer kunt rekken en waaruit u terloops kuntopmaken wat mijn landslieden uit Ferrara over u en uw stellingnamemet betrekkingtot de vrij-

6 Heinrich Eppendorf7 Zie brief 13338 Michael Risch9 In 1524 werd de eerste drukkerij te Dresden opgericht Emser was vermoedelijk

(mede-)eigenaar1 Brief 1542 geschreven uit naam van Campeggi maar mede opgesteld door Montini


46

heid van de ziel denken Want toen mij in de afgelopen maanden uw boek over dewilsvrijheid in handen kwam heb ik ervoor gezorgd dat het ook gelezen werd doorhen van wie ik wist dat ze ten zeerste met u verbonden waren door een vanoudsbestaande vriendschap en liefde voor de Muzen Onder hen dient zich vooral onzePistofilo aan die vanwege zijn wendbaarheid van geest en zijn kundigheid in depolitiek en het recht terecht de persoonlijke secretaris van onze vorst2 is en Celio3die voor de Kerk ja zelfs voor ons land een uitzonderlijk licht is zowel vanwege zijnandere zeer voortreffelijke gaven als vanwege zijn veelzijdige geleerdheid en kennisHoe meer zij door hun eigen verdiensten onder ons in aanzien raken des te meerworden zij bekend als aanhangers van uw leer en reputatieHoe dankbaar zij zich voor mijn aan hen bewezen dienst hebben betoond kunt

u gevoeglijk opmaken uit dat wat Celio aan Pistofilo schreef en Pistofilo onlangsaan mij heeft doorgestuurd Ik meende dat u dit ook moest lezen en wel om op diemanier te kunnen meegenieten van onze onderwerpen van belangstelling en onzegesprekken over u die zon respectabele betekenis heeft gegeven aan onzeonderlinge discussies en die ons samenhoudt en verbindt alsof wij bijeen zijn In ditverband doet Celio dan ook verrassend sympathiek aan omdat hij zowel uw toelegals het uiteindelijke resultaat waardeert bij deze uitgave van uw boek Ik meen danook dat uw kennis en geleerdheid net zo min in het zonnetje gezet hoeven te wordenals het licht en de stralen van de zon zelf die zelfs blinden nog wel in het vizierhebben en met een universeel zintuig waarnemen En als u met dit werkje van umensen die u zeer toegenegen zijn heeft bevrijd van angst en alle vormen vanargwaan wat zal er dan gebeuren vraag ik u als u met ontplooide banieren afdaaltnaar dit slagveld en al uw troepen die u nu nog thuis houdt en bij lamplicht toerustin de strijd zult brengen Maar wie zou zich niet blameren door er bij u op aan tedringen dit te doen u die wij op goede grondenmoeten beschouwen als de vroomstein geleerdheid en als de geleerdste in vroomheid Iets wat overigens alle vrome engeschoolde mensen van u zouden verlangen en waartoe zij bij u ook met de meestindringende smeekbeden zouden aandringen ware het niet dat zij met hun verzoekop enigerlei wijze de indruk zouden kunnen wekken ooit dwang te hebbenuitgeoefend op de beschermer en redder van de vrijheid van de ziel Nietteminhopen wij allemaal dat te zijner tijd in een kwestie als deze de zeer overvloedigevruchten van uw vroomheid en geleerdheid ter beschikking mogen komen Diezullen des te meer welkom zijn naarmate de goddelozen zullen kunnen constaterendat die vanzelf zijn gegroeid en niet zijn gekweekt in het belang van deze of gene

2 Alfonso I dEste hertog van Ferrara3 Celio Calcagnini


47

Maar hierover nu meer dan genoeg Verder zou ik u dringend willen verzoeken mijte laten weten of u een editie van Proclus bezit - die Celio aanhaalt4 en die ik eentijd geleden al lezend ben tegengekomen in een werk getiteld Tien discussiepuntenover de voorzienigheid het noodlot en dat wat in ons is5 - of liever nog dat u hetlaat kopieumlren waarvoor ik u geld zal laten bezorgen voor de kopiisten Want ikconstateerde dat het exemplaar dat ik in de stad Rome heb verworven vol foutenzit Zoals zijn geschriften aantonen had deze man een veelzijdige kennis en eenoverduidelijke belangstelling voor godsdienst Toen hij voor Theodorus Mechanicushet onderwerp van de voorzienigheid het lot en de wilsbeschikking zoals ik almemoreerde behandelde besprak en verklaarde hij scherpzinnig vele zaken ineen overigens weerbarstige en buitengewoon moeilijke kwestie Daarom zou ik uzeer dankbaar zijn als het door uw medewerking mogelijk zal zijn om dezegeschriften van hem in een meer gecorrigeerde vorm te lezen ofschoon ik heelgoed weet hoever de leerstellingen van de platonisten en andere filosofen afwijkenvan de christelijke geloofsovertuiging Maar menselijke wijsheid geringschatten wijniet of keren wij niet in die mate de rug toe dat wij haar totaal in strijd achten metdie welke wij vanuit de Heilige Schrift met het drinken van de moedermelk tot onsgenomen hebben Wij constateren dat die aan zeer veel zielen vleugels en eenopwekking tot God verschaftTerwijl wij vanzelf en onwillekeurig tot dit soort studies worden aangetrokken en

de ziel zelf begerig haakt naar dat wat er ten aanzien van haarzelf te ondernemenen te onderzoeken is en datgene nog nauwkeuriger en dieper doorvorst wat alduizend maal zoals Proclus zegt is nagegaan lijken ook de huidigetijdsomstandigheden ons ten zeerste daartoe op te wekken En die hebben ons ineen zodanige staat van goddeloosheid bijgeloof en ongerustheid gebracht dat wijde indruk hebben dat er een enorme wolk van verwarring over alles is neergedaalden dat gaat zover dat wij nauwelijks enig geloof hechten aan onze ogen of aan onzegevoelens in het algemeen en aan de tradities van onze voorvaderen zoonbeschaamd en hardnekkig wordt overal alles wat heilig en profaan is verdraaidnaar het believen en het domme inzicht van wie dan ookDit is wat ik gedurende al die maanden dat ik met de legaat6 in de provincie

vertoef heb ervaren met de in Duitsland recentelijk ontstane uiterst verderfelijkegroeperingen Wij zien daarin buitengewoon velen zo jammerlijk

4 In zijn Libellus de libero arbitrio (zie brief 1578)5 Dit werk van Proclus is alleen bewaard in een Latijnse vertaling van de dertiende-eeuwse

hellenist Willem van Moerbeke Het derde onderwerp (hier lsquodat wat in ons isrsquo) wordt meestalweergegeven als lsquohet kwaadrsquo

6 Lorenzo Campeggi


48

ten onder gaan dat men zich hoogst verwonderd afvraagt waar hun dwaasheidvandaan komt die zo groot is dat zij aan geen enkele wet gehoor geven voor hetgezag van niemand wijken en niemand iets toestaan dat niet strookt met hun eigenopvatting terwijl zij aanmatigend genoeg zijn slechts zichzelf voor godvrezendgeleerd en verstandig te houden - met als gevolg dat je hen met welk smeersel vaneen gezonder oordeel dan ook volstrekt niet beter kunt maken Hierin zijn zij totaalniet te onderscheiden van hen die ten prooi zijn aan een enorme koortsgloed endie op het hoogte- en keerpunt van de vastgestelde ziekte zelfs als zij slokken vande ijskoude Donau zouden nemen niet hun dorst kunnen lessen of de koortsgloedop enigerlei wijze kunnen temperen Maar hoe meer zij over hun koortsgloed klagenen die met een waaier trachten te verminderen des te meer jagen zij die op enraken zij verhit totdat oacutef de natuurlijke kracht de overhand krijgt en tot koortsafnameleidt oacutef dat die het onderspit delft en samen met de koorts het leven wegneemtDit maakt dat uw advies om dit soort geestesziekte te behandelen in zeer hoge

mate bijval vindt U raadt aan om niets te ondernemen dat te heftig of te indringendis maar alleen die dingen uit te bannen en te verwijderen die de ziekte erger enheviger kunnen maken Tot deze categorie rekent u alles wat buiten de oevers vande scholen de boekverkopers en de predikers kan treden en kan stromen naarkwalijk aangetaste plekken Ieder die thuis is in de geneeskunde en kennis heeftgenomen van de aard van ziekte en patieumlnt zal een dergelijke mening steunenTot dat advies dragen nu ook ten zeerste de gebeurtenissen bij die uit betrouwbare

bronnen over de Bohemers worden gemeld en die bij hen hebben plaatsgevondenNadat er reeds ongeveer honderd jaar een verstandsverbijstering heeft gewoedglijden zij vrijwel vanzelf - over de inspanningen van de legaat in deze wil ik hetintussen niet hebben - terug naar de schoot der Kerk en proberen zij zich teherenigen met de Apostolische Stoel Dit hebben zij op 5 februari jongstleden ineen openbaar besluit van alle partijen in zeer uitvoerige bewoordingen bekrachtigd7Voorheen kon geen enkele vorm van gehoorzaamheid plicht en daarbij geen enkelevorm van invloed of dreigement van koningen of keizers hen daartoe bewegen Zokan gemakkelijk de indruk ontstaan dat de godvrezendheid van Duitsland losgewoelddoor een stuwing van de zee en van de golven als door een overstro-

7 In februari 1525 onderhandelde Campeggi te Boeda met de utraquisten (aanhangers vanHus volgens wie de gelovigen zowel het brood als de wijn van de eucharistie moestenontvangen) Montini juichte te vroeg de onderhandelingen leidden niet tot een verzoeningwel tot wederzijdse tolerantie van katholieken en utraquisten in Bohemen


49

ming in Bohemen is aangespoeld En allen verwelkomen haar met open armen enmet open blik alsof zij een bannelinge is die van haar recht op terugkeergebruikmaakt Maar als nu de natuur der dingen zo is dat alles zich voltrekt volgenseen vast patroon van afwisseling en dat het van belang is dat het kwaad ontstaaten wordt verdragen opdat we daardoor tenminste de deugd en het goede dat in onsis beoefenen wie van uw Duitse landslieden zal dan niet denken dat op enig momenthetzelfde zal gebeuren zodat zij ofwel geraakt door het licht van de waarheid ofwelvervuld van afkeer van een te onbevredigend leven uiteindelijk daarheen terugkerenvanwaar zij met onverstand als het ware buiten zichzelf geraakt zijn afgegledenToen de legaat van de verheugende stap van de Bohemers waarvoor hij zich

met grote inzet had beijverd met even grote blijdschap kennis had genomen enhij die door een persoonlijke boodschapper met overeenkomstige plichtsgetrouwheidaan de paus had bericht was het zaak om die ook aan alle mensen van goede wilmee te delen Bij voorrang echter aan u van wie wij denken dat u om velerlei redeneneen dergelijk bericht als zeer welkom zult beschouwen En zo hebben wij wat eengelukkig en gunstig voorteken moge zijn de Bohemers nu als medestanders vande eenheid van de Kerk Van hen verwachten we elke dag gezanten met wie degehele kwestie op een ordentelijkemanier afgehandeld kan worden Intussen kunnendegenen die nog ongunstig om niet te zeggen goddeloos denken over de HeiligeStoel tot het inzicht komen dat haar gezag niet zo op sterven na dood is dat zijniemand meer heeft die haar volgt en het primaat toekent aan het geloof zonderwelk wij niemand zijnMaar reeds te lang maak ik misbruik van uw welwillend oor en houd ik u af van

gewichtiger wetenschappelijke arbeid waarmee ik de publieke zaak schade doeMaar u zult dit een vriend en een u zeer toegewijd man gaarne vergeven aangezienik het eerste deel van deze brief niet met goed fatsoen en het tweede deel nietzonder dat het mij een verwijt zou opleveren kon weglaten Het zou zeer plezierigzijn te vernemen dat deze brief u bezorgd is De kardinaal is zeer op u gesteld enbiedt u zijn diensten aan Zorgt u ervoor dat het u goed gaat Boeda 22 februari1525Uw Floriano MontiniAan de zeergeleerde heer en vermaarde theoloog Erasmus van Rotterdam die

mijn grootste respect verdient Te Bazel


50

1553 Aan Maximilianus TranssilvanusBazel 24 februari 1525

Erasmus van Rotterdam aan Maximilianus Transsilvanus gegroet

De brieven die onze Beatus1 uit Spanje meenam2 hebben mij laat bereikt De redenwas dat hij uit weerzin tegen een zeereis de thuisreis over land koos en niet uit zijnkoffer had genomen wat voor mij bestemd was En zo zijn ze in Brabant terechtgekomen Vandaar langs vele omwegen uiteindelijk in Seacutelestat Toch heb ik allenaan wie mijn vrienden mij hadden verzocht te schrijven antwoord gegeven Ik hebbrieven naar Neurenberg gestuurd zodat die via Michiel Gillis u welbekend inSpanje bezorgd zouden worden Maar ik heb nooit te weten kunnen komen wat ermet die brieven gebeurd is De afstand is enorm en alom is er vooral in deze tijdeneen buitengewone onbetrouwbaarheid in het spel die maakt dat brieven wordengeopend onderschept en achtergehouden Ik geloof niet dat er ooit een naderekennismaking tussen ons heeft plaatsgevonden zij het dat toen ik ik meen vierjaar geleden in Brussel verbleef door velen hoog werd opgegeven van uw bijzonderebeminnelijkheid en uitzonderlijke oprechtheid van geest Maar uw brief verklaardeen openbaarde mij zo duidelijk uw zuivere inborst werkelijke woonstee van deGratieumln en de Muzen dat ik al vele jaren niets met groter genoegen gelezen hebWant de rijkdom van stijl was zo groot dat die me bijna heeft afgeschrikt teantwoorden Maar toch heb ik mijn schaamte afgelegd en voor de vuist weg eenantwoord geformuleerd3 Uit de brief van Beatus4 begrijp ik dat die u niet bezorgdisWat rest zal ik nu in het kort uiteenzetten De keizer had opdracht gegeven mij

een buitengewone toelage uit te betalen5 De doorluchtige vrouwe Margaretha gafals antwoord dat als ik zou terugkeren niet alleen een toelage moest wordenuitbetaald maar dat zij daaraan nog grotere beloningen zou toevoegen Maar ikvrees dat ook al keer ik terug ik weldra zal horen lsquoKom morgen maar terug waarwas ursquo De koning van Frankrijk heeft mij met ongelofelijke genegenheid lucratievevoorstellen gedaan het meest recent het schatmeesterschap van Tours met eenjaarlijks inkomen van zeshonderd

1 Beatus Rhenanus2 Zie brief 1467 noot 113 De brief van Transsilvanus en het antwoord van Erasmus (vgl brief 1431) zijn niet bewaard

gebleven4 Deze brief is evenmin bewaard gebleven5 Zie brief 1380


51

kronen6 Ik heb alles afgeslagen tot ongenoegen van vele vrienden Paus Clemensdie mij bijzonder goedgezind is hetgeen ik uit de feiten zelf opmaak biedt mij vanalles en nog wat aan U zult zeggen waarom keert u niet hierheen terug Door mijndrukke wetenschappelijke bezigheden was dat niet mogelijk En als het wat datbetreft wel mogelijk zou zijn geweest dan liet mijn gezondheid het reizen niet toeIk heb nu wat minder vaak last van mijn niersteenkwaal maar die is wel aanzienlijkbedreigender zodat dit niet zozeer een kwestie is van ziek zijn maar van herhaaldelijkde dood in de ogen zien De haarden van de Duitsers branden het hele jaar doorJuni en juli vormen daarop nauwelijks een uitzondering Ook al wordt mij bij de geurervan de adem afgesneden toch moet ik hier maar doorheen zien te komen ofanders de hitte van juni juli of zelfs van augustus doorstaan Vanwege de overvloedaan artsen en geneesmiddelen verlangde ik zeer naar Italieuml maar mijn gezondheidliet dat niet toe En toch is de toestand hier nu zodanig dat ik hoe dan ook naarelders moet verhuizenHet is u niet meer onbekend door wat voor ongeneselijke haat jegens mij bepaalde

monniken en theologen daar bij u worden gedreven van wie de karmeliet Baechemde coryfee is Adrianus had hemmet een pauselijk schrijven het zwijgen opgelegd7Maar zwijgen deed hij nauwelijks Sinds diens dood heeft hij dat zwijgen door eenruime mate van kwaadsprekerij weer vereffend En als de situatie met betrekkingtot Luther voor hen een gunstige wending zou nemen zal niemand hen alsoverwinnaars kunnen verdragen Als de keizer aanwezig zou zijn zou er geen enkelgevaar te duchten zijn Wat er nu aan hulp van het hof te verwachten is vooral vooreen man als ik die niet met het hof vertrouwd is weet ik niet Was die grote bisschop8

maar even toeschietelijk met zijn diensten als hij welwillend is met zijn woordenMet de doorluchtige graaf van Hoogstraten9 had ik slechts weinig contact En hijheeft naar men zegt een echtgenote10 die zo godvruchtig is dat het aan bijgeloofgrenst Bij zulke mensen hebben toneelspelers van vroomheid zeer veel invloedDe bisschop van Luik11 is naar men zegt een twijfelachtige medestander vanwegeAleandro die in je aanwezigheid vleiend maar in je afwezigheid anders is En hijheeft een broer12 in Luik die gevaarlijker is dan hij omdat hij in staat is te verbergenwat hij denkt iets wat Aleandro niet kan

6 Zie brieven 1375 1439 14467 Vgl brieven 1359 en 13838 Jean de Carondelet9 Antoine de Lalaing10 Elisabeth van Culemborg11 Erard de la Marck12 Giambattista Aleandro


52

Ik geef deze brief mee aan een Antwerpse kanunnik een jongeman genaamd Fransvan der Dilft Alles wat u wilt schrijven kunt u hem met een gerust hart meegevenals hij hierheen terugkomt Ik weet niet wat ik van mijn toelage mag verwachten Dezorg voor de afhandeling heb ik toevertrouwd aan de aartsbisschop van Palermo13

en aan Cranevelt14 wiens oprechtheid onder de onzen onovertroffen is Ik zou uniet met mijn zaken willen belasten maar toch weet ik dat u als de gelegenheidzich voordoet in wat gaande is de helpende hand zult bieden Ferdinand schrijft mijveelvuldig en uiterst vriendelijk15 Nu heeft hij de doorluchtige vrouwe geschrevendat zij de karmeliet16 die tegen mij persoonlijk te keer gaat het zwijgen oplegtHelemaal niets boezemt die man schaamte in Na de terugkeer van Frans zal ik opgrond van uw brief besluiten wat mij te doen staatHet ga u zeer goed Bazel op de feestdag van de apostel Matthias in het jaar

1525

1554 Aan Jean LalemandBazel 24 februari 1525

Hartelijk gegroet zeer gewaardeerde heer Een jaar geleden heb ik u per brief1mijngroeten doen toekomen daartoe uitgenodigd door de welsprekendheid van BeatArnold die u deze brief zal bezorgen Ik heb mij er nog onvoldoende van kunnenvergewissen of die vorige brief u heeft bereikt Zoveel vlaktes bergen en zeeeumlnscheiden ons dat het ons voorkomt dat u in een andere wereld woont DiezelfdeArnold die overal lovend over uw vriendelijkheid en oprechtheid spreekt heeft mijopnieuw met klem verzocht u te schrijven Herhaaldelijk heb ik heel wat te stellenmet mijn nierstenen die zo vaak zo vijandig de woning van dit nietige glazen lichaambestormen dat degenen aan wie het vergund is slechts eenmaal te sterven mij alsbuitengewoon gelukkig voorkomen Maar in alles moeten wij de Heer dank betuigendie weet wat goed voor ons is en die ons de kracht schenkt om wel duizend dodente kunnen doorstaan

13 Jean de Carondelet14 Zie brief 154615 Zie brief 150516 Nicolaas Baechem1 Deze brief (vgl brief 1431) is niet bewaard gebleven


53

Uit de keizerlijke kas is slechts eenmaal een toelage betaald2 Gedurende meerdan drie jaar is er nu een betalingsachterstand De keizer had geschreven dat mijeen buitengewone toelage zou worden uitbetaald3 maar behalve vriendelijkewoorden heb ik tot nu toe niets ontvangen Nu heeft Ferdinand die mij vaak en heelsympathiek schrijft over dezelfde kwestie geschreven aan zijn tante4 Alles wat dekoning van Frankrijk aanbood heb ik van de hand gewezen Zijn aanbiedingen warenoverigens zeer aanzienlijk en betrouwbaar Ik heb besloten genoegen te nemenmet de goedgunstigheid van de keizer als ik er tenminste gebruik van mag makenIk hoop dat u door uw aanbeveling zijn goedgunstigheid weer kunt aanwakkerenTot nu toe hebben dwingende omstandigheden mij hier vastgehouden maar

vooral mijn wetenschappelijke bezigheden en mijn gezondheid die mij begonnenaan een reis een- en andermaal dwongen om naar het nest terug te keren Numoetik echter of ik wil of niet toch echt ergens anders heen zien te kruipen Want dehertog van Wuumlrttemberg5 bereidt openlijk een oorlog voor waarvan de besmettingnaar ik vrees wijder om zich heen zal grijpen Bovendien woon ik hier in hetgrensgebied van streken waarin vooral de partij van Luther het voor het zeggenheeft met de inwoners van Zuumlrich aan de ene die van Straatsburg aan de anderekant Die partij ging nog voordat ik ook maar iets tegen Luther had geschreven inopperste razernij tegen mij tekeer Nu echter mijn boeken over de wilsvrijheid enover de wijze van bidden6 zijn gepubliceerd is het voor mij niet meer voldoendeveilig langer hier te blijven Ik overweeg naar Brabant te gaan als mijn toelage zalworden uitbetaald die nu meer dan de helft van mijn inkomsten uitmaakt Er zijn teLeuven nog steeds twee monniken-theologen de karmeliet Baechem en dedominicaan Vincent van Alkmaar7 die nooit ophouden om met de meestonbeschaamde leugens priveacute en publiekelijk tegenmij persoonlijk van leer te trekkenPaus Adrianus had hun het zwijgen opgelegd8 Na zijn dood vervielen de kikkersweer in hun gekwaak De keizer zou hun allen eeuwig stilzwijgen opleggen als hijaan de universiteit drie woorden zou schrijven Want iedereen lacht om dieschreeuwlelijken en haat hen Ze laten geen steen op de andere om hetDrietalencollege dat sieraad zonder weerga van ons rijk ten val te brengen Mijlevert dat geen enkel profijt op maar voor de vorst en de staat is het nut ervanbijzonder groot Hieruit moeten als uit het paard

2 Eenmaal sinds Erasmus vertrek uit de Nederlanden namelijk in de zomer van 15223 Brief 13804 Margaretha van Oostenrijk5 Ulrich van Wuumlrttemberg6 Modus orandi Deum zie brief 15027 Vincentius Theoderici (in feite afkomstig uit Beverwijk)8 Vgl brieven 1359 en 1383 voor wat Baechem betreft


54

van Troje voor het keizerlijke hof bekwame secretarissen tevoorschijn springenwelbespraakte raadgevers taalvaardige diplomaten leiders die de kunst verstaanzowel krachtdadig te handelen als glashelder te spreken en beschaafde burgersWant mensen die verstoken zijn van de letteren die men niet zonder redenhumaniora noemt verdienen de naam mens nauwelijksIk wilde dat u dit alles weet zodat als zich ooit de gelegenheid voordoet u beter

toegerust bent om bij de keizer de zaak van Erasmus en van de schone letteren tebehartigen Het ga u zeer goedBazel op de feestdag van de apostel Matthias in het jaar 1525Erasmus van Rotterdam Eigenhandig voor de vuist weg geschrevenAan de zeer doorluchtige geleerde heer Jean Lalemand uitnemend functionaris

in dienst van de keizer In Spanje

1555 Aan Jacopo SadoletoBazel 25 februari 1525

Hartelijk gegroet Wie kan zo bedroefd zijn hoogwaardige bisschop dat een zovriendelijk zo oprecht geschreven brief1 van u hem niet zou opvrolijken Hierin konik net als in een spiegel het complete beeld zien van uw zuivere inborst waarvanik tot nu toe op grond van vermoedens en lovende mededelingen van velen diemet lof over u spreken slechts een schaduw had waargenomen Met name om diereden heb ik evenveel aan Bonifacius Amerbach te danken als uw bescheidenheidervan getuigt aan hem schatplichtig te zijn Ik zou werkelijk wensen dat ik iets hadwaarmee ik die goedgunstigheid van u jegens mij zou kunnen beantwoorden Uvergist zich stellig niet in uw sympathie voor Bonifacius Duitsland heeft niets datoprechter en zuiverder is dan deze man Hij zou opklimmen naar het hoogstegezagsniveau als hij niet zon afkeer zou hebben van vorstenhoven en van deaanvaarding van overheidsfuncties waar hij waarschijnlijk toch ooit in betrokkenzal worden of hij wil of niet aangezien Plato immers die alleen een filosoof tot hetvoeren van het staatsbewind toelaat verzekert dat slechts diegene geschikt is voorhet bekleden van een staatsambt die dat met tegenzin en tegenstribbelend op zichneemt2Ik waardeer de achting van de paus voor mij en ik zal zijn gezindheid jegens mij

des te rijkelijker belonen zodra ik van hier een veilig heenkomen zal hebbengevonden iets waarvoor ik mij nu inzet De huidige twisten tussen

1 Brief 15112 Plato De staat 7 519b-520a


55

de vorsten pijnigenmijn gemoed bovenmate waardoor ik geen vruchtbare contactenmet de paus de keizer en de Franse koning kan onderhouden Na zulke hevigestormen zal Christus naar ik hoop enige opklaring verschaffenMijn instelling die wars is van eerbewijzen en die met weinig tevreden is verschaft

mij rijkelijk de rust waarmee u mij gelukwenst Uw aard laat het gebruik van hetwoord lsquoaftakelenrsquo niet toe Hoe de herinnering aan mij zal zijn bij het nageslacht alser uumlberhaupt enige herinnering zal zijn laat ik over aan de hogere machten Ditnietige lichaam zal zeker bezwijken maar zou mijn geest toch nog een aantal jarenkunnen dienen als het niet zo dikwijls bestookt werd door mijn nierstenen die zoboosaardig en wreed zijn dat ze de dood - het ergste dat er bestaat - gewenst maaktAls het al hard is eenmaal te sterven hoeveel harder is het dan zo vaak te stervenen weer op te knappen voor nieuwe folteringen Voor mijn verweer daartegen iseen hechte en allerminst halfzachte levensbeschouwing nodig In alles moet mende Heer danken die de menselijke ellende zo matigt dat ze te verdragen is en voorhen die haar verdragen ten goede wordt gekeerdHet is billijk dat ik u ook zelf bedank voor de ondersteuning van Botzheim3 Want

ik had de indruk ook zelf op enigerlei wijze in die kwestie verwikkeld te raken nietalleen omdat hij een vriend is maar ook omdat ik aan hem de catalogus van al mijnwerken had opgedragen4 Ik zou dat volstrekt niet gedaan hebben als mij ook maarhet geringste vermoeden zou hebben bereikt van de verdenking dat hij tot de partijzou behoren die de paus veroordeelt Twee jaar geleden heb ik een volle maandvan zijn gastvrijheid gebruikgemaakt5 Al die tijd hebben wij doorgebracht met zeeropenhartige gesprekken Sindsdien heeft hij mij vaak in Bazel opgezocht Hij isoprecht van aard wars van ieder bedrog en verder heeft hij nooit ook maar eniggeheim voor mij verborgen gehouden Zelfs niet een enkel woord ontsnapte hemwaaruit was op temaken wat sommige van die lieden hem nu voor de voeten werpenHij is een man die overduidelijk voor de Muzen en de Gratieumln is geboren En ikgeloof niet dat hij ooit over enige leerstelling van Luther heeft nagedacht en nooitwas er over hem een gerucht van dien aard ofschoon misschien sommigen enigvermoeden hebben gehad maar hun ontbreekt het aan een billijk oordeel Hij heefteen aloude vriendschap met een aantal naar mijn mening voortreffelijke mannenzij het dat zij de leer van Luther enigszins zijn toegedaan Met hen onderhoudt hijde oude vriendschapsband zodanig dat hij zich toch niet mengt in hunsamenspannend gedrag Soms heeft hij aanhangers van Luther ontvangen maarvaker

3 Zie brieven 1519 en 15404 Brief 1341a5 In september 1522


56

nog heeft dezelfde man de bitterste tegenstanders van Luther verwelkomd Zoalsde zaken in Duitsland er nu voorstaan is het onvermijdelijk dat men af en toe contactheeft met dat soort mensen Ik persoonlijk heb door vergelijkbare beleefdheid nietweinigen van die veroordeelde partij weten terug te halen Mij worden nu overalvandaan brieven bezorgd waarin men verklaart dat men overtuigd geraakt is doormijn boek over de wilsvrijheid en zich daardoor van de leer van Luther heeftafgewendBotzheim ervaart om het u vrijuit te zeggen zijn bisschop6 noch zijn kapittel als

erg welwillend De bisschop is hem nogal vijandig gezind om een reden waaromBotzheim hem veeleer des te dierbaarder zou moeten zijn7 Of het moest zijn datde natuur het zo geregeld heeft dat soms bij goede en grote mannen de gevoelenshet winnen van het verstandig oordeel En over het algemeen zijn in de Duitsekapittels diegenen geliefder die fervente jagers zijn zich aan feestmalen te buitengaan en zich inspannen om geld te vergaren dan diegenen die zich gewijd hebbenaan de schone letterenIk zou u kunnen vertellen door wier toedoen die verzinsels in het leven zijn

geroepen Maar dat zou te ver voeren en het zou van geen enkel belang zijn iemandaan te vallen nu de rechtvaardigheid van de paus en uw ijver het gevaar van eenvalse aanklacht voor mijn vriend hebben afgewend Als voor mij zou vaststaan datiemand zou behoren tot een verwerpelijke groepering dan zou ik hem zelfs nietmet eacuteeacuten woord steunen Deze instelling zal ik altijd aan de dag leggen zoals ik ookvoorheen heb gedaan Maar als men de situatie van dit moment in ogenschouwneemt vooral bij de Duitsers dan doet men er verstandiger aan zich in te spannenom degenen die door een onbeduidend voorval enigszins wankelden weer voorzich te winnen dan degenen van zich te vervreemden die in die mate door enigebesmetting zijn aangedaan dat zij gemakkelijk te genezen zijn Ja ik ben zelfs vanmening dat wij ons ervoor moeten hoeden dat gegeven de slechtheid van demensen onder het mom van de godsdienst en van de verdediging van het geloofonschuldigen worden mishandeld of dat zij die tegen deze of gene kwaad in de zinhebben of uit zijn op andermans vermogen het welkome voorwendsel van hetalgemeen belang misbruiken voor hun eigen goddeloze hebzuchtBonifacius is uit Avignon bij ons teruggekeerd stralend met de titel van doctor8

Het stadsbestuur hier heeft hem een publieke leerstoel in de rechtswetenschaptoegewezen en hij heeft die aanvaard Hij zal u verwacht ik per brief bedanken

6 Hugo von Hohenlandenberg7 Botzheim had er bij Hohenlandenberg op aangedrongen dat deze zijn verhouding met een

vrouw uit Konstanz zou verbreken8 Bonifacius Amerbach had op 4 februari zijn doctoraat verkregen


57

Alvorens de brief te verzegelen zal ik nog iets vermakelijks toevoegen Vriendenvan mij plegen te zeggen dat de naam Jacobus mij weinig geluk brengt omdat drieJacobussen in hun gepubliceerde boeken tegen mij te keer zijn gegaan Om tebeginnen Jacques Lefegravevre dEtaples met wie omdat hij zijn dwaling inziet mijnvriendschap nooit verbroken is Hij is de strijd in elk geval niet opnieuw aangegaanNa hem kwam Jacobus Latomus En na deze kwam weer Diego Zuacutentildeiga een mangeboren voor dit soort chicanes Maar ik beschouw mijn geluk met die ene JacopoSadoleto groter dan mijn ongeluk zou lijken zelfs als tien van dat soort Jacobussenhun geschriften tegen mij zouden richtenMoge het u goed gaan hoogwaardige heer Gegeven te Bazel op 25 februari

1525Ik Erasmus van Rotterdam uw zeer toegenegen dienaar heb eigenhandig

ondertekendAan de hoogwaardige vader en heer in Christus Jacopo Sadoleto bisschop van

Carpentras en secretaris van onze Heilige Vader

1556 Aan Jan Sucket[Bazel februari] 1525

Jan Sucket was al in 1522 overleden iets waarvan Erasmus op de hoogte wasgebracht in brief 1351 Erasmus moet dit vergeten zijn iets wat des te pijnlijker isgezien het begin van deze brief waarin hij Jan Sucket condoleert met het verliesvan diens broer

Erasmus van Rotterdam aan Jan Sucket gegroet

Uw broer Antoon Sucket is ons ontvallen1 zeer achtenswaardige heer de meestoprechte beschermheer van Erasmus en de meest onoverwinnelijke voorvechtervan de schone letteren wiens dood die overigens voor mij om vele redenen uiterstpijnlijk is ik toch iets gemakkelijker kan dragen omdat ik er op vertrouw dat u gezienuw gevoel voor menslievendheid in de voetsporen van uw broer zult treden Ik zouu met klem verzoeken dat te doen als ik er niet van overtuigd was dat u die taak allang spontaan op u genomen had

1 Op 31 augustus 1524


58

Er zijn verscheidene Leuvenaars die als het ware samenspannen met de bedoelinghet college van Busleyden2 te gronde te richten dat sieraad zonder weerga vanonze landstreek ja zelfs van het gehele keizerlijke machtsgebied Metverbazingwekkende ondermijnende maatregelen sturen zij aan op de ondergangdaarvan terwijl het toch iedereen publiek evenzeer als priveacute veel voordeel zalopleveren Tevens zal het voor het keizerlijke hof een kweekvijver zijn van bekwamesecretarissen verstandige raadgevers welbespraakte diplomaten gezagsdragersdie niet alleen door hun stamboom van adel zijn en bovendien vorsten diedesgewenst zonder tolk gezanten te woord kunnen staan Ten slotte zal hetbuitengewoon veel luister en waardigheid toevoegen aan de zwaarderewetenschappen en zelfs aan alle schone kunstenAls zulk een college niet was opgericht zou het de eerste zorg van de keizer

moeten zijn het op zijn eigen kosten op te richten En nu ontbreekt het niet aanlieden die proberen een voortreffelijk instituut af te breken dat door andermansvrijgevigheid is geschonken Sommigen drijft hun kortzichtigheid hiertoe anderenwinstbejag menigeen afgunst Er zijn mensen die naar andermans pijpen dansenDaarom verzoek ik u met des te meer klem met uw charme en gezag - want dooruw verdienste heeft u veel invloed aan het hof - te voltooien wat Antoon met succesbegonnen is3 zodat dit college bij alle gezaghebbenden aan het hof zo welgevalligmogelijk is De inkomsten zijn tot nu toe bescheiden ze onderhouden de professorenternauwernood De vrijgevigheid van vorsten en welgestelden zal die doen toenemenwanneer u en mensen als u de onderneming vooruithelpenIkzelf heb echter niet alleen hierin mijn hoop op u gevestigd zeer doorluchtige

heer maar ik twijfel er ook niet aan dat u voor ons in alle opzichten Antoon Sucketzult doen voortleven Wat was immers schitterender dan zijn talent wie was eenbetere vriend voor zijn vrienden doortastender in zijn taakuitoefeningbetrouwbaarder in zijn advies vasthoudender in zijn rechtsgevoel en scherpergekant tegen bedrog misleiding en onrecht Hoe groot was zijn godvrezendheidzonder bijgeloof Hoe scherpzinnig en verstandig was zijn oordeel dat in hoge mateafweek van de oordelen van het volk Hoe groot was zijn vaardigheid in hetbehandelen van kwesties Hoeveel talenten hoeveel onderscheidende kwaliteitenheeft het keizerlijke hof in eacuteeacuten man verloren Met welk een inzet zorgde hij ervoordat de verscheidene kinderen die hij had en die de aard van hun vader verbluffendgoed weerspiegelden van jongs af aan werden onderwezen in de meestachtenswaardige

2 Het Drietalencollege in 1519 mede door Erasmus opgericht en bekostigd uit de nalatenschapvan Jeacuterocircme Busleyden

3 Antoon had de oprichting van het Drietalencollege gesteund


59

vakken De oudste had hij bestemd voor de theologie de volgende voor de studievan het recht aan de derde een jongen nog had hij de schone letteren toebedacht4Ook hierin behoort u de plaats van uw broer in te nemenWilt u als het u schikt Johann5 de vuurwapensmid van mij de groeten doen uw

buurman en een oude vriend van mij met wie ik ooit ten teken van vriendschap dewapens heb gewisseld met bijna net zon onevenredig resultaat als in het gevalvan Glaucus en Diomedes6 Ik heb hemmijn handboek7 gegeven - u kent het boekdat sinds lang in alle windstreken circuleert in het Latijn Frans Duits Spaans enItaliaans Hij gaf mij van zijn kant een klein zwaard waarvan ik tot nu toe net zo mingebruik heb gemaakt als hij van het boek Het ga u goedIn het jaar 1525

1557 Van Caspar Ursinus VeliusWenen 12 maart 1525

Gegroet Toen u schreef1 dat u door een brief van Ziegler voor het eerst op dehoogte bent gebracht van mijn weinig gelukkige terugkeer naar Duitsland begreepik dat mijn brief2 die ik u stuurde voordat ik uit Rome wegging in het ongerede isgeraakt Iedereen denkt dat ik koning ben geworden terwijl ik nauwelijks ooit degrens van de armoede dichter genaderd ben Fraai verwoorde doch inhoudslozebeloften maar vooral vrees voor de pest rukten mij los van Rome en haalden mijuit het hart van Italieuml hierheen terug Van dit uiterst moeizame werk van onderwijzenkan toch onmogelijk iets profijtelijks en bevredigends uitgaan U vindt van uzelf datu van muzenvriend tot gladiator geworden bent ik vind dat ik onmiskenbaar vanciterzanger tot fluitspeler ben geworden En wilt u alstublieft niet verzoek ik u

4 Drie zoons zijn met name bekend Antoon Jan en Karel Antoon en Karel werden jurist Janwas als jonge student overleden

5 Johann Poppenruyter buurman van Jan Sucket in Mechelen6 Zie Homerus Ilias VI 119-236 De Trojaanse strijder Glaucus en de Griekse strijder Diomedes

weigerden tegen elkaar te vechten vanwege de goede betrekkingen tussen hun voorvaderenIn plaats daarvan wisselden zij hun wapenrusting met elkaar uit Die van Glaucus was vangoud die van Diomedes van brons

7 Het Enchiridion militis christiani in 1501 voor Poppenruyter geschreven1 In brief 1514 waarop deze brief het antwoord is2 Deze brief is niet bewaard gebleven


60

dat wat een smerige tredmolen is lsquoeen elegante werkomgevingrsquo noemenNu ben ik echter niet begiftigd met een zo grote geleerdheid en een zo

scherpzinnige geest dat ik de teloorgaande letteren te hulp kan komen vooral tegende zeer gewelddadige evangelischen die de hemelse geest zo totaal voor zichzelfopeisen dat wij voor levenloos worden gehouden Naar het oordeel van vriendenen ook naar mijn eigen oordeel heb ik tot nu toe onvoldoende gebruik gemaakt vande blijken van welwillendheid van bepaalde invloedrijke mensen die beter gezelschapzijn voor groenten dan voor beren3 En ik werd onaangenaam getroffen om watopenhartiger en meer naar mijn eigen aard te spreken door het wapengekletter vanheerser Hephaistos4 Daarom heb ik besloten om van hier weg te gaan Bij deHongaren wordt mij een uitstekend aanbod gedaan en ik hoor dat de Silezieumlrs alweerbij zinnen komen Op beide plaatsen zal ik gerieflijk en aangenaam leven5

Mijn vriend de hoogwaardige bisschop van Olomouc6 meent dat ik hem voor degek houd omdat ik meermalen gezegd en geschreven heb dat u mij beloofd haddat een belangwekkend door Erasmus aan hem opgedragen boek zou verschijnen7U doet dit echter allerminst terwijl ik er stellig van overtuigd was dat u het tijdig enzorgvuldig zou volbrengen Het waardevolle geschenk dat aan Beatus gestuurdmoest worden8 is mij door de slordigheid van de kooplieden laat ter hand gesteldIk zal het opsturen zodra ik een eerlijk en betrouwbaar persoon gevonden heb aanwie het veilig toevertrouwd kan worden Het is verpakt in een vrij grote houten doosGezien de vorm van de doos vermoed ik dat het een sierlijke beker is Ik zou graagwillen dat dit aan Beatus per brief wordt meegedeeld zodat hij niet denkt dat hijdoor mijn nalatigheid het geschenk niet samen met de brief ontvangen heeft Paslaat heb ik ontdekt dat het hier was nog veel later heb ik begrepen dat het door mijnmecenas voor Beatus bestemd wasU zult erom lachen dat ik niet welbespraakt openbare colleges verzorg over de

Redenaar van Cicero voor een niet al te klein gehoor Ook geef ik

3 Een toespeling van Ursinus op zijn eigen naam (ursus betekent lsquobeerrsquo)4 Waarschijnlijk wordt Ferdinand van Oostenrijk bedoeld die een oorlog tegen de Turken

voorbereidde5 Ursinus zou in Wenen blijven als koninklijk geschiedschrijver vergezelde hij Ferdinand in

1527 bij diens veldtochten tegen de Turken6 Stanislaus Thurzo7 Dat stond ook op het punt te gebeuren zie brief 15448 Een vergulde beker door Stanislaus Thurzo bestemd voor Beatus Rhenanus als dank voor

diens uitgave Auctores historiae ecclesiasticae (Bazel 1523) die aan Thurzo was opgedragen


61

priveacuteles over de Ilias van Homerus - een Grieks gedicht behandeld door een barbaarHet ga u goedWenen 12 maart 1525Uw Caspar Ursinus Velius

1558 Aan Willibald PirckheimerBazel 14 maart 1525

Deze brief is het voorwoord bij Erasmus uitgave (in het oorspronkelijke Grieks) vanJohannes Chrysostomus Over het priesterschap verschenen bij Johann Frobente Bazel in mei 1525 Tevens vormt de brief een uitvoerig antwoord op brief 1480waarop Erasmus al eerder had geantwoord met de brieven 1536 en 1543 en meteen derde brief die niet bij Pirckheimer aankwam en ook niet bewaard is gebleven

Desiderius Erasmus van Rotterdam aan de zeer doorluchtige WillibaldPirckheimer gegroet

Hoewel het woord lsquovertrouwenrsquo van alle kanten in onze oren galmt Willibald sieraadvan onze tijd roepen crediteuren toch luid dat zij debiteuren tegenwoordig geenhaar beter vinden dan vroeger Ik voor mij kan in ieder geval vaststellen dat er eenminimale betrouwbaarheid bestaat ten aanzien van de wederzijdse bezorging vanbrieven Ze worden allemaal bekeken achterovergedrukt en van zegels ontdaannet zoals het in oorlogstijd gaat Je kent de oude grap van de tot stelen geneigdeslaaf voor wie niets gesloten niets verzegeld bleef1 Hij past volledig in deze tijdAl zo vaak heb ik antwoorden meegegeven aan lieden die plechtig zwoeren dat zijmet de grootste trouw zouden afleveren wat zij ontvangen hadden Na hen huntoezegging te hebben laten herhalen heb ik hun meer dan eens bij wijze vanvoorschot wat kleingeld toegestopt Uit je brief maak ik op dat ik beetgenomen benEn daarom heb ik besloten duizend exemplaren tegelijk te sturen in de hoop dattenminste eacuteeacuten daarvan jou bereiktDe werkelijk prachtige ring waarvan je wilde dat die als teken van herinnering

aan jou bij mij zou achterblijven is mij in goede orde bezorgd Ik weet dat eenedelsteen wordt aanbevolen omdat die geluk zou brengen bij een val Maar menvoegt daaraan toe dat als de val voor een mens tot de dood kan leiden het onheilop de edelsteen wordt afgewend die daardoor na de

1 Zie Cicero De oratore II 248 vgl Adagia 1399


62

val gebroken blijkt Ooit ben ik in Engeland samen met mijn paard van een flinkhoge dijk gevallen Er was noch aan mij noch aan het paard ook maar enige schadete bespeuren maar toch was de edelsteen die ik droeg intact Die was een geschenkvan Alexander2 aartsbisschop van Saint Andrews die je denk ik uit mijn geschriftenbekend is Toen ik te Siena afscheid van hem nam trok hij hem van zijn vinger enoverhandigde hem mij met de woorden lsquoAanvaard hem als een bewijs van devriendschap tussen ons die nooit voorbij zal gaanrsquo Ik ben de belofte van trouw ookna zijn overlijden nagekomen door de herinnering aan mijn vriend in mijn geschriftenin ere te houden Er is geen enkel facet van het leven waarin niet een magischbijgeloof geslopen is En als zich in edelstenen een bijzondere kracht bevindt danzou ik in deze tijd het liefst een ring willen die een doeltreffend middel bevat tegende beten van bedriegers Wat het vallen betreft zal ik je raad opvolgen en er lievergeloof aan hechten dan de proef op de som te nemenVan wat minder waarde zijn evenwel de portretten - het ene kreeg ik als bronzen

medaillon het andere geschilderd - zij het dat ze mij een duidelijker voorstellinggeven van Willibald zelf Alexander de Grote wilde alleen maar door de hand vanApelles geschilderd worden Jij beschikt over je eigen Apelles namelijk AlbrechtDuumlrer een man die niet alleen de hoogste roem geniet in zijn kunst maar ook tebewonderen is vanwege een uitzonderlijk goed verstand Het was mooi geweestals je voor je medaillon een Lysippus had gevonden3 In gegoten vorm hang je aande rechterwand van mijn slaapkamer in geschilderde vorm aan de linker Of ik nuschrijf of heen en weer loop Willibald bevindt zich in mijn gezichtsveld zozeer datals ik je zou willen vergeten ik dat niet zou kunnen Doorgaans heb ik trouwensniets zozeer in mijn herinnering als mijn vrienden Willibald vergeten zou beslistonmogelijk zijn zelfs als geen enkel aandenken geen enkel portret geen enkelebrief de herinnering aan hem voor mij levend zou houden Buitengewoon plezierigis ook dat naar aanleiding van die afbeeldingen vaak een gesprek over jou ontstaatmet vrienden die mij bezoeken En als onze wederzijdse brieven veilig zoudenaankomen wat zouden we dan nog missen van elkaar Jij hebt Erasmus alsmedaillon4 Ik zou er niet afkerig van zijn door Duumlrer een zo groot kunstenaargeschilderd te worden Maar ik zie niet hoe dat zou kunnen Ooit heeft hij in Brusselalleen een schets van mij gemaakt maar het werk werd afgebroken toen hovelingenhun opwachting kwamen maken5

2 Alexander Stewart3 Ook Lysippus kreeg opdrachten van Alexander de Grote4 Erasmus had Pirckheimer de matrijs gestuurd van het medaillon dat Quinten Metsys in 1519

van Erasmus had vervaardigd vgl brief 14085 Zie brief 1376 noot 1


63

Weliswaar ben ik al lange tijd een onaantrekkelijk model voor schilders maar ikword er met de dag nog onaantrekkelijker opIk zou je nu mijn dank moeten betuigen beste Willibald ware het niet dat onze

band in mijn ogen zo hecht is dat dit soort alledaagse plichtplegingen tussen onsgeheel achterwege horen te blijven Door mij in overeenstemming met je karaktervoortdurend diensten te bewijzen heb je er bovendien voor gezorgd dat het voormij niets nieuws meer is wanneer een weldaad van Willibald deze kant opkomt Jelaat voldoende duidelijk blijken hoe mijn gezondheid je ter harte gaat doordat je mijmet zoveel geneesmiddelen wapent tegen mijn nierziekte Met moeite heb ik mijgewend aan de terpentijnolie Tegenwoordig gebruik ik die van tijd tot tijd Van hetmiddel van Ricius heb ik nog geen gebruik kunnenmaken omdat ik door het winterseweer niet alles kan krijgen wat hij voorschrijft Ik had echter iets anders liggen datdaar erg op leekmaar meer medisch van aard was dat wil zeggenminder eenvoudigofschoon aannemelijk is wat ik van kundige artsen heb vernomen namelijk datvochtafdrijvende drankjes alleen mogen worden toegediend als het lichaam eerstgereinigd is zodat ze de schadelijke overblijfselen kunnen wegspoelen andersnemen ze onverteerd voedsel met zich mee naar de ingewanden Ik ben zo rijkelijkvoorzien van voorschriften van artsen dat ik mij wel voor een Aesculapius maguitgeven bij de behandeling van deze kwaal Maar mijn ziekte die als vanuit eenhinderlaag strijd levert tegen de geneesmiddelen neemt voortdurend nieuwe vormenaan zodat ik zelf soms ervan overtuigd ben dat ik weer aan wat anders lijdVoor acute aanvallen - die vaak onverdraaglijk zijn wanneer die tiran zich met

zijn wrede gevolg vanuit de lendenen door de ingewanden naar de streek van demilt verplaatst om vandaar door te breken naar de blaas en onderweg alles teverscheuren te pijnigen en overhoop te halen zoals gewelddadige vorstengewoonlijk doen die er meer genoegen in scheppen om gevreesd dan bemind teworden - had ik een geneesmiddel dat zijn uitwerking nooit miste behalve tijdensde laatste aanval die mij tegen 1 februari zonder dat ik iets van dien aardvoorvoelde zo hevig trof dat ik hoopte op het einde van mijn lijden en het begin vaneen rustiger leven Niet dat dit leven mij zou tegenstaan als God wil dat mijn zielnog enige tijd in de schans van mijn nietige lichaam verwijlt maar net als Pauluszou ik bevrijd willen worden en met Christus willen zijn6 Voordat je verneemt omwelk geneesmiddel het gaat noem ik je eerst de maker ervan Dat was ThomasLinacre hofarts van de koning van Engeland een man die door en door geschooldals hij was in iedere tak van wetenschap een bijna bijgelovige nauwgezetheid aande dag legde

6 Filemon 123


64

Maar over de maker aanstonds meer Verneem nu het geneesmiddel De niersteendie ik opgelopen had door bier te drinken was gedurende zes weken ergens in mijnbinnenste blijven steken De pijn was weliswaar niet beklemmend maar een bezorgden bedrukt gevoel waarschuwde dat groot gevaar op komst was Zelf was ik namelijkin twijfel over de aard van de kwaal Ik ben van nature terughoudend bij het vragenvan hulp terwijl Linacre er de man niet naar was om zich over iemands gezondheidte buigen tenzij hij daartoe werd uitgenodigd Een vriend adviseerde de aandachtvan deman te trekkenmet enige bezwerende woorden Dat heb ik gedaan Niemandis nauwgezetter dan hij Hij haalde er een apotheker bij In mijn slaapvertrek werdhet middel gekookt en in aanwezigheid van de arts zelf toegediend Nadat dittweemaal was gebeurd scheidde ik nog maar net wakker geworden een niersteenuit zo groot als een amandel De Duitsers maken gebruik van baden in plaats vandit geneesmiddel dat echter even effectief is en veel gemakkelijker toepasbaar Ikwikkel kamille en peterselie in een linnen doek en kook die in een schone potongeveer half gevuld met schoon water Zodra de linnen doek kokend heet is haalik hem uit de pot en nadat ik zo snel mogelijk het vocht eruit gewrongen heb brengik hem aan op mijn zij Als de hitte ondraaglijk is wikkel ik het zakje waarin dekruiden zitten in een droge linnen doek op zon manier dat ik die aan beide zijdenkan vasthouden aan de uiteinden En als mijn zij in het begin de aanraking vanwegede hitte niet aankan houd ik de doek boven de plek zodat de damp op mijn lichaaminwerkt totdat de hitte draaglijk wordt Kort daarna leg ik mij te slapen waarna ikals de pijn weer opspeelt de opnieuw verhitte linnen doek aanbreng Ik heb datnooit twee keer hoeven doen zonder dat de niersteen neerdaalde naar de plekkendichtbij de blaas waar de pijn milder is Toch heeft dit hulpmiddel mij bij mijn laatstepoging in de steek gelatenIk betreur het dat een kwaal als deze ook jou getroffen heeft Artsen beweren dat

jicht en niersteen zusters zijn Het was al meer dan genoeg om een treurigeverwantschap met jou te hebben doordat wij met twee zusters getrouwd zijn maarik ben er verontwaardigd over dat mijn echtgenote nu en dan naar jou overlooptzonder mij te verlaten Niettemin schuilt er waarheid in het gezegde dat mensensoms door gemeenschappelijke kwalen met elkaar verbonden worden7 MaarWillibald ik zou niet willen dat je op dezemanier met mij wordt verbonden aangezienjouw kwaliteiten op ander gebied zo talrijk zijn dat die je niet alleen bij mij maar bijalle rechtschapen mensen zeer geliefd kunnen maken Plinius vermeldt onder dewonderen van de natuur bepaalde meren stromen en bronnen waarin alles wat jeerin gooit

7 Adagia 1071


65

tot steen wordt8 Ik denk dat zich in mijn nietige lichaam een vergelijkbare aderbevindt waarin ook de meest vloeibare zaken hard worden Ook kan het eenwonderlijke indrukmaken dat terwijl vrouwenmet het klimmen der jaren onvruchtbaarworden de ouderdom mij vruchtbaarder maakt Want ik baar steeds vaker maarmet toenemend gevaar precies zoals de geboorten bij adders verlopen9Als men een vergelijking magmaken tussen beide zeer ernstige kwalen dan kent

de jicht als ik mij niet vergis minder onbarmhartige folteringen al keren die nietminder vaak terug Bovendien wordt de jicht gewoonlijk door anekdotes lichtergemaakt en heeft zij altijd grappen en gelach als begeleiders Verder is ze nauwelijksdodelijk voor iemand Niersteen is geen ziekte maar de dood zelf iedere keer datdie op komt zetten of nog erger dan de dood als dat mogelijk is En niersteen komtniet alleen maar als een tiran omstuwd door een groot en wreed gevolg Behalvedodelijke folteringen brengt hij braakneigingen met zich mee waardoor al gauw demaag van streek raakt en hevige hoofdpijn ontstaat zodat althans voor mij de hongeraltijd meer gevaar oplevert dan de niersteen Vaak heeft het ook pleuritis en anderesnijdende pijnen in ingewanden en onderbuik tot gevolg zodat je door de ene kwaalte bestrijden de andere aanwakkert Terwijl dus de jicht voor het sociale verkeerniet afstotend is houdt de niersteen net als geestesziekte iedereen op afstandToch heeft niersteen dit voordeel met jicht gemeen dat niemand besmetting teduchten heeft zodat al mag het weinig aangenaam zijn om met een patieumlnt teverkeren het wel volkomen veilig isToch is er aan deze ernstige kwaal wel iets waardoor ze nu juist lof verdient Als

wij Plato mogen geloven is filosofie niets anders dan een nadenken over de dood10Als de filosofie een verheven aangelegenheid is en dat is ze stellig dan zalniersteen die waarachtig een oefening voor de dood is een gelijke roem oogstenWant zoals wij volgens de wetten van de redenaars door niets beter leren sprekendan door te spreken zo leert niemand sneller te sterven dan door herhaaldelijk testerven Bovendien onderwijzen de filosofen unaniem dat een belangrijk deel vanhet menselijk geluk gelegen is in het vrij zijn van vrees voor de dood Zij hebben opverschillende manieren geprobeerd om die weg te nemen waarbij de een zegt datmen nodeloos iets vreest waaraan toch niet te ontkomen is een ander dat niets tevrezen is behalve verderfelijk gedrag maar dat de dood die bij de natuur hoortnoch slecht is noch gevreesd behoeft te worden Weer een ander zegt dat de dood

8 Plinius Naturalis historia II 2269 Volgens Plinus Naturalis historia X 170 dringen jonge adders bij hun geboorte met vele

tegelijk door de buikwand van hun moeder heen die daardoor sterft10 Plato Phaedo 67


66

het einde is van de talloze kwalen waaraan het leven van de stervelingen isblootgesteld omdat er na de crematie niets van een mens over is Weer een anderzegt dat de dood door goede mensen zelfs gewenst moet worden omdat ze eenovergang is naar een gelukkiger leven Aldus leert de niersteenziekte kortweg eeno zo gewichtige les dat je niet alleen niet bang bent voor de dood maar je die zelfstot je wensen rekent Dan is de niersteen een wrede leermeester zul je zeggenDat geef ik toe maar ze leert wel een bijzonder krachtige les Hoeveel moetenzwaardvechters niet incasseren om niet meer bang te zijn voor het staal Wat voorpijn heb je niet te verduren voordat je tot een onverschrokken vuistvechter bentuitgegroeid Maar met de dood op de vuist te gaan is het stoerst van allesMaar terwijl wij ons beste Willibald over zo grote kwalen schertsend uitlaten is

onze lach sardonisch Ik hoop dat de jicht ooit van jou zal scheiden want jebuitengewone kwaliteiten hebben je recht gegeven op een langdurige envoorspoedige gezondheid jij die evenzeer voor de wetenschap als voor de staatvan zo groot nut bent Laat haar verhuizen naar anderen die deze kwaal verdienenNaar wie dan zul je zeggen Mijn keuze zou stellig vallen op de Carieumlrs die metachterlating van vrouw en kinderen en met onderbreking van de werkzaamhedendie ze hun beschermheer verschuldigd zijn overal heen snellen waar ook maar eenvleugje oorlogslucht hangt om tegen een karig loon te doden of gedood te worden11Lijken die het niet te verdienen om door de boeien van de jicht aan huis gekluisterdte worden Maar niersteenlijden is een te ellendige kwaal dan dat ik die zelfs aanmoordenaars zou willen toewensen Dit lichaam van mij hoe broos ook zou nogwel enige jaren bestand kunnen zijn tegen zware wetenschappelijke arbeid als hetniet bij herhaling aan het wankelen gebracht zou worden door zon enorme stormramWant de geest die zich eenmaal geheel heeft overgegeven aan de goddelijke wilis in staat om zelfs duizendmaal de aanval van de dood te doorstaanTot nu toe hebben wij woorden gewijd aan treurige zaken nu op naar wat vrolijkers

Ik zend je zes dialogen van Johannes Chrysostomus waarin hij metverbazingwekkende woordkunst uiteenzet hoe groot de waardigheid van debisschoppen is maar hoe zwaar het daarentegen is om het ambt van bisschopdaadwerkelijk uit te oefenen Je zult zeggen wat heeft dat met mij van doenWelnuEnkele taalgeleerden hebben mij gevraagd om voor studenten een keuze uitChrysostomus te maken in zijn eigen taal In zijn geschriften hoe goed of slechtook vertaald nemen zij een bewonderenswaardige welsprekendheid waar en zijvragen zich af hoeveel meer voordeel en

11 De Carieumlrs leefden in Klein-Azieuml en werden vaak als huursoldaten gebruikt vooral door defaraos


67

genoegen daaraan te ontlenen zouden zijn als men zou kunnen putten uit de rijkestroom die uit zijn waarachtig gouden mond12 voortkomt als uit een overvloedigebron Want de studie van de Griekse literatuur heeft reeds overal zon vooruitganggeboekt dat hulp van vertalers niet meer voor zo velen noodzakelijk is ook al zoudenwij beschikken over Chrysostomus in een geslaagde vertaling Nu hebben wij dieniet compleet en wat wij hebben hebben wij in bedorven vorm vanwege de velefouten veroorzaakt door de onzorgvuldigheid van de kopiisten Daarbij is de vertalingniet zo geslaagd als de soepele geleerdheid en de ingetogen charme van de schrijververdienenZie hier een voorbeeld daarvan Van de commentaren13 op Mattheus die hij ons

heeft nagelaten is dit het begin

Ἔδει με`ν ἡμας μηδε` δεισθαι της ἀπὸ των γραμμάτων βοηθείας ἀλλ᾽οὕτωβίον παρε´χεσθαι καθαρόν ὡς του Πνεύματος τὴν χάριν ἀντὶ βιβλίωνγενε´σθαι ταις ἡμετε´ραις ψυχαις καὶ καθάπερ ταυτα διὰ με´λανος οὕτωτὰς καρδίας τὰς ἡμετε´ρας διὰ Πνεύματος ε᾽γγεγράϕθαι Ἐπειδὴ δε` ταύτηνδιεκρουσάμεθα τὴν χάριν ϕε´ρε κἂν τὸν δεύτερον ἀσπασώμεθα πλουνε῎πει ὅτι τὸ πρότερον ἂμεινον ltἠνgt και δι᾽ ὡν ε᾽ποίησεν ε᾽δήλωσεν ὁθεός

Van deze woorden is dit de betekenis

Eigenlijk zouden we de hulp van geschreven teksten niet nodig moetenhebben maar zon zuiver leven moeten leiden dat de genade van deGeest de plaats van boeken in ons binnenste zou innemen Zoals devoorschriften van God in boeken met inkt geschreven zijn zouden ze inonze harten door de Geest gegrift moeten zijn Maar nu wij deze genadeafgewezen hebben moeten we maar de op een na beste koers volgenWant God heeft in woord en geschrift verklaard dat de vroegere koers debeste was

Luister nu naar de vertaling van Anianus14

12 Chrysostomus betekent lsquoGuldenmondrsquo13 Feitelijk een serie preken die samen een doorlopend commentaar vormen14 Anianus van Celeda vertaalde de eerste 25 preken van Chrysostomus over het evangelie

van Mattheus in het Latijn De fouten die Erasmus in de vertaling aanwijst zijn deelsveroorzaakt door latere kopiisten zoals Erasmus verderop opmerkt


68

Het had eigenlijk zo moeten zijn dat wij het helemaal zonder hulp vanboeken konden stellen en in alle opzichten zon zuiver leven zouden leidendat wij in plaats van boeken gebruik zouden maken van de genade vande Heilige Geest Dan zouden onze harten beschreven worden door deGeest zoals bladzijden dat worden met inkt Omdat we echter dezegenade verontschuldigen moeten we maar het een na rijkste bezitwensen Dat trouwens het eerste bezit ongetwijfeld van hogere orde ismaakt God duidelijk in woord en daad

Ik zal hier geen details uitdiepen zoals dat hij op eigen gezag omwille van dezinsbalans lsquoin alle opzichtenrsquo toevoegt dat hij zegt dat wij gebruik maken van degenade van de Heilige Geest waar hij ook lsquoHeiligersquo op eigen gezag toevoegt dathij zegt dat lsquobladzijdenrsquo beschreven worden dat hij πρότερον [eerdere vroegere]vertaalt met lsquoeerstersquo en ἄμεινον [beter] met lsquovan hogere ordersquo dat hij op eigen gezaglsquoongetwijfeldrsquo toevoegt Want het is mij er niet om te doen de vertaler te kapittelenjegens wie ik wat mij althans betreft de grootste dankbaarheid koester die ik ookverschuldigd ben maar om aan studenten duidelijk te maken hoeveel vanChrysostomus verloren gaat als men hem in het Latijn hoort spreken Opmerkelijkeris echter dat hij δεύτερον πλουν [op een na beste koers] vertaalt met lsquoop een narijkste bezitrsquo Hij heeft denk ik misleid door zijn onbekendheid met het aloudespreekwoord15 gemeend dat de betekenis onzinnig was en verondersteld dat πλουν[koers] een verminkte lezing was voor πλουτον [rijkdom] Maar de Grieken gebruikende uitdrukking lsquovoor de windrsquo voor de beste enmeest wenselijke vaarrichting wanneerhet schip door gunstige stroom en wind wordt voortgedrevenWanneer men evenwelop een zijwaartse zeilrichting of de riemen is aangewezen noemden zij dat δεύτερονπλουν [op een na beste koers] Getuige is Eustathius in zijn commentaar op hettweede boek van de Odyssee waar hij Pausanias als zegsman citeert16Ook Ciceromaakt een duidelijke toespeling op het spreekwoord in zijn Redenaar tot BrutuslsquoEn als het iemandrsquo zo zegt hij lsquotoevallig zal ontbreken aan eigen aangeboren talentof het vermogen van een uitzonderlijk verstand of minder zal zijn ingevoerd in destudies van de grote kunsten laat hij dan niettemin die koers aanhouden die binnenzijn vermogen ligt Want wanneer men mikt op de eerste plaats is het nog altijdeervol wanneer men op de tweede of derde blijft stekenrsquo17 Dat de Latijnsehandschriften excusemus [wij verontschuldigen] hebben in

15 Adagia 2371 getiteld Altera navigatio lsquoDe op een na beste koersrsquo16 Eustathius Commentaren op de Ilias en Odyssee van Homerus Odyssee II 43417 Cicero Orator I 4


69

plaats van excussimus [wij hebben afgeschud] en expectamus [wij wensen] in plaatsvan expetamus [wij streven naar] kan de vertaler zonder twijfel niet wordenaangerekend maar men kan hem onmogelijk verontschuldigen voor de veranderingvan lsquokoersrsquo in lsquorijkdomrsquo Is dit niet precies zoals het spreekwoord zegt18 vastlopenin de havenHier kan iemand tegenwerpen lsquoAnianus is niet de enige die vastgelopen is Loopt

ook u niet regelmatig vastrsquo Dat geef ik toe Ermolao Barbaro is niet minder opvallendvastgelopen en dat al meteen aan het begin toen hij Themistius commentaar opAristoteles boeken over de ziel vertaalde19 Verre van hem het excuus van eenmenselijke fout te ontzeggen waartoe ik zelf zo vaak mijn toevlucht moet zoekenerken ik openlijk dat ik ook aan dergelijke vertalers de grootste dank verschuldigdben Maar aan beginners in een zuiverder wetenschap zou men een voorproefmoeten geven waardoor zij nog meer begeren te putten uit de bronnen zelf als datkan dan uit de moerassen van de vertalers Want als er meteen al in het begin vaneen werk zo veel fouten staan wat zal dan iemand tegenkomen die de rest vergelijktIk zou namelijk talloze soortgelijke dingen kunnen opsommen ware het niet dat ikliever een dienst wil bewijzen aan de bevordering van de geleerdheid dan diegenente bespotten die naar vermogen hun best hebben gedaan voor hetzelfde doelIk heb deze taakmet des temeer genoegen opmij genomen omdat Chrysostomus

niet alleen een zeer nuttige leermeester is voor de christelijke welbespraaktheidaangezien hij bij uitstek geleerde vroomheid met voor het volk begrijpelijke taalcombineert maar ook omdat hij bijzonder geschikt lijkt voor hen die zich willenbekwamen in de Griekse welsprekendheid Hij heeft toegankelijkheid helderheidcharme en rijk taalgebruik gemeen met Lucianus Maar bij de laatste zijn er veelpassages die de geest net zo polijsten als ze de ziel bederven terwijl Chrysostomusonderwijl niet minder bijdraagt aan de vroomheid van de ziel dan aan de verfijningvan het taalgebruik Vaak bijna te vaak hanteert hij gemeenplaatsen zij het dat hijhierin met succes over de schreef gaat als hij al over de schreef gaat Dit werk ismij overigens uit vele het best bevallen omdat de uitgave voor de jeugd is bedoelden het werk geschreven als het ware door een jongeling op de taalbeheersing vande school is toegesneden Niettemin niemand zal uit iets anders beter leren hoeveelgevaar degenen lopen die dingen naar het priesterschap of de bisschoppelijkewaardigheid en die niet overwegen wat een riskante last zij op

18 Adagia 476 237119 Ermolao Barbaro publiceerde in 1481 zijn Latijnse vertaling van Themistius parafrasen van

enkele werken van Aristoteles In de openingszin staat een storende taalfout


70

hun schouders nemen Het zal hierna naar ik hoop zorgvuldiger en met meeraandacht gelezen worden nu het losgemaakt is uit de reeks kloeke bandenwaartussen het zich tot nu toe min of meer schuilhieldHopelijk zal het bovendien gebeuren dat dit voorproefje studenten opwekt met

klem naar de overige werken van Chrysostomus te vragen en dat het invloedrijkepersonen zal inspireren gehoor te geven aan de wijdverbreide en zeergerechtvaardigde wensen van studenten door deze nuttige bronmet hun welwillendesteun beschikbaar te maken Deze eerste proeve wordt alvast geschonken doorJohann Froben en mij hij door de kosten op zich te nemen ik door mijn werk vankopieumlren en collationeren Hoeveel geld verspillenmachthebbers niet aan waardelozeonbenulligheden Hoeveel kapitaal gaat er net zo bij bisschoppen verloren Als zijeen deel van hun verkwisting zouden aanwenden voor deze nuttige doelen danzouden zij een blijvende roem oogsten bij de mensen en zich zeer bemind makenbij GodVerneem nu waarom ik wilde dat deze eerste proeve aan jou opgedragen is

Natuurlijk met de bedoeling dat jij dit project door je inspanning of door je invloedverder helpt Je zult namelijk helpen door de werken van Chrysostomus waarvanwe een minder gelukkige vertaling hebben opnieuw te vertalen en daarmee tebewerkstelligen dat hij die in het Grieks ontegenzeggelijk een Guldenmond is ookbij de Latijnse lezers deze naam waardig zal blijken want op tal van plaatsen stotterthij nu nog of zondigt hij tegen de grammatica Of als dat te veel gevraagd is kun jedoor collatie van de Griekse edities de fouten herstellen die door kopiisten zijningebracht of door de slordigheid van vertalers zijn gemaakt Ten slotte kun je er bijinvloedrijke personen op aandringen dat door hun gunst en ondersteuning dezezeer heilzame studies meer en meer tot bloei komen die nu ik weet niet door watvoor rampzalig noodweer samen met de overige zeer respectabele takken vanwetenschap behoorlijk aan het wankelen lijken te raken Ik weet hoeveel jij vermagbij de aanzienlijkste vorsten van Duitsland door jouw gezag en jouw innemendheidWat is er eigenlijk dat je met die welbespraaktheid van jou niet kunt bereiken Endie zou je in deze tijden des te sterker moeten aanwenden nu wij zien dat beidepartijen hoewel die elkaar op andere terreinen met de geestdrift van zwaardvechtersbestrijden niettemin op verrassende wijze samenspannen om de meer beschaafdeen verfijnde letteren te vernietigen De ene partij schreeuwt op uiterst onbeschaamdewijze uit dat uit de schone letteren sekten voortkomen de andere heeft veelaanhangers die alles verfoeien wat tot nu toe in het menselijk bestaan een vasteplaats heeft gekregen Om dan ook niets onveranderd te laten doen zij hun bestom alle humane wetenschappen uit de weg te ruimen zonder welke het menselijkleven gebrekkig en armzalig is


71

Het is dus billijk dat jij en mensen zoals jij die hun leven gestreden hebben in hetkamp van de Muzen deze taak op jullie nemen om de schone letteren te verdedigentegen de verfoeilijke bestormingen van boosaardige lieden Het Drietalencollege teLeuven bloeit boven verwachting zozeer dat het zich inmiddels de afgunst van eenstel sofisten op de hals heeft gehaald Een man in Doornik20 ontwikkelt eenzelfdeinitiatief Frans de allerchristelijkste koning van Frankrijk is ook in dit voetspoorgetreden en voornamelijk om deze reden heeft hij mij zo vaak uitgenodigd naarFrankrijk te komen Hij is niet van gedachten veranderd maar je ziet hoe tumultueusde situatie is21 En daarom bidden diegenen die het goed menen met de bestestudies met recht om een rustiger lot voor die vorst zodat hij wat sinds lang zijnwens is aan de beste studies zijn steun kan geven die nu nergens meer gevaarlopen dan bij de FransenDaarom verzoek ik je des te dringender zeer illustere vriend jouw aandeel in

deze onderneming bij de Duitsers op je te nemen Ik zal mijnerzijds als ik tenminsteiets kan doen nergens mijn plicht verzakenIk heb met genoegen gelezen wat je even scherp als verstandig schrijft over de

onrust zaaiende acties van sommigen die door hun domheid de evangelische zaakwaaraan zij menen in hoge mate een dienst te bewijzen te gronde richten Overdezelfde aangelegenheid heb ik op mijn beurt veel te melden Maar dat zal op eenander moment gebeuren wanneer daarvoor meer tijd zal zijn Het ga je zeer goedBazel 14 maart in het jaar 1525

1559 Aan Jean de LorraineBazel 22 maart 1525

Hartelijk gegroet hoogwaardige heer en zeer doorluchtige vorst Ik wachtte tot nutoe op een aangenamere aanleiding om mij tot uwe Hoogwaardigheid te wendenover wiens warme belangstelling voor mij de geachte doctor Cantiuncula herhaaldelijkzo uitvoerig pleegt te spreken Maar het lot dat tussenbeide kwam verschafte mijeen andere aanleiding die eerder noodgedwongen dan aangenaam is Ik voel mijgezien de hachelijke situatie van een vriend verplicht om uw hulp in te roepen tegenik zal niet zeggen de vijandigheid maar stellig wel de ongepaste gestrengheid vanuw kanunniken

20 Pierre Cotrel die in Doornik een vergelijkbaar college wilde stichten21 Frans I was op 24 februari 1525 verslagen en gevangen genomen te Pavia


72

Want nadat zij Pierre Toussain een jongeman van zeer grote belofte naar zijnthuisstad hadden ontboden1 begonnen zij hem onmiddellijk te belagen op hatelijkemanieren met beschimpingen inbeslagneming en opsluiting zo erg dat de jongemanop verzoek van de magistratuur de wijk heeft genomen om te voorkomen dat desituatie tot onrust in de stad zou leiden overigens was hij bereid om te antwoordenop alles wat tegen hem kon worden ingebrachtMoge om te beginnen uweHoogwaardigheid aannemen dat ik als ik een gegrond

vermoeden zou hebben dat iemand de partij van Luther is toegedaan de betreffendepersoon niet zou willen beschermen maar wel als ik zou kunnen tot anderegedachten zou willen brengen Maar hoewel er tussen mij en Pierre Toussainveelvuldige en openhartige gesprekken zijn geweest heb ik nooit uit ook maar eenwoord kunnen opmaken dat hij sympathiseert met degenen wier opvattingen doorde paus van Rome worden veroordeeld Aanvankelijk nam hij als kostganger zijnintrek bij Oecolampadius op aanraden van Cantiuncula niet uit sympathie voor desekte maar uit ambitie om te leren Eerst wilde hij graag wonen bij mij die deaanhangers van Luther voor hun vijand houden Toen dat niet kon want ik trof toenvoorbereidingen om van hier weg te gaan heeft hij op aanraden van Cantiunculagebruik gemaakt van de gastvrijheid van Oecolampadius die hij niet kende Ik voormij distantieer mij openlijk van de leerstellingen van Oecolampadius wat ik ook inmijn uitgegeven boeken duidelijk heb gemaakt De vriendschap die er vroeger tussenhem en mij was is omgeslagen in openlijke vijandschap die ik prefereer bovengeveinsde vriendschap En toch om over een vijand ook te erkennen wat waar isde man is bovenmate kundig in de drie talen en in de theologische wetenschapNiettemin heeft Pierre Toussain zich op instigatie van de zijnen uit diens huisteruggetrokken Af en toe heeft hij zijn colleges gevolgd Behalve Oecolampadiusdoceert hier namelijk niemand theologie2 Soms heeft hij verkeerd met degenen dieLuther niet vijandig gezind zijn Niemand die hier woont waar alles vol is vanaanhangers van Luther zou dat hebben kunnen vermijden Omwille van dewetenschap volgen wij ook wel eens lessen van mensen wier opvattingen wij nietallemaal delen De heilige Cyprianus was gewoon Tertul-

1 Toussain was kanunnik te Metz maar woonde in Bazel Zijn betrekkingen met dekerkhervormer Johannes Oecolampadius maakten hem verdacht in de ogen van zijn kapittelJean de Lorraine was onder meer bisschop van Metz en dus in staat Toussain te beschermen

2 Dit is niet juist ook de onverdachte katholieken Ludwig Baer en Johann Gebwiler doceerdentheologie te Bazel


73

lianus door wiens boeken hij geboeid werd zijn leermeester te noemen3Hieronymushield van de intelligentie van Origenes zonder zijn opvattingen te delen DiezelfdeHieronymus beroemt zich op zijn leermeester Didymus wiens leer hij nietgoedkeurde4 Hij maakte gebruik van een joodse leermeester5 wiens onchristelijkezienswijzen hij verafschuwde Paulus ten slotte beveelt alles te onderzoeken maarte behouden wat goed is6Bij nauwkeurig onderzoek van de boeken van Toussain zijn enkele aantekeningen

in de marges aangetroffen die nu niet direct aanleiding geven tot verdenking Wijmarkeren in de marge niet wat onze mening is maar wat nader onderzocht moetworden zoals ikzelf toen ik van plan was een pleidooi te schrijven voor de vrije wilin de Heilige Schrift ook die passages markeerde die pleiten tegen de vrije wil Zoook zou ik als ik van plan was een pleidooi te schrijven voor de verhevenheid vande paus ook die dingen noteren die schijnbaar tegen zijn verhevenheid pleiten Opgrond van dergelijke zwakke argumenten ontketenden zij direct een meedogenlozehetze tegen een jongeman wiens talent onbesproken gedrag en leergierigheid degrootste waardering verdienen De colleges van kanunniken zijn bij de leken zeergehaat omdat de meesten leven voor slokdarm en buik en wars zijn van elke heiligewetenschap En deze haat zou afnemen als zij zouden beginnen velen op te nemendie zijn als Toussain die zal als hij voortgaat met zijn studies zoals hij begonnenis zich zo ontwikkelen dat hij niet alleen voor zijn college maar ook voor zijn heleland een grote aanwinst en een groot sieraad kan zijn Wat een zeldzamevoorbeeldigheid gaat immers uit van een jongeman die zich weinig gelegen laatliggen aan alle geneugten waaraan deze leeftijdsgroep zich gewoonlijk te buitengaat maar zich dag en nacht bezighoudt met de beste schrijvers en in plaats vanmeisjes drinkgelagen en het dobbelspel heilige teksten tot zijn genoegens rekentZo behoren immers de priesters te zijn die niet alleen maar het geloof dwangmatigopleggen met kerkers en bliksem maar die volgens de leer van Petrus overtuigenen bereid zijn rekenschap te geven aan ieder die dat verlangt7 Wat is anders hetverschil tussen een priester en een beulDeze opmerkingen hebben niet tot doel noodzakelijke maatregelen te veroordelen

waarmee jammerlijke ketters uit de weg worden geruimd maar erop te wijzen datgoede artsen navolging verdienen die niet tot snijden en branden overgaan als nieteerst tevergeefs alle geneesmiddelen beproefd zijn

3 Tertullianus is een gezaghebbend kerkvader maar sloot zich later in zijn leven aan bij desekte van de montanisten

4 Niet alle opvattingen van Origenes gelden als orthodox Didymus was een leerling vanOrigenes

5 Baraninas6 1 Thessalonicenzen 5217 Zie 1 Petrus 315


74

Welnu gesteld dat deze jongeman wat ik overigens niet geloof op een of anderemanier besmet geraakt is door deze aandoening die nu bezit heeft genomen vande geesten van vrijwel de hele wereld dan nog zou men hem naar het voorbeeldvan Christus die het geknakte riet niet afbrak en de walmende vlaspit niet uitdoofde8met alle zachtmoedigheid moeten behandelen en zijn kwaal met mildegeneesmiddelen moeten bestrijden En als de jongeman iets met onvoldoendebezonnenheid heeft gedaan of gezegd zou men hem moeten vergeven vanwegezijn uitzonderlijke gaven en de zeer grote verwachtingen van zijn deugdzaamheidVandaag de dag geven sommigen door haat gedreven zelfs af op vrome zakenja zij noemen alles ketters wat zweemt naar schone letteren en geleerde beschavingIntussen lezen zij niet eens wat zij veroordelen Ik hoor dan ook dat die kanunnikeneveneens tegen mij stevig van leer zijn getrokken door te schreeuwen dat Erasmuseen aanhanger van Luther is - ik die met gevaar voor eigen leven tegen Luther tenstrijde trek ik die door zoveel pausen door de keizer door Ferdinand door dekoning van Frankrijk door de koning van Engeland en door zoveel kardinalen metname door Campeggi waardig word bevonden de ene zeer complimenteuze briefna de andere te ontvangen Al die grootheden zijn uitstekend over mij te sprekenmaar toch ben ik voor dergelijke zwijnen een ketterMaar over mij een andere keer Voor dit moment zou ik er bij uwe Hoogwaardigheid

met klem op willen aandringen de jongeman die alle sympathie meer dan waard iste beschermen tegen het onbehoorlijke optreden van die lieden Ooit zult u blij zijnhem geholpen te hebben Toen Alcibiades door zijn Atheense medeburgers in staatvan beschuldiging werd gesteld verliet hij het land En toen men hem adviseerdezijn lot toe te vertrouwen aan zijn rechters zei hij dat hij zelfs zijn moeder niet zouvertrouwen uit vrees dat zij misschien in een moment van onbedachtzaamheid dezwarte met de witte stemsteen zou verwisselen9 Het is dus niet verwonderlijk datToussain zijn lot niet in handen legt van diegenen die duidelijke signalen van haatafgeven en er niet op uit zijn hem te genezen maar hem ten val te brengen Toussainvertrouwt erop dat hij aan allen die oprecht zijn verantwoording kan afleggen Maardat hij met een rein geweten het doelwit is van zwartmakerij excommunicatie engevangenschap dat lijkt onbillijk Het getuigt van christelijke lankmoedigheid al watte genezen is te koesteren Maar het is verre van de verdraagzaamheid van Christusonschuld zo te attaqueren en

8 Jesaja 4239 Zie Plutarchus Vitae parallelae Alcibiades 22 Witte stemstenen werden gebruikt om

verdachten vrij te spreken zwarte om hen schuldig te verklaren


75

uit afkeer van de schone letteren zon talent zon belofte die in staat is aanzien enhet grootste profijt te bezorgen aan zijn vaderland en aan de Kerk van Christusonder laster te bedelven Nu verdient hij onze ondersteuning des te meer omdat hijop verzoek van de bestuurders vertrokken is om geen onrust in de stad op tewekken Dit is op zichzelf al een bewijs van gezagsgetrouwheid Maar dat hij metdit besluit zelfs tegemoetkwam aan degenen door wie hij werd aangevallen getuigtwaarlijk van christelijke naastenliefde Want een aanval op de kanunniken zouwaarschijnlijk zijn geweest als zich daartoe een aanleiding had voorgedaan Demonniken en priesters hebben in de wereld voldoende haat tegen zichzelfopgestapeld ook als er verder niets bij zou komen Wij zullen er meer voor moetenzorgen dat wij de haat die wij door onze gedragingen hebben opgehoopt doenafnemen door onze gedragingen radicaal te veranderen Als wij bemind willenworden laten wij ons dan beminnelijk opstellen10Dewereld die nu priesters verwenstals mensen die de Heilige Schrift niet kennen en verslaafd zijn aan seks weeldeen geld zal hen weer beginnen lief te hebben en te respecteren wanneer ze geleerdkuis sober en liefderijk zijn Maar als wij om dit noodlottige kwaad te bedwingenalleen maar onze toevlucht nemen tot alledaagse redmiddelen zoals confiscatiesexcommunicaties gevangennemingen en roedes dan vrees ik dat de aanpak nietzon succesvolle afloop krijgt als velen denken die menen dat alleen met wreedheidmoet worden opgetreden Tot nu toe hebben wij slechts kunnen zien dat metdergelijke middelen het kwaad zich alleen maar verder uitbreidt en toeneemt inkrachtIk schrijf dit met enige vrijmoedigheid terwijl ik intussen een pennenstrijd voer

met hen wier zaak ik word geacht te verdedigen Maar om af te sluiten hoogwaardigeheer als u nu onze Toussain steunt waartoe uw gezag met drie woorden in staatzal zijn dan zult u een daad stellen die recht doet aan uw goedertierenheid die dooriedereen wordt geroemd en voorts een weldaad bewijzen aan eenman die daarvoorniet alleen erkentelijkheid zal tonen maar die u ook ooit met rente zal terugbetalenTen slotte zult u in mij die sinds lang uwe doorluchtige Hoogheid uiterst toegewijdwas om deze reden een nog meer toegewijde aanhanger hebben Ik zend u numijn boek over de wilsvrijheid dat ik geschreven heb tegen de leer van Luther Ikzal zodra ik merk dat deze studie van mij u welgevallig is u ook nog het boektoezenden over de wijze van bidden tot God11 waarin ik eveneens tegen Lutherde aanroeping van de heiligen heb verdedigd Moge het uw hoogwaardige Eminentiegoed gaan aan wie ik mij volledig toewijd en overgeefBazel 22 maart in het jaar 1525

10 Ovidius Ars amatoria II 10711 Modus orandi Deum zie brief 1502


76


Erasmus aan Willibald Pirckheimer

Hartelijk gegroet zeer illustere vriend Ik heb je een brief1 geschreven die ik aaneen koerier heb meegegeven samen met een brief aan de deken2 over wie je hadgeschreven Ik neem aan dat die afgeleverd zijn Hierbij ontvang je het geschriftvan Chrysostomus over de taken van de bisschop in het Grieks waarvan langgeleden al iemand een vertaling heeft gemaakt die ermee door kan Er was nietsanders voorhanden waarmee ik je kon belonen want mijn ziekte heeft mij bijna tweemaanden gekost Niettemin zullen binnenkort nog twee of drie werkjes verschijnenBreng mijn hartelijke groeten over aan Ricius en Duumlrer Het ga je goedBazel op het feest van de Annunciatie in het jaar 1525Als je de inborst van Froben goed zou kennen zou je vinden dat hij de sympathie

verdient van alle goede mensen Hij wordt onvoldoende eerlijk behandeld door zijncollegas van wie Koberger er eacuteeacuten is een man die mij overigens dierbaar is en eenvriend vanwege de diensten die hij mij eerlijk en oprecht heeft bewezen Hij is eenzakenman - ik weet het - en hij heeft een compagnon uit Gelre Franz Birckmanngenaamd een boef zoals de zon nog nooit gezien heeft In mijn Colloquia komt eenPseudocheus voor3 Ook al is dat personage misschien niet naar hem geschreventoch gedraagt hij zich in alle opzichten zo dat niemand hem die eervolle glorie kanontnemen Over dit uitvaagsel zal ik een andere keer meer schrijven want het iseen lang verhaal Hij heeft twaalf volle jaren zijn rol gespeeld Intussen verzoek ikje bij gelegenheid met Koberger te spreken om te bewerkstelligen dat hij zichhoffelijker opstelt tegenover Froben die zich buitengewoon verdienstelijk heeftgemaakt voor de schone letterenNogmaals vaarwel

1 Brief 15582 Rudbert von Mosham De brief is niet bewaard gebleven3 In de uitgave van de Colloquia van 1523 nam Erasmus het verhaal lsquoPseudocheus en

Philetymusrsquo op Pseudocheus is een leugenaar en een bedrieger


77

1561 Aan Georg van SaksenBazel 26 maart 1525

Erasmus van Rotterdam aan hertog Georg van Saksen gegroet

Zeer doorluchtige vorst De meest recente brief1 van uwe Hoogheid geschrevenaan de vooravond van Valentijnsdag heb ik ontvangen Niets aangenamers konmij overkomen U spoort weliswaar iemand aan die al rent maar toch helpt het omdoor dergelijke grootheden aangespoord te worden Kort daarvoor had ik ook deandere eerder door u gestuurde brief2 ontvangen Enkele dagen geleden heb ikeen kort antwoord aan de man uit Haubitz3 meegegevenMet Pasen verwacht ik een hoogleraar in de Griekse taal4 Zelf heeft hij mij hierover

niets geschreven maar een andere geleerde5 die nauw bevriend is met ons beidenschrijft dat hij er niet voor terugschrikt de betrekking te aanvaarden Zijn kennis vande Griekse letterkunde overtreft zelfs verre die van drie mannen als Mosellanus enzijn beheersing van de Latijnse taal is naar mijn mening niet minder Ik kan nietsmet zekerheid beloven voordat hij hier gearriveerd isHoewel ik op deze leeftijd al met pensioen had moeten zijn zal ik mijn plicht

geenszins verzaken mits uwe Hoogheid en de overige vorsten intussenbewerkstelligen dat deze overwinning niet zwicht voor de waanzinnige begeertenvan sommigen die nauwelijks mensen zijn maar dient tot roem van Christus en totheil van de christelijke gemeenschap waarvoor ik zelfs mijn leven graag in dewaagschaal zal stellen Het ga uwe doorluchtige Hoogheid goed Bazel aan devooravond van de Annunciatie in het jaar 1525Brieven aan Pistoris en Emser sluit ik hierbij in6 ervan uitgaande dat ze op die

manier veiliger daar zullen aankomen Ik beschik namelijk niet over een betrouwbarekoerier maar ik stuur deze naar Frankfurt om ze daar aan iemand anders te latenoverdragen

1 Brief 15502 Brief 15203 Wellicht Valentin Albert4 Jacobus Ceratinus5 Waarschijnlijk Konrad Goclenius6 Deze brieven zijn niet bewaard gebleven


78

1562 Aan Cornelis van BergenBazel 26 maart 1525

Erasmus van Rotterdam aan Cornelis van Bergen1 gegroet

Alleroprechtste vriend wat vertel je me daar over vluchtpogingen schuilplaatsenen labyrinten2Dagelijks word ik overstelpt door uiterst complimenteus geschrevenbrieven van de paus kardinalen bisschoppen de gezant Campeggi de keizerFerdinand de koning van Engeland hertogen en baronnen Ik ontvang uitnodigingenop de meest royale voorwaarden mij worden eervolle posities en bisschopsambtenaangeboden Ik zou vast en zeker koning zijn als ik nog jong was Of geloof jij dievervloekte bedriegers die tot niets anders in staat zijn dan kwaad te spreken Enzij liegen zo onbeschaamd dat zij naar het oordeel van verstandige mensen aanverstandsverbijstering lijdenJe briefje was mij zeer welkom alleen al omdat het mij liet weten dat mijn Cornelis

mijn oudste en tevens oprechtste vriend en feestgenoot nog steeds in goedegezondheid is Als ik dit voorjaar terugkom wat denk ik zal gebeuren zullen wijmet goedvinden van Christus uitbundig het glas heffen Intussen heb ik Pieter Gillisverzocht je enkele van mijn boeken te sturen Moge de Heer jou mijn zeer dierbareCornelis samen met al de jouwen in goede gezondheid bewaren Hoe gaat hetmet onze Joost3 Hanteert hij nog altijd de aloude zweep Maar wij zullen als wijelkaar ontmoeten heel wat te lachen hebbenBazel daags na de Annunciatie in het jaar 1525

1563 Aan Maximiliaan van BourgondieumlBazel 30 maart 1525

Dit is het voorwoord bij Erasmus Latijnse vertaling met Griekse paralleltekst vanJohannes Chrysostomus De orando Deo (lsquoOver het bidden tot Godrsquo) verschenenbij Johann Froben te Bazel in april 1525

1 Cornelis moet een oude vriend van Erasmus zijn geweest uit Bergen op Zoom maar is nietnader bekend

2 Kennelijk had Cornelis een brief aan Erasmus geschreven waarin hij zijn bezorgdheid uitsprakover Erasmus veiligheid

3 Misschien Joost van Schoonhoven die echter al in 1502 was overleden


79

Erasmus van Rotterdam aan de hoogeerwaarde vader in Christus engeachte heer Maximiliaan van Bourgondieuml abt vanMiddelburg gegroet

Onder de vele voordelen die wij te danken hebben aan brieven hoogeerwaardevader is naar mijn mening niet de minste dat wij ik zou bijna zeggen woonachtigin een andere wereld door middel daarvan toch met vrienden kunnen pratenOnlangs heb ik een boekje uitgegeven over de wijze van bidden tot God1 Wantmet dit soort onderwerpen die niet veel inspanning met zich meebrengen en tenzeerste bijdragen aan de vroomheid houd ik mij in mijn ouderdom bezig al uitziendnaar mijn pensionering zoals atleten meestal doen wanneer hun leeftijd zwaar begintte wegen Juist toen dat boekje niet zonder succes van hand tot hand ging vondik tussen de geschriften van Chrysostomus twee voordrachten over hetzelfdeonderwerp die nog niet in het Latijn vertaald waren Meteen verlangde ik vurig tezien hoeveel overeenkomsten er tussen ons waren in de behandeling van hetzelfdeonderwerp Ik denk dat schilders hetzelfde overkomt wanneer zij ontdekken dateen niet onverdienstelijk kunstenaar aan hetzelfde onderwerp heeft gewerkt als zijZij scheppen er dan immers genoegen in door vergelijking van de doeken teontdekken waar de kunstvaardigheid gelijk groter of geringer is geweest In mijngeval viel de vergelijking echter zo ongunstig voor mij uit dat ik als het had gekundmijn paneel totaal had willen vernietigen Het leek wel of Rutuba tegenover Apellesstond Want wie zou Chrysostomus meer dan gouden welsprekendheid kunnenevenaren zelfs als hij het voorbeeld tegenover zich opstelt en probeert na tebootsen En toch voegt wedijver gewoonlijk veel kracht toe aan mannen van talentMaar aangezien er geen enkele prikkel was die mijn verdoving kon verdrijven voeldeik mij daardoor steeds meer als een mier die het moet opnemen tegen een kameel2Maar ik wacht liever uw oordeel hierover af En om u in staat te stellen tot eengefundeerd oordeel te komen zend ik tegelijkertijd ook de Griekse tekst opdatniemand mij kan beschuldigen een slechte vertaling geleverd te hebben zodat mijneigen werk beter uit de verf komtMaar hoe de waardering ook zal uitvallen ik zal het gevoel hebben een

overwinning behaald te hebben als ik zal bemerken dat velen door mijn arbeid ertoeworden opgewekt vaak te bidden of dat met meer ijver doen Ik wist natuurlijk datdergelijke aansporingen voor uw vroomheid geenszins nodig zijn u die geborenlijkt te zijn voor de vroomheid die anderen slechts met grote en langdurigeinspanningen kunnen aanleren Want als jongeling in aller ijl overgeplaatst van hethof naar het klooster heeft u zich zo in deze levensvorm weten te voegen dat u inbescheidenheid soberheid kuisheid en devotie ook diegenen overtreft die in deschool van de godsdienst oud zijn geworden Uw gedrag vertoont geen spoor vanuw jeugd nergens zijn er

1 Modus orandi Deum zie brief 15022 Adagia 447


80

resten van het hofleven nergens is er enige trots op uw voorname afkomst die uherleidt tot Filips hertog van Bourgondieuml aan wie naar wij vernemen de bijnaamde Goede is toegevoegd Ontegenzeggelijk bleek hier de oprechtheid van uwkarakter die zelfs door de dagelijkse omgangmet het hof niet kon worden aangetasten dat terwijl er zo velen zijn die ik zeg niet door het ambt van abt maar door hetmilieu en de levenswijze van monniken worden verpest waar ze in de wereld nogeenvoudig en in soberheid opgevoed waren Wat kan echter aangenamer zijn dandie vorm van harmonie die er is wanneer een smetteloze levenswijze een smettelozekledij evenaart of overtreft U heeft zich tot deze levensvorm laten overhalen omdatu begreep dat het u niet geoorloofd zou zijn eerst monnik en dan pas abt te zijnAan mensen als u kunnen de taken van een bisschop - en geen functie ter wereldis heiliger dan die - veilig worden toevertrouwd mensen die zichzelf op grond vanhun ambt geenszins een status toedichten maar door hun onbesproken gedragzelf status verlenen aan het ambt dat zij op zich nemen Het ga u zeer goedBazel 30 maart in het jaar 1525

1564 Aan Heinrich StromerBazel 8 april 1525

Erasmus van Rotterdam aan de arts Heinrich Stromer gegroet

U hield van Mosellanus en zoals u dat niet zonder reden deed zo heeft u nietzonder reden de dood van de man bitter betreurd Hoewel het verstand en de tijdnaar ik veronderstel dat verdriet al verzacht of geheel weggenomen hebben tochis er mocht er nog iets van over zijn hier een nieuw geneesmiddel JacobusCeratinus is hier door mij in opdracht van de hertog1 per brief uitgenodigd om deplaats van Mosellanus in te nemen Ik had nauwelijks hoop dat de man het gedaneaanbod zou aanvaarden want te Leuven werd druk op hem uitgeoefend om hethoogleraarschap in de Griekse taal aan het Drietalencollege te aanvaarden Hoewelde salarissen gelijk zijn doet de Leuvense universiteit in vermaardheid nauwelijksvoor enige universiteit onder behalve misschien voor die van Parijs Daar zwaaientegenwoordig de sofisten en barbaren de scepter en kwijnen de warewetenschappen in kilte weg Maar het heeft wel iets om op een groots opgetrokkenlocatie perma-

1 Georg van Saksen


81

nent zeshonderd toehoorders te hebben onder wie de zonen van grote vorstenIn de talenten van Ceratinus heb ik een grondig inzicht gekregen uit

vriendschappelijke gesprekken en op grond van zijn geschriften Anders zou ik hemniet met zon groot vertrouwen aanbevelen bij u een man van een zeer afgewogenoordeel te meer daar mijn toegeeflijkheid in het doen van aanbevelingen mij al eenaantal malen heeft beschaamd Hij is van een zo oprecht en tot vriendschap geneigdkarakter dat hij niet minder voor de Gratieumln dan voor de Muzen geboren lijkt Iktwijfel er niet aan of hij zal u zeker zeer dierbaar worden als tenminste hetspreekwoord lsquogelijken zijn elkaar dierbaarrsquo2 opgaat Wanneer het lot ons niet toestaatelkaar te ontmoeten zal het gebeuren dat u Ceratinus als plaatsvervanger vanErasmus in de armen sluit en ik mij sterker met u verbonden voel Ik vertrouw eropdat de welwillendheid van de hertog ervoor zal zorgen dat het mij niet spijt Ceratinuste hebben uitgenodigd en dat het hem niet spijt aan mijn aansporingen gehoorgegeven te hebben Uw rechtschapenheid en gezag zullen veel gewicht in de schaalleggen om dit zonder meer mogelijk te maken Ik zou graag willen dat de hertogrekening houdt met de lange reis die Ceratinus niet zonder grote kosten hierheenheeft moeten maken waar nog een lange reis van hier naar ginds bijkomt Hij heeftwel een passend reisgeld gekregen maar voor het geval dat rovers hem van zijngeldbuidel ontdoen of zich iets anders voordoet waardoor hij hulp nodig heeft kuntu datgene wat u hem te leen zult geven van mij of van Froben terugvragen Het zalu terstond waar u maar wilt terugbetaald wordenUit alle macht proberen de sofisten de schone letteren met wortel en tak uit te

roeien Wij daarentegen moeten ons met alle middelen tegen die heilloze pogingenverzetten Hierin zal ik mij stellig als een man opstellen Enkele dagen geleden hebik opnieuw een adderjong gebaard3 En ik durf dit nietige lichaam van mij niet aandie Zwitserse om geen ander woord te gebruiken dokters toe te vertrouwen Wantmijn Antonin de enige aan wie ik mij veilig kon toevertrouwen is van hier naar zijnHongaarse geboortegrond vertrokken4 Ik zou op genezingmogen hopen als iemandals Stromer hier wasHet ga u goed Bazel 30 maart in het jaar 1525

2 Adagia 1213 Erasmus bedoelt dat hij een niersteen heeft uitgescheiden voor de gebruikte uitdrukking zie

brief 1558 noot 94 In november 1524


82

1565 Aan Georg van SaksenBazel 8 april 1525


Zeer doorluchtige vorst datgene wat uwe Hoogheid mij had opgedragen ten aanzienvan een hoogleraar heeft een aanmerkelijk succesvoller resultaat gehad dan ikdurfde te wensen Op mijn schriftelijke uitnodiging is Jacobus Ceratinus over wieik geschreven had hier aangekomen Hij is zo buitengewoon thuis in de Griekseletterkunde dat Italieuml ternauwernood een of twee geleerden kent met wie ik hemslechts aarzelend zou durven vergelijken en met de Latijnse letterkunde is het bijhem niet anders Daarbij is hij goed thuis in de filosofie Ten slotte is hij van eenzodanige leeftijd en begaafdheid dat als God hem tijd van leven zal gunnen ermeer dan gerechtvaardigde hoop bestaat dat hij aan alle achtenswaardige studieshet grootst mogelijke profijt en glans zal verschaffen Aangezien uwe Hoogheid eenbijzondere welwillendheid aan de dag heeft gelegd om Petrus Mosellanus tebegunstigen en vooruit te helpen is het derhalve billijk dat u zich tegenover Ceratinusnog welwillender betoont in dezelfde mate als hij Mosellanus overtreft vooral in devakken die hij daarginds zal onderwijzen Mosellanus was een man van grotegeleerdheid en van nog grotere belofte Zijn talent waardeerde ik bijzonder en menzegt niet ten onrechte dat vergelijkingen onaangenaam zijn Maar het simpele feitdwingt mij te zeggen Ceratinus is iemand van een heel ander kaliberIk had mij voorgenomen bij aanbevelingen behoedzamer te zijn nadat ik eenmaal

lelijk bedrogen ben door iemand die u kent1 Maar deze angstvalligheid heb ik inhet geheel niet nu ik Ceratinus aan u voorstel Dankzij een hechte vriendschapsbandheb ik inzicht gekregen in zijn oprechte levenswandel Zijn bijzondere geleerdheidzijn gezegende talent en zijn scherpe oordeel heb ik niet alleen kunnen opmakenuit vriendschappelijke gesprekken met hem maar ook uit zijn vele geschriften Ikwens uwe Hoogheid daarom des te hartelijker geluk met het vinden van iemand diehet verdient dat u hem uw aangeboren vriendelijkheid en welwillendheid ten volledeelachtig laat worden Ik wens ook de universiteit van Leipzig geluk waar dewetenschap door de dood van Mosellanus naar ik hoor sterk aan kracht heeftingeboet Wanneer de Muzen hem welgezind zijn zal Ceratinus de wetenschapzodanig nieuw leven inblazen dat andere universiteiten zonder

1 Heinrich Eppendorf die door Erasmus aan Georg was aanbevolen in brief 1283 maar zichdaarna tegen Erasmus had gekeerd


83

enige twijfel worden geprikkeld tot afgunst of wat ik liever zou willen tot de wensop gelijke hoogte te komen De som van deze roem of opbrengst zal op het contovan uwe doorluchtige Hoogheid worden geschreven Maar toch heeft om niets teverhullen onze Ceratinus alleen dit als manco dat hij mateloos bescheiden is enzo beschroomd dat het bijna gaat tegenstaan Daarom wens ik ook hem geluk dathij een vorst heeft getroffen wiens verstand een afgewogen oordeel in huis heeften wiens welwillendheid niet wacht op iemand die daarom vraagt maar zich uiteigen beweging goedgunstig uitstrekt als hij iemand ziet die zijn gunst waard isTot zover over Ceratinus Op de laatste brief2 van uwe Hoogheid heb ik met drie

woorden geantwoord3waarbij ik brieven aan Pistoris en aan Emser heb ingeslotenopdat ze veiliger bezorgd zouden worden Laat ik er nu nog slechts dit aantoevoegen Moge er zoals uwe Hoogheid zo hoffelijk schrijft in het vervolg eeneinde komen aan alle grieven en verdachtmakingen tussen mij en u aan wie ik mijgeheel toevertrouw en in wiens dienst ik mij stel Het ga u goedGegeven te Bazel op 8 april in het jaar 1525

1566 Aan Hieronymus EmserBazel [ca 9 april] 1525

Erasmus van Rotterdam aan Hieronymus Emser gegroet

Onlangs heb ik u een uitgebreide en als ik mij niet vergis vervelende brief1geschreven Nu was er niets te schrijven behalve dat degene die deze brief bezorgtJacobus Ceratinus is een man die zo thuis is in de Griekse letterkunde dat hij zelfsmidden in Italieuml hoogleraar zou kunnen zijn En in de Latijnse letteren doet hij voorzichzelf niet onder Daarbij komt een bijna mateloze bescheidenheid en hij is vaneen volstrekt onbesproken levenswandel die geheel wars is van alle huichelarij Inopdracht van de hertog2 heb ik hem uitgenodigd meer wensend dan verwachtenddat hij de aangeboden betrekking zou aanvaarden Nu datgene wat ik hebondernomen tot nu toe voorspoedig is verlopen zal het ook aan u zijn om ervoorte zorgen dat het mij niet zal spijten in deze kwestie de hertog ter wille te zijngeweest

2 Brief 15503 Brief 15611 Deze brief is niet bewaard gebleven vgl brief 15612 Georg van Saksen


84

Uw boek3 heb ik aandachtig gelezen waarbij ik mij terwijl de rest mij bevalt tochverwonderd afvraag waarom u hem4 een fraai taalgebruik toedicht terwijl er naarmijn mening niets minder mooi is dan zijn schrijfstijl Aan het eind geeft u aanmonniken en priesters richtlijnen om hun leven te beteren Namen zij die maar terharte Op het ogenblik doet geen van beide partijen moeite om de eendracht teherstellen maar beide partijen geven liever voeding aan het zaaien van onrust Ikheb door brieven meer dan eens zowel de keizer Ferdinand en andere vorstenalsook de paus en gezant Campeggi vermanend voorgehouden dat de kwestie eengunstiger wending zou nemen als het kwaad bij de wortel zou worden aangepaktMaar tot nu toe lijkt het erop dat ik tegen dovemansoren praat Ja zelfs wordt iemanddie wenst dat pausen bisschoppen priesters en monniken beter worden dan ze nuzijn bijna voor lutheraan versleten VaarwelBazel in het jaar 1525

1567 Aan Martin HuneBazel 9 april 1525

Erasmus van Rotterdam aan de arts Martin Hune gegroet

Uit de brief van de alleraardigste heer Stromer heb ik begrepen met hoeveel moeiteu niet zonder hoge kosten mijn brief1 heeft weten af te leveren Ik weet en houdin gedachten hoeveel ik aan uw vriendelijkheid te danken heb Ik zou een presentjevoor u hebben meegegeven aan brenger dezes Ceratinus een man die zeerbedreven is in beide klassieke talen en de plaats vanMosellanus zal innemen maarhet was onzeker of zijn route langs u zou voeren Als hij u zal zien en als het ubelieft om met hem kennis te maken zult u ondervinden dat hij een manier vanoptreden heeft die vrij is van alle bedrog en door geen enkele smet wordt ontsierdbehalve dat hij mateloos bescheiden isIk zou een keer aan Eobanus moeten schrijven maar het duurt een jaar voordat

bij hem een brief wordt bezorgd als die al bezorgd wordt Alles wordt onderwegopengemaakt en van zegels ontdaan Zo ver is het evangelisch geloof gekomenIk ben in afwachting van Eobanus geschriften Beatus

3 Het Apologeticon zie brief 1551 noot 24 Huldrych Zwingli1 Een niet bewaard gebleven brief waarschijnlijk het antwoord op brief 1522


85

Rhenanus is vandaag eindelijk uit Seacutelestat teruggekeerd en hij verzoekt uallerhartelijkst te groeten Vaarwel mijn zeer dierbare HuneBazel 9 april in het jaar 1525

1568 Aan Willibald PirckheimerBazel 9 april 1525

Zeer hartelijk gegroet Ik denk dat het Griekse werk van Chrysostomus1 nu welbezorgd is waaraan ik een aan jou opgedragen voorwoord heb toegevoegd AlsJacobus Ceratinus deze brief bij je aflevert verzoek ik je hem als een tweedeErasmus te verwelkomen Hij is een man zo geleerd in het Grieks en in het Latijnniet minder dat hij in staat zou zijn met gezag in welk gedeelte van Italieuml dan ookhoogleraar te zijn en bovendien is hij van een onbesproken levenswandel maarhij is zo bescheiden dat het bijna ergernis wekt Een andere tekortkoming heeft hijniet als dit al een tekortkoming is Ik heb hem op verzoek of liever op aandringenvan hertog Georg per brief uitgenodigd zonder veel hoop te hebben dat hij deaangeboden betrekking niet zou afwijzen Want ook in zijn eigen land werd hijuitgenodigd tegen ruime vergoeding een openbare leerstoel te aanvaarden Hij zalPetrus Mosellanus opvolgen maar hij is geleerder dan tien mannen als Mosellanusofschoon ik diens geleerdheid en talent bovengemiddeld waardeerde Een anderzou het wellicht ongepast vinden dat jongeren een man op leeftijd passeren Ikervaar het als een groot genoegen telkens als ik zie dat jongeren zon vooruitganghebben geboekt (ook enigszins geholpen door mijn geschriften) dat zij diegenendie zij als leraren hadden op hun beurt kunnen onderwijzen Als jij Ceratinus dusook een dienst bewijst zal mij dat aangenamer zijn dan wanneer je die aan mijzelfbewezen zou hebben Hij heeft genoeg reisgeld tenzij hij onderweg beroofd wordtwat God verhoede Beschouw mij dan als borg voor het geval jij hem iets leentIk zou wel meer willen schrijven maar het is onzeker of Ceratinus op zijn route

jou zal aandoen wat hij toch wel leek te willen al was het maar om jou te ontmoetenDoe de groeten aan Ricius en Duumlrer Onlangs heb ik opnieuw een adderjonggebaard2 en ook nu nog is mijn gezondheid twijfelachtigHet ga je goed zeer illustere vriend Bazel 9 april in het jaar 1525Je herkent het handschrift van je ErasmusAan de zeer illustere heer Willibald Pirckheimer

1 De orando Deo zie brieven 1558 en 15602 Zie brief 1564 noot 3


86

1569 Van Johann von VlattenAken 9 april 1525

Gegroet zeergeleerde Erasmus Als het u goed gaat en alles naar wens verlooptheb ik reden om u geluk te wensen En niet alleen u maar ook mijzelf die mijgewoonlijk betrokken voel bij de voor- en tegenspoed van vrienden als hadden diebetrekking op mijzelf Ik betreur het dat ik afwezig was toen onze Frans1 bij mij uwbrief2 achterliet waarnaar ik zeer had uitgezien Maar aan mijn buitenlands gereiskleeft het lot dat ik ver van huis ben wanneer zich iets aandient om bij aanwezig tezijn Dat Frans op zijn terugweg opnieuw langskwam heeft dit onrecht ruimschootsvergoed Want hij heeft mij opgewekt verslag gedaan van alle goeds dat ik u pleegtoe te wensenAlle mensen van goede wil zien reikhalzend uit naar uw komst Want elk verstandig

mens bidt Christus dat de goddelijke geest van Erasmus hierheen komt vanwegezijn onbesproken levenswandel en zijn voorbeeldige geleerdheid en bescheidenheidAfgezien van het feit dat u voortreffelijke Erasmus mij die dat niet verdiende

een onsterfelijke weldaad heeft bewezen3 probeert u zichzelf nog te overtreffenWant hoewel u zich ten opzichte van mij zo verdienstelijk heeft gemaakt dat ik mijdagelijks afvraag hoe ik op passende wijze mijn dank kan bewijzen belooft u tochnog grotere dingen als het u wordt vergund in leven te blijven Maar als u denkt datik voor u van enige betekenis kan zijn dan voeg ik mijzelf als dank voor dit allestoe aan uw werkkapitaal Gebruik misbruik uw Vlatten naar believenHet ga u goed Aken op palmzondag in het jaar 1525Uw Johann von VlattenAan de zeergeleerde heer Desiderius Erasmus van Rotterdam zijn met eerbied

hoog te achten vriend

1 Frans van der Dilft2 Brief 15493 Door de uitgave van Ciceros Tusculanae quaestiones aan Vlatten op te dragen zie brief

1390


87

1570 Van John LonglandLonden 26 april 1525

Ik heb Erasmus op de laatste dag van maart uw preek over de vierde Psalmontvangen1 maar ik heb de bezorger niet mogen ontmoeten Ik heb dit recentewerk van u met meer dan gemiddeld genoegen gelezen en aandachtig herlezenWant zoals al uw werken niet alleen naar mijn oordeel maar naar dat van alle grotegeleerden als buitengewoon erudiet en zeer belangwekkend moeten wordenbeschouwd zo zie ik niet in tenzij mijn sympathie voor u mij om de tuin leidt waaromdit recente werk zou onderdoen voor de rest of nog beter niet een nog meervooraanstaande plaats voor zich zou opeisen Ik weet niet hoe ik u op passendewijze ervoor kan bedanken dat u zich verwaardigd heeft dit werk aan mij op tedragen indachtig mijn verzoek ooit in Calais gedaan commentaren uit te gevenop het boek van de Psalmen Later heb ik datzelfde verzoek overigens inverscheidene brieven herhaald Maar wel weet ik dat mijn hart zich om vele redenenaan u verplicht voelt u die mij met uw vermaarde geschriften probeert onsterfelijkte maken Ik ben dan ook niet zo kleingeestig van aard dat ik datgene wat ik dooriedereen goedgekeurd zie worden zelf niet zou goedkeuren en niet zo ondankbaarvan inborst dat ik een bevriend man die bovendien probeert een vrome taak tevolbrengen tot eer van God en tot steun van het geloof en de Kerk niet zou helpenmet mijn gebeden tot God Ik zal het welzijn van mijn Erasmus in mijn wensen engebeden toevertrouwen aan de algoede Christus Moge hij zich verwaardigen uwinspanningen te ondersteunen door u alles te doen toekomen wat heilzaam is enmoge hij u zijn heilige adem en heilige inspiratie zenden En moge hij u en uw penbesturen omwille van zijn eigen glorie en van de wetenschappelijke verrijkingwaarnaar geleerden verlangend uitzien en dat gevoegd bij een lang leven voor uzelf Het ga u goed in voorspoedLonden 26 april 1515Uw John LonglandAan Desiderius Erasmus van Rotterdam zijn bijzondere vriend Te Bazel

1571 Aan Noeumll BeacutedaBazel 28 april 1525

Aan de voortreffelijke meester Noeumll Beacuteda hartelijk gegroet

Van Franccedilois Deloynes zaliger heb ik de door u gemarkeerde passages uit mijnparafrase van Lucas ontvangen1 Uw nauwgezetheid heeft mij niet gekwetst

1 Zie brief 15351 In 1523 had Konrad Resch boekdrukker te Parijs aan Deloynes toestemming gevraagd voor

een uitgave van Erasmus parafrase van Lucas (zie brief 1381) Deloynes vroeg daarop detheologische faculteit van Parijs om advies Beacuteda stuurde namens de faculteit een lijst metkritiekpunten toe die Deloynes doorstuurde aan Erasmus


88

integendeel ik zou heel graag willen dat u hetzelfde doet met de overige parafrasenmaar vooral wat betreft mijn annotaties2Want ik zou niets liever willen dan dat alleswat fout of aanstootgevend is uit mijn boeken verwijderd wordtToen ik de tweede editie van het Nieuwe Testament voorbereidde3 verzocht ik

Jan Briart zaliger toentertijd kanselier van de universiteit van Leuven nederig endringend mij erop te wijzen als er zich iets aanstootgevends in bevond Dat zegdehij toe Het door hem grondig gelezen werk kon zonder meer als vroom en geleerdzijn goedkeuring wegdragen Toen ik antwoordde dat ik liever gecorrigeerd dangeprezen wilde worden omdat ik dat zinvoller vond bevestigde hij een- en andermaalzijn instemming Hetzelfde verzoek deed ik Jacobus Latomus die nu aan stukkenscheurt wat hij destijds had kunnen verbeteren als hem iets gestoord had Hetzelfdeverzoek deed ik Ludwig Baer bisschop Christoph van Bazel4 bisschop John vanRochester5 en zeer veel anderen Zij hebben zich alleen maar loffelijk uitgelatenToch heb ik uit het werk dat de goedkeuring van die grote mannen kon wegdragenveel verwijderd veel verbeterd en nog meer in afgezwakte vorm geformuleerdNu bereid ik de vierde editie voor6 En als het u niet bezwaart aan te geven wat

geleerden en mensen van goede wil met recht zou kunnen storen dan zult u zichbij mij zeer bemind maken Ook in mijn geschriften zal ik er blijk van geven dat uwbijdrage mij uiterst welkom is geweest En als u zich daarin onpartijdig en eerlijkbetoont dan zal ik dat verwelkomen als een oprechtheid een christelijk theoloogwaardig Doet u dat echter verbitterd en onaardig dan zal ik dat toch voor lief nemenDie terughoudendheid draagt ook bij aan de reputatie van theologen die nu bij

veel mensen een slechte naam hebben vanwege de ergerlijke eigenzinnigheid vansommigen en de brutaliteit waarmee ze alles hekelen Immers wat zullen verstandigeen gestudeerde mannen zeggen wanneer ze het schot-

2 De annotaties bij de uitgave van het Nieuwe Testament3 De tweede editie is van 1519 de eerste van 15164 Christoph von Utenheim5 John Fisher6 De derde editie was verschenen in 1522 de vierde zou verschijnen in 1527


89

schrift gelezen hebben van Pierre Cousturier7 eertijds theoloog aan de Sorbonnenu kartuizer monnik Wat een opeenhoping van laster hooghartigheidstompzinnigheid en onwetendheid komt men daar tegen In dat hele werk raast hijover niets anders dan over pseudo-theologen redenaartjes betweters ezelsprutsvertalers dwaasheden onbezonnenheden dwalingen schandalen ketterijenen godslasteringen En intussen behandelt hij een onderwerp waarvan hij nietsbegrijpt Hij is voor ons de vleesgeworden illustratie van het aloude spreekwoordschoenmaker blijf bij je leest8 Hij neemt dingen voor zeker aan die deels apertonwaar deels omstreden zijn Bijvoorbeeld dat de huidige vertaling9 van het NieuweTestament van Hieronymus is dat die tot stand gekomen is door de inspiratie vande Heilige Geest en dat die als zodanig door de Kerk aanvaard is Hij neemt aandat ik mij hiermee ben gaan bezighouden met de bedoeling dat mijn vertaling alsgezaghebbend zou worden aanvaard met uitsluiting van de oude Op grond vandeze veronderstellingen die hij als bewezen waarheden presenteert concludeerthij dat alle latere vertalingen aanstootgevend ketters en godslasterlijk zijn Maar hijziet niet in dat deze belastering ook Thomas Beda10 en Nicolaas van Lyra treft dieveelvuldig een afwijkende lezing citeren en die niet verwerpen maar van commentaarvoorzien Want wat in zijn geheel godslasterlijk is moet dat ook op onderdelen zijnEvenmin beseft hij dat hij met zijn uitspraken de paus11 belastert die mijn werk ineen bul heeft goedgekeurd om nog te zwijgen van Adrianus VI die allerminst mijninspanning veroordeelde maar mij integendeel heeft aangespoord ommet het OudeTestament hetzelfde te doen als ik had gedaan met het Nieuwe Hetzelfde geldtvoor de bisschop van Rochester die mij meer dan eens heeft bedankt met deverzekering dat hij van dit werk vanmij groot profijt had gehad voor bisschop Tunstallvan Londen en voor talloze andere moreel en wetenschappelijk vooraanstaandemannenIk heb sterk het gevoel dat Cousturier mijn werk niet gelezen heeft Wat is echter

schaamtelozer dan zo te keer te gaan tegen andermans geschriften zonder gelezente hebben wat men met beschimpingen onderuit haalt Hij

7 In De tralatione Bibliae (Parijs 1525) had Cousturier een groot aantal recent verschenenbijbelvertalingen onder vuur genomen waaronder die van Erasmus Zie ook brief 1591

8 Adagia 516 Erasmus citaat van het spreekwoord houdt een toespeling in op de naam vanCousturier (lsquoSchoenmakerrsquo) 516

9 De gangbare Vulgaattekst10 Niet Noeumll Beacuteda maar de vroegmiddeleeuwse Engelse geleerde van die naam11 Leo X


90

eist dat ik althans eacuteeacuten geleerde noem die de lezing In principio erat sermoaanhoudt12Welnu in mijn apologie13 heb ik dat helder uiteengezet Hij verlangt datik eacuteeacuten passage noem waarin een geleerde zich vergist heeft als gevolg van foutenvan de vertaler Maar in mijn annotaties heb ik daarvan vele voorbeelden gegevenOveral zijn er talloze mensen die geen haatgevoelens koesteren tegen Erasmus

en evenmin ontbreekt het aan lieden met gezond verstand en een nuchter oordeelWat zullen zij zeggen vraag ik u wanneer zij dergelijke geschriften lezen dieafkomstig zijn van de Sorbonne Ik weet natuurlijk wel dat die bij de beste geleerdenonder u niet in de smaak vallen Maar intussen worden de goede theologen vanwegede domheid van enkelen opgezadeld met verachting en haatOok in Brabant heeft een dominicaan een geschrift uitgegeven14 zo onbenullig

en stupide dat geen enkel varken het dommer zou kunnen doen Het wemelt zo vanopenlijke beschimpingen dat geen enkele paljas dat schaamtelozer voor elkaar zoukunnen krijgen Theologen sluiten hun ogen voor die dingen en beseffen intussenniet welk gelach hoe grote haat zij zich op de hals halenWat ik heb geantwoord op uw aantekeningen heb ik aan Nicolas Beacuterault

gestuurd15 met het verzoek voor u een afschrift te maken Het ga u goedBazel 28 april in het jaar 1525Ik Erasmus van Rotterdam heb eigenhandig ondertekend

1572 Aan Alexius ThurzoBazel 30 april 1525

Dit is het voorwoord bij Erasmus vertaling van twee geschriften van Plutarchus Denon irascendo (lsquoOver het bedwingen van woedersquo) en De curiositate (lsquoOver denieuwsgierigheidrsquo) samen met de Griekse tekst uitgegeven door Johann Froben teBazel in mei 1525

12 Johannes 11 (lsquoIn den beginne was het woordrsquo) Erasmus gaf lsquowoordrsquo weer als sermo in degangbare Vulgaattekst stond verbum

13 Zie brief 107214 Zie hierover brief 1581a15 Dit antwoord is niet bewaard gebleven


91

Erasmus van Rotterdam aan de zeer geachte heer Alexius Thurzoschatmeester van de zeer verheven koning van Hongarije gegroet

Denkt u niet zeer geachte heer dat alleen spoken speurogen hebben1 of dat alleenMidas lange oren heeft2 want ook ik op een zo grote afstand van u verwijderd hebogen en oren die tot bij u reiken en mij doen waarnemen wat niet de minsten overu te melden hebben en verneem en bewonder de zeldzame gaven van uw geestDaarmee bent u aanmerkelijk rijker dan met de koninklijke schatten zelfs als alleswat u in beheer heeft gekregen van u zou zijn Dat ik u ongezien ken is echtergeenszins toe te schrijven aan de nieuwsgierigheid van mijn oren of ogen maarzoals het geraas van de donder vanuit de verte zelfs voor half doven nog te horenis en het felle licht van een bliksemflits zelfs de ogen van slechtzienden verblindtzo dringen de glans en de faam van uw kwaliteiten overal ter wereld door Nu benik van nature bijna sloom te noemen maar de huidige tijden wekken in mij eennoodzakelijke ijver op om mensen met uitzonderlijke kwaliteiten te leren kennen envervolgens aanmij te verplichten - zoals mensen die worden belaagd door vijandelijkestrijdkrachten en het ergste vrezen uitzien naar hulp uit welke verre oorden danook en hun oren en ogen naar alle kanten openzetten om te vernemen of er ergenssteun komt voor hun penibele omstandighedenWanneer wij dan ook zien dat bepaalde mensen - als dat slag het al verdient

mensen genoemd te worden - vol overgave en met vereende krachten uit zijn opde ondergang van de schone letteren (zoals ik eerlijk moet erkennen dat ik daaraanveel te danken heb hebben ze op hun beurt ook wel het een en ander te dankenaan mij) dan moeten wij er ons niet van laten weerhouden van alle kanten steunte vragen van vooraanstaandemannen van heldenstatuur tegen de heilloze aanvallenvan die Gothen en Vandalen Het is immers duidelijk dat het niet alleen gedaan ismet de talen en de schone letteren maar ook met alle geleerdheid die een vrij menswaardig is als niet slechts een enkele Camillus maar vele strijders opstaan wiertalent moed en gezag even groot zijn als het onverstand de boosaardigheid en deschaamteloosheid van onze tegenstanders eigenschappen waarin zijontegenzeggelijk uitblinken Zou de geleerdheid het veld moeten ruimen dan moetu eens nagaan hoe weinig ons leven zou verschillen van dat van het vee de wildedieren en de vissenJan Antonin van Kosiče een man van een even onkreukbare als oprechte

levenswandel heeft mij aangespoord deze missie in het algemeen belang van dewetenschap in uw richting doorluchtige heer met vastberadenheid te ondernemenDat hij mijn volledige vertrouwen geniet blijkt wel uit het feit dat ik hem mijn nietigelichaam breekbaarder dan glas heb durven toever-

1 Plautus Aulularia 412 Midas kreeg ezelsoren door toedoen van Apollo


92

trouwen dat ik toch nooit aan enige oudere arts met meer vertrouwen en met meerresultaat heb toevertrouwd dan aan die jongeman Toen hij hier was heeft hij aldoorverteld hoe goedgunstig u zich betoont jegens de beoefenaren van de warewetenschappen hoeveel invloed u heeft bij de vermaarde koning van Hongarije3hoeveel gezag u geniet bij alle Hongaren Hij heeft mij er kortom van overtuigd datdeze missie voor mij en voor de wetenschappen een gunstig gevolg zou hebbenIk laat dan ook als ambassadeur van de letteren twee verhandelingen van Plutarchusbezorgen als een klein geschenk van de letteren zelf Mogen zij door mijn toedoennet zo duidelijk spreken tot Latijnse oren als zij tot nu toe spraken tot degenen diehet Grieks machtig warenDe subtiliteit van het taalgebruik van Plutarchus heeft mij bepaald geen

gemakkelijke vertaalklus opgeleverd Uit de geheime voorraadkamers van alleschrijvers en wetenschappen heeft hij duistere gedachten tevoorschijn gehaald enzo met elkaar verbonden dat u zijn werk niet zult kwalificeren als een verhandelingmaar als een lappendeken of beter gezegd als een mozaiumlek samengevoegd uitde meest uitgelezen stukken Zo eenvoudig als dit was voor hem wiens geest voloptoegerust was met elk soort literaire bagage zo moeilijk is het voor een vertaler omte achterhalen wat hij waarvandaan heeft gehaald Dit te meer daar de meesteschrijvers niet meer voorhanden zijn uit wier weiden hij de bloempjes geplukt heeftwaarmee hij zijn kransen heeft samengevlochten Behalve deze moeilijkheid heefthij een wat beknopte en abrupte stijl die de aandacht van de lezer plotseling in eenandere richting verlegt zodat zijn werk niet alleen een universele kennis vergt maarook oplettendheid en waakzaamheid Tenslotte is Plutarchus weliswaar een Boeotieumlrmaar lezers met een Boeotisch oor en een Boeotische geest4 houdt hij op verreafstand Over de fouten van kopiisten zeg ik intussen niets ook al hebben die nietzelden mijn gang vertraagd als hobbels op een weg Ik heb er vele gladgestrekenmaar over sommige zij het vrij weinige ben ik eerder heen gesprongen dan dat ikze uit de weg geruimd hebMaar het nut van het onderwerp weegt ruimschoots op tegen elke moeilijkheid

Socrates bracht de filosofie uit de hemel naar de aarde5 Plutarchus bracht haar inde woonkamer de studeerkamer en de slaapkamers van ieder mens Op dergelijkgebied vertoef ik met des te meer graagte omdat de christelijke zaak in zon staatvan verwarring is geraakt dat het riskant is om over Christus te spreken of men nugoede of slechte dingen zegt Onder

3 Lodewijk II4 Adagia 2148 en 1207 lsquoBoeotischrsquo heeft de betekenis van lsquobot onontwikkeldrsquo5 Naar Cicero Tusculanae disputationes V 10


93

elke steen slaapt wel een schorpioen6 Plutarchus behandelt evenwel in dezegeschriften zaken die iedereen op elk moment al gauw tot nut van het eigen levenzou kunnen aanwenden Des te meer verwondert het mij waarom niet alles watdeze schrijver heeft uitgebracht over de goede zeden door iedereen wordtstukgelezen en door jongeren uit het hoofd wordt geleerd Ofschoon ik zijn geschriftenook vroeger met de nodige aandacht heb gelezen merk ik dat ik er veel baat bijheb gehad nu ik ze met grotere opmerkzaamheid en diepgang bestudeerEr zijn gebreken die de ouderdom doet verdwijnen of tenminste afzwakt Maar

toorn die in de jeugd wordt aangewakkerd door de onstuimigheid van het bloed ende onervarenheid in het leven verkrijgt op latere leeftijd nieuwe kracht ongetwijfeldvanwege de kwetsbaarheid van de ouderdom tenzij levenservaring en filosofischereflectie een snelwerkendmedicijn leveren Ook de ondeugd van de nieuwsgierigheidlijkt beide levensfasen eigen te zijn - die van de volwassenwording en die van detweede jeugd - zij het dat men bij jongeren van wispelturigheid spreekt en bij ouderenvan achterdocht En als wij de peripatetici mogen geloven hebben de jongerendeze eigenschap meegekregen als een prikkel om kennis op te doen de ouderenals een middel tegen gelatenheid en indolentie of eerder nog om hen tewaarschuwen tegen bedrog Nieuwsgierigheid naar andermans zaken heeft mijaltijd zo weinig bezig gehouden dat ik ook waar het mijn eigen zaken betreftzorgelozer ben dan verantwoord is Verder word ik snel boos maar ben ikgemakkelijk te verzoenen Soms is de boosheid mijn ware bedoeling te vlug af endoet het die teniet vooral wanneer fouten gepaard gaan met onbeschaamdheid enkwade opzet En toch meen ik dat ik een van de weinigen ben die een vriendschapslechts met tegenzin en pas na lange tijd opgeven en die meer dan eens dodelijkgekwetst in staat zijn zich over hun haatgevoelens heen te zetten Misschien heeftiemand van uwwijsheid en verdraagzaamheid dergelijke geneesmiddelen niet nodigal is het voor iemand die zoveel verantwoordelijkheden draagt buitengewoonmoeilijkniet af en toe geprikkeld te raken Stellig is geen sterveling zo volmaakt dat hijnergens voortgang in kan boeken ook als er geen tekortkomingen te verhelpenzijn Het ga u goed zeer doorluchtige heerBazel 30 april in het jaar 1525

6 Adagia 334


94

1573 Aan Thieacutebaut BieacutetryBazel 4 mei 1525

Dit is het voorwoord bij de tweede vermeerderde uitgave van Virginis matris apudLauretum cultae liturgia (lsquoLiturgie voor de verering van demoedermaagd van Loretorsquo)verschenen te Bazel bij Johann Froben in mei 1525 Voor de eerste uitgave zie brief1391

Desiderius Erasmus van Rotterdam aan Thieacutebaut Bieacutetry pastoor vanPorrentruy gegroet

Al zo vaak gedraag ik mij als een dwaas om je van dienst te zijn mijn vriend BieacutetryIk denk dat ik zelfs midden op een plein de touwdans zou uitvoeren1 of decyclopendans zou doen2 als jij mij daarom zou verzoeken Daarentegen vraag ikjou niet van een oude muzikant een nieuwe prediker te worden Overal ter wereldwordt de allerheiligste Maagd met allerlei soorten muziek en met de verschillendeinstrumenten vanmuzikanten gestoord - zij die dagelijks luistert naar de engelenkorendie als ik mij niet vergis iets mooier zingen dan wij Maar dat wij in dorpen en ookin sommige steden bij de mensen zon groot gebrek aan vorming zon groteonbekendheid met de christelijke leer zien heeft geen andere oorzaak dan dat zijveelvuldig het lawaai van stemmen en instrumenten horen maar nooit of zeer zeldenhet woord van het evangelie Maar het is nu juist de evangelische muziek die bijons gaandeweg de geest van deze wereld uitdrijft en de geest van Christusbinnenbrengt Als Amphion zoveel kon met de klank van zijn lier3 als Orpheus metzijn citer zoveel vermocht dat hij rotsblokken en eiken in beweging kreeg tot hoeveelmeer zal dan de citer van David in staat zijn die keer op keer met zijn melodieeumlnde kwade geest bij Saul uitdreef4 Hoeveel meer effect zal de lier van het evangeliehebbenIk erken dat iemand die door een bescheiden en ingetogen levenswandel voor

zijn schapen een lichtend voorbeeld is geweest zich goed van zijn taak als predikerheeft gekweten Maar zoals ik in dit opzicht bij jou niets te wensen heb mijn Thieacutebauthebben sommigen die met hun onkreukbare levenswandel hun gebrek aanwelsprekendheid compenseren een excuus omdat zij niet in staat zijn op beideterreinen uit te blinken Ook het leven zelf heeft zogezegd zijn eigen tong Op diemanier werd bisschop Valerianus van Hippo geeumlxcuseerd die de helft van zijn taakaan Augustinus overliet omdat

1 Naar Terentius Adelphi 752 De dansers waren verbonden door een touw2 Vgl Horatius Saturae I 5 633 Amphion en zijn tweelingbroer Zethus bouwden de muren rondom Thebe Op de muziek van

Amphions lier bewogen de stenen zich vanzelf om een muur te vormen4 1 Samuel 1614 1623


95

hij een taal sprak die de mensen niet verstonden5 Maar ik duld niet dat jij die instaat bent om beide taken te vervullen een halve herder bent Zo zal deMoedermaagd pas dan van mening zijn dat haar Loreto voor haar schittert als jijzo veel mogelijk mensen gewonnen hebt voor de liefde van haar Zoon Hoewel jemisschien al lang datgene doet waartoe ik je aanspoorIk heb een korte preek bijgevoegd om de liturgie te completeren Het ga je goedBazel 4 mei in het jaar 1525

1574 Van Johann von BotzheimKonstanz 5 mei 1525

Hartelijk gegroet Dat ik in het huwelijk getreden zou zijn is net zo waar als dat deheer Zwick gevangen gezet is1 Ik herinner me niets van dien aard en hij is daarook niet bang voor geweest Beiden hebben wij geen last van de boeien die wijverondersteld worden te dragen Wil daarom tegen Froben zeggen dat hij degrappenmaker bedankt die hem met zon stellige overtuiging deze verhalen op demouw heeft gespeldWat ik van Oecolampadius en de zijnen moet vinden weet ik niet goed Ik zie zijn

geschriften zijn innerlijk zie ik niet Hoe zeldzaam zijn zij die hun emoties niet meelaten spelen Ik zie veel sekten opkomen zelfs onder degenen die zich alleen ophet evangelie beroemen Laten anderen beoordelen hoe christelijk dit is Ik voor mijzal aan geen van hen mijn gehoor of mijn aandacht schenken Ik ben tevreden metde eenvoud van mijn geloof in Christus Ik zal mij niet angstvallig pijnigen met devraag wie van hen de scherpzinnigste is Wat voor uiteenlopende opvattingen wordenten beste gegeven over het deelhebben aan het lichaam en het bloed van de HeerDe een beweert dat het slechts om een herdenking gaat en laat de toediening overaan staatsdienaren Een ander zal daar tandenknarsend tegenin brengen dat daarinhet ware lichaam en het bloed van de Heer schuilgaan zoals Christus aan het kruiswas en dat de toediening moet plaatsvinden door een priester Voorts zijn er diebeide opvattingen ontkennen en weer iets anders beweren De een wil het met zijneigen handen voelen de ander wil dat het

5 Valerianus sprak de Punische taal niet die in Hippo werd gesproken en liet de predikingdaarom aan Augustinus over

1 Dat wil zeggen het is niet waar Johann Zwick was samenmet Botzheim naar Rome ontboden(zie brief 1519) maar trok zich daar niets van aan Hij helde over naar de Reformatie en wasal in het geheim getrouwd


96

hem door een priester wordt aangereikt De een is tevreden met communie ondereacuteeacuten gedaante de ander levert een strijd voor beide De een wil het bloed uit eenzilveren kelk de ander uit een beker van pijnboom- of essenhout De een wil dathet tot nu toe gebruikelijke brood wordt toegediend de ander bakt een soort nieuwewafeltjes om niet achter te blijven in vindingrijkheid Dergelijke controverses kennengeen einde En met evenveel ophef wordt onrust gezaaid over de kinderdoop Naarik hoor is er ergens rondom Zuumlrich een plaats waar boeren elkaar openlijk herdopenin meren en rivierenBij ons is het een en al wapengekletter en bloedvergieten De machthebbers gaan

gewapend tekeer Woedende boeren zijn buiten zichzelf en door het dolle heenofschoon een groot deel van de boeren bij ons na het aanvaarden van bepaaldevoorwaarden aan het kalmeren is2 Men zegt dat nu in Wuumlrttemberg de opgekroptewoede van de boeren tot een uitbarsting is gekomen tot groot onheil van sommigemachthebbers aldaar3 Een legermacht van de gewapende machthebbers heeftzich daar gehergroepeerd met het voornemen om zulke dolzinnige lieden de schrikop het lijf te jagen Moge Christus doen wat het beste lijktVan de tegen u geschreven pamfletten4 heb ik niets gezien Als u aanmijn wensen

gehoor geeft zult u die pseudo-theologen de behandeling geven die ze verdienenMaar ik vrees dat uw aangeboren bescheidenheid uw tanden compleet heeftafgebroken Maak duidelijk hoe weinig overeenkomst bestaat tussen een theoloogen een Cousturier hoever het kartuizerleven dat zij belijden afstaat van hun bijtendetong en pen hoever degenen die zich de gehele theologie toe-eigenen afstaan vande ware theologie Maar wanneer zal er eens een einde komen aan het getwist

2 Het zuidwesten van Duitsland was vanaf 1524 in de greep van de Boerenoorlog Boerenwaren in verzet gekomen tegen hun behandeling en beriepen zich op Luthers opvattingenover de vrijheid van christenen (al moest Luther zelf niets van de opstand hebben) Op 17april 1525 werd een verdrag gesloten tussen de Zwabische Bond (zie brief 1540) en deopstandelingen rondom het Meer van Konstanz waarna de plaatselijke boerenlegers werdenontbonden

3 In februari 1525 deed de verdreven hertog Ulrich vanWuumlrttemberg een poging zijn hertogdomte heroveren met steun van de opstandige boeren Zijn leger bestond voor een belangrijkdeel uit Zwitserse huurlingen die naar Zwitserland deserteerden na de slag bij Pavia op 24februari waar veel Zwitserse huurlingen omkwamen De invasie van Ulrich mislukte hierdoor

4 Met name van Pierre Cousturier zie brief 1571


97

Ik zal zorgen dat de brief5 wordt bezorgd die u gestuurd heeft om doorgezonden teworden naar Rome Ik zal de mijne eraan toevoegen Niemand heeft mijn komstnaar Bazel opgehouden alleen mijn kerkelijke taken zitten in de weg Veelkanunniken zijn immers afwezig vanwege de boerenopstanden Ik ben achtergelatenom voor de kerk de eredienst te onderhouden Maar ik hoop binnen drie dagenmensen tot mijn beschikking te hebben die mij enigermate ontlasten Dan zal ik mijuitrusten voor de reis Wilt u van mij uw huisgenoten en de Frobens groeten Hetga u goedKonstanz 5 mei 1525Uw BotzheimAan de zeergeleerde heer Desiderius Erasmus van Rotterdam theoloog en

voortreffelijk woordvoerder zijn zeer dierbare leermeester Te Bazel

1575 Aan Felice TrofinoBazel 13 mei 1525

Erasmus van Rotterdam aan Felice bisschop van Chieti gegroet

Hoogwaardige bisschop al sinds lang was ik gesteld op uw vriendelijkheid enkarakter Nu ben ik blij dat dankzij de goedgunstigheid van de paus uwomstandigheden beantwoorden aan uw kwaliteiten en wens ik mijn Hovius gelukdie een plaats in uw huishouding heeft gekregen Bij mij kon hij geen vorderingenmeer maken behalve misschien in de letteren En ik hoop dat hij het door zijngedienstig optreden verdient om uw goedgunstigheid waard te blijken Ik zal zekerniet aflaten om de man hierin aan te sporenIk geef er de voorkeur aan dat u van deze koerier1 die ik op eigen kosten om

een onbeduidende aangelegenheid naar ginds heb gestuurd verneemt hoe detoestand hier is Want onder mijn bedienden heb ik niemand die betrouwbaarder isdan hij Ik verzoek u om hem ter wille te zijn als hij iets nodig mocht hebben Wanthij is verstrikt geraakt in een labyrint al is hij een man die een rustig lot meer danverdient U zult zich verwaardigen om ook Erasmus te noteren op de lijst van uwbeschermelingen Ik zal zeker in trouw en inzet niet gemakkelijk voor iemandonderdoen Ik bid dat alles voor u voorspoedig zal verlopen om u daardoor in alleopzichten te laten zijn wat men zegt dat u bent Gegeven te Bazel 13 mei in hetjaar 1525

5 Deze brief is niet bewaard gebleven Wellicht gaat het om een verzoek een testament temogen maken zie brief 1588

1 Karl Harst


98

1576 Aan Celio CalcagniniBazel 13 mei 1525

Erasmus van Rotterdam aan Celio Calcagnini gegroet

Jouw geschrift over de vrije wil1 mijn Celio viel bij mij zo in de smaak dat ik hetzou hebben laten uitgeven tot eer van jouw naam ware het niet dat eacuteeacuten passagemij voor het hoofd gestoten heeft Daarin maak je op een wijze alsof je het daarmeeniet oneens was melding van de argwaan die sommigen tegen mij koesteren dieherhaaldelijk zeggen dat ik aan dit schouwspel genoegen beleef aangezien ik totnu toe lsquozwijgend en met de armen over elkaar zou toezien hoe dat wilde zwijn dewijngaard van Christus vernieltrsquo2 De passage had door wijziging van drie woordenverbeterd kunnen worden maar ik voelde gewetensbezwaar om mij zelfs dit beetjevrijheid toe te staan in het boek van een ander Ik zal het alsnog doen als jij hetvraagtOverigens lijkt het mijn lot te zijn dat ik terwijl ik mij inspan om beide partijen van

advies te dienen door beide gestenigd word Daar bij jou en in Brabant ben iklutheraan maar in Duitsland waar ik woon ben ik overal zozeer antilutheraan datLuthers trouwste aanhangers tegen geen mens meer tekeergaan dan tegen mijHet feit dat zij geen overwinning behalen op de paus rekenen zij niemand meeraan dan mij Je zou onmiddellijk geloven dat dit waar is als je met eigen oren debeschimpingen zou horen waarmee ik bestookt word als je kennis had genomenvan de schaamteloze karikaturen en de hatelijke of liever dolzinnige pamfletten diemen hier herhaaldelijk naar mijn hoofd slingert Het is niet pas sinds de publicatievan de verhandeling over de vrije wil3 dat ik mij deze haat op de hals heb gehaaldDrie jaar geleden heb ik al in zoveel uitgegeven brieven en boeken duidelijk gemaaktdat ik de fabelleer van Luther niet onderschrijf maar toch zegt men nog steeds datik slechts lsquomet de armen over elkaar toekijkrsquo Behalve anderen heeft ook Luther zelfop mijn verhandeling gereageerd en zonder twijfel op een zeer hatelijke manier -zijn antwoord is namelijk nog niet bezorgd4 En intussen gaan theologen enmonniken wier onverzoenlijke haat ik heb opgeroepen vanwege de door mijbevorderde studies in de schone letteren waarvan die zwijnen een nog diepereafschuw hebben dan van Luther zelf zo verbeten en onzinnig tegen mij te keer datik wel door hun haatgevoelens in het

1 Libellus de libero arbitrio zie brief 15782 Psalm 80(79)143 In september 15244 Luthers De servo arbitrio zou verschijnen in december 1525


99

kamp van Luther gedreven had kunnen worden als ik niet over een staalhardegeest had beschikt Ik weet niet of je denkt dat het een bespottelijke zaak is maarniemand zou geloven hoe wijdverbreid deze kwestie is en hoe die bijna alle mensenbezighoudt Door mijn vriendschap met zoveel geleerden had ik de indruk gelukkigerte zijn dan Croesus Dit geluksgevoel heb ik gelaten afgelegd Ontdaan van allebescherming weerloos en hulpeloos heb ik mij blootgesteld aan tal van bezetenenwier tirannie de wereld niet langer kan en zal verdragen Toch weten die maar al tegoed hoeveel schade ik hun had kunnen berokkenen als ik ook maar een vingerhad willen uitsteken om de aanhangers van Luther te hulp te komen Maar intussenis het zo dat telkens wanneer theologen eer wordt bewezen Erasmus nergensverstand van heeft wanneer hij echter zwartgemaakt moet worden dan had hij inzijn eentje deze hele brand met zijn pen kunnen blussen Zelfs Pio van Carpi roepttot deze haat op een man die zoals ze schrijven in Rome bij elke ontmoeting enbij elke maaltijd verkondigt dat Erasmus filosoof noch theoloog is en over geenenkele vorm van gedegen kennis beschikt Waarom lsquokijktrsquo die man lsquomet de armenover elkaar naar dit wilde zwijn dat de wijngaard van de Heer vernieltrsquo Waaromdurft niemand in Rome wat ik gedurfd heb midden in Duitsland tevreden met slechtsde beloning van een zuiver geweten Want de keizer en de paus kunnen mij diebinnenkort deze wereld zal verlaten niet meer gelukkig maken Sterker nog zekunnen niet eens verhinderen dat ik word afgemaakt in woedende smaadschriftenzelfs indien afkomstig van dikbuiken die zich erop laten voorstaan de paus te hulpte schieten terwijl niemand diens reputatie meer kwaad doetIn welke toestand wij hier verkeren zal degene die je deze brief bezorgt5 in goed

vertrouwen meedelen door mij aangewezen als hij is om bepaalde dingen aan mijnvrienden te onthullen die zowel te uitvoerig als te onveilig zijn om aan een brief toete vertrouwen Je kunt dan ook met een gerust hart een antwoord aan hemmeegeven Ik heb hem een opdracht gegevenmet betrekking tot mijn werk Je moetje niet bezwaard voelen in die kwestie raad te geven als hij daarom vraagt Ik wilgraag weten hoe het dokter Leoniceno en Panizzato vergaat die ik beiden te Ferraraheb ontmoet Ook Ricchieri mag ik graag ofschoon hij mij op verscheidene plaatsenin zijn verzamelde werken de maat heeft genomen6 Maar ik ben niet iemand dieniets kan verkroppen Ik ken je niet persoonlijk tenzij je zoals ik vermoed degenebent die mij eens7 in het huis van Richard Pace heeft verwelkomd met een zo rijke

5 Karl Harst6 In zijn Antiquae lectiones (Venetieuml 1516) had Ricchieri kritiek geuit op Erasmus Adagia7 In 1508


100

en goed geformuleerde toespraak dat ik met stomheid geslagen leek Het ga jegoedBazel 13 mei in het jaar 1525

1577 Aan Friedrich GrauBazel 13 mei 1525

Desiderius Erasmus van Rotterdam aan de zeergeleerde heer FriedrichGrau hartelijk gegroet

Mij is uw boek1 bezorgd dat mij daarom al zeer welkom was omdat het van Graukwam een man die mij uitermate dierbaar is Toch zou ik willen dat u die moeitebesteed had aan een nuttiger onderwerp zelfs als uw plan het resultaat hadopgeleverd dat u zich ervan voorstelde Nu dat wat u aan de orde stelt is afgewezenis uw moeite des te vergeefser geweest Degenen die zonder veel succes de zeeeumlnhebben bevaren behoeden anderen gewoonlijk wel met succes voor gevaar Omeen goede naam op te bouwen is het vooral van belang een vruchtbaar engeloofwaardig onderwerp te kiezen Dat kan namelijk hoe ook behandeld door zijneigen kwaliteiten bij de lezer ingang vinden Cochlaeus schreef mij een brief2 volvan een bijzondere genegenheid voor uIk heb nu geen tijd om mij met meer woorden tot u te richten Maar binnenkort

zal ik ervoor zorgen dat ook het nageslacht weet dat er een meer dan gewonevriendschap heeft bestaan tussen Erasmus en Grau Zorg er intussen voor dat hetu zo goed mogelijk gaat Breng aan uw collega3 uit mijn naam mijn groet overGegeven te Bazel 13 mei in het jaar 1525

1 Ad magnum Erasmum Roterodamum ut is proximo in Spira sacri Romanii imperii principumstatuumque conventui intersit oratio (Wenen 1524) In dit geschrift lanceerde Grau het plandat Erasmus op de rijksdag te Spiers van 1526 voorstellen zou doen om tot een verzoeningin de kerk te komen

2 Deze brief is niet bewaard gebleven3 Floriano Montini


101

1578 Aan Floriano MontiniBazel 16 mei 1525

Dit is het voorwoord bij de uitgave (tot stand gekomen op aanbeveling van Erasmus)van Celio Calcagnini Libellus elegans de libero arbitrio ex philosophiae penetralibusverschenen te Bazel bij Johann Froben in juni 1525 De uitgave bestond voornamelijkuit een bloemlezing van gezaghebbende teksten over de wilsvrijheid en wasgeiumlnspireerd op Erasmus traktaat over dit onderwerp dat in september 1524 wasverschenen

Desiderius Erasmus van Rotterdam aan de zeer geachte FlorianoMontini gegroet

Ziehier voor jou opnieuw een Laconische reactie nog bondiger dan de de vorigeofschoon je mij met zon voorkomende goed geformuleerde en opgewekte brief1uitnodigt de zorgen grotendeels van mij af te schudden die zich door de huidigestand van zaken opstapelen - zelfs al zou mijn niersteen milder zijn mijn ouderdommij niet bezwaren en mijn werk mij niet vermoeien kortom zelfs al zou geen enkelbijkomend ongemak zich hechten aan dit leven dat onderhevig is aan zoveel ellendeHet genoegen dat jouw brief me deed is nog vergroot door de verhandeling vanCelio over de vrije wil die kort maar subtiel is en voldoende duidelijk maakt hoeenthousiast die man zich verdiept in de geheimen van de filosofie Tot nu toe is hetmij niet gelukt om iets van hem onder ogen te krijgen Hemzelf heb ik als ik mij nietvergis slechts eenmaal gezien in Ferrara in het huis van Richard Pace Hij heeftmij op uiterst vriendelijke wijze begroet maar met een zo vlotte en goedgeformuleerde toespraak dat het leek of ik totaal mijn tong kwijt was2Ik moet toegeven dat ik enige tijd geaarzeld heb of ik de verhandeling ter hand

zou stellen aan de drukkers die haar opeisten of zou achterhouden Ik zie mijnFloriano dat er ook bij jou onheilspellend kwaaddenkende mensen zijn zoalsdegenen met wie ik het hier te stellen heb Maar ik zou dergelijke problemen niethebben als deze geschiedenis een compleet andere wending zou nemen Verhuisdedat kwalijke denken maar naar Duitsland en werden de smadelijke karikaturen enwoedende geschriften die ze mij herhaaldelijk naar het hoofd slingeren maar daarbij jou afgeleverd Nu loop ik hier gevaar als tegenstander van deze partij maar bijde Italianen en Brabanders loop ik nog meer gevaar als medestander Sommigenbeschuldigen mij ervan een middenweg te bewandelen Een middenweg tussenChristus en Belial is geef ik toe een grote zonde Maar een middenkoers houdentussen Scylla en Charybdis3 beschouw ik als wijsheid Nooit heb ik iets meer verfoeiddan gesple-

1 Brief 15522 Zie brief 15763 Adagia 404


102

tenheid en tot nog toe spreek ik mijzelf in geen enkele kwestie tegen Ik wil nietuitspreken wat ik niet begrijp of waarover ik twijfel of waaraan ik geen goedkeuringgeef Nooit word ik door die mensen theoloog genoemd behalve wanneer ik methaat overladen kan worden Elke keer dat het gaat om de toedeling van roem komtmijn naam niet voor op de lijst van theologen Maar het is koningen eigen om overaleen slechte naam te hebben terwijl men ieder weldoet4Christus onze rechter leeft die jou mijn beste in goede gezondheid moge

bewarenGegeven te Bazel 13 mei in het jaar 1525

1579 Van Noeumll BeacutedaParijs 21 mei 1525

IHS1

Noeumll Beacuteda aan Erasmus van Rotterdam gegroet

Omdat ik in de afgelopen jaren zeer geliefde broeder in Christus en collega-priestervan geleerden een groot aantal verschillende meningen over uw geschriften hebvernomen heb ik uiteindelijk besloten er in mijn vrije tijd een paar te gaan lezen enheb dat ook gedaan Ten gevolge daarvan moet ik toegeven ben ik nogal bezorgdgeraakt om uw ziel die met grote natuurlijke talenten begiftigd is zoals ik uit uwwerken heb opgemaakt Ik herinner mij dat ik daarom vaak in een belangrijkevergadering heb gezegd lsquoErasmus heeft een bovenmenselijk talent en een zeldzamebekwaamheid om uit te drukken wat hij wil en een werkelijk uitzonderlijk verfijndestijlrsquo Ik heb evenwel begrepen dat uw studies in verscheidene gevallen voor zoverik daarvan onder de vrezeGods een vermoedenmag uitspreken slecht onderbouwdeleerstellingen volgen ontleend aan Origenes en aan sommige andere schrijversdie door de voorzienigheid van God naar ik meen minder vaak worden uitgegevenwaarbij u betrouwbare en door de katholieke Kerk erkende leermeesters heeftveronachtzaamd - leermeesters wier opvattingen omdat ze nadere uitleg behoefdenmet het oog op samenhang en beter begrip zijn geordend door GratianusLombardus en onze voorgangers die wij scholastici noemen mannen die waarachtignodig waren voor de tijd waarin de Kerk wegkwijnde En niemand moet denken dathet toevallig is dat zij zich be-

4 Naar Plutarchus Vitae parallelae Alexander 411 Dit monogram staat voor (de heilige naam van) Jezus


103

diend hebben van een nieuwe en eenvoudigere stijl aangezien Gods geest die zijnKerk verschillend bestuurt naargelang de tijden waarin wij leven het stellig zo heeftgewild en deze tijd als het ware geeft wat haar toekomtVandaar dat ik mij hierom zorgen om u gemaakt heb mijn broeder Want als uw

inzicht niet was afgeweken van de opvattingen van Ambrosius HieronymusAugustinus Gregorius en de eerbiedwaardige leermeesters die na hen zijn gekomendan zou uw pen ongetwijfeld bij allen in de smaak gevallen zijn Die opvattingenzijn zoals u beslist moet aannemen in onversneden vorm nagevolgd door Willemvan Auxerre Alexander van Hales Thomas Bonaventura en de overige erkendemeesters van deze school2 in de aangelegenheden die het meest verband houdenmet de goddelijke wet Het hindert niets dat bovengenoemde scholastici van meningverschillen op sommige nog niet opgeloste en geenszins essentieumlle punten zodatmen hen ook nu nog zonder vrees kan bestuderen Nu echter zoals men zegt deteerling is geworpen3 en een eenmaal gesproken woord niet kan terugkeren4 bidik u broeder bij de overweldigende goedheid van God de raad van de arme Beacutedate aanvaarden in dezelfde geest waarin ik hoop mijn antwoord te schrijven nadatde Heer het heeft laten gebeuren dat u mij eerst schreef5 Ik zal daarom tot uw zielwaarvan ik het heil van ganser harte wens met des temeer vrijmoedigheid uitsprekenwat ik denk omdat u de wens uitspreekt op elke manier onderricht te worden datalles wat onjuist of aanstootgevend is uit uw geschriften wordt verwijderd dat altijdwanneer u een boek uitbrengt Beacuteda u terzijde staat enzovoorts Want ik vertrouwerop in de Heer dat het u tot voordeel strekt dat buiten mijn medeweten dekanttekeningen aan u zijn overgebracht die ik op aandrang van het Parlement hadgemaakt bij de parafrase van het evangelie van Lucas omdat sommige dingen mijwat minder andere wat meer te denken gavenWilt u dus waarde broeder alstublieftnaar mij luisteren en u met mij nederig betonen voor GodOm te beginnen kan men zich niet aan het vermoeden onttrekken dat er gevaar

dreigt omdat u zich voortdurend richt op het belang van anderen zoals u denktdoor onafgebroken nieuwe boeken te schrijven die de Kerk niet nodig heeft Er restu naar ik veronderstel nauwelijks tijd om door persoonlijke herbezinning uzelf teonderwijzen dat wil zeggen door innerlijke overdenkingen de ijdelheid van dezewereld te onderzoeken en de aangename bestendigheid van de toekomstige teoverdenken Men moet immers acht slaan op wat de apostel leert wanneer hij zegtlsquoAls ik in de tongen der men-

2 De theologische faculteit van Parijs3 Adagia 3324 Horatius Ars poetica 3905 Zie brief 1571


104

sen spreken zalrsquo enz lsquoAls ik alle wijsheid zou hebbenrsquo enz en lsquoU die anderenonderwijst onderwijst uzelf nietrsquo6 De Heer op zijn beurt zegt wanneer hij degenenonderwijst die zullen onderwijzen lsquoWie een van deze kleinste geboden zal ontbindenen zo de mensen zal onderwijzenrsquo7 enz Evenzo schreef de heilige Augustinus inzijn antwoord op de derde vraag van Dulcitius (in deel 8 onderdeel C van de editiewaarover ik beschik)8 als volgt lsquoIk moet uw minzame natuur bekennen dat ik ermeer van houd kennis op te doen dan te onderwijzen Want hiertoe worden wij ookaangespoord wanneer de apostel Jacobus zegt ldquoLaat ieder mens ras zijn om tehoren maar traag om te sprekenrdquo9 Om kennis op te doen volstaat het dat wijworden uitgenodigd door de zoete smaak van de waarheid maar onderwijzenmoeten wij alleen als de noodzaak tot naastenliefde daartoe dwingt wanneer ditgebeurt laat ons dan maar liever bidden dat de noodzaak dat de ene mens deandere mens iets leert snel verdwijntrsquo10Zo spreekt Augustinus en dezelfde mening herhaalt hij elders enkele malen Ik

raad u daarom aan op te houden met het publiceren van nieuwe boeken om weertot uzelf te kunnen komen en u voor te bereiden op het oordeel van God datvanwege onze leeftijd u en mij zeer nabij is Van de roem der wereld heeft u meerdan genoeg verworven en als u naar mij luistert bewaar dan het laatste deel vanuw leven voor de eeuwige roemWant u zult niet zonder kleerscheuren theologischekwesties kunnen behandelen als u niet eerst veel heeft afgeleerd uw ziel voor deogen van de Heer nederig heeft gemaakt en uw eigen oordeel wantrouwt Mogenechter degenen die hun best doen om u anders te adviseren inzien door wiensgeest zij worden gedreven gedachtig de woorden van Jesaja lsquoEr zullen mensenzijn die dat volk gelukkig noemen terwijl ze het verleiden en die gelukkig wordengenoemd terwijl ze in de afgrond zijn gestortrsquo en andermaal lsquoMijn volk degenendie u gelukkig noemen zijn het zelf die u misleidenrsquo11U zou voorts uw ziel en de Kerk (als ik niet door menselijke feilbaarheid word

misleid) een niet geringe dienst bewijzen als u in navolging van uw heilige kerkvaderAugustinus12 uw werk aan een nauwkeurig onderzoek

6 1 Corinthieumlrs 131-2 Romeinen 2217 Mattheus 5198 Beacuteda gebruikte blijkbaar de elfdelige uitgave van Augustinus werken bezorgd door Johann

Amerbach (Bazel 1506)9 Jacobus 11910 Augustinus De octo Dulcitii quaestiones 311 Jesaja 916 31212 Augustinus nam in zijn Retractiones een aantal uitspraken uit eerdere werken terug


105

zou onderwerpen te beginnen bij de eerste van uw vele en verschillende geschriftenen resoluut zou verwerpen en veroordelen wat u op grond van wetenschappelijkinzicht als gevolg van de aanmerkingen van anderen aantreft als minder inovereenstemming met het geloof en de goede zeden Om uw geest voor die taakte sterken raad ik u aan de brief aan Marcellinus van uw vader Augustinus te lezen(de zevende in mijn uitgave)13 Naar mijn oordeel uitgesproken als de vermaningvan een vriend is er geen reden vol vertrouwen te zijn omdat wijze en moreelhoogstaande mannen zoals u schrijft al uw werken hebben goedgekeurd of watschijnbaar meer gewicht heeft omdat u door pauselijke bullen wordt gesteund Wantu weet heel goed dat het eenvoudigweg doorlezen van geschriften van een vriendook met een eerzaam oogmerk iets anders is dan het onderzoek van een ervarencriticus die grondig weegt wat hij leest Vijanden luisteren immers niet op dezelfdewijze als vrienden zoals Hieronymus zegt14 Wie vijand is zoekt een knoop in eenbies15 een vriend houdt ook wat krom is voor recht - een les die van uzelf te lerenvalt U stelt immers dat u in uw werk dat door zoveel mensen die uw annotatiestoch hadden gelezen was goedgekeurd veel heeft verwijderd veel heeft verbeterden meer nog in afgezwakte vorm heeft geherformuleerd Daarom zeg ik met degedrevenheid die mij beweegt om uw heil te dienen dat u vele zaken op verderfelijkewijze en tot diepe schande van het volk van Christus te berde heeft gebracht ondermeer met betrekking tot het celibaat van de geestelijkheid de geloften van demonniken de vasten en het verbod vlees te eten de inachtneming van feestdagende evangelische raden16 de vertaling van de Heilige Schrift in de volkstaal demenselijke wetten en de kerkelijke getijden de echtscheiding van gelovigen decredos van de Kerk en nog tal van dergelijke zaken meer Vandaar dat ik mij ernstigzorgen om u maak vooral omdat u voor zover ik heb gezien nergens toegeeft datu heeft zitten suffen of verkeerde keuzes heeft gemaakt terwijl toch enkele niet vangeleerdheid verstand of welbespraaktheid verstoken mannen als Lee en Zuacutentildeigadiverse beweringen van u hebben tegengesproken en het waarschijnlijk is dat hunopmerkingen niet op alle punten ongefundeerd waren maar in veel gevallen (of ikmoet het mis hebben) terecht en ter zake dienend De Heilige Schrift verhult nietdat men hiermee de verdenking van zonde op zich laadtMet betrekking tot de artikelen die de uiteindelijke aanleiding voor deze

correspondentie vormen betreur ik het bovendien dierbeminde broeder

13 Augustinus Epistulae CXLIII14 Hieronymus Contra Ioannem Hierosolymitanum episcopum 315 Adagia 1376 De betekenis is spijkers op laag water zoeken16 Gehoorzaamheid kuisheid en armoede


106

dat de mensen die met u het debat aangaan ikzelf misschien ook wel maar ueveneens en verder iedereen die men kan noemen over deze hoogheilige kwestiesop ruwe hooghartige vijandige en respectloze wijze schrijven met beschimpingendie de zaak geen goed doen maar veeleer bederven wat anders in aangenamesfeer zou kunnen verlopen Omdat niettemin degenen die zo het debat aangaanmenen in oprechtheid pal te staan voor de verdediging van de waarheid en te wordengedreven door afkeer van bedrog krijgen zij voor hun disproportionele uitbarstingenmisschien gemakkelijk vergiffenis in de ogen van de Heer Maar u verzoekt mij uwandere werken met name de annotaties te onderzoekenmet dezelfde ijver waarmeeik uw parafrase van Lucas heb doorvorst terwijl u onze gemeenschappelijke vriendde heer Beacuterault (door wiens toedoenmij bereikte wat u in uwminzaamheid schreef)duidelijk maakt dat het beter is de reactie niet te publiceren die u als het ware inhet duister tastend op mijn kanttekeningen heeft geschreven als ik niets meer zouhebben toe te voegen aan wat u al heeft gezien17 Ik zou van ganser harte willendat de Heer het ons beiden vergunt een dergelijke gedachtewisseling aan te gaanik hoop namelijk dat u daar uw voordeel mee doetIk moet u minzame heer bekennen dat ik in de parafrasen van Mattheus

Johannes en de apostolische brieven enkele passages heb genoteerd waarmee ikhet niet eens ben gebruikmakend van de gelegenheid die het Parlement van Parijsmij bood door toedoen van zijn voorzitter Deloynes zaliger Op uw annotaties hebik echter geen enkel commentaar geleverd omdat ik zag dat anderen diedoorgenomen hadden Overigens heb ik over de genoteerde passages verder nietsgeschreven maar ik bewaarde ze voor mezelf op losse bladen zonder commentaarIk heb met andere woorden helemaal niets geschreven om die passages tebestrijden en tot nu toe heb ik me evenmin voorgenomen dit te gaan doen Ik heballeen maar de passages overgenomen die mij raakten en die artikelsgewijsweergegeven Het zou volstrekt zinloos zijn die nu naar u op te sturen Maar als iklater op advies van de heer Beacuterault en van vrienden tot de conclusie kom dat dezaak van het geloof wordt gediend als ik verklarende opmerkingen toevoeg en deHeer daarbij zal helpen dan zal ik daartoe mogelijkerwijs overgaan En als degoddelijke barmhartigheid dat toestaat neem ik mij voor om de terughoudendheidin acht te nemen die passend is voor een priester op leeftijd die Gods oordeel

17 In een brief aan Nicolas Beacuterault die Erasmus insloot bij zijn reactie op de kanttekeningenvan Beacuteda (zie het slot van brief 1571) had Erasmus gezegd zijn reactie niet te willen publicerenals Beacuteda het zou laten bij de rapportage van zijn kanttekeningen aan Deloynes en deze nietzou laten drukken De brief aan Beacuterault is niet bewaard gebleven


107

vreest en ik zal er mijn best voor doen voor zover het van mij afhangt dat u mijnopmerkingen kunt beoordelen voordat ze gepubliceerd worden Maar als u mijnraadgevingen volgt en zelf uw minder juiste uitspraken terugneemt dan wens ik uten zeerste geluk en dank ik onze God omdat hij mij door middel van u van die lastzal hebben bevrijdOm nu wat gemakkelijker geloof te hechten aan mijn woorden en ervan overtuigd

te raken dat u op het op menige plaats niet bij het rechte eind heeft zou u moetenlezen wat de heilige kerkvader Augustinus in preek 28 heeft geschreven over dewoorden van de apostel18 samen met zijn brief 154 gericht aan Publicola19 en zijnantwoord op de vierde vraag van Hilarius20 in het elfde deel van zijn werken Enten slotte kwestie 22 vraag 1 in de verzamelde werken van Gratianus21 Dan zultu volkomen begrijpen dat u evenals Luther en Lefegravevre ondoordacht Origenes heeftnagevolgd die in zijn laatste preek over Mattheus (op folio 82B in mijn uitgave)schreef dat iedere eedaflegging als ongeoorloofd door Christus was verboden22 -een evidente onjuistheid die dan ook op het Concilie van Konstanz veroordeeld is23Ook heeft u de plank volkomenmisgeslagen door met een vroom gezicht demeningte verbreiden dat het voor de Kerk zeer nuttig is als de hele Heilige Schrift ook hetHooglied en Ezechieumll in de volkstaal wordt overgezet Keer op keer en met grotenadruk heeft u moeite gedaan om dit aan te bevelen zonder acht te slaan op degrote gevaren voor het zielenheil en de onverkwikkelijke beroeringen die de Kerkhierdoor vaak genoeg heeft moeten verduren Reden waarom zij meer dan eensheeft verboden dat dit zou gebeuren24

U staat mij wel toe te vermelden dat de heer bisschop van Meaux25 nu tot zijnnadeel ervaart welke vruchten het ongeletterde volk van zijn diocees door deinspanningen van Jacques Lefegravevre op dit gebied heeft geplukt26U kunt beter wetendan ik of in Duitsland de vertaling van de Heilige Schrift

18 Augustinus Sermones CLXXX de bedoelde passage is die over Jacobus 512 (lsquoDoch vooralle dingen zweert nietrsquo)

19 Augustinus Epistulae XLVII20 Augustinus Epistulae CLVII 40-4121 Gratianus Decretum C 22 qu 122 Origenes Commentaria in Matthaeum CX23 Het Concilie van Konstanz veroordeelde de opvatting in 141524 In feite is het enige aanwijsbare precedent een brief van paus Innocentius III uit 1199 waarin

hij stelling nam tegen de lekenprediking van de als ketters veroordeelde waldenzen Eenonbetwistbare veroordeling van Bijbelvertalingen in de volkstaal kan niet uit die brief wordenafgeleid

25 Guillaume Briccedilonnet26 Briccedilonnet had in zijn bisdom kerkhervormingen doorgevoerd met steun van onder meer

Jacques Lefegravevre dEtaples die het Nieuwe Testament en de Psalmen in het Frans hadvertaald Koning Frans I beschermde Briccedilonnet maar na de slag bij Pavia op 25 februari1525 waarbij Frans gevangen werd genomen zagen zijn tegenstanders hun kans schoonHet Parlement van Parijs legde Briccedilonnet een boete op omdat hij de verspreiding van ketterijhad toegestaan


108

in die taal inderdaad bij de mannen en vrouwen van het platteland een groei vanhet geloof heeft opgeleverd Had u maar willen lezen wat de zeer ervaren doctorGerson op verschillende plaatsen over deze kwestie op schrift heeft nagelaten Erzijn vindplaatsen in het eerste deel van zijn werken Over kerkelijke schrijversbeschouwing 11 in hetzelfde deel Over de lekencommunie onder beide gedaantenonder XVII letter M in het derde deel traktaat 8 over het Magnificat onder LXXXVIIletter Z in het vierde deel onder XIII letter L in hetzelfde deel onder XLVI letter Gen tenslotte in hetzelfde deel onder LXVI letter I27Als u broeder deze doctor als kinderlijk en onbeduidend geringschat zult u

nauwelijks op welwillende hulp kunnen rekenen voor zover die afhangt van mijnwensen voor uw zielenheil Ik zou durven zeggen dat het lezen van die bescheidendoctor bovenal voor u noodzakelijk is om zelf tot deemoedigheid te komen aangeziendat het enige middel is om God welgevallig te zijn Als u echter na lezing van depassages waarnaar ik verwijs tot de conclusie komt dat ik voor uw gevoel in dezetwee aangelegenheden beslagen ten ijs kom beseft u dan dat ik ten aanzien vande rest niet zonder grond gesproken heb maar voldoende betrouwbaar bewijs kanaanvoeren om mijn beweringen te stavenBij wijze van afsluiting van de brief deel ik u nu mee wat gisteren in een gewichtige

faculteitsvergadering over enkele van uw werken is besloten Een of anderebewonderaar van u - ik weet niet wie - maakte een Franse versie van de Lof vanhet huwelijk het Onze Vader en het Credo28 Als het er nog meer zijn herinner ikze me niet De vertalingen zelf zijn echter zoals dat in Parijs gaat aan onze faculteitvoorgelegd om te weten of het zinvol

27 Beacutedamoet een 15e-eeuwse ook in zijn tijd al obscure editie van Jean Gerson hebben gebruiktDaardoor zijn alleen de eerste drie citaten te achterhalen De laude scriptorum (= Descriptoribus ecclesiasticis ed glorieux 4IX 432 De communione laicorum sub utraque specieX 57-58 Collectorium super Magnificat tractatus octavus VIII 350

28 Het eerste werk Encomium matrimonii was in 1518 verschenen (zie brief 604 met noot 2)en in 1522 opgenomen in de uitgave van De conscribendis epistolis (zie brief 1284) Hettweede werk waarvan de faculteit de vertaling besprak was niet de Precatio dominica (ziebrief 1393) - dat in 1524 door de faculteit in het originele Latijn was onderzocht - maar deModus orandi Deum (zie brief 1502) Het derde werk is de dialoog Inquisitio de fide vanaf1524 opgenomen in de Colloquia


109

zou zijn om ze te drukken of niet Overeenkomstig de gewoonte van de faculteitlazen degenen aan wie de opdracht was toevertrouwd in het openbaar de dubieuzepassages voor die zij in de vertalingen hadden aangetroffen Na het aanhorendaarvan was iedereen verbijsterd met uw opvattingen wasmen het duidelijk oneensIk denk dat de vertaler van wie sommigen vermoeden dat het Louis de Berquin isgeweest29 u dierbare broeder met zijn ijver geen grote dienst heeft bewezen Ener valt te vrezen dat u en Lefegravevre eenzelfde behandeling door onze faculteit tewachten staat want onmiskenbaar is dat over u beiden door velen dikwijls inongunstige zin wordt gesproken U vaarwel zeggend volhard ik in mijn smeekbedenLuister zo bid ik naar de raadgevingen van uw Beacuteda voor zover u daartoe op eenverantwoorde manier in staat bent en het zal u goed gaanVanuit het Collegravege de Montaigu Parijs 21 mei 1525Uw Beacuteda die tot het vervullen van uw wensen bereid is

1580 Aan Antonio PucciBazel 7 juni 1525

Erasmus van Rotterdam aan Antonio Pucci bisschop van Pistoiagegroet

Hoogwaardige bisschop Hoewel uw volstrekt niet alledaagse aan mij bewezendiensten diep in mijn hart gegrift staan heb ik mij tot nu toe onthouden van de taaku een brief te schrijven omdat ik het veeleer mijn plicht achtte uwe Excellentie diemet zo veel bezigheden belast is niet te onderbreken met overbodige epistels Maartoen ik omdat zich een koerier aandiende proost Ludwig Baer mijn bijzonderebeschermer vroeg of hij soms van plan was iets naar Rome te sturen verzocht hijnadrukkelijk toen uw naam genoemd werd u met een paar woorden te groeten Ikben heel blij dat het u goed gaat en ik heb goede hoop dat het lot dat uw aanziengestaag doet stijgen ooit recht zal doen aan uw talenten dankzij welke u van uzelfal buitengewoon bent of het lot dat nu wil of nietTot nu toe had ik alleen maar van doen met mijn niersteen en mijn belagers Nu

steekt er zon storm op dat ik mijn vorige tegenslagen bijna verge-

29 Dit vermoeden was juist


110

ten ben Wanneer de Heer wil en wij het verdienen zullen deze onrustigeomstandigheden plaats maken voor opklaring Er is een sprankje hoop te bespeurenop herstel van de vrede tussen de vorsten Als dat zou gebeuren zal ik misschientegen de herfst bij u aankomen Ik zou u vragen om uw nederige beschermelingErasmus goedgezind te zijn als ik er niet op zou vertrouwen dat u dat naar gewoonteuit eigen beweging doetBaer zal u schrijven denk ik ofschoon hij zich schaamt tot nu toe gezwegen te

hebben en hij onder de indruk is van uw grootheid Stellig acht hij u oprecht en maghij u graag als geen ander Ik wens hem alle voorspoed en geluk toeBazel op de vierde dag na Pinksteren in het jaar 1525

1581 Aan Noeumll BeacutedaBazel 15 juni 1525

Nadat deze brief Straatsburg had bereikt was er geen koerier voor Parijsvoorhanden De brief werd daarop teruggestuurd naar Erasmus die hem opnieuwverstuurde samen met brief 1596

Erasmus van Rotterdam aan Noeumll Beacuteda gegroet

Ik ben er de man niet naar waarde heer om een ongunstige mening over iemandte koesteren tenzij duidelijk gebleken feiten mij tot een afwijkende opvatting dwingenIk laat mij in geen enkel opzicht leiden door goedkope aantijgingen metverdachtmakingen laat ik mij geenszins in en zelfs door een zekere mate vanmenselijk onrecht laat ik mij niet van mijn stuk brengen Ik sla er geen acht op doeof ik niets gehoord heb zie het door de vingers en schort mijn mening op totdateen meermalen gebleken evidente slechtheid mij dwingt te zeggen lsquodat had ik nietgedachtrsquo Ik ben van mening dat niets onfatsoenlijker is voor een christenmens danlichtvaardig verdenkingen over een medemens op te vatten deze lange tijd tebewaren en de reputatie van een onschuldige met vele verwijten te bestoken omuiteindelijk tot de conclusie te komen dat die medemens heel anders is dan devoorstelling die het vooroordeel had ingegeven en dan te zeggen lsquodat had ik nietgedachtrsquo Vandaar dat ik hoewel ik sinds een aantal jaren van velen brieven pleegte ontvangen die op een weinig vriendelijke manier melding van u maken er tochgeenszins toe gebracht ben Beacuteda niet een goede theoloog en een goed mens tevinden Brieven van mijn vriend Beacuterault aan wiens oordeel ik


111

zeer veel waarde hecht hebben aan die opvatting nog eens kracht bijgezetDaarom hoewel u in uw brief strooidemet stekeligheden die erop zouden kunnen

wijzen dat u geen bijzonder hoge dunk van mij heeft hebben die mij niet in het minstbeledigd en maken die u in mijn ogen zelfs geen haar minder dierbaar omdat ikervan overtuigd ben dat u die dingen met een oprecht en zuiver hart schrijft Dikwijlsben ik voor u in uw brief een zeer dierbare broeder maar toch erkent u mij niet alscollega anders dan als mede-priester als collega-theoloog erkent u mij niet Nietteminhebben Leo noch Clemens mij deze benaming misgund en zelfs Adrianus niet dieontegenzeggelijk zelf een groot theoloog was Als u iemand niet als collega-theoloogerkent tenzij hij opmerkelijk geleerd is zult u iemand evenmin als collega-priestererkennen als hij niet buitengewoon vroom is Maar stellig kan ik op vroomheid minderaanspraak maken dan op geleerdheid zij het dat ik meer tot het betrachten vanvroomheid geneigd ben dan tot het bedrijven van geleerdheid De ongeletterdenneemt God tot zich de goddelozen kent hij niet Ook enkele andere passages inuw brief lijken een bijbedoeling te bevatten maar ik ben ervan overtuigd dat uwinborst zich van dit soort insinuaties verre houdt Als dat anders is dan is mijnmening ongetwijfeld mijlen van de waarheid verwijderd Zelfs als ik mij schuldig zoumaken aan dergelijke hatelijke toespelingen dan nog meen ik dat u zich in uwwijsheid daarvan niet wilt bedienen jegens iemand die u in eenvoud en oprechtheidheeft geschreven en dat u zich niet anders wilt voordoen dan het beeld dat diegenevan u heeftU schijnt evenwel uzelf ervan overtuigd te hebben dat Erasmus iemand is die

dorst naar wereldse roem en een verbeten en weerspannig karakter heeft Dat hijbovendien gericht op het schrijven van nutteloze boeken onvoldoende nadenktover de dingen die betrekking hebben op het toekomstige leven U weet zelf zeergeachte heer dat niets moeilijker is dan te oordelen over andermans geest daarwaar zelfs Paulus het niet eens heeft aangedurfd over zichzelf een oordeel tehebben1Maar misschien heeft een of andere konkelaar u daartoe aangezet doordatin deze tijden overal boze tongen de dienst uitmaken Het kan zijn dat ik in mijnonverstand en zonder het te beseffen iets van die tekortkomingen bezit die u mijtoedicht Uw terechtwijzing heeft er dan ook toe geleid dat ik mezelf ben gaanwantrouwen en onderzocht heb of zich ergens in mij deze verderfelijke ziektenschuilhouden lsquoIk ben een mens en ik ben van mening dat niets menselijks mijvreemd isrsquo2 Wat roem betreft geef ik toe dat ik het vroeger als jongeman mooi vondom door beroemde mannen geprezen te worden Maar toen ik begon in te zien

1 Zie 1 Corinthieumlrs 432 Terentius Heautontimorumenos 77


112

wat voor hinderlijke belasting roem was heb ik niets meer gewenst dan die zomogelijk geheel af te werpen en wel daar waar zoals men zegt herten hun geweiafleggen3 Wat heeft het najagen van roem immers voor zin als roem met zoveellaster afgunst en beschuldigingen gepaard gaat Anders gezegd welk wezen heefteen ongelukkiger leven dan ik als ik in ruil voor zoveel uitputtende inspanningengeen andere beloning krijg dan roem in deze wereld die veel meer aloeuml dan honingbevat4 - als hij al enige honing bevatIk geef toe niemand is een deugdelijke beoordelaar van zichzelf Maar toch heb

ik hoewel ik overigens vol tekortkomingen ben niet de indruk dat ik buitengewoonmet deze kwaal behept ben en wel op grond van het volgende Toen Luther nogniet op het toneel verschenen was en de studies van de schone letteren in groterust bloeiden achtte ik mezelf gezegend om eerlijk te zijn met de vriendschappenvan veel geleerdemannen Nooit heb ik mij bijzonder in hun complimenten verlustigdik voelde mij zelfs geeumlrgerd als die buiten proportie waren Hadden mij de loftuitingenvan de Duitsers wel ten zeerste bekoord en had ik mij maar al te graag vorst vande letteren hogepriester van de wetenschappen beschermer van de ware theologiester en sieraad van Duitsland horen noemen dan zou ik van pijn moeten vergaannu die titels mij afgenomen zijn Maar ik heb nergens last van nu ik voor die mensenniets anders meer ben dan Erasmus Ik ben zelfs bijna blij dat ik van diejaloersmakende complimenten verlost ben Het komt mij zelfs voor dat ik dewoedende geschriften waarmee ik word belaagd door degenen die mij voorheenongebreideld lof toezwaaiden tot nu toe redelijk beheerst heb ondergaan Hoewelik wist dat het nooit tot vrede zou komen tussen mij en sommige boze geesten diemij haten vanwege de schone letteren wilde ik mij toch liever ongewapend aanbeide partijen blootstellen om gestenigd te worden dan kampioen en stadhouderte worden van de partij die wijd en zijd bezit heeft genomen van landstreken envorstenhoven En tot nu toe is het niet gelukt mij van mijn plaats te krijgen doorvleierijen dreigementen of aantijgingen van de ene partij of de andere Misschienzal iemand dit eerder behoedzaamheid dan standvastigheid noemen maar ik zagin dat ik juist veiliger was geweest als ik mij snel bij de Lutherpartij had aangeslotenwant ik wist wat velen niet weten Zelfbewustzijn niet angst weerhield mij van dezestap Zo gering was mijn neiging eervolle posities na te streven dat ik die zelfsconsequent geweigerd heb als ze mij ongevraagd aangeboden werden En dezehouding die ik tot nu toe aan de dag heb gelegd vindt u getuigen van zucht naarwereldse roem Toch vat ik uw vermaning op de beste manier op en ik laat het nietzover komen dat ik tevergeefs gewaarschuwd ben

3 Adagia 14714 Adagia 766


113

U spoort mij aan Gerson en meer van zulke deemoedige schrijvers te lezen om tebereiken dat ik wat minder pretenties krijg Nu heb ik niet de gewoonte ook maarenige schrijver te minachten maar bij hen die men scholastici noemt tref ik zeldeniets nederigs aan afgezien van hun wijze van formuleren Zij lopen voortdurend tekoop met hun kennis van de filosofie van Aristoteles en Averroes waaraan Scotusnog de nodige hoogmoedige uitspraken heeft toegevoegd Als jongeman heb ikenkele werken van Gerson gelezen en die vielen mij niet helemaal tegen Maarwanneer ik deze modernere schrijvers ter hand neem ben ik ik weet niet hoe datkomt niet zo ontevreden over mijzelf terwijl niets mijn trots zozeer verdrijft enbeschaamt als de boeken van de evangelisten en apostelen Ik weet dat het eengrote en moeilijke opgave is om de menselijke geest te beteugelen en daar doe ikal lang mijn best voor ook al verdenkt u mij ervan geen tijd vrij te maken om mijngeest te richten op de dingen die van belang zijn voor de ware vroomheid omdatik aldoor nieuwe boeken uitbreng Het is niet verwonderlijk dat u die indruk heeft udie de pen misschien niet in die mate heeft gehanteerd Daarom gelooft u datschrijven buitengewoon moeilijk en tijdrovend is terwijl het iemand die er bedrevenin is heel gemakkelijk afgaat Ik streef er echter al een aantal jaren oprecht en vanganser harte naar om mijn geweten ontvankelijk te laten zijn voor Christus mijnrechter en ik bereid mij naar vermogen voor op die dag die gezien mijn leeftijd engezondheid niet veraf kan zijn Ik geloof dat ik enige voortgang heb gemaakt dankzijChristus goedgunstigheid die ik voortdurend afsmeek in mijn gebeden want metde dag zie ik rustiger naar het einde uit En geen gesprekken zijn mij dierbaarderdan die welke mijn verlangen daarnaar bevorderen of opwekkenHierom is het dat ik mij voornamelijk bezighoud met onderwerpen die dit

voornemen juist dienen in plaats van het te belemmeren Hiertoe behoren Over debarmhartigheid Gods5 Over de wijze van bidden6 en Over de beteugeling van detong7 dat nu wordt uitgebracht alsook enkele korte commentaren op de Psalmen8Zoals een atleet in zijn nadagen zich langzamerhand meer rust gunt zo overweegik ernstig mij minder bezig te houden met het

5 De immensi Dei misericordia zie brief 14746 Modus orandi Deum zie brief 15027 Lingua dat zou verschijnen in augustus 1525 zie brief 15938 Het commentaar op Psalm 1 was verschenen in de Lucubrationes (Straatsburg 1515 zie

brief 327) dat op Psalm 2 in de uitgave van het Psalmencommentaar van Arnobius junior(zie brief 1304) dat op Psalm 3 in de Exomologesis (zie brief 1427) Het commentaar opPsalm 4 was afzonderlijk verschenen zie brief 1535


114

schrijven van boeken Mijn inspanningen zijn er voornamelijk op gericht de boekendie tot nu toe zijn uitgegeven te zuiveren en van ongerechtigheden te ontdoenvooral in die werken die betrekking hebben op het geloof en de christelijke vroomheidHet is stellig altijd mijn bedoeling geweest de studies van de schone letteren op eenhoger plan te brengen en die met uw studies te verbinden enerzijds om eenchristelijke stem te geven aan de schone letteren die zoals u zelf wel weet in elkgeval in Italieuml tot nu toe alleen een heidense klank geven anderzijds om dewetenschappen die tot nu toe aan de scholen worden bedreven profijt enverheldering te verschaffen door de toevoeging van talenkennis en literairevaardigheid In deze aangelegenheid begaan beide partijen naar mijn oordeelernstige misstappen doordat degenen die de schone letteren liefhebben zichbeledigend uitlaten tegenover degenen met een andere belangstelling en dezenop hun beurt de schone letteren waaruit zij voordeel hadden kunnen putten nietals gasten in hun gezelschap opnemen maar op een onbehoorlijke manier verjagenveroordelen en verwerpen alvorens er kennis van genomen te hebbenWat de leerstellingen van de scholastici betreft daarvan heb ik mij steeds zoveel

mogelijk afzijdig gehouden daar ik mij ervan bewust was hoe weinig het strooktemet mijn middelmatige gaven om in moeilijke kwesties de dogmaticus te spelen metevenveel risico voor mijzelf als voor vele anderen Van hoeveel waarde ik voor datsoort studies zou zijn geweest weet ik niet In elk geval heeft de kracht van mijnnatuurlijke aanleg mij een andere kant op gedreven Van kliekvorming heb ik altijdzon afschuw gehad dat ik degenen die mij bijval betuigden met meer ijver hebafgeremd dan dat ik lasteraars heb teruggewezen Het is dan ook nog steeds zodat als Erasmus vergissingen maakt of zich op glad ijs begeeft hij dit alleen doetBij het Nieuwe Testament had ik geen ander doel dan de zuivere tekst te herstellenen helderheid te verschaffen in vraagstukken waarover velen waren gestruikeldzoals ik had bemerkt Allerminst was ik van plan de Vulgaattekst te vervangenSterker nog ik zou de oude vertaling aan de Griekse tekst hebben toegevoegdafwijkend als die mocht zijn als niet enkele geleerde vrienden ondanks mijnprotesten mij daarvan hadden weerhouden met hun om de waarheid te zeggennogal ongelukkige adviezen9 En dat ik voorts van tijd tot tijd enig kritisch commentaarlever ik getuig voor God dat ik oprecht meende iets te doen dat God welgevallig envoor de christelijke zaak noodzakelijk was Ik vind dat ik dit juist met zonterughoudendheid gedaan heb dat daaruit geen enkele tweedracht kan voortkomenIk heb dat in elk geval

9 Erasmus beoogde wel degelijk een betere Latijnse vertaling uit te brengen dan de gangbareVulgaattekst en voegde de Griekse tekst toe om zijn vertaling te rechtvaardigen


115

oprecht geprobeerd Ik zag dat veel in het ongerede geraakt was en het warenrustige tijden Wie had immers kunnen vermoeden dat deze noodlottige storm in dewereld zou opstekenIn uw minzaamheid merkt u op dat mijn geschriften indien ze niet bijgesteld

zouden worden gevaar opleveren voor het christelijk geloof maar van mijn kantmeende ik dat de christelijke zaak gevaar liep als ik mijn kritiek van destijds hadachtergehouden Als dat een misvatting was dan kwam die voort uit mijn afwegingniet uit mijn opzet Ik ben bij dit werk nochtans nooit afgegaan op mijn gevoel enook de bijval van mensen heeft mij niet van de wijs gebracht Zo weinig heb ikgeweigerd mij aan God te onderwerpen wat u mij vriendelijk adviseert te doen datik mij zelfs aan bijna alle mensen onderworpen heb In sommige gevallen is ditaanleiding geweest voor vergissingen die ik niet had begaan als ik meer waardehad gehecht aan mijn eigen oordeel dan aan dat van anderen Want ik was bereidnaar het advies van wie dan ook te luisteren ik die om hulp te verkrijgen bij eenhaastige heruitgave van het Nieuwe Testament niet alleen gretig vragen heb gesteldaan Briart Latomus en Van Dorp maar zelfs aan Lee die naar later bleek totaalgeen kennis van de theologie bezat hierom ben ik een nauwe vriendschapsbandmet hen aangegaan Dit is voor mij allerminst gelukkig afgelopen En toch beschuldigtu mij blijkbaar van halsstarrigheid met het argument dat ik nergens mijn falen erkenhoewel ik op veel punten met reden bekritiseerd ben door twee mannen die nietverstoken zijn van welbespraaktheid geleerdheid en verstandIk geef toe dat Zuacutentildeiga en Lee geen gebrek aan welbespraaktheid hebben sterker

nog ik erken dat zij spraakwatervallen zijn Maar de mate waarin zij geleerd enverstandig zijn zullen hun geschriften u leren als u die tenminste onbevooroordeeldleest al heb ik het sterke vermoeden dat u in beslag genomen door belangrijkerzaken zich niet tot zulke frivoliteiten verlaagt En toch had een zo ingetogen manals u dat moeten doen waarde Beacuteda alvorens een afschuwelijke verdenking tegenmij op te vatten Bestaat er een grotere hansworst dan Zuacutentildeiga Op hoeveel plaatsentoon ik niet aan dat hij niet weet waarover hij spreekt En toch bedank ik in veelgevallen zon bedrieglijke lasteraar voor zijn kritiek ook al komt aan een criticusgeen enkele dank toe zelfs niet als hij gelijk heeft als hij kritiek levert vanuit eenziekelijke neiging en niet op grond van een afgewogen oordeelLee is dommer maar ook boosaardiger dan Zuacutentildeiga en toch erken ik zijn diensten

overal waar zijn kritiek terecht is Het feit dat u veronderstelt dat ik dat nooit gedaanheb betekent dat u mijn werken niet gelezen heeft of als u ze wel gelezen heeftu intussen met iets anders bezig was Om u onomwonden de waarheid te zeggenik verbaas mij erover dat dergelijke schrijvers bij


116

u in de smaak vallen Als zij zich te scherp hebben uitgedrukt zegt u dat men ditgemakkelijk kan vergeven Of vergeving bij u gemakkelijk ligt weet ik niet ik weetwel dat die bij God moeilijk te verkrijgen is voor degenen die zoveel leugens lasterschimmigheden en ijdelheden uitstorten over de reputatie van hun naaste Ik toonaan dat Lee in de geschriften waarin hij mij aanvalt enkele stellingen verkondigtdie ronduit ketters zijn En hij heeft niemand in Engeland die hem zo goedgezind isdat die het aandurfde deze stellingen te verdedigen Engeland zelf heeft aan Leehet zwijgen opgelegd en bij niemand viel zijn werk minder in de smaak dan bijdegenen die hem het meest na stonden op grond van geestverwantschap ofvriendschap10 Als hij zijn armzalige boekje had gepubliceerd in de oorspronkelijkeversie waarvan hij in het geheim twintig kopieeumln onder vrienden had verspreid watvoor oprispingen en grimassen zou dat hebben ontketend Er zaten evidentegodslasteringen in Want het boek dat hij later uitgaf is voor het grootste deel vande hand van anderen U zult zeggen dat ik mij dat inbeeld maar ik had zijn boekwel degelijk in mijn bezit voordat mijn antwoord voltooid wasIn Spanje houdt men Zuacutentildeiga voor een even ijdel als dwaas persoon wat hij ook

is Hoezeer zijn valse beschuldigingen de paus zijn bevallen wordt in voldoendemate duidelijk doordat hem zo vaak het zwijgen is opgelegd eerst door Leo kortdaarna door het college van kardinalen toen weer door Adrianus vervolgensnogmaals door het college van kardinalen en ten slotte door Clemens die hemernstig voorhield dat hij als hij zich niet rustig zou houden in de boeien geslagenzou worden11Om te beginnen waren Zuacutentildeiga noch Lee mensen aan wie het toekwam kritiek op

mij uit te oefenen Ook als het hun niet had ontbroken aan wetenschappelijke kennismisten zij toch geloofwaardigheid daar zij zon onbeheersbare woede etaleerdenen zo vol ijdele eerzucht waren Ik erken dat men gehoor dient te geven aan iemanddie advies geeft maar die moet dan wel daartoe in staat zijn en het advies moetbruikbaar zijn Wie zou zich immers toevertrouwen aan een chirurg die mes enbrandijzer in stelling brengt als die er duidelijk blijk van geeft zijn patieumlnt te willendoden zodra hij daar de kans voor krijgt Wie zou een door een dokter verstrektmedicijn slikken als die de intentie uitstraalt de zieke te willen ombrengen in plaatsvan te genezen Nog veel onverstandiger zou het zijn zich toe te vertrouwen aanie-

10 Erasmus had zich weliswaar over Lee beklaagd bij zijn Engelse vrienden en bij Hendrik VIII(zie brieven 1098 1126) maar Lee was inmiddels diplomaat in koninklijke dienst en zou in1532 worden benoemd tot aartsbisschop van York

11 Zie brieven 1410 en 1433


117

mand met een dergelijk voornemen die bovendien onbedreven is in de chirurgie ofde geneeskunde Veel passages waarvoor ik complimenten ontvangen had heb ikop eigen initiatief verbeterd Wat zou ik dan doen als een geleerde op een vriendelijkemanier kritiek had geleverd En opdat u inziet hoezeer koppigheid mij vreemd isheb ik mij genoodzaakt gevoeld bepaalde passages te verwijderen die ik hadaangepast op grond van de kritiek van Lee Als ik hem in alle gevallen gevolgd zouhebben zouden in mijn boeken ronduit ketterse passages voorkomen En dan hebik het niet over scholastische leerstellingen maar over de artikelen van het geloofEn om niet te veel uit te weiden precies de stelling die u aanvecht dat Jezus aangeen enkele sterveling gehoorzaamheid verschuldigd was heb ik aanvaard vanCarranza en Zuacutentildeiga12 ofschoon zij ditzelfde op een veel onaangenamere wijzeinprenten En er zijn andere nog verfoeilijker voorbeelden dan deze als u tijd maaktom hun lasterlijke aanklachten en mijn verweerschriften te lezenHun lasterlijke aanklachten wegen bij u zwaar terwijl hun gewicht naar het oordeel

van veel bisschoppen theologen en ook van de paus van Rome gering is U zegtdat bijval krijgen van vrienden iets anders is dan beoordeeld worden door vijandendie ook nog in een bies een knoop proberen te vinden Hevige liefde is weliswaarblind maar veel blinder is haat De aard van de mens is evenwel veel meer geneigdtot haat dan tot liefde Waarom zouden degenen die mijn geschriften waardeerdenzo verblind zijn door liefde voor mij die mij om niets anders hoogachten dan vanwegemijn werken en mij in geen enkel opzicht nodig hebben Moet ik hen wantrouwenterwijl ze op theologisch gebied geleerder zijn dan zeshonderd Lees en Zuacutentildeigasen mij onderwerpen aan het oordeel van die mensen die een giftige enonbeheersbare haat tegen mij etaleren Als men theologen moet geloven zijn ookzij theologen Sommigen van hen echter veroordelen als vijanden datgene waaraanzij als vrienden nog hun goedkeuring hadden gegeven Aan het oordeel van wievan beiden zal ik dan het meeste waarde hechten Sterker nog waarom zou eendergelijk oordeel voor iemand iets te betekenen hebben als zij tegelijk met hunstemming hun mening veranderen en uit dezelfde mond koude en warme ademuitblazen13

Toen ik voor de eerste maal het Nieuwe Testament uitbracht stonden Capito enOecolampadius mij voortdurend terzijde allebei volgens mij godvrezende mannenen onderlegde theologen al liggen de zaken nu anders Mijn buurman Baer kwammij vaak opzoeken die ook u denk ik tot de theologen rekent Waarom heeft hij diemijn werken zeer zorgvuldig heeft gelezen niet die verderfelijke dingen gezien dieuw bezorgdheid opwekken Hij

12 Vgl brief 127713 Adagia 730


118

is dan wel een vriend maar een onbevangen vriend en hij weet heel goed dat ikmij met onbevangen vrienden ingenomen voelToen ik na de eerste uitgave naar Leuven verhuisde werd ik spontaan opgenomen

in de vriendschappelijke kring van theologen ofschoon ik daar allerminst op uit wasDe karmeliet Baechem verkondigde na de verschijning van het werk dat ik deantichrist was Toen wij in een persoonlijk gesprek raakten vroeg ik hem mij op devingers te tikken als er iets verbeterd moest worden en verklaarde dat hij mij daarmeeeen grote dienst zou bewijzen Hij antwoordde dat hij het werk nog niet gelezenhad14 Met klem heb ik Briart meer dan eens gevraagd om te waarschuwen als eriets was dat aanstoot gaf omdat het mijn bedoeling was de christelijke zaak tedienen niet te schaden Hetzelfde heb ik Latomus en Van Dorp gevraagd Briartnam op zich dat te zullen doen Vlak voor mijn vertrek15 nodigde hij mij uit voor eenmaaltijd Na afloop van de maaltijd stel ik het oude gespreksthema opnieuw aan deorde Hij zei dat hij het gehele werk zorgvuldig gelezen had dat het hem zowelgeleerd als godvruchtig voorkwam Ik verzocht hem vrijuit te zeggen wat hij vondduidelijk makend dat ik liever bekritiseerd dan geprezen werd dat kritiek van nutzou zijn loftuitingen minder Hij bevestigde keer op keer wat hij gezegd had enspoorde mij aan met mijn gezegende inspanningen - want zo drukte hij zich toenuit - door te gaan om de christenheid te dienen Ter afsluiting voegde hij alsvoorbehoud toe lsquoWat u nog zult schrijven weet ik niet wat u tot nu toe heeftgeschreven viel buitengewoon in de smaakrsquo Ik antwoordde dat ik alles vanverbeteringen zou voorzien wat ik dan ook heb gedaan tenzij ik mij vergis En dezeman was de coryfee van de universiteit aldaar uit het oogpunt van zowel gezag alsgeleerdheidIk keerde terug ten prooi aan de pest zoals de artsen dachten in elk geval met

drie opvallende knobbels Ondanks mijn protest snelden Briart en andere theologentoe om mij te begroeten Alles was rustig totdat Lee met zijn drama begon Zodradat met mijn ziekte kon nodigde ik Lee uit voor een gesprek en legde ik hem uiterstbillijke voorstellen voor namelijk dat hij ofwel mij zijn aantekeningen zou tonenofwel met mij zou overleggen voor het geval hij aanmerking op iets zou hebbenofwel ten slotte dat hij zijn werk zou publiceren16Niets daarvan kon zijn goedkeuringwegdragen Uiteindelijk stelde ik voor Briart tot arbiter te maken hoewel die mijinmiddels niet bijzonder goedgezind was Niets daarvan viel in goede aarde Hij hadbesloten om genoegen te scheppen in de schimmige voldoening dat hij drie-

14 Vgl brieven 948 (blz 252-253) en 119615 Naar Bazel omstreeks 1 mei 1518 om de tweede editie van het Nieuwe Testament uit te

brengen die in 1519 verscheen16 Zie brief 1053


119

honderd aantekeningen had gemaakt die hij omwille vanmijn vrienden niet openbaarzou maken Ik had een persoonlijk onderhoud met Briart met de bedoeling dat hijmij attent zou maken op eventuele onvolkomenheden van belang want mijn werk(zo legde ik uit) was nog niet geheel gedrukt en in plaats van reputatieschade wildeik liever financieumlle schade lijden door enkele bladzijden aan te passen Van Dorpen Latomus benaderde ik op dezelfde manier Ik had de annotaties dat wil zeggende helft van het werk meegenomen uit Bazel en gaf die weldra aan Van Dorp telezen Hij las ze zorgvuldig en plaatste enkele kanttekeningen die echter niets methet geloof van doen hadden Spoedig daarna gaf ik ze aan Briart Niemand had ookmaar iets aan te merkenTerwijl dit gaande was kwam het werk uit omdat de verschijning niet langer kon

worden opgehouden zonder ernstige schade voor de drukker Intussen begon hettreurige verzet van Lee steeds sterker te worden en zoals dat gaat lieten anderenvan hun kant gegrom horen Toen er aan het denigrerend optreden geen eindekwam heb ik mij opnieuw tot Briart gewend met het verzoek aan enkele geleerdenVan Dorp of Latomus of mannen zoals zij opdracht te geven om zaken aan te wijzendie met reden aanstoot konden geven Want het is niet mijn gewoonte om grootgewicht toe te kennen aan wat een willekeurig schoolmeestertje aan te merken zouhebben Dat is gebeurd Briart merkte enkele dingen op Van Dorp een paar andereIk gaf mijn reactie want zo was afgesproken Op alle punten stelde ik hen tevredenmet deze ene uitzondering dat ik niet vermeld had dat de biecht zoals wij die kennenis ingesteld door Christus Ik antwoordde hierop dat het niet mijn gewoonte was tebevestigen wat ik niet kon bewijzen maar dat ik mijn oordeel niettemin zouonderwerpen aan het gezag van de Kerk Dit was voor mij voorlopig voldoendeLater werd de derde editie voorbereid17 Aan iedereen die ik tot enig oordeel in

staat achtte vroeg ik mij erop attent te maken als iets aanstoot zou geven vooralwaar het de beginselen van de christelijke leer betrof Velen gaven bijval niemandheeft tot nu toe kritiek geuit Adrianus destijds nog kardinaal verklaarde bij mondevan zijn vriend Barbier18 dat ik met het Oude Testament hetzelfde zou moeten doenals ik met het Nieuwe had gedaan en sprak niet van enig serieus probleem Hij haddat denk ik niet gedaan als hij over mijn werken dacht wat u daarover lijkt te denkenDe vierde editie is in voorbereiding en ik ben bereid om van wie ook kritiek te

ontvangen zelfs van een halve deskundige U zult zeggen dat het oordeel van detheologen moet komen Dan vraag ik u of u vindt dat John bis-

17 Die van 152218 Pierre Barbier


120

schop van Rochester geen theoloog is Zoals ik toegeef dat uw universiteit eenvooraanstaande plaats inneemt op theologisch gebied zo meen ik dat ook in andereinstituten theologen te vinden zijn Ludwig Baer Gillis van Delft en Herman Lethmaetbehoren tot de voornaamste mannen op uw vakgebied Met hen allen heb ikdiepgaand van gedachten gewisseld Ik heb Prierias geschreven om mij aan tegeven aan welke passages hij zich stoorde19 Hij bleef stil En dit is dan de houdingdie u als stroef en onhandelbaar beschouwtlsquoMaarrsquo zegt u lsquoeenmaal op de vingers getikt bekent u geen schuldrsquo Verlangt u

soms dat ik door wie dan ook vermaand onmiddellijk als een jongen die een pakslaag dreigt te krijgen uitroep lsquoVergeef me ik heb gezondigdrsquo Of wilt u dat ik schuldbeken waar geen sprake is van schuld Of vindt u dat degene die zich naar zijnbeste vermogen inzet om tot nut te zijn het niet verdient dat een theoloog hemwijzer maakt De voornaamste reden waarom ik naar Frankrijk wilde gaan was datik met enkele van uw collegas persoonlijk kon spreken Veel andere zaken vormdeneen obstakel maar in het bijzonder de oorlog tussen de keizer en de Franse koningdie met de dag heviger werd Ik werd zelfs in een koninklijke brief20 uitgenodigd eenbetrekking te aanvaarden tegen een ruime en gegarandeerde vergoeding Maar ikhad het voorgevoel dat ik als de gelegenheid zich zou voordoen zou wordenopgeroepen voor de strijd ondanks alle mooie beloften Ik zag af van de vergoedinguit liefde voor mijn rust Van controverses heb ik reeds lang genoeg Berquin kenik slechts uit zijn brieven Op grond daarvan lijkt hij mij een verstandig en bescheidenman En toch heb ik hem altijd aangespoord zich verre te houden van controversesAls de bisschop van Lodegraveve21 iets betreurenswaardigs is overkomen dan verdrietmij dat in hoge mate Want lang geleden heb ik de indruk gekregen dat hij een manis zoals ik er graag meer onder de bisschoppen zou zienTot nu toe heb ik geen enkele bisschop met enige haat beladen of van het rechte

pad afgebracht U vreest nu wel vriendelijk als u bent dat ik ooit in dezelfde situatiezal geraken als Lefegravevre maar ik beste Beacuteda ben meer bevreesd dat u ooit indezelfde situatie zult geraken als die waarin nu de Duitse theologen verkeren Hungezag is in deze tijd zo groot dat zaken die zij afkeuren alleen al bijval krijgen omdatze door hen veroordeeld zijn Ik zeg dit niet met een dreigende bedoeling Ik zouwensen dat alle studies bloeiden maar bovenal de theologie Nu zie ik overal eenerbarmelijk verval terwijl de hele christenheid de kant op gaat van de barbarij vande Turken Het is maar

19 Zie brief 141220 Brief 137521 Bedoeld is Guillaume Briccedilonnet bisschop van Meaux deze was tot 1516 bisschop geweest

van Lodegraveve


121

al te waar dat de theologen bij zeer velen een slechte naam hebben Alles wat mettheologie van doen heeft gaat bij iedereen zelfs gebukt onder een sterkere haat danmen zou geloven En niet slechts bij het gewone volk maar ook bij de vorsten Deeigenzinnigheid en de verdorvenheid van sommigen zijn de oorzaak van dit onheilom maar onomwonden te zeggen wat ik denk Ik geef toe dat het zeer onbillijk isom op grond van de gedragingen van enkelen een hele groep te veroordelen maartoch gebeurt het doorgaans zo En de verdorvenheid van enkelen legt soms meergewicht in de schaal dan alle anderen van wie sommigen doen alsof er niets aande hand is anderen glimlachen of geen zin hebben weerstand te bieden of steunbieden uit eigenbelang of door besmetting dezelfde dwaasheid worden ingetrokkenNiemand had mij ervan kunnen overtuigen dat er onder de theologen zulke

etterbuilen zouden zijn als ik het niet zelf ondervonden had Wie had kunnen denkendat er in Standish zoveel domheid huisde als hijzelf ten overstaan van iedereenetaleerde toen hij mij bij de koning en de koningin van Engeland met een kring vanhoogwaardigheidsbekleders en geleerden als omstanders zelf op de knieeumln en dehanden ten hemel geheven ervan beschuldigde dat ik de wederopstanding hadontkend dat ik het huwelijk had uitgebannen dat ik er een verkeerde opvatting overde eucharistie op na hield Toen hij gedwongen werd te bewijzen wat hij naar vorenhad gebracht sloeg hij zon pure onzin uit dat de koning zelf zich voor hemschaamde22 Hoe uitzinnig hij vervolgens zijn stem verhief over de passage Inprincipio erat sermo zal volstrekt duidelijk zijn als u de tijd kunt vinden om mijnverweerschrift daarover te lezen dat al meer dan eens is uitgegeven23Al sinds lange tijd gaat in mijn land de karmeliet Nicolaas Baechem mateloos en

grenzeloos tegen mij tekeer Hoe vaak heeft hij niet in openbare preken luidverkondigd dat er geen enkel verschil is tussen Erasmus en Luther behalve datErasmus een grotere ketter is Hoe vaak heeft hij niet bij het volk en in openbarevoordrachten gewaarschuwd zich te hoeden voor de ketterij van Luther en ErasmusHoe vaak heeft hij geen opdracht gegeven voor ons te bidden opdat wij tot inkeerzouden komen Hoe vaak heeft hij tijdens diners en tijdens reizen per wagen en perschip niet uitgesproken dat Erasmus een ketter een ketterleider en een leugenaaris Toen ik hem in bijzijn van de rector24 van de universiteit van Leuven vroeg ommij eacuteeacuten gewraakt artikel van Luther voor te leggen dat ik al was het bij wijze vanscherts had verdedigd kwam hij aanzetten met een brief aan de kardinaal vanMainz25 waar-

22 Zie brief 112623 Zie brief 107224 Godschalk Rosemondt zie het relaas in brief 116225 Brief 1033 aan Albert von Brandenburg


122

in ik had geschreven dat Baechem openlijk had veroordeeld wat hij niet begrepenhad Luther had namelijk geschreven dat het niet noodzakelijk is om andere danevidente zonden op te biechten Daarmee doelde hij op onmiskenbare doodzondentot welke categorie moord en echtbreuk behoren Baechem legde het uit alsof Lutherbedoeld had zonden die men in het openbaar begaat Dit was geen kwestie vanLuther verdedigen maar van het aan de kaak stellen van blinde laster van de kantvan Baechem daar hij een mening verkondigde alvorens de zaak te begrijpen Ikweet wat Luther later heeft geschreven over de biecht maar op dat moment had hijniets anders gepubliceerd Als u meer over deze zaken wilt weten leest u dan mijnverweerschrift over de omstreden plaats bij Paulus lsquoallen zullen wij ontslapenrsquo26

Leest u ook de tweede editie van de Catalogus27 Maar Baechem houdt niet opzichzelf dagelijks te overtreffen in domheid onbeschaamdheid en laster AdrianusVI heeft hem per bul het zwijgen opgelegd28 Met moeite hield hij zijn mond maarspoedig na de dood van de paus hervatte hij zijn aangeboren gewoonte Onlangsheeft Ferdinand zijn tante29 geschreven met het nadrukkelijke verzoek die dolzinnigedemond te snoeren Hij wordt door iedereen uitgelachen en als de dwaas beschouwddie hij is en toch komt hij niet bij zinnenToen ik in Calais was op een bijeenkomst van vorsten30 ging een zekere

dominicaan31 uit Leuven vanaf zijn spreekgestoelte anderhalve maand lang op eenmeer dan platvloerse manier tegen mij tekeer Toen hij met moeite door de rector32

aan banden was gelegd werd een tweede33 ertoe aangezet onverwacht van leerte trekken in de Pieterskerk Toen er na de lunch naar hem werd gezocht was hijreeds naar elders vertrokken Toen ik in Leuven verbleef was de eerste teruggekeerden pakte hij op een vroege ochtend heftig tegen mij uit belovend na de lunch nogmeer te zullen zeggen En hij zou dat ook gedaan hebben als niet Aleandro dietoen aanwezig was door mij was gewaarschuwd en hem tot zwijgen had gemaand

26 1 Corinthieumlrs 1551 het verweerschrift Apologia de loco lsquoOmnes quidem resurgemusrsquo wasverschenen in 1522 Zie ook brief 1235

27 Brief 1341a28 Zie brief 135929 Margaretha van Oostenrijk vgl brief 155330 In juni en juli 1520 ontmoetten Karel V en Hendrik VIII elkaar enkele malen te Calais31 Laurens Laurensen32 Godschalk Rosemondt33 Het is niet bekend om wie het gaat


123

De suffragaanbisschop van Doornik34 is uren achtereen tegen mij uitgevaren teBrugge waarbij hij mijn naam in verband bracht met die van Luther en herhaaldelijkuitriep dat wij kraanvogels en wilde beesten waren en dat er in mijn boeken bepaaldeketterse ideeeumln voorkwamen Toen hij van de kansel afkwam en een geleerde35

hem opwachtte met het verzoek een ketterse passage te noemen gaf hij toe dathij mijn boeken niet gelezen had Hij had de Lof der zotheid willen lezen maar hijwas bang dat ik vanwege mijn verheven taalgebruik in enige vorm van ketterij wasvervallen Zulke hansworsten zijn er de oorzaak van dat het volk een slechte dunkheeft van theologen De goede theologen keuren weliswaar het onverstand van dielieden af maar tolereren intussen dat soort mensen wel of ondersteunen hen zelfszonder in de gaten te hebben dat zij onderwijl ook haat afroepen over zichzelfTe Leuven bevindt zich een zekere Vincent van Haarlem36 een dominicaan een

zonder meer domme man tot geen enkel oordeel in staat Toen hij eens allerleionbetamelijks over mij uitkraamde heb ik de man opgezocht en hem gevraagd voorde draad te komen met de dingen die hem stoorden Met moeite heb ik hem doorvleierij zover gekregen dat hij dat deed Onsterfelijke God Geen zogende zeug zoudommere dingen naar voren brengen dan hij toen deed Hij had nog geen enkelepassage die hij gehekeld had begrepen Hij heeft nu een boekje tegen mijuitgebracht37 weliswaar onder een gefingeerde naam maar toch op zon manierdat hij niet wil dat de roem daarvan aan hem voorbijgaat Ik had weliswaar voorheeneen zeer lage dunk van de man maar niemand had mij ervan kunnen overtuigendat iemand in die hele orde zo dom stompzinnig onwetend leugenachtig enonbeschaamd was als hij met zijn boekje heeft bewezen te zijn Ik twijfel er niet aandat het boekje al naar u is overgewaaid En met welk doel heeft Latomus in zijndialogen38 met slinkse formuleringen de draak met mij gestoken meer lijkend opeen hansworst dan op een theoloog En terwijl ze zelf dit soort dingen te berdebrengen verwonderen ze zich erover dat het prestige en het gezag van alles wattheoloog is afneemt

34 Nicolas Bureau35 Frans van Cranevelt36 Vincentius Theoderici37 Zie hierover brief 1581a38 De confessione secreta De quaestionum generibus quibus Ecclesia certat intus et foris De

Ecclesia et humanae legis obligatione (Antwerpen 1525) Erasmus wordt hierin niet metname genoemd en evenmin zijn deze werken geschreven in dialoogvorm Wel had Latomusin 1519 de dialoog De trium linguarum et studii theologici ratione uitgebracht


124

Voor welk vergrijp zou die man daar bij u niet terugdeinzen die mijn Colloquia vervalstheeft onder toevoeging van een voorwoord onder mijn naam39 Degenen die vande zaak op de hoogte zijn bevestigen dat het een zekere Lambertus Campesterbetreft een dominicaan Het is gedrukt door iemand die Grote Hap of Vette Vangstheet40 Als u geen gelegenheid heeft om het gebeuzel in te zien lees dan mijnCatalogus in de laatste editie en u zult zich verbazen over demonsterlijke dwaasheidvan de man En deze dingen gebeuren aan uw universiteit waar men geentoestemming geeft om de parafrasen van Erasmus te drukkenHoezeer geeft verder dat geschrift van Pierre Cousturier41 er blijk van dat het

afkomstig is van een man die eerder een duiveluitdrijver dan een arts nodig heeftToch is het met uw goedkeuring in druk verschenen tenzij de tekst op de titelpaginagelogen is Ligt bij u voor deze mensen vergiffenis klaar terwijl velen van een mugeen olifant maken als het om mijn fouten gaat Of denkt u dat dergelijke geschriftengeen enkele invloed hebben op het aanzien van uw universiteit Voor mij is hetmaar al te duidelijk welke smadelijke en venijnige verwijten sommigen van uwbroederschap mij al enige tijd naar het hoofd slingeren Het is onnodig namen tenoemen want u weet om wie het gaat en ze zijn bij velen maar al te bekend Welkoprecht oordeel kunt u echter verwachten van mensen die volkomen in de ban zijnvan onbedwingbare haat Als zij zich zouden verdiepen in de brieven van Pauluszouden zij daarin meer aan te merken hebben dan in mijn geschriften Dergelijkemensen verdragen andermans trots niet omdat zij zelf uitermate trots zijn En zoalsDiogenes die toen hij zijn voet zette op het kussen van Plato en zei dat hij dienstrots vertrapte als antwoord kreeg lsquoJe trapt er wel op maar met een ander soorttrotsrsquo42 zo bestoken die mensen mijn trots met een ander soort trots mijnvasthoudendheid met een ander soort vasthoudendheid mijn ongeduld met eenander soort ongeduldZoals wij mensen als we zijn fouten kunnen maken bij het schrijven zo kunnen

zij fouten maken bij het geven van een oordeel Sterker nog mensen die haat inhun afweging een rol laten spelen moeten wel foutenmaken Er zijn mensen genoegvooral van wat meer gevorderde leeftijd die niets moe-

39 In 1523 of 1524 bracht Lambertus Campester te Parijs een editie uit van de Colloquia waarinkritische passages over monniken geloften bedevaarten en aflaten waren weggelaten Ookvoegde Campester een vervalst voorwoord toe waarin lsquoErasmusrsquo zich bereid verklaarde zijnwerken te zuiveren van zijn vele dwalingen

40 De drukker was Pierre Gromors (lsquoDikkebeetrsquo)41 Zie brief 1571 noot 742 Diogenes Laertius Leven en leer van beroemde filosofen VI 26


125

ten hebben van wat ook maar enigszins smaakt naar de schone letteren en afwijktvan het sap dat zij als jongelingen dronken Zij nemen niet in hun overwegingenmee dat de tijden veranderen en dat het goed is dat wij ons daaraan aanpassenEr zijn mensen van nature kleingeestig en niet tot een goed oordeel in staat dievanuit hun geitenstallen naar school gaan vanwege een gebrek aan middelenverstoken blijven van goede schrijvers en vrije tijd en slechts leren wat doorgaansin de scholen wordt onderwezen Hoeveel daarvan op een rampzalige manier wordtonderwezen weet u zelf wel De onderwijzers slijten hun dagen tussen de kinderenover wie zij als koningen heersen hoeven maar met hun hoofd te knikken om tebevelen wat hun belieft en jagen degenen die niet gehoorzamen schrik aan metdreigementen Omdat niemand protesteert houden zij alles wat zij willen voor juisten die gedragswijze brengen zij over op het alledaagse leven ver afstaand van elkevorm van voorkomendheid en zelfs bijna gespeend van gezond verstand omdat zijaltijd in de waan verkeren dat zij zich tussen kinderen en leerlingen bevindenWanneer zulke mensen ook nog haat in hun oordeel mengen waaraan zullen zijdan ooit hun goedkeuring hechten Vooral omdat men om zoveel redenenaanmerkingen kanmaken dit doet afbreuk aan de heiligenverering dat is oneerbiediggezegd over onze geachte theologen of verzet zich tegen een lofwaardig gebruikof lijkt verdacht veel op de ketterij van de waldenzen of komt de dwaling van dearmen van Lyon nabij43Waarom zou ik ze allemaal opsommen Het zijn er ontelbaar veel Wie kan aan

de netten ontkomen van iemand die zoveel valstrikken bij zich heeft zonkleingeestige en lasterlijke aard bezit en een afkeer heeft van de schone letterenen de schrijver Dikwijls gaat daarmee een menselijke hang naar roem gepaardzodat ze om scherpzinnig te lijken ook onbeduidende dingen aangrijpen enverdraaien wat correct geformuleerd is Waarom daar meer woorden aan te wijdenDoordat menmateloos en eindeloos artikelen bijeengaart loopt de kwestie uiteindelijkuit op een articulaire ziekte Wat echter daar bij u gebeurt is niet het uitbannen vanketterijen maar het maken van ketters Zo begon de door Arius ontstoken brandzo heeft Tertullianus de Kerk verlaten Wat een scegravenes hebben bepaalde liedenniet ontketend vanwege die duistere publicatie van Reuchlin44Met Berquin heb ik niets van doen Maar toch als u mij toestaat dat ik een deel

van de waarheid tot uw hersens laat doordringen waarvoor was het nodig in uwkritische artikelen zijn uitspraak op te nemen dat predikers beter

43 De armen van Lyon en de waldenzen zijn in feite dezelfde groepering44 Reuchlins Augenspiegel uit 1511 bracht inquisitieprocessen teweeg die pas in 1516 in

Reuchlins voordeel werden beslecht maar ook daarna hield de controverse nog aan


126

de Heilige Geest kunnen aanroepen dan demaagdMaria Er wordt zegt u onrechtgedaan aan een lofwaardig gebruik Lofwaardig als dat vandaag de dag mag zijnde kerkvaders hebben dit lofwaardig gebruik beslist niet gekend In bijna alleinleidingen bij de commentaren die hij schreef op de profeten maakt Hieronymusmelding van het inroepen van de hulp van de Heilige Geest niet van het aanroepenvan Maria Maar gesteld dat het lofwaardig is wat misdoet degene die iets aanwijstwat nog lofwaardiger is Wat is het voor manier van doen vanwege dergelijkefutiliteiten het leven en de reputatie van zo iemand in gevaar te brengen Hoeveelbeter was het geweest in dit soort zaken een oogje dicht te knijpen U en uw collegasroepen haat op bij bijna iedereen en ook uw slachtoffers hebben hunmedestandersEn zo mondt de kwestie uiteindelijk uit in verdeeldheid en onrust Maar als hetbenauwende speurwerk van dat soort mensen de goedkeuring van de paus hadweggedragen dan zou hij mensen als Zuacutentildeiga en Prierias niet het zwijgen hebbenopgelegd Toen het drama rond Lee op zijn hevigst was brachten de theologen vanLeuven diverse artikelen uit mijn boeken bijeen en verstuurden die aan Adrianus45destijds nog kardinaal later paus en ik twijfel er niet aan dat zij dit met boos opzetdeden omdat ze ook in artikelen van Luther bepaalde zaken anders haddengeformuleerd dan hij ze had geschreven En toch oordeelde die man die mij toennog niet erg goedgezind was dat de bezwaren te weinig om het lijf hadden omhierom een drama te doen ontstaanHet komt dikwijls voor dat een touwtje knapt doordat wij er te hard aan trekken46

Met gepaste zelfbeheersing zou meer te bereiken zijn of ik moet mij ernstigvergissen Zolang nu geen van beide partijen iets van zijn rechten voor de anderwil opgeven zolang ieder zijn eigen standpunten verbeten verdedigt en die van deander grimmig bestrijdt is alles vervuld van onrust Van kritiek in artikelvorm enschreeuwerig protest is het gekomen tot pauselijke decreten daarna tot hetverbranden van boeken en uiteindelijk tot het verbranden van mensen Ik vraag uwat is daarmee bereikt Er speelt zich hier en nu een bloedig drama af niet zonderrisico voor mij Ik weet niet hoe het zal aflopenIk waardeer het dat u in uw minzaamheid zo angstvallig bezorgd bent om het heil

van mijn ziel Ik voel echter geen enkele wroeging over mijn geschriften althansvoor zover het de moraal en de zuiverheid van het geloof betreft Tot nu toe zie ikdaarin niets onbehoorlijks oneerbiedigs of opruiends Toch kan het zijn dat ik ergensonopzettelijk een fout heb gemaakt Maar als u zich zo angstvallig bekommert omhet heil van iemand die hoe-

45 Waarschijnlijk in november 151946 Vgl Adagia 467


127

wel hij oprecht zijn best doet om zich nuttig te maken ergens een vergissing begaatwaarom maakt u zich dan geen grotere zorgen om het heil van diegenen die metsnode lasteringen evidente leugens en giftige scheldwoorden tekeergaan tegeneen broeder die hun niets misdaan heeft Deze duivelse dwaasheid noemt u meteen milde term lsquobezielingrsquo Waarom beoordeelt u niet met dezelfde mildheid wat mijoverkomt U verontschuldigt hen omdat zij van zichzelf vinden dat zij opkomen voorde waarheid Waarom verontschuldigt u niet evenzeer mij die met aanzienlijk groterebescheidenheid voor de waarheid vecht dan zij Ik vraag u getuigt het geschriftvan Cousturier van iets anders dan roemzucht hoogmoed stijfkoppigheidbovenmatige zelfingenomenheid en een tomeloze brutaliteit Waarom maant uhem die volkomen vervuld is van zichzelf niet tot nederigheid Misschien zal hijop een ander moment inzien hoever hij van de waarheid verwijderd is Waarom legtu voor deze collega van u niet dezelfde bezorgdheid aan de dag als voor mij Datu dit voor mij doet stemt mij dankbaar maar het verbaast mij dat u vrij bent vanzorgen over hem Ik schrijf blijkbaar boeken die voor de Kerk niet van nut zijn Enzou zonder het soort boeken dat Cousturier schrijft het huis van God instortenTen aanzien van mij vreest u dat het mij aan tijd ontbreekt om mij met hemelsezaken bezig te houden En degenen die dergelijke boeken schrijven verblijven zekerin de derde hemel47

U voegt iets toe over degenen die zich aan dichters overgeven Ik weet daar geenweg mee omdat uw secretaris de passage zo heeft verknoeid dat die onbegrijpelijkwas48 Als jongeman was ik verknocht aan de dichtkunst die ik zelfs als hetvoornaamste onderdeel van een opleiding in de geesteswetenschappen beschouwEn van die verknochtheid heb ik geen spijt Waren mijn pogingen nog maar watsuccesvoller geweest Mijn boeken geven er voldoende blijk van denk ik dat ik mijnu niet aan dichters overgeef Maar als wij bang zijn dat het degenen die de schoneletteren tot hun bezigheden toelaten aan tijd ontbreekt om voor hun zielenheil tezorgen waarom zijn wij dan niet nog meer bevreesd voor degenen die een grootdeel van hun leven ja zelfs hun hele leven verdoen in de doolhoven van AristotelesAverroes en Scotus met sofistische spitsvondigheden en onbetekenende kwestiesMaar zo is de aard van de mensen Iedereen is uit op zijn eigen belang zonder ookmaar de geringste aandacht te besteden aan datgene waarvan hij denkt dat er voorhem geen eer aan te behalen is Deze houding vergeven wij anderen gemakkelijkmaar ik weet niet of ze passend is voor theologen wier

47 Vgl 2 Corinthieumlrs 12248 Beacuteda had niets over dichters gezegd maar in de brief zoals Erasmus die ontving stond de

verschrijving poetas (lsquodichtersrsquo) voor putas (lsquou meentrsquo) wat de betreffende passage inderdaadonbegrijpelijk maakte


128

benaming al aangeeft dat zij zich inlatenmet iets goddelijks dat menselijke gevoelenste boven gaatU spoort mij aan het voorbeeld van de heilige Augustinus te volgen Ik zeg hier

niets over de aard van zijn Herroepingen49 In ieder geval is hij aan veel zakenvoorbijgegaan zonder ze te herroepen hoewel ze dat wel verdienden Maar ik hebuit mijzelf al het punt bereikt waar u mij heen wilt sturen Het enige dat mij nogontbreekt is een maatstaf voor de correctie van mijn werken U verwijst mij naarGerson Gratianus en de overige scholastische geleerden die ik nooit zonderonderscheid heb versmaad Ook in hun boeken valt echter menige dwaling teontdekken al gesteld dat zij het onderling eens zijn Maar hoewel zij in feite dikwijlsvan mening verschillen doet u dit af als iets onbeduidends Men moet naar mijnmening de scholastische leerstellingen niet links laten liggen vooral niet die welkedoor concilies zijn goedgekeurd want sommige kwesties zijn vanuit scholastischedisputen naar concilies verwezen Maar ik vind niet dat wij die stellingen zozeermoeten eerbiedigen dat wij daarover niet meer op vreedzame wijze van gedachtenmogen wisselen vooral als zich daartoe een gelegenheid aandient Als niemandover die stellingen een discussie was begonnen zou er ook geen goedkeuring opgevolgd zijnStel dat iemand zou opstaan die ten aanzien van die stellingen een doordachter

of nauwkeuriger visie presenteert Als dit gebeurt in de vorm van een ingetogendiscussie waarom zou dat dan ontoelaatbaar zijn Misschien dat na zon discussiede betreffende visie wordt goedgekeurd Ik heb het nu over leerstellingen die nietde kern van het geloof raken Als door een geschenk van de Heilige Geest aanmensen uit recenter tijden bepaalde dingen zijn geopenbaard die eeuwenlang voortal van lichten uit de Kerk verborgen waren gebleven dat wil zeggen als Gerson ofOckham hebben gezien wat noch Chrysostomus noch Basilius noch Ambrosiusnoch Augustinus noch Hieronymus hebben gezien wat belet dan dat vandaag dedag dezelfde Heilige Geest aan deze of gene iets ingeeft wat tot nu toe aan deaandacht is ontsnapt Waarom wordt in deze aangelegenheid de regel van Paulusniet in acht genomen dat als iets aan een ander is geopenbaard de eerste zwijgten luistert50 Tegenwoordig worden scholastische leerregels gelanceerd als vanuiteen hinderlaag zoals de bijl van Tenedos51 en niemand neemt de moeite degenedie in de fout gaat daarvan eenvoudig in kennis te stellen Het komt zelfs vaak voordat iemand kritiek krijgt die hetzelfde beweert als de leerregels vermel-

49 De Retractiones waarin Augustinus een aantal eerdere uitspraken terugnam50 1 Corinthieumlrs 143051 Adagia 829


129

den zij het met andere woorden en niettemin door bepaalde hardvochtige theologente schande wordt gemaakt omdat hij de leerregel niet in identieke termen en metde volledige hoeveelheid bewoordingen geciteerd heeftSommige mensen zijn zo kleingeestig dat zij helemaal niets kunnen goedkeuren

behalve wat zij zelf doen Petrus legde met alle zachtmoedigheid en schroom aanieder die daarom vroeg rekenschap af over wat hij van Christus had geleerd52 Eneen theoloog acht het beneden zijn waardigheid rekenschap af te leggen overscholastische leerregels ja verdraagt het zelfs niet als iemand daarover eendiscussie voert hoe ingetogen ook Er bestaat geen groter gezag dan dat van decanonieke Bijbelboeken En toch mag men over de betekenis ervan waaroverimmers altijd al gedebatteerd is ook vandaag nog van gedachten wisselen Is hetdan niet geoorloofd over dit soort leerregels zijn mond open te doen terwijl het tochvan groot belang is te weten door wie op welk moment bij welke gelegenheid zenaar voren zijn gebracht Want daaronder zijn er enkele van dien aard dat hetzoals bij geneesmiddelen nuttig is om ze aan te passen aan de omstandighedenAls men zich dus zou moeten onthouden van het lezen van oude schrijvers omdatbij hen zaken staan vermeld die als onjuist zijn aangemerkt op grond van zorgvuldigonderzoek door recentere geleerden dan zouden ook Petrus Lombardus en Thomasen Scotus niet gelezen mogen worden omdat ook bij hen latere geleerden nogalwat vergissingen hebben ontdekt En misschien zal een latere generatie dingenontdekken in de geschriften van Tartaret of Cousturier die zij met recht zalveroordelenMoeten wij ons dan nu verlaten op de leerregels van de scholastici als op een

heilig anker53 Ik zou dat goed vinden als die leerregels onderling overeen zoudenkomen en niet per stroming en periode zouden verschillen Ooit maakte Alexandervan Hales de dienst uit Daarna kwam Thomas daarna Scotus Albertus domineerdezijn tijd Gerson de zijne Op zeker moment bloeide de groepering van de zogehetenrealisten nu zijn de nominalisten zo ongeveer de baas54 U zult zeggen dat men deoude schrijvers zeker moet lezen maar wel met een kritisch oordeel Ik heb echterHieronymus nooit anders gelezen Maar wat belet dan dat ook uw leerregels meteen kritisch oordeel gelezen worden Ook als die ten volle steunen op het gezagvan een concilie zodat men ze niet mag weerleggen zal een discussie zeker ertoe

52 Zie 1 Petrus 31553 Adagia 2454 Een verwijzing naar de eeuwenoude strijd over de universalieumln verwijzen de universalieumln

(algemene begrippen als lsquode mensrsquo) naar iets wat werkelijk bestaat (de visie van de realisten)of zijn het slechts benamingen (de visie van de nominalisten)


130

bijdragen dat geleerden worden uitgenodigd tot een bevestiging ervan Een verbetenen opruiend debat houd ik altijd af Het is tirannie een wet uit te vaardigen waaroverje geen verantwoording kunt of wilt afleggen vooral aan iemand die daarvooropenstaat en leergierig is En als de leerregels van theologen degelijk en onwrikbaarzijn wat heeft het dan voor zin ons daarover zoveel zorgen te maken dat wij onstot alle mogelijke vormen van argwaan laten bewegenMaar ik vrees hooggeleerde Beacuteda - want voor een oprechte vriend verhul ik niets

- dat zich in de scholen mensen bevinden die er meer op uit zijn zich moeite tebesparen dan zich te bekommeren om de Kerk van Christus Want er zijn heel wattheologen vooral de oudere die zo weinig vertrouwd zijn met de geleerdheid uitvroeger tijden dat zij zelfs Petrus Lombardus en de canonieke Bijbelboeken nooithebben uitgelezen En toch zijn het voornamelijk deze mensen die het in deuniversiteiten voor het zeggen hebben Als jongeren daar iets aandragen uitAugustinus Hieronymus of Cyprianus of zelfs uit Griekse commentatoren rakenzij van hun stuk omdat zij denken dat ze niet zonder gevaar voor hun reputatienaar een onbekend strijdperk worden geroepen waar ze voor rekruten doorgaanterwijl ze op hun eigen terrein experts zijn Daarom veroordelen zij liever wat zij nietgeleerd hebben dan de indruk te wekken onkundig te zijn gebleven van ietswetenswaardigs Sommigen echter schamen zich er niet alleen voor maar hebbener ook een afkeer van zich te verdiepen in zaken die onze tijd niet zozeer als nieuwvoortbrengt maar als oude zaken terugbrengt volgens de golfbeweging die allemenselijke aangelegenheden eigen is Voor degenen die deze houding aan de dagleggen is het natuurlijk uiterst aangenaam de leerstof te beperken zodat metverwerping van de talen met verwerping van de schone letteren metveronachtzaming van de oude schrijvers slechts die dingen worden overgedragendie zij zelf in de scholen hebben geleerd en al jarenlang hebben onderwezen ener in de scholen over niets anders een debat plaatsvindt dan over de leerregels diedoor diezelfde scholen zijn aanvaard Maar naar mijn mening is het helemaal nietnodig dat het in openbare scholen net zo toegaat als bij het schaak- kaart- ofdobbelspel Want als men zich daar niet aan de regels houdt kan men niet spelenMaar bij literaire discussies bestaat er geen enkel gevaar als iemand iets nieuws teberde brengt dat nadere bestudering verdient Sterker nog de scholen zijn opgerichtmet het doel tot steeds grotere zekerheid te komen Maar zoals jongeren niet mogenneerkijken op het gezag van ouderen en hen niet als zestigjarigen van de brug afmoeten gooien55 zo geeft het geen pas dat ouderen afgunstig zijn op het succesvan jongeren zomin als ouders zich

55 Adagia 437


131

moeten bekreunen als ze zien dat hun kinderen hen in schoonheid en krachtovertreffenMaar laten we terugkeren naar ons onderwerp Als men niet mag vertrouwen op

de vroegere verkondigers van het ware geloof noch op de schrijvers vantegenwoordig noch op die uit de tussenliggende periode volgens welk criteriummoet ik dan verbeteren wat ik heb geschreven Om te beginnen adviseert u mijdringend op te houden met schrijven Zelfs als ik dat niet zou willen dan manenmijn leeftijd en gezondheid daartoe bovendien ben ik niet afkerig van rust Ik zouliever toeschouwer zijn van andermans toneelspel dan zelf op de planken te staanEn toch word ik intussen door de dringende verzoeken van velen opgeroepen opdeze weg voort te gaan Maar u zingt mij hier het profetische lied toe lsquoMijn volkdegenen die u gelukkig verklaren die verleiden ursquo56 want zo staat het in uw briefAls het nu willekeurige mensen zouden zijn die mij tot schrijven aanzetten en mijvoor mijn uitgegeven boeken bedanken dan zou het zelfs al waren zij met velen(zoals het geval is) toch gerechtvaardigd zijn de voorkeur te geven aan het oordeelvan de minderheid Nu gaat het echter om mensen die niet alleen met velen zijnmaar bovendien om geleerde en rechtschapen mensen van groot aanzien Ik hebdozen vol met brieven van geleerden Ik heb op aansporing van de kardinaal vanSion57 zonder dat ik daar zelf het voornemen toe had een parafrase van Mattheusgeschreven58Meermalen schreef mij de kardinaal van Volterra59 een geleerd manom mijn werk aan te moedigen Veelvuldig schreef mij de kardinaal van York60waarbij hij hetzelfde lied zong Ook ontvang ik dikwijls brieven van bisschop Johnvan Lincoln en bisschop Cuthbert van Londen61 een man die niet alleenbuitengewoon deugdzaam maar ook uitzonderlijk geleerd en verstandig is En danheb ik het intussen nog niet over mijn belangrijkste beschermheer de aartsbisschopvan Canterbury62 eveneens een bovengemiddeld geleerd man Onlangs is mij eenbrief63 van de koning van Engeland bezorgd die mij met klem uitnodigt iets over dePsalmen te schrijven een andere van de koningin64 die vraagt

56 Jesaja 31257 Matthaumlus Schiner58 Zie brief 125559 Francesco Soderini brieven van hem aan Erasmus zijn niet bewaard gebleven maar in brief

1424 zegt Erasmus hem te hebben geschreven60 Thomas Wolsey61 John Longland en Cuthbert Tunstall62 William Warham63 Deze brief is niet bewaard gebleven64 Catharina van Aragon de brief is niet bewaard gebleven


132

om een leerboek over het huwelijk65 En niet zelden schrijft mij kardinaal Campeggiop dit moment nuntius die een heel ander gezang laat horen dan u En meer daneens ben ik tot schrijven aangespoord door brieven van de paus ik bedoel van dehuidige Clemens66Maar laat ik ophoudenmet het opsommen van vooraanstaandemannen ofschoon

ik er nog veel meer zou kunnen noemen Ik weet niet of iedereen zo graag in ditverhaal genoemd wil worden en het is ook helemaal niet nodig U zult zo weet ikvragen om namen van theologen anders houdt u niet op met het zingen van lsquoMijnvolkrsquo enzovoort Ik zou hier verscheidene baccalaurei kunnen noemen die echteropmerkelijk geleerd zijn Het oordeel van hen zult u van de hand wijzen als afkomstigvan een lager tribunaal Doctores noem ik niet graag omdat ik merk dat sommigenvan hen mij zo hartgrondig haten dat zij zelfs geen mensen kunnen lijden diepositiever over mij denken dan zijzelf En toch heb ik sommigen al genoemd zij hetmet tegenzin Bisschop John van Rochester vraagt mij al sinds enige tijd opdreigende smekende en bijna dwingende toon om een methodisch werk overpreken67 In deze eneman heeft u om zo te zeggen drie personen verenigd iemandvan grote integriteit een vrome bisschop en als ik mij niet vergis een meer dangemiddeld ontwikkelde theoloog En u zult niet ontkennen dat dezelfde drie personenin paus Adrianus verenigd waren zij het dat hij John in geleerdheid en in aanzienovertrof Hij was het zoals ik al vermeld heb die als kardinaal uit eigen bewegingmij ertoe heeft aangespoord met het Oude Testament hetzelfde te doen als ik methet Nieuwe had gedaan Als paus heeft hij de moeite geprezen die ik aan Arnobiushad besteed en mij aangespoord op dezelfde voet door te gaan68 Tot nog toe heeftgeen mens ter wereld mij verzocht van mijn rust te gaan genieten behalve eacuteeacutennamelijk uNeemt u eens aan dat ik uiterst bescheiden en zeer meegaand van aard zou zijn

Aan welke van beide partijen zou ik dan gehoor moeten geven aan zoveelvoortreffelijke mannen onder wie ook een aantal theologen of aan die ene Beacutedawiens oordeel ik zeker geenszins geringschat Ik denk echter niet dat u zoveelgewicht aan uw eigen oordeel toekent dat u verlangt dat dit voorrang geniet bovende blijken van bijval van al deze mensen En toch heb ik er geen bezwaar tegen omook daarin nog mee te gaan als u mij met argu-

65 Erasmus Institutio matrimonii zou verschijnen in augustus 1526 met een opdracht aanCatharina van Aragon (brief 1727)

66 Zie brief 1443b67 Vgl brief 1332 de bisschop is John Fisher Pas in 1535 zou Erasmus zon werk uitbrengen

Ecclesiastes sive de ratione concionandi68 Zie brief 1324


133

menten zou overtuigen dat uw oordeel beter is Want het zou eerder een teken vanlichtzinnigheid dan van bezonnenheid zijn als ik zonder slag of stoot aan het gezagvan een enkeling zou toegeven voorbijgaand aan de oordelen van alle anderenMisschien zult u nu zeggen dat ik mij persoonlijk in verbinding moet stellen met

theologen Dat heb ik steeds gedaan beste man met allen met wie ik maar konWant u zult denk ik niet van mij verlangen dat ik mijn studies die ik altijd hebonderworpen aan het oordeel van de Kerk zal corrigeren naar de maatstaf vanZuacutentildeiga en Lee En wie had kunnen vermoeden dat Cousturier voorheen voor dewereld een onbekende vanuit zijn hol zon geblaf zou laten klinkenHet stemt tot dankbaarheid dat u de passages aanwijst waarin ik u de indruk geef

op een riskante manier geschreven te hebben over het celibaat van degeestelijkheid de geloften van de monniken de vasten en het verbod vlees te etende eerbiediging van de feestdagen de evangelische raden de vertaling van deHeilige Schrift in de volkstaal de menselijke wetten de kerkelijke getijden deechtscheiding van gelovigen de geloofsbelijdenissen van de Kerk en ten slotteover veel vergelijkbare zaken Wat u daarin stoort weet ik nog niet Wanneer ik diepassages herlees zie ik echt niets waarvan ik spijt moet hebben zelfs als ik spoedigzou moeten sterven zo waarlijk God me zal liefhebben Integendeel het zit mijeerder dwars dat ik in kwesties waarin ik het nodig vond kritiek te uitenterughoudender ben geweest dan de zaak vereiste Maar als u onpartijdig en oprechtmijn werk leest zult u zien dat ik mij nergens laatdunkend uitlaat over de leerregelsvan de scholastici in de passages die u welwillend heeft opgesomd De wereld wasals door alruin bedwelmd Farizeiumlsme heerste ongestraft Winstbejag werd alshoogste vorm van toewijding beschouwd in plaats van godsdienstig besef heerstebijgeloof De verdorvenheid van de monniken was zover voortgeschreden dat dewereld die niet langer kon verdragen De wetenschappen waren ernstig in vervalgeraakt Over de colleges van kanunniken over de prelaten over degenen die deeer genieten de naam van de Romeinse curie te dragen zeg ik maar even nietsMaar toch uw verstand weet maar al te goed wat mijn verzuchting betekentMisschien dat die zaken een andere criticus vereisten Dat erken ik wel Maardegenen wie dat het meest aanging sloten hun ogen voor de ramp waardoor deKerk werd getroffen om maar vooral geen ongenoegen te wekken en gaven er devoorkeur aan om dramas te ontketenen over het Salve Regina en het Regina coeli69Het is een wonder dat ik aldoor mijn zelfbeheersing heb weten te bewaren terwijler bij anderen geen enkele rem op hun schaamteloosheid stond

69 Twee Mariahymnen uit de katholieke liturgie


134

De brief aan de bisschop van Bazel70 waarin ik soortgelijke dingen behandel heeftLudwig Baer op mijn verzoek tweemaal aandachtig doorgelezen voordat die werdgepubliceerd Wat hij adviseerde te veranderen heb ik veranderd Ik heb hemverzocht bij de beoordeling zijn vriendschap te vergeten en een kritische houdingaan te nemen Hij beloofde dat te zullen doen De bisschop is een man van grotedeugdzaamheid en aanzienlijke geleerdheid Op zijn aanraden is de brief gedruktwant anders was het niet bij mij opgekomen dat te doen Ik had hem namelijk nietgeschreven met de bedoeling dat die door iedereen gelezen zou worden maar ombepaalde woelingen tot bedaren te brengen die hier destijds waren ontstaan doortoedoen van de evangelischen zoals men hen noemtIk heb geen kennis genomen van wat Lefegravevre en Luther hebben geschreven over

het afleggen van eden71 en ik heb onvoldoende begrepen wat het Concilie vanKonstanz heeft verworpen72Wanneer ik dat behandel neem ik daarover geen enkelstandpunt in Dat ieder die een eed aflegt stellig zondigt is door mij noch geschrevennoch ooit gedacht Ik heb geschreven73 dat er sprake is van menselijke zwakheidwanneer de noodzaak tot het afleggen van een eed aan de orde is hetgeen u zelfals ik mij niet vergis niet ontkent Als het u heeft beliefd de godslasteringen vanZuacutentildeiga te lezen dan hoop ik dat u het niet te veel moeite vindt mijn verweerschriftente lezen Er is een apologie voorhanden over het celibaat74 Mij stond niet bij dathet op grond van een kerkelijke verordening verboden is de Heilige Schrift over tebrengen in de volkstaal Maar als dat waar is is tot nu toe overal tegen dezeverordening gezondigd Want toen ik nog een jongen was werd de Schrift al inDuitse en Franse vertalingen gelezen Bovendien ben ik van mening dat richtlijnenvan dien aard net zoals geneeskundige voorschriften moeten worden aangepastaan de behoefte van de tijd De paus heeft verkondigd dat niemand de boeken vanLuther mag lezen En toch worden ze door u gelezen Hoe het ook zij ik heb nietsvan de Heilige Schrift in de volkstaal overgezet en ik heb niemand aangespoord omdat te doen Maar ik zet genoeg-

70 De Epistola de interdicto esu carnium (lsquoBrief over het verbod vlees te etenrsquo) uit 1522opgedragen aan Christoph von Utenheim

71 Sommige radicale protestantse bewegingen wezen het afleggen van eden af op grond vanMattheus 533-37 Het standpunt van Luther was veel behoudender

72 Zie brief 1579 noot 2373 In de annotatie bij 1 Corinthieumlrs 73974 Apologia de declamatione matrimonii in eerste versie verschenen in 1518 in definitieve vorm

in 1519 in de uitgave van de parafrase van de brieven aan de Corinthieumlrs (zie brief 916)


135

zaam uiteen met welke terughoudendheid ik zou willen dat dit gebeurt in hetaanhangsel dat ik heb laten voorafgaan aan de parafrase van Mattheus Wat betreftuw mening dat de boerenopstand is voortgekomen uit dat soort boeken liggen defeiten heel anders waarde Beacuteda Die is deels ontstaan door toedoen van sommigeoproerige predikers maar meer nog door toedoen van enkele oproerkraaiers dievoor het ontketenen van opstanden in de wieg gelegd zijn Er zijn ook nog anderezwaarwegende oorzaken waarvan het niet raadzaam is die aan een brief toe tevertrouwenIk vraag mij verwonderd af waarom u melding maakt van het vertalen van het

Hooglied of Ezechieumll terwijl ik zelf niets dergelijks heb geschreven voor zover ikmij herinner U bent evenwel bang dat de ijver van Berquin mij schade doet Maaraangezien hij buiten mijn medeweten mijn werken heeft vertaald vind ik het nietbillijk dat u en uw collegas die de grootste terughoudendheid behoren te betrachtenbij het vellen van een oordeel mij laten opdraaien voor het ongenoegen dat dooreen ander is opgewekt Waarom was het nu nodig mijn werken te beoordelen opgrond van andermans vertaling terwijl de boeken waaruit hij zijn vertaling hadgemaakt beschikbaar waren De vertaler heeft immers misschien iets van zichzelftoegevoegd om mij daardoor medestander van zijn zaak te maken Had hij maarzoals hij de Lof van het huwelijk heeft vertaald ook de door mij uitgegeventegengestelde benadering vertaald die het huwelijk ontraadt75 Ik geloof niet dat erin de werken over het Onze Vader en het credo ook maar eacuteeacuten woord staat waaraanmen zich met reden kan storen En had hij maar zoals het hem beliefde hetHandboek van een christensoldaat te vertalen ook besloten mijn verhandeling overde wilsvrijheid en mijn boekje over de wijze van bidden te vertalenTweeeumlntwintig jaar geleden is het Handboek voor het eerst in Leuven uitgegeven76

In die tijd stond Adrianus daar hoog in aanzien als leider van de universiteit aldaarHij heeft dat boek gelezen en er zijn goedkeuring aan gegeven En er is niemandopgestaan die ook maar iets op dat boek had aan te merken behalve onlangs inSpanje Toen sommigen het in Spaanse vertaling wilden uitbrengen tekende eendominicaan ik weet niet wie77 bezwaar aan door er twee passages uit te lichtenIn de ene leek ik het vagevuur te ontkennen in de andere zou ik hebben geschrevendat het monnikenbestaan niet gelijkstaat aan vroomheid Op beide punten van kritiekheeft Luis Coronel op uiterst gedistingeerde wijze antwoord gegeven Dat antwoordheb ik in bezit Ik hoor dat bepaalde personen nogal wat klachten hebben geuit over

75 In De conscribendis epistolis wordt het Encomium matrimonii gevolgd door een kort betoogdat de argumenten tegen het huwelijk weergeeft

76 Zie brief 16477 Wellicht Pedro de Vitoria


136

het voorwoord dat is opgedragen aan abt Volz78 Maar aangezien de Lof van hethuwelijk niets anders is dan een oefening in de voordrachtskunst over een actueelonderwerp terwijl in de overige werken naar mijn mening zelfs geen woord staatdat ook maar iemand kan storen vraag ik mij verwonderd af welke nu die dingenzijn waarover uw gewichtige vergadering zoals u schrijft zo verbijsterd was Wantu zegt lsquoIedereen was verbijsterdrsquo U ziet denk ik wel in dat er een groot verschilbestaat tussen Lefegravevre en mij Hij neemt een krachtig standpunt in ik stel slechtszaken ter discussie en laat steeds het oordeel aan anderen over Wat moet ik doenmet al die verdachtmakingen van al die mensen Er bestaan zulke onvoorstelbareaantallen gewraakte artikelen slagordes van scholastische leerstellingen valstrikkenbelangenverstrengelingen verdachtmakingen sektarische groeperingen voorkeurenvijandschappen en dwaze hoofden dat men het onmogelijk iedereen naar de zinkan maken Tot nu toe heb ik een oprechte gezindheid getoond Dit zou u zelferkennen als u hier wasAls ik zo begerig zou zijn naar ijdele roem als sommigen veronderstellen sterker

nog als ik geen hartgrondige afkeer zou hebben van klieken en ketterijen dan hadik door de aanhangers van Luther ofwel verlokt kunnen worden met al hun vleierijenofwel gevangen kunnen raken in hun valstrikken ofwel geiumlntimideerd kunnen rakendoor al hun dreigementen en dolzinnige geschriften Of ik had door de haat delaster de afgunst en de niet minder dolzinnige geschriften van de tegenpartij in hetkamp van de Lutheranen gedreven kunnen worden En als ik mij bij hen zou hebbenaangesloten zouden de zaken er nu zo voorstaan dat de kritiek van theologen erniet meer toe zou doen Ik weet dat u zult zeggen dat dit door mij met te veelgrootspraak is geformuleerd Ik zou iets kunnen zeggen dat van nog meergrootspraak getuigt en dat toch maar al te waar is Maar ik heb geen spijt van mijnkeuze Ik hoop dat God mij tot steun is om die tot het einde toe staande te houdenAls u meent dat deze keuze het verdient met onheuse beschimpingen te wordenbestookt door Cousturier en te worden aangevallen door lieden zoals hij dient u teweten wat u doet U zult iets ondernemen dat voor veel geleerden voor veelbisschoppen voor vorsten en voor de paus even onwelkom is als het aangenaamis voor de Lutherpartij Hoe gunstig dat voor uw orde is zal de afloop duidelijk makenAls u liever rekening houdt met wat elke theoloog betaamt in plaats van met deeisen van enkele kleingeestige lieden dan beloof ik u een Erasmus die niets tewensen overlaat als het erom gaat een christelijk en vredelievend mens te zijnDe passages die u mij vriendelijk aanried te herlezen heb ik nog niet opnieuw

gelezen maar ik zal dat spoedig doen En als ik tijd heb zal ik in ver-

78 Brief 858


137

volg op deze brief laten weten welk profijt ik daarvan heb gehad Als u het voornemenheeft iets op schrift toe te sturen doet u dat dan alleen via een buitengewoonbetrouwbaar persoon want onderweg wordt alles opengemaakt en zelfsovergeschreven Uw brief vertoonde geen enkel spoor van was of van een zegelZelfs assistenten aan wie men brieven dicteert verspreiden kopieeumln daarvanHiervoor moet u waken aangezien deze kwestie tussen ons in alle oprechtheidwordt besproken Als u niet de beschikking heeft over een betrouwbaar iemandgeef ik er de voorkeur aan op mijn kosten iemand te sturen die uw opmerkingenhierheen kan brengen Als zich de loop van de huidige gebeurtenissen wijzigt komik zelf naar u toe Want niets gaat mij meer ter harte dan dat mijn studies aangezienze niet ongedaan te maken zijn zo gepolijst worden dat ze met voordeel voor hetchristelijk geloof gelezen kunnen worden U zult mij niet kunnen beledigen met welkevrijmoedige kritiek ook Wij moeten er alleen voor oppassen dat hieruit niet eerderdan wij beiden willen zoiets als een drama ontstaat door toedoen van leerlingenen sympathisanten van u want zo is de aard van de mensen nu eenmaal U zultmerken dat het mij nooit ontbreekt aan eerlijkheid en zelfbeheersing Mensen alsCousturier zal ik niet verdragen Het ga u zeer goed zeer dierbare broeder inChristusBazel op Sacramentsdag in het jaar 1525Groet als het u uitkomt Gervasius79 Met Baer gaat het heel goed voor zover

het met iemand van ons heel goed kan gaan in deze omstandigheden

1581a Aan X[Bazel voorjaar 1525]

Deze brief is alleen bekend uit een afschrift waarin de inleidende en afsluitendealineas zijn weggelaten zodat de datum en de geadresseerde onbekend zijn Inde brief stelt Erasmus zich teweer tegen een tweedelig strijdschrift verschenen teAntwerpen op 21 maart 1525 Apologia in eum librum quem ab anno ErasmusRoterodamus de confessione edidit en Libellus quo taxatur Delectus ciborum siveLiber de carnium esu ante biennium per Erasmum Roterodamum enixus(lsquoVerweerschrift tegen het boek over de biecht dat Erasmus van Rotterdam vorigjaar heeft uitgegevenrsquo en lsquoHekelschrift tegen De keuze voor bepaald voedsel ofwelBoek over het eten van vlees dat twee jaar geleden door Erasmus van Rotterdamter wereld is gebrachtrsquo) Het strijdschrift was gericht tegen Erasmus Exomologesis

79 Wellicht Gervasius Wain


138

sive modus confitendi (zie brief 1426) en zijn Epistola de interdicto esu carnium(lsquoBrief over het verbod vlees te etenrsquo) uit 1522 Het strijdschrift vermeldt alsauteursnaamGodfried Ruys Taxander Achter dit pseudoniem gingen vier Leuvensedominicanen schuil Vincentius Theoderici Cornelis van Duiveland Walter Ruys enGovaert Strijroy

Iemand die er niet voor terugdeinst zulke aperte leugens1 te verkondigen wiensongelijk binnenkort aangetoond zal worden door mijn eigen studies die een heelander geluid laten horen wat zal die niet durven verzinnen Hij komt herhaaldelijkmet nadruk terug op mijn verandering van kledij2 en dat altijd met veel leugens Deeerste daarvan is dat Luther nooit zijn pij heeft afgelegd terwijl hij zelf in het boekdat hij aan zijn vader heeft opgedragen bekent dat hij zijn staat van reguliergeestelijke heeft opgegeven toen hij op Patmos was3 De tweede is dat hij ieder dievan kledij veranderd is een afvallige noemt terwijl bij de rechtzinnigen diegenenafvalligen heten die openlijk afstand hebben genomen van hun christelijke geloofMaar als men het woord lsquoafvalligersquo zo nodig wil verdraaien en op monniken wiltoepassen dan kunnen beter degenen die sommen geld bij elkaar graaien afvalligenworden genoemd en zij die naar de hoeren gaan en overspel plegen die slaaf zijnvan hun slokdarm en hun maag die bisschoppen denigrerend bejegenen diemensen die boven hen gesteld zijn niet alleen met woorden maar ook met vuistenen vergif te lijf gaan Want het zijn deze lieden die hun geloften geweld aandoenHet minst belangrijke van een monnik is wel zijn habijt Terwijl bij die lieden de zakendie ik noemde aan de orde van de dag zijn gebruiken zij telkens maar weer hetwoord lsquoafvalligersquo wanneer sprake is van het veranderen van kledij of het verlatenvan de woonplaats alsof het bij hen niet de gewoonste zaak van de wereld is datmen na het afleggen van zijn habijt tot de krijgsdienst of tot wat dan ook zijntoevlucht neemt

1 Manifesta mendacia (lsquoAperte leugensrsquo) is de titel van een verweerschrift van Erasmus tegenhet strijdschrift van lsquoTaxanderrsquo dat in handschrift bewaard is geblevenmaar nooit door Erasmuswerd gepubliceerd

2 Dat wil zeggen op het afleggen van zijn habijt3 Luther was evenals Erasmus als jongeman ingetreden als regulier kanunnik In het voorwoord

van De votis monasticis (1521) gericht aan zijn vader Hans schrijft Luther dat hij deze staatopgeeft Luther schreef De votis monasticis tijdens zijn verblijf op de Wartburg bij Eisenachwaarnaar Frederik III van Saksen hem voor zijn veiligheid had overgebracht na afloop van derijksdag van Worms Luther noemde de Wartburg dikwijls Patmos naar het Griekse eilandwaar de apostel Johannes de openbaring over het einde der tijden ontving


139

Laten we verder eens aannemen dat kanunniken die volgens een regel levenmonniken zijn4 en laten we eens aannemen dat degene die van kledij is veranderdterecht een afvallige wordt genoemd dan is dit nog altijd niet op mij van toepassingomdat ik nooit monnik ben geweest Want het is de vrijwillig afgelegde gelofte dieiemand tot monnik maakt niet die welke onder dwang tot stand gekomen is Daaromheeft een gelofte die voor de jaren van de puberteit is afgelegd geen wezenlijkebetekenis omdat een wilsuiting die oordelend vermogen mist even weinig waard isals een onvrije wilsuitingOm zich gemakkelijker af te maken van de verplichtingen die ze niet goed waren

nagekomen stelden onze voogden5 zich tot taak ons6 ergens in een klooster testoppen En misschien waren zij van oordeel dat zij God een bijzonder welkom offerzouden brengen als zij twee mensen tot bekeerlingen hadden weten te maken Duskochten zij met deze overweging verzorging en onderdak voor ons bij de zogehetencollatiebroeders7 Bij hen wordt het karakter van kinderen namelijk gebroken engaan de monniken er prat op dat zij op deze manier de kiemen van hun orde dieanders zou uitsterven in stand houden Toen wij aanstalten maakten om bij henweg te gaan is er druk op mij uitgeoefend om bij hen te blijven Ik heb geantwoorddat ik op een leeftijd waarop men zichzelf nog niet kent geen enkel besluit wildenemen over de wijze waarop ik mijn leven zou willen inrichten Zodra wij in onzevaderstad8waren teruggekeerd kochten onze voogden opnieuw bij mensen als diebroeders verzorging voor ons Al meer dan een jaar leed ik aan de vierdaagsekoorts De oudste van de twee voogden - want de derde was aan de pest overleden- nam het initiatief serieus uit te kijken naar een vast onderkomen Toen ik dat in degaten kreeg informeerde ik bij mijn broer die drie jaar ouder is dan ik of hij hetdaarmee eens was en of hij het een goed idee vond om verstrikt te raken in eenlevenswijze waaruit wij als wij er genoeg van zouden krijgen niet meer zoudenkunnen loskomen terwijl van onze erfenis nog zoveel resteerde dat wij daarvannog enkele jaren op universiteiten konden doorbrengen Hij gaf duidelijk te kennendat hij handelde uit angst en dat hij helemaal met mijn plan akkoord ging maaralleen op voorwaarde dat ik bij onze voogden uit beider naam het woord zou voerenwant zelf durfde hij dat niet lsquoDat zal ik doenrsquo zei ik lsquoals jij mij dan maar niet

4 Reguliere kanunniken werden en worden onderscheiden van monniken maar lsquoTaxanderrsquomaakt dit onderscheid niet en beschouwt Erasmus en Luther als weggelopen afvalligemonniken

5 De belangrijkste was Pieter Winckel6 Erasmus en zijn broer Pieter7 De Broeders van het Gemene Leven te s-Hertogenbosch8 Gouda


140

van mening verandert en mij in de kou laat staanrsquo Hij bezwoer dat hij zijn meningtrouw zou blijvenDe voogden verschenen Na een lange inleiding over de toewijding waarmee hij

met de grootste moeite voor ons beiden een uitstekende plek had weten tebemachtigen feliciteerde de oudste ons met zon groot voorrecht Hoewel ik eenjongen van ternauwernood zestien jaar was antwoordde ik dat wij hemwel dankbaarwaren voor zijn betrokkenheid en inzet aangezien hij zich zonder dat hij daartoegedwongen was zoveel moeite had getroost maar dat het ons niet raadzaam leekons te verstrikken in een dergelijke wijze van leven voordat wij onszelf beter haddenleren kennen en het ons duidelijker was geworden wat een leven in religieuzetoewijding betekent Verder dat wij ons in de tussentijd gedurende enkele jarenzouden willen wijden aan achtenswaardige studies om daarna te bestemder tijd eenbeslissing te nemen over onze levenswijze Toen bleek die onderlegde enverstandige man - althans daar ging hij voor door - wiens taak het was ons als wijons al te overhaast ergens aan zouden willen binden een halt toe te roepen doorons met zijn zienswijze te confronteren door mijn zo weinig kinderlijke antwoordbeledigd Hij werd meteen witheet en noemde mij een losbol zonder verstand Hijdreigde dat hij ons aan ons lot zou overlaten en dat we zelf maar moesten zienwaarvan we zouden leven lsquoEnrsquo zei hij lsquoik zie nu meteen af van de borgstelling voorhet levensonderhoud dat jullie nu genietenrsquo Ik antwoordde dat ik de opzegging vanzijn verplichting tot levensonderhoud aanvaardde maar dat ik mijn belangstellingvoor hogere zaken niet verloren had en brandde van verlangen naar kennis en datwij later als de tijd daar zou zijn een beslissing zouden nemen over de wijze waaropwij ons leven zouden inrichten Verontwaardigd ging hij weg alsof hij een pak rammelhad gekregen Daarna stookte hij de een na de ander op om ons in een fuik tedrijven omdat we niet van plan waren in te stemmenAangezien ik mij door verstandige afweging niet door sentiment liet leiden kon

ik niet van mening veranderen Mijn broer die altijd al voor mij een kwade geniuswas geweest gaf zich uiteindelijk gewonnen en werd het andere kamp in getrokkenhij liet zich met achterlating van mij de jongste de fuik in lokken En voor hem ishet wel goed geweest Hij had een sterk lichaam was slim handig in het omgaanmet geld een stevige drinker en een levensgenieter Om kort te gaan hij was metzijn neus in de boter gevallen Ik echter was nog een kind met een broze gezondheidalleen en zonder levenservaring omdat ik altijd in scholen had geleefd en ik werdhet mikpunt van dagelijkse dreigementen En er waren nogal wat mensen die diedreigementen vergezeld lieten gaan van vleiende woorden Mijn broer die altijd voorons beiden de financieumln had beheerd nam alles mee wat er nog over was


141

en betoonde zich ook in andere opzichten een grote dief Uiteindelijk heb ik mijzonder van mening veranderd te zijn gewonnen gegeven en ben ik in het kloostergegaan9Aanvankelijk was daar alles aangenaam en was men ons in alles ter wille totdat

de dag aanbrak om het ordekleed aan te trekken Ik maakte ook nu weer mijnbezwaar daartegen kenbaar Met nog heviger dreigementen wist men mij nu ookweer klein te krijgen en mij werd alle hoop ontnomen dat ik in mijn eigenlevensonderhoud zou kunnen voorzien als ik zou vertrekken Ik heb het ordekleedaangetrokken of eigenlijk werd het mij opgelegd Ook toen werd ik weer met vleiendewoorden gepaaid En toch begon ik lucht te krijgen van de ellende van hetkloosterleven Het jaar van het afleggen van de gelofte brak aan Ik zag daar vreselijktegenop Zij brachten alle mogelijke wapens tegen mij in stelling zowel van binnenals van buiten De meeste indruk van alles maakte op mij de schande die zijwonderbaarlijk overdreven voor het geval ik mijn ordekleed zou afleggen Zijbrachten mij het enorme gevaar onder ogen dat ik zou lopen van de kant van de intoorn ontstoken Augustinus als ik de kledij die hem zo heilig was zou afleggen Ener zou niets te verwachten zijn van welke vrienden dan ook als ik iets dergelijkszou wagen Was dit geen voorbeeld van dwang tegenover een jong mens schuchtervan aard onervaren van elke vorm van steun verstoken en ook nog eens door zijnbroer verraden Al was dit dan geen angst die een standvastig man overviel hetwas zeker wel angst die een jongmens overviel zijn standvastigheid ten spijt Zo isErasmus kanunnik geworden En die Judas mijn broer heeft daarna dikwijls zijnzonde opgebiecht dat hij mij in de fuik had gedreven Maar voor mij kwam hij te laattot dat inzichtNa het aanvaarden van dat juk begonnen mij de geheimen van dat leven duidelijk

te worden Hoewel ik geen enkele hoop had dat ik aan dat soort leven zou kunnenontsnappen maakte ik toch stilletjes en onder protest van de paters zoveel mogelijktijd vrij voor studie En ofschoon ik inwendig dit soort leven nooit geaccepteerd hadliet ik toch alles maar over mij heen komen anders zou ik een schandaal ontketenendat in die tijd nauwelijks overkomelijk was Dit bijgeloof had zich zo diep in de geestenvan demensen genesteld dat een vrouw eenmiskraam kreeg toen zij een kanunnikdie prefect was van een nonnenklooster in de buurt zag rondwandelen in een linnenonderkleed zonder zwarte mantel eroverheen En een oudere man bekende mij inernst dat hij bang was dat als hij zou slapen zonder zijn linnen onderkleed aan deduivel hem levend en wel mee zou slepen naar de helIntussen kreeg ik omdat de gelegenheid zich voordeed en ik die niet hoefde te

zoeken de uitnodiging naar Brabant te komen en vandaar naar de

9 Het klooster Stein bij Gouda


142

bisschop van Kamerijk10 In deze aangelegenheid deed ik niets zonder toestemmingvan mijn superieuren Ik ben naar Parijs vertrokken en ik wisselde vanuit een zekerreligieus ontzag niet van kledij totdat ik in Italieuml daartoe genoodzaakt werd omdatik tot twee keer toe vanwege mijn habijt in levensgevaar was11 In eerste instantieheb ik die bedekt niet afgelegd Al gauw kreeg ik van de paus12 toestemming devrijheid te nemen die wel of niet te dragen13 In Engeland teruggekeerd heb ik dieweer aangetrokken maar vrienden dwongen me andere kleren te dragen Omdathet uiteindelijk de wil van God leek te zijn dat ik het ordekleed aflegde en omdat hettelkens wisselen een te groot ongemak opleverde ben ik priesterkleding blijvendragen De rest heb ik voldoende uitgelegd in een aan Servaas gerichte brief14 dieenkele lieden openbaar gemaakt hebben nadat ze die bij hem gestolen haddenterwijl die alleen aan hem geschreven was Ik heb dat bovendien gedaan in heteerste boek waarmee ik reageer op de aantijgingen van Lee15In de eerste plaats geldt dus dat ik als ik in een voorkomend geval zonder

pauselijke toestemming van kledij veranderd zou zijn nog geen afvallige zou zijnaangezien ik nooit ja heb gezegd tegen deze wijze van leven En als ik wel vanharte daarmee had ingestemd en weldra om bepaalde redenen tochmijn levenswijzehad veranderd dan nog zou ik geen afvallige zijn Of het moet bijgeval zo zijn datde paus die velen van deze slaafse verplichting vrijstelt iets doet waartoe hij demacht niet heeft In de tweede plaats wanneer hij16 beweert dat ik alle monnikenoproep hun orderegel te laten voor wat die is zal ik ruiterlijk toegeven dat hij gelijkheeft als hij mij ook maar eacuteeacuten monnik kan aanwijzen die door mijn toedoen zijnlevenswijze heeft veranderd Ik kan er heel wat aanwijzen die ik terwijl ze intweestrijd waren heb weten over te halen daar niet toe over te gaan Met velen hebik wel te doen Maar zoals de zaken er nu voorstaan zie ik niet minder ellende inhet verschiet als zij hun orderegel de rug toekerenGegeven dat deze dingen zo zijn zoals ik ze in mijn brief naar voren heb gebracht

met welk oogmerk doen die lieden zo hun best ervoor te zorgen dat iedereen weetwat bij velen al overbekend is Willen zij soms meer men-

10 Hendrik van Bergen11 Erasmus werd naar eigen zeggen vanwege zijn habijt aangezien voor een arts die pestlijders

behandelde12 Julius II13 Zie brief 296 met noot 1314 Brief 296 aan Servaas Rogier15 Apologia qua respondet invectivis Lei zie brief 105816 lsquoTaxanderrsquo


143

sen ertoe brengen in onbezonnenheid te doen wat ik met goed recht en door noodgedwongen heb gedaan Iets anders kan ik als resultaat hiervan niet ontdekkenIk heb nooit enige levenswijze veroordeeld maar niet iedereen voelt zich bij elkelevenswijze wel Dit soort van leven waarin ik onder dwang terechtgekomen wasof men het nu uit fysiek of geestelijk oogpunt bekijkt beviel mij in elk geval allerminstLaat iemand die dat wil maar denken dat ik als jongeling op alle mogelijke manierenop mijn vrijheid uit was omdat ik mij nooit van harte heb kunnen vinden in slaafsedienstbaarheid Maar van wat voor beschaving getuigt het dit in geschriften tepubliceren Tenzij zij misschien al gauw geneigd zijn goed te keuren dat iemandzaken wereldkundig maakt die men bij henzelf dagelijks aantreft Zo halen zij zichin hun hoofd dat het wel prettig is de biecht binnen de eigen kring te houden alsofze niets aan een priester te biechten zouden hebben Bleven de schanddaden vandit soort lieden tenminste maar voor de wereld verborgenVan evenveel verstand getuigt het wanneer hij zegt dat hoop op verzoening met

Christus onmogelijk is als niemand meer in celibaat leeft Alsof alle ongehuwdeningetogen zouden zijn of gehuwden God niet met hun gebeden zouden kunnenverzoenen of nonnen en monniken geen bemiddelaar nodig zouden hebben in huncontact met God Hij schildert mij af als iemand die onbeheerst van geest is terwijlik nooit iemand aangevallen heb tenzij ik op niets ontziende wijze werd uitgedaagdHij schildert mij af als iemand die belust is op wraak terwijl ik heel wat lieden diemij heftig attaqueerden niet eens antwoord heb gegevenHij twijfelt aan mijn kuisheid17 alsof ik mij ooit daarop beroemd heb of alsof bij

hen alles kuis en zuiver is En mij is ook niet duidelijk waar zijn geleuter over eenbeul en een gevangenis op slaat18 Ik denk dat hij als hij het over een gevangenisheeft het klooster bedoelt Mensen die zulke idiote geschriften publiceren verdienengrendels voetboeien en gevangenissen niet degenen die zichmet ieders instemmingaftobben voor het algemeen nutMaar genoeg van dit soort beuzelarij

17 Een verwijzing naar deze insinuatie van lsquoTaxanderrsquo lsquoOver zijn kuisheid zal ik niets zeggenaangezien iedereen als een deugdzaammens moet worden beschouwd zolang niets bekendis wat op het tegendeel wijstrsquo

18 lsquoTaxanderrsquo had geschreven lsquoWelke beul heeft Erasmus geblinddoekt Laat hem terugkerennaar de gevangenis waar hij vandaan komtrsquo


144

1582 Aan de theologen van LeuvenBazel 1 juli 1525

Erasmus van Rotterdam aan de theologen van Leuven gegroet

Eindelijk is het boek van Vincentius uitgekomen1 De vicaris-generaal2 stond niettoe dat het gepubliceerd werd toen het al eerder op verschijnen stond De verzonnennaam3 op het titelblad mag niets baten Niemand anders had zon onsmakelijk endom boek kunnen schrijven dan Vincentius Hij heeft naar men zegt ruim gebruikgemaakt van de hulp van een of andere uit Engeland gevluchte dominicaan4 Ikheb dat boek werkelijk niet zonder lachen kunnen lezen ook al haalt het onbehouwentegen mij uit Ik heb er trouwens alleen maar hier en daar stukken uit gelezenOnsterfelijke God hoeveel aperte leugens staan er in lsquoIk veroordeel de vereringvan heiligenrsquo terwijl ik in twee gepubliceerde boeken de verering en aanroeping vanheiligen tegen de leerstellingen van Luther verdedig5 lsquoIk wil dat men alleen Luthervereertrsquo terwijl ik slaags met hem ben geraakt en oorlog met hem voer lsquoIk probeerop allerlei manieren de biecht te ondermijnenrsquo terwijl ik een boek over de juiste wijzevan biechten heb uitgegeven6 lsquoIk wijs openlijk de biecht afrsquo in de Colloquia terwijlik daar twee vormen van biecht verdedig de ene gericht tot God de andere dieplaatsvindt bij een priester die ik beide goedkeur lsquoIk ben de leidsman van Lutherwijs het celibaat af wil dat men vanuit het huwelijksbed opstaat om de eredienst teleidenrsquo - zo spreekt de hansworstIn dat hele boek klopt nu werkelijk niets Je zou kunnen zeggen dat het geschreven

is in koortsige vervoering met gevoel voor verzorgde stijl want hij citeert ook dichtersMaar wat voor taalvervuiling komt daarbij kijken Hoe onbeheerst is daarbij de haathoe duidelijk de afgunst Het zou nog te verdragen zijn wanneer dat soort liedenalleen zichzelf zou blootstellen aan

1 Het boek van lsquoTaxanderrsquo (zie de vorige brief) waarin Erasmus de hand van VincentiusTheoderici herkende maar waaraan ook nog drie andere Leuvense dominicanen haddenbijgedragen

2 Waarschijnlijk Johannes Faber3 Godfried Ruys Taxander4 Het is niet duidelijk aan wie Erasmus dacht Het boek van lsquoTaxanderrsquo is opgedragen aan

Edward Lee maar dat was geen dominicaan5 Met name in Modus orandi Deum zie brief 15026 Exomologesis zie brief 1426


145

ieders haat en spot Nu wordt de hele orde te schande gemaakt door de dwaasheidvan enkelen Want een goed deel van de kwalijke gevolgen als u mij toestaat dewaarheid te zeggen komt weer bij u terecht Enige tijd geleden kneep u een oogjetoe bij het geroep en geschreeuw van de dominicanen Nu duldt u openlijk eenkarmeliet7 die zijn verstand kwijt is En ongetwijfeld gaat dit boek bij u van hand tothand aangezien op de titelpagina de naam van een theoloog wordt vermeld enLeuven wordt genoemd Want Vincentius wilde dat het boek hem toch nog enigeroem zou brengen gezien het feit dat daarin zo vaak lof wordt toegezwaaid aan deuitmuntende theoloog Vincentius van Haarlem alsmede aan Jacobus LatomusMooi toch dat die Leuvense theologen worden gekoppeld zodat men zou kunnendenken dat Vincentius op gelijke hoogte staat met Latomus Dit is een miervergelijken met een kameel zoals men zegt8De wereld telt nog steeds vele geleerden en verstandige mannen Hun

onuitgesproken oordelen moet men niet van geringe waarde achten Wat meent udat zij denken wanneer zij zulke boeken lezen Dergelijke charlatans maken dattegenwoordig wijd en zijd kloosters verloren gaan en universiteiten bezwijken Dewereld was niet bij machte zulke monsters nog langer te verdragen En wat doorenkele onverlaten wordt uitgehaald heeft zijn weerslag op allen weliswaar helemaalten onrechte maar zo gaat dat bij de mensen zij verdenken u ervan dat usympathiseert met de daden van degenen wier buitensporigheden u niet bedwingtterwijl dat wel binnen uw vermogen ligt Paus Adrianus legde het zwijgen op aanBaechem met zijn domme geschreeuw9 maar u doet alsof er niets aan de hand isAleandro legde toen ik in Leuven was op mijn aandrang de Fries Laurens10 hetzwijgen op maar u sloeg daar geen acht op Het college van kardinalen en driepausen hebben de lasteraar Zuacutentildeiga het zwijgen opgelegd11 Toch trekt diedeskundiger en meer ingehouden van leer dan Baechem of Vincentius of die FriesIk weet niet hoe veilig u bent maar ik ben heel bang dat het noodweer waarvan wijhier te lijden hebben ooit naar u wegtrekt Wat nu is stompzinniger of dwazer danhet boek van de theoloog Pierre Cousturier12 Ik weet niet of het u niet bevalt Inelk geval beviel het de paters van zijn orde niet niet omdat zij bezorgd zijn omErasmus maar omdat zij inzien hoeveel schande

7 Nicolaas Baechem8 Adagia 4479 Zie brief 135910 Laurens Laurensen In 1520 verbood Aleandro hem Erasmus van ketterij te betichten in zijn

preken zie brief 134211 Zie brieven 1410 noot 1 en brief 1443b12 Zie brief 1571 noot 7


146

en gevaar hun boven het hoofd hangt als gevolg van de verdwazing van eacuteeacuten manMisschien zijn er onder u die menen dat ik niet in staat ben te kwetsen zelfs als

ik zou willen Maar u zou er heel anders over denken als ik beschikte over een netzo verdorven geest als zij blijkbaar hebben Ik bereid mij serieus voor op mijn laatstedag en ik zal mij geen moment willens en wetens bezondigen aan iets dat mijngeweten zou bezwaren wanneer ik van deze wereld vertrek Uw instituut gaat gebuktonder de aanwezigheid van een aantal ondeskundige en domme lieden EenVincentius trekt een Vincentius aan een karmeliet een karmeliet Ik vrees dat u vandegenen met wier gezelschap u zo ingenomen bent ook de oogst te duchten heeftIk zou wensen dat uw universiteit volop bloeide door toedoen van geleerde en goedemannen en in iedere soort wetenschap Maar wat wij nu zien is dat overal kloostersworden verwoest de studie van de theologie volledig teloorgaat en universiteitenten onder gaan En van dag tot dag gaat het kwaad zijn noodlottige gangAls nu in mijn geschriften iets te ontdekken zou zijn dat te ondoordacht uit de pen

is gevloeid hoeveel hoffelijker en verstandiger zou het dan zijn mij persoonlijk daaropte wijzen door een brief te schrijven of er geen acht op te slaan omdat u heel goedweet hoeveel haat en gevaar ik te verduren heb en om te voorkomen dat ik mij bijeen of andere sekte aansluit Maar iemand die van de ene kant zo bestookt wordtook nog eens van de andere kant met stenen aan te vallen wat is dat anders danhem tot ketterij drijven Toch zal niemand in zijn boosaardigheid mij zo ver krijgenIk heb het voorwoord van Latomus dat hij heeft toegevoegd aan het boek dat hijtegen Luther schreef13 gelaten voor wat het was Het was mij al heel lang duidelijkwat hij tegen mij inbracht tijdens diners en voordrachten Ik heb er geen acht opgeslagen Nu heeft hij opnieuw geschriften gepubliceerd14 waarin hij met kunst- envliegwerk probeert ook mijn verhandelingen als ketters te bestempelen en op listigewijze mijn nieuwe werken verbindt met lutherse opvattingen Ik heb van diegeschriften slechts globaal kennis genomen want ze zijn mij kort geleden bezorgdIk vraag mij af waartoe die verbetenheid dient om iemand zwart te maken Als ikniet genoeg had van dergelijke disputen zou hij zien dat het mij aan antwoordenniet ontbreekt Er zijn mensen die uit alle macht proberen de oude talen en de schoneletteren in de verdrukking te brengen Maar de feiten zelf zullen hun leren dat tegelijkmet de schone letteren ook die wetenschappen bezwijken waarvan zij zo graagwil-

13 Articulorum doctrinae fratris Martini Lutheri per theologos Lovanienses damnatorum ratio(Antwerpen 1521)

14 Zie brief 1571 noot 7


147

len dat die exclusief van belang worden geacht Hoeveel verstandiger zou het zijnde humaniora vriendelijk tot uw woonstee toe te laten Zij zouden uw huisraad sierengeloof mij en zij zouden u de sympathie van vele vorsten bezorgenIk hoor dat mijn Confessie bij sommigen niet in de smaak valt Maar hetzelfde

werk mishaagde de leerlingen van Oecolampadius nog meer15 Enkele geleerdenzelfs uit Engeland hebben mij er nog voor bedankt16 omdat ik de biecht die al aanhet wankelen was in ere heb hersteld Maar ik verkondig niet dat die door Christusis ingesteld Ik zal dit doen wanneer ik daarvan ten volle overtuigd ben KoningHendrik van Engeland doet dit wel17 met redelijke argumenten die ik tot nu toevolg als een aannemelijke opvatting Wat voor verwarring en onrust zou ik ontketendhebben als ik deze en andere opvattingen zonder meer zou hebben verkondigden niet met argumenten zou hebben gestaafd Ook al zou het leveren van bewijstot mijn mogelijkheden hebben behoord het zou een langdurige aangelegenheidzijn geweest en ik was toen ook al aan een ander werk begonnen Ik heb datgeneter hand genomen waarvan ik verwachtte dat het tot een goed einde te brengenwas En u ziet op welke plaats ik die dingen geschreven heb woonachtig als ik wastussen Zuumlrich en Straatsburg in een stad waar Oecolampadius in het openbaar deleer verkondigt dat de biecht niet noodzakelijk is en waar sommigen verzekerendat die verderfelijk isAls deze leerstellingen zo zeker zijn dat men ze moet belijden tot aan het

martelaarschap toe waarom komt dan niemand van uw mensen hierheen om metkracht te onderwijzen wat hij denkt Als u op de hoogte zou zijn van de situatie indeze streken dan zou u erkennen dat ik gegeven de huidige omstandighedentamelijk moedig heb geschreven Had ik er maar evenveel succes mee gehad Overmijn wetenschappelijke kwaliteit mag u denken wat u wilt Ik heb voldoende duidelijkgemaakt dat ik vredelievend ben Gematigde mensen hebben mijn sympathieDegenen die met hand en tand hun gelijk verdedigen zullen waarschijnlijk hettouwtje laten knappen doordat ze er te hard aan trekken18 Mij zijn deze onrust enverwarring nooit aange-

15 Conservatieve katholieken namen Erasmus kwalijk dat hij in de Exomologesis toegaf dat debiecht niet door Christus was ingesteld Radicale protestanten namen Erasmus kwalijk dathij de biechtpraktijk niettemin verdedigde

16 Brieven aan Erasmus van Engelse geleerden over dit onderwerp zijn niet bewaard gebleven17 In zijn Assertio septem sacramentorum adversus Martinum Lutherum (Londen 1521)18 Adagia 467


148

naam geweest en steeds heb ik verzoenende adviezen verstrekt Maar wat te doenmet dolzinnige schijnmonniken Er is geen enkele kwalijke daad of ze durven dieaan Zij hebben zich buiten alle deugdelijke wetten geplaatst Ze zijn landlopers ennergens houden zij halt Men kan hen onmogelijk nog verdragen maar ook niet metbescheiden middelen weer in het gareel krijgen Zo ver zijn zij met hun provocatiesgekomenEn daarom doe ik uitdrukkelijk een beroep op uwwijsheid hoogeerwaarde deken19

en op u Van Vianen Rosemondt Driedo en anderen wier onpartijdigheid voor mijzonneklaar is dat u zorg draagt voor de rust van de wetenschappen zorg draagtvoor uw goede naam en op enig moment een einde maakt aan dat opruiendegeroep en geschreeuw In mij zult u iemand vinden die naarstig streeft naarchristelijke eendracht en oprecht geloof Het ga u goed geachte heren en lerarenBazel 1 juli in het jaar 1525

1583 Aan Erasmus SchetsBazel 2 juli 1525

Hartelijk gegroet Als u in Spanje profijt hebt gehad van mijn naam zou ik wensendat ik op mijn beurt in Engeland profijt heb van de uwe Van de aartsbisschop vanCanterbury1 ontvang ik een jaarlijkse toelage maar niet zonder aanzienlijk verliesdeels vanwege de wisselkoers deels vanwege de provisie van de bankiers Ik twijfeler niet aan dat u in Engeland zakelijke contacten heeft Als u dan ook doorbemiddeling van uw relaties kunt bewerkstelligen dat die toelage mij met minderverlies bereikt zou mij dat zeer welkom zijnDe huidige uiterst onzekere tijdsomstandigheden laten niet toe dat ik een vast

besluit neem over mijn terugkeer Ik verzoek u door middel van de eerstvolgendekoerier op deze brief te antwoorden Het ga u uw allervriendelijkste echtgenote2

en uw overige gezinsleden goedBazel 2 juli in het jaar 1525Erasmus van Rotterdam oprecht de uweAan de achtenswaardige heer Erasmus Schets koopman Te Antwerpen

19 Nicolas Coppin1 William Warham2 Ida van Rechtergem


149

1584 Aan Adriaan van BaerlandBazel 2 juli 1525

Erasmus van Rotterdam aan Adriaan van Baerland gegroet

Met diepe droefheid zou ik kunnen verdragen dat Van Dorp aan de wetenschappenis ontrukt1 als hij door mijn verdriet hierheen teruggeroepen kon worden Wij zijnhet die ons nu naar hem op weg spoeden naar ons zal hij nooit terugkeren Hij isgestorven terwijl hij van alle goede dingen rijkelijk voorzien was en volgens degangbare opvatting kunnen wij het beste sterven wanneer het leven ons toelachtAls hij was blijven leven was hij een groot man geworden Maar nu is hij naar ikverwacht op een gelukkiger wijze groot bij Christus Bijna als enige droeg hij dehumaniora een warm hart toe Bepaalde personen proberen die metverbazingwekkende ijver in de verdrukking te brengen terwijl ze tegelijkertijd naarmijn mening onvoldoende de belangen in het oog houden van hun eigen studiesde enige die zij graag zien floreren Want zoals de feiten zullen uitwijzen zullen ookde studies waarom zij zich meer met ijver dan met verstand bekommeren naverdwijning van de beschaafde letterkunde bezwijken We zoudenmeer vooruitgangboeken als de voorlieden van de oude studies de schone letteren hartelijk zoudenopnemen in hun gastvrij onderkomen als bannelingen die na hun terugkeer hunvroegere plaats weer innemen Als gastvrienden zouden zij iets goeds kunnenbrengen wat van hen als vijanden te verwachten valt weet ik niet En de schoneletteren zouden zich op hun beurt op gepaste wijze kunnen voegen in het gezelschapvan de wetenschappen die al eerder een vaste plaats in de universiteiten hebbenverworven Nu maakt de boosaardigheid van enkelen dat het eigen voordeel voorbeide partijen verloren gaatOveral in Duitsland zijn tegelijk met de schone letteren bijna alle studies bezweken

Het gezag van theologen is nihil Monniken en priesters staan bloot aan openlijkehaat Want de kwaden maken dat het ook de goeden slecht vergaat Ik zie dat demenselijke beschaving de kant opgaat van een soort Turkse barbarij Misschien zijner vorsten voor wie deze toestand niet onwelkom zou zijn Er speelt zich hier onderde boeren een bloedig drama af2 Ik weet niet welke ramp nog in het verschiet ligtAdriaan van der Beken uw toegenegen vriend heeft mij deze brief afgedwongen

Van hem zult u alles vernemen wat zich in Duitsland afspeelt Het

1 Maarten van Dorp was overleden op 31 mei 15252 Zie brief 1574 noot 2


150

ga u goed zeer dierbare Van Baerland Doe de groeten aan Jan Becker als hijdaarginds isBazel 2 juli in het jaar 1525

1585 Aan Maximilianus TranssilvanusBazel 2 juli 1525


Onlangs heb ik antwoord1 gegeven op twee brieven van u zeer edele heer dieechter hetzelfde onderwerp hadden en tegelijk door dezelfde persoon bezorgdwaren Hoezeer ik uw gezindheid jegens mij koester en hoe gelukkig ik mij voeldoor de toenadering van zon oprechte vriend is nauwelijks onder woorden tebrengen U zegt niet te zullen toestaan dat u in vriendschap wordt overwonnenMaar als er dan geen enkele hoop voor mij is op de overwinning zal ik er zekervoor zorgen dat u niet de indruk hebt een overwinning behaald te hebben op iemanddie geen weerwerk heeft geleverd Maar hierover een andere keerIk vermoed dat hetgeen u schrijft namelijk dat de Raad in uw toevallige

aanwezigheid mijn zaak heeft behandeld2 achterhaald is Want kort geleden hebik van de doorluchtige vrouwe3 een brief ontvangen die ging over wat naar uwzeggen daar besloten is De keizer had vanuit Spanje aan zijn tante geschrevendat mij een buitengewone toelagemoest worden uitbetaald4Dat advies had Ruffaultthesaurier van de keizer gegeven waarbij hij te kennen gaf dat hij bereid was hetgeld te betalen als vrouweMargaretha daartoe opdracht zou geven Op 1 septemberzijn achthonderd gouden florijnen verschuldigd het bedrag voor vier jaren Ik weetniet wat voor goeds ik van een trage oplossing heb te verwachten tenzij men bijgevalop de Elysische velden geld nodig heeft Want dit nietige lichaam waarop al zovaak is ingebeukt door de stormram van de nierziekte vermagert en droogt dagelijksverder uit Daarom denk ik dat het niet lang meer duurt of ik leg mijn oude huid afen word een nieuwe cicade

1 Brief 15532 De zaak betrof de doorbetaling van het jaargeld dat Karel V aan Erasmus had toegekend De

Raad is wellicht de Grote Raad van Mechelen3 Margaretha van Oostenrijk Haar brief is niet bewaard gebleven4 Brief 1380


151

Het enige wat mij weerhield mij naar jou te spoeden was dat de haarden nog nietwaren gedoofd en dat er vis wordt gegeten Want dan had ik in de vastentijd moetengaan en zelfs bij de geur van vis loopt mijn gezondheid gevaar Ik heb wel eenontheffingsbrief van de paus5 maar in herbergen wil ik liever geen aanstoot gevenJuist toen ik na Pasen aanstalten voor de reis maakte brak plotseling het noodlottigeoproer van de boeren uit Dat maakt dat ik hier vastzit tussen Scylla en Charybdiszoals de uitdrukking luidt6 Hoe veilig dat is weet ik niet Het bestuur van deze stadheeft zich in deze kwestie zeer verstandig opgesteld vooral de burgemeester diemijn naaste buur is7 Ik zou niet gevrijwaard zijn geweest van het gevaar vanbepaalde aanhangers van Luther als ik niet op goede voet zou staan met hetmerendeel van het bestuur en niet goed met de bisschop8 zou kunnen opschietenEr zal in Bazel een bijeenkomst van enkele vorsten en boeren plaatsvinden9 Daarwordt besproken of dit bloedige oproer met redelijke maatregelen bij te leggen isNu alles zo onzeker is kan ik geen enkel definitief besluit nemen Ik had Lieven10

mijn voormalige bediende een pak brieven meegegeven die kardinalen koningenen prinsen aan mij gericht hadden want Cranevelt dacht dat mij dat als beschermingzou dienen tegen valse aanklagers Boeren op wie de bediende stuitte hebben hemde brieven afgenomen De route door Frankrijk zou kostbaar zijn en geheel te paardmoeten plaatsvinden terwijl ik juist ben opgehouden met paardrijden hoewelpaardrijden tot nu toe voor mij steeds als middel heeft gediend tegen alle soortenvan ziektenOver de goede gezindheid jegens mij van de bisschop van Palermo11 heb ik geen

enkele twijfel Was hij echter maar net zon weldoener als hij een mooiprater is Ookover de gezindheid van De la Marck heb ik niet veel twijfel behalve dat ik weet dathij tijdens de rijksdag van Worms enkele onmiskenbaar tegen mij gerichte vijandigedingen heeft gezegd U raadt gemakkelijk op aanraden van welke lieden hij dit heeftgedaan12 Die kennen mensen uit zijn kring13 met wie zij de nauwste betrekkingenonderhouden Voorts heeft een theoloog die het in Leuven voor het zeggen heeft14in het bijzijn

5 Zie brief 15426 Adagia 4047 Heinrich Meltinger of Adelberg Meyer8 Christoph von Utenheim9 Dit gebeurde van 4 tot 14 juli 152510 Lieven Algoet11 Jean de Carondelet12 Erasmus doelt op Girolamo Aleandro in het bijzonder13 Met name Giambattista Aleandro14 Nicolas Coppin


152

van Van Dorp enkele uitlatingen gedaan waarmee hij duidelijk maakte dat De laMarck weinig sympathiek over mij denkt al zegt men dat hij er de man naar is omaf en toe afhankelijk van de gelegenheid zaken uit zijn duim te zuigen Met degraaf van Hoogstraten15 had ik niet veel contact Hij schijnt wel degelijk een vriendelijken redelijk man te zijn Toch hebben mij ook van hem bepaalde uitlatingen bereiktdie weinig complimenteus zijn Ik weet wel dat men niet zomaar alle verhalen moetgeloven maar de dingen die ik hiervoor heb opgesomd weet ik zeker Daarbij benik mij ervan bewust dat de meningen van mensen zich met het uur wijzigen En ikzou geen twijfel hebben over de steun van het hof als mijn gezondheid en mijnleeftijd zouden toelaten dat ik het hof in enig opzicht van dienst zou kunnen zijn Nuis dit nietige lichaam zo broos dat het al bij het geringste gevaar in korte tijd zalbezwijken als ik mij niet vergisZonder geld valt niet te leven Toch baart de verdorvenheid van sommige

theologen en monniken mij meer zorgen dan mijn geldzaken U schrijft dat zijeenvoudig in toom gehouden kunnen worden Maar paus Adrianus die een officieumllebrief heeft gestuurd om de karmeliet16 tot zwijgen te brengen is dit niet gelukt Hijhield met moeite zijn mond maar na de dood van Adrianus compenseerde hij zijnstilzwijgen in ruime mate en met de dag slaat hij meer wartaal uit Onlangs heeftVincentius een halfbakken dominicaanse theoloog onder de naam Taxander eenboek uitgebracht te Antwerpen met hulp van een of andere vluchteling uit Engeland17- een boek dat zo van kennis gespeend smakeloos leugenachtig onbeschaamden onzinnig is dat het door niemand anders dan door die Coroebus geschrevenkon worden Hij heeft enige jaren geleden al geprobeerd het uit te geven maar hetwerd hem door zijn vicaris-generaal18 verboden Er is geen enkel onderlegd persoonin Leuven of hij weet dat het zijn geesteskind isWanneer bij u uiterst dommemensen ongestraft dit soort dingen wagen wat heeft

dan die steun van het hof die u mij belooft te betekenen De doorluchtige prinsFerdinand schreef zijn tante19 dat zij ervoor moest zorgen dat mij de toelage zouworden uitbetaald en voorts dat zij de karmeliet en soortgelijke schreeuwers hetzwijgen moest opleggen Aan wat hij schreef besteedde hij voldoende zorg De briefis afgegeven bij de aartsbisschop van Palermo Of die door hem met goedebedoelingen is achtergehouden weet

15 Antoine de Lalaing16 Nicolaas Baechem17 Zie brief 1582 noot 4 Voor het boek van lsquoTaxanderrsquo zie brieven 1581a en 158218 Johannes Faber19 Margaretha van Oostenrijk


153

ik niet Maarten van Dorp is overleden die als enige de ware wetenschappen oprechteen warm hart toedroeg In mindere mate dan de anderen verfoeide hij alles watop enigerlei wijze verwantschap vertoont met de leerstellingen van Luther - waardoorzijn steun niet veel gewicht in de schaal legde - en aan schijnmonniken hechtte hijniet zoveel waarde Ook Latomus heeft drie boekjes gepubliceerd20 die ik slechtseven heb bekeken waarin hij slinks en listig de spot met mij drijft Ik kan gemakkelijkraden wat daarvan de bedoelingen zijn In Parijs is een werk verschenen van enePierre Cousturier21 een theoloog van de Sorbonne en een kartuizer monnik Nognooit heb ik iets dwazers gelezen dan dat In Rome hebben de pausen Zuacutentildeiga hetzwijgen opgelegd22 En het zijn die mensen die voor mij dat soort dramasveroorzaken omdat ze alles en iedereen minachtenIk wenste dat alle monniken zo waren dat zij de sympathie van alle deugdzame

mensen zouden verdienen Wegens enkele onuitstaanbare lieden wordentegenwoordig demeesten ook de goeden voorwerp van openlijke haat Hier wordenoveral kloosters geplunderd en in brand gestoken monniken worden uiteengedrevennonnen worden verkracht tussen goeden en kwaden wordt geen enkel onderscheidgemaakt De steden die wat gematigder zijn hebben de kloosters onder hun hoedegenomen op de volgende voorwaarden dat zij het stadsbestuur gehoorzamen datzij niemand onderhouden als die niet ook ter plekke zijn geloften heeft afgelegd datzij geen novicen aannemen zonder medeweten van het stadsbestuur dat zij niemandtegenhouden die met opgaaf van redenen wil vertrekken dat zij niet in bezit houdenwat is ingebracht door degenen die vertrekken dat zij zich niet inlaten met parochiesof nonnenkloosters Zwerfmonniken die de gewoonte hebben met vervalsteaanbevelingsbrieven van hun oversten door alle landstreken te trekken wordt detoegang tot de stad ontzegd Over de vraag of deze maatregelen in religieus opzichtverantwoord zijn laat ik mij niet uit In elk geval zijn ze van mildere aard dan wat deoverige kloosters te verduren hebben Het soort mensen dat wij hier hebben is uiterstgematigd zij het dat zij nog weifelen en uitzien naar een EzraMaar over deze dingen een andere keer of misschien als God het wil mondeling

Guy Morillon schrijft vanuit Spanje al een paar keer alsof hij spoedig naar Brabantzal terugkeren23 Ik wil graag weten of hij al terug is Van Cranevelt is mij helemaalgeen brief bezorgd Ik begeef mij niet van hier zonder dat ik brieven van vriendenheb ontvangen Indien nodig zal ik daar-

20 Zie brief 1581 noot 3821 Zie brief 1571 noot 722 Zie brief 1410 noot 1 en brief 1443b23 De betreffende brieven zijn niet bewaard gebleven


154

voor een eigen koerier inhuren Ik zou willen dat er enig contact was tussen u enMore over wiens handel en wandel u van Cranevelt zult vernemen Ik heb hemreeds het een en ander over u geschreven In deze tijd zijn oprechte vrienden eenuiterst zeldzaam verschijnsel Vandaar dat de vriendschap van goede mensen doordes te hechtere banden aangehaald moet worden Het ga u goed samen met alde uwen zeer dierbare Maximilianus Doe van mij de groeten aan de heer vanHalewijn en aan de overige vriendenGegeven te Bazel 2 juli in het jaar 1525

1586 Aan Jacopo SadoletoBazel 2 juli 1525

Hartelijk gegroet hoogwaardige vader Uw commentaar op de vijftigste Psalm1 hebik nog niet volledig gelezen maar er slechts hier en daar stukjes van geproefd Ikben namelijk wegens drukke bezigheden aanmeer nog niet toegekomen Binnenkortzal ik het geheel met zeer grote belangstelling doornemen Meteen al bij de eerstekennismaking was ik bijzonder getroffen door de helderheid de toegankelijkheiden de eenvoud van het taalgebruik in combinatie met de grootst mogelijkevroomheid U heeft niets nagelaten wat helpt om de bedoelingen van de profeet ophet spoor te komen en te verklaren U raadpleegt zelfs herhaaldelijk de Griekensoms ook de Hebreeeumln Als Rome ons van tijd tot tijd dat soort boeken zou sturenheb ik er het volste vertrouwen in dat de meeste mensen aanmerkelijk beter zoudendenken over uw stad Zij zouden tot de conclusie komen dat zich daar mannenbevinden die de kunst verstaan niet alleen welsprekendmaar ook waardig en devootde moeilijk te doorgronden Bijbelboeken te behandelen Want degenen die zich biju met de schone letteren bezig houden hebben tot vandaag de dag niet zo veelbijgedragen aan een beter begrip van de theologie ook al blinken zij uit op hunvakgebiedIk zou het boek graag hier door de drukkers laten uitgeven waardoor het ruimer

zou worden verspreid en meer mensen ertoe zou aanzetten zich toe te leggen opde vroomheid Maar de dreiging van excommunicatie die in het boek is opgenomenlevert een bezwaar op al denk ik dat die slechts de bedoeling heeft Calvo bij u tebeschermen tegen verlies2 Overigens aangezien

1 Interpretatio in Psalmum lsquoMiserere meirsquo (Rome 1525)2 Calvo die het boek van Sadoleto had uitgebracht was de officieumlle drukker van de Heilige

Stoel en had een pauselijk privilege in het boek opgenomen waarin roofdrukken op straffevan excommunicatie werden verboden


155

de uitgeverij van Calvo niet aan alle aardstreken kan leveren lijkt het voor dewetenschappen toch zeer nadelig als een boek dat groot nut oplevert slechts bijeacuteeacuten Romeinse drukker te verkrijgen isIk denk dat mijn Karl3 zich voor de terugkeer gereedmaakt na zijn opdracht met

succes te hebben vervuld Hier speelt zich een ellendig en bloedig drama af Ik hoopdat de Heer daaraan een gelukkige afloop schenkt Ik ben door plotseling noodweerovervallen en zit niet zonder ernstig gevaar klem tussen slachtoffer en offerblokzoals men zegt4 Kon ik nu maar uit de Tiber drinken Enkele hansworsten vanmonniken laten niet af in dolzinnige geschriften tegen mij tekeer te gaan sommigenook anoniem Als ik niet naar Brabant terugkeer is er geen enkele hoop op eentoelage van de keizer Maar de storm hier staat niet toe uit te varen en evenminvoor anker te gaan5 Ik heb goede hoop op de barmhartigheid van onze HeiligeVader Clemens Het ga uwe Hoogwaardigheid zeer goedBazel 2 juli in het jaar 1525Amerbach doceert hier civiel recht met een aanstelling van stadswege Bij al de

zijnen is hij geliefd Hij doet u de hartelijke groetenAan de hoogwaardige vader en zeergeleerde heer Jacopo Sadoleto bisschop

van Carpentras Te Rome

1587 Van Celio CalcagniniFerrara 6 juli 1525

Celio Calcagnini aan de zeergeleerde heer Erasmus van Rotterdamgegroet

Toen ik aan Pistofilo schreef over de vrije wil1 dacht ik allerminst dat dit commentaarooit in de openbaarheid zou komen en zeker niet dat het in uw handen zou belandenWant mijn enige oogmerk was toen een bewijs van dankbaarheid te geven aan deman die mij een dienst had bewezen omdat hij mij uw verhandeling over dewilsvrijheid had doen toekomen terstond nadat hij die uit Duitsland had ontvangendoor de welwillende medewerking van Floriano Montini een hooggeacht man2 Hijwist namelijk dat ik zeer

3 Karl Harst4 Adagia 155 Vgl Adagia 14211 Zie brief 15782 Zie brief 1552


156

geiumlnteresseerd was in al uw geleerde werken en bovendien erg gecharmeerd wasvan publicaties die dienen om de onbeschaamdheid van Luther te onderdrukkenen in toom te houden Doordat velen daartoe slechts een halfzachte poging hebbenondernomen alsof ze er met hun gedachten niet bij waren hebben zij de man diehoe dan ook voor ruzie en opschudding geboren is tot een zodanige staat vanvermetelheid gebracht dat hij denkt dat hij alleen de wijsheid in pacht heeft Daarbijwijst hij systematisch alle oude en eertijds gevestigde schrijvers af en denkt hij dathij als enige de Heilige Schrift mag beoordelen Ook blaast hij vroeger veroordeeldeopvattingen en ketterijen die door verordeningen van de oude kerkvaders zijnafgewezen nieuw leven in verdedigt die verbeten en brengt ze aan de man zodathet beter is deze stinkbloem niet aan te raken dan haar door aanraking te prikkelen3Toen Hercules de strijd aanbond met de hydra was hij stellig van oordeel dat hij

niet kon ophouden voordat hij die te vuur en te zwaard had verdelgd Ook ik hebhet steeds de juiste weg gevonden Luther ofwel totaal te negeren ofwel compleette weerleggen want een tussenweg zag ik helemaal niet In het begin kreeg hij veelwaardering omdat hij onverschrokken en zonder blikken of blozen de zeden vanonze tijd aan de kaak stelde en schandelijk uithaalde naar de in purper gehuldeprelaten en het gezag van de paus op de manier van respectloze kinderen denaaktheid van zijn vader tonend4 Dit wekte de belangstelling en verwachting vanzeer velen als trad er een oprecht man naar voren met liefde voor deugdzaamheiden waarheid en bevlogen door het verlangen mensen te helpen te meer omdat hijtot dan toe bescheidenheid voorwendde in zijn manier van optreden Want in plaatsvan dat hij de meningen die hij toen verkondigde hardnekkig bleef verdedigen (ookal was hij zwanger van andere opvattingen die nog veel vreselijker waren en metnog grotere wanstaltigheden waren omkleed) gaf hij er de voorkeur aan die teonderwerpen aan het oordeel van mensen die beter waren dan hij en van vromeleden van de heilige KerkIk zal u dit zeggen waarde vriend Die man die vals en sluw is zoals later bleek

had mij bijna iets wijsgemaakt Ik beeldde mij in dat Luther een goed mens was diegemakkelijker bedrogen kon worden dan kon bedriegen maar die in het hekelenvan de slechte zeden die nauwelijks meer te verdragen zijn - dat geef ik wel toe -al te gedreven en heethoofdig was Ik schreef het aan de aard van de man toebovenmatig als hij zich inzette voor de chris-

3 Vgl Adagia 654 Zie Genesis 920-27 het verhaal over Cham en Noach dat in Decretum Gratiani 2 2 7 met

het beschuldigen van geestelijken in verband wordt gebracht


157

telijke zaak en voor ons geloof dat religieuze bevlogenheid en bezieling voor deverering van de Heer hem zozeer in hun greep hadden dat hij de evangelische enapostolische voorschriften vergat en aanzienlijk meer toegaf aan zijn hartstocht dannuttig was Maar toen hij ons zijn monsterachtige toneel voorschotelde het oudedrama van Jan Hus en al die bagger van Boheemse verloedering uitbraakte enallerlei lang vervlogen onzin oprakelde5 goede goden wat toonde hij toen eenander gezicht dan tevoren Hoeveel eigenzinnigheid in plaats van terughoudendheidhoeveel geldingsdrang in plaats van religieuze ingetogenheid hoeveeloverredingsdrang in plaats van eenvoud barstten er uit de man los Alsof hij zichopwierp om het geloof van meet af aan af te breken probeerde hij allereerst hetevangelie geweld aan te doen en aan alle commentatoren hun geloofwaardigheidte ontnemen teneinde alleen voor zichzelf ruimte over te laten Hij ontnam desacramenten zo drastisch hun gezag dat hij er ternauwernood eacuteeacuten of twee in hunwaarde liet Hij wilde dat alle rangen van het priesterschap gelijk zouden zijn zodater niemand zou overblijven bij wie zijn onderdanen beroep konden instellen tegende alleenheerschappij van Maarten Het gedenken van gestorvenen beschouwdehij als zinloos en je reinste flauwekul De menselijke wil achtte hij doorvoorbeschikking beperkt en talloze soortgelijke andere dingen beweerde hij Ikdeins er inwendig voor terug die zaken in herinnering te brengenIk weet wel dat Luther aan zijn beweringen gewoonlijk kracht bijzet met

leugenachtige en gekunstelde argumenten aan de Heilige Schrift ontleend die hijeven onweerlegbaar vindt als het Achilles-argument van Zeno6 Dat moet natuurlijkniemand als verwonderlijk voorkomen want aan ketters uit het verleden heeft hetnooit aan pleisters ontbroken om daarmee hun zweren te bedekken Wat ervan tedenken - betrouwbare en geloofwaardige mensen deelden mij dit mee - dat Luthermeer dan eens de volgende list heeft gebruikt om zijn naam meer eer aan te doenHij liet heimelijk mensen optreden als zijn tegenstanders (of moet ik zeggen alsadvocaten die met de te-

5 Conservatieve katholieken verweten Luther dikwijls dat hij allerlei oude ketterijen nieuw leveninblies in het bijzonder die van Jan Hus en John Wycliff

6 De beroemde paradox over Achilles en de schildpad zie Aristoteles Physica II 9 (239b) enDiogenes Laertius Leven en leer van beroemde filosofen IX 29 De paradox houdt in dat alsAchilles een hardloopwedstrijd houdt tegen een schildpad die met voorsprong begint Achillesde schildpad onmogelijk kan inhalen in de tijd die Achilles nodig heeft om zijn achterstandin te lopen zal de schildpad immers telkens een stuk vooruitkomen


158

genpartij heulen) en maakte dan korte metten met hen Wanneer zij slaags raaktengaven zij hun verzet op erkenden zij door de kracht van zijn argumenten overwonnente zijn en sloten zij zich uit vrije wil aan bij de leer van Luther Dit is precies diegrootspraak van de valse profeet Alexander7 Die ging er prat op dat hij zijntegenstanders hoe onhandelbaar ze ook waren vreedzaam en als betere mensenliet vertrekken wanneer hij maar eenmaal met hen de koppen bij elkaar had gestokenIk weet dat er mensen zullen zijn die zeggen dat het gemakkelijk is Luther met

woorden te bestoken en met scheldwoorden tegen hem tekeer te gaan en hem nueens opruiend te noemen dan weer onbehouwen dan weer een gedrocht en hemmet andere verfoeilijke benamingen te belasteren maar dat het niet gemakkelijk isde man met redeneringen en argumenten te verslaan Ik zie dat heel anders Wantde taal van de waarheid is eenvoudig maar de leugen kent vele gedaanten8 Stelnamelijk dat ik met Proteus te maken heb en dat hij zich verandert in alle mogelijkewonderlijke gedaanten dan is het voor mij voldoende te weten dat hij wis enwaarachtig Proteus is en dat hij kan wegglippen en niet gemakkelijk met een stropvast te leggen is Stel dat Chrysippus mij onder zijn drogredenen bedelft die vanzodanige aard zijn dat ik ze niet ontrafelen en ontkrachten kan Stel bovendien alsu mij toestaat dat een of andere sofist mij drie hoofden of in elk geval horens opzet9moet ik mij daarom Geryon of Cipus wanen Toen iemand had beredeneerd datDiogenes geenmens was en deze niet wist hoe deze drogredenering te weerleggenzei hij lsquoBegin de redenering eens bij mijrsquo10Als dus de grote argumentator Luther mij zand in de ogen heeft gestrooid of je

reinste goocheltrucs heeft uitgehaald is dat nog geen enkele reden om hem groteren beter te vinden Toen iemand die grote bewondering koesterde voor Callipideshoog opgaf van diens talent bij Agesilaus zei deze lsquoDie komediant ken ik heuswelrsquo11 Want zo noemden de Spartanen een toneelspeler De sofist of goochelaarLuther stelt in mijn ogen even weinig voor

7 Alexander van Abonutichus zie Lucianus Alexander of de valse profeet 658 Vgl Adagia 2889 Een verwijzing naar bekende drogredeneringen uit de oudheid als lsquoWat u niet heeft verloren

heeft u nog u heeft geen horens verloren u heeft dus horensrsquo10 Zie Aulus Gellius Noctes Atticae XVIII 13 Diogenes gaf zijn antwoord nadat een sofist hem

de volgende redenering had voorgelegd lsquoIk ben niet wat jij bent ik ben een mens dus jij bentgeen mensrsquo

11 Plutarchus Vitae parallelae Agesilaus 21 Callipedes was een beroemde acteur die juist intragedies speelde


159

Want waarom zou ik niet iemand zo betitelen die zijn best doet in het verledenveroordeelde en verouderde leerstellingen door bedrog in ere te herstellen en diealgemeen aanvaarde leerstellingen onderuithaalt die eeuwenlang zijn aanvaard engoedgekeurd door talloze grote verdedigers en als het ware van hand tot hand zijnovergeleverd Toont dit niet meer dan voldoende aan dat Luther een bedrieger is- hij die Gregorius van Nazianze Gregorius van Nyssa Johannes DamascenusBasilius Chrysostomus Hieronymus Gregorius en Augustinus terzijde schuift omzichzelf als enige uitlegger van het evangelie te presenteren en wil dat men alleenin hem vertrouwen stelt alsof zijn fakkel het licht van al die anderen doet verblekenMaar naarmate die anderen dichter bij de bloeiperiode van de Kerk stonden kondenzij overvloediger putten uit de bron van de hemelse geest zonder welke niemandkan naderen tot de waarheid Want stel dat al die uitmuntende leiders van het heiligegeloof hier kwamen staan en zij zeggen ja en Luther zegt nee Ik vraag mij af wiedan zon botte en harde kop heeft dat hij van mening is dat men Luther moet gelovenen aan de anderen het vertrouwen moet ontzeggenIemand zou kunnen zeggen lsquoLuther heeft dezelfde opvattingen als zij maar het

is meer de manier van overbrengen die verschilt dan wat zij overbrengenrsquo Maarwat mij zorgen baart in twijfel houdt en Luther verdacht bij mij maakt is nu juist dathij zich niet op een andere manier uitdrukt maar iets wezenlijk anders blijkt tezeggen Hij legt rookgordijnen en verpakt zijn opvattingen in omhulsels van woordenzodat op hem de bekende regel van Euripides van toepassing is lsquoWat ik hebbegrepen is goddeloos wat ik niet heb begrepen is dat denkelijk ookrsquo12 Bekendis ook de oude zegswijze lsquoSpreek wat minder geleerd en duidelijkerrsquo13 De volgendeuitspraak van de apostel waarschuwde ons voldoende ons voor dit soort mensente hoeden lsquoAls een engel uit de hemelrsquo zegt hij lsquou een ander evangelie verkondigtdan u hebt ontvangen die zij vervloektrsquo14 Alsof ik niet heel goed zou weten datvroeger tijdens het Concilie van Rimini de arianen op dezelfde wijze een misleidendwoordenspel opvoerden toen die goddelozen de wezensgelijkheid van Christus ende Vader ter discussie stelden en aan de goede maar weinig alerte

12 Deze regel komt niet voor in de werken van Euripides maar Diogenes Laertius Leven enleer van beroemde filosofen II 22 vertelt dat Euripides eens Socrates vroeg naar diens meningover een werk van Heraclitus Socrates antwoordde lsquoWat ik heb begrepen vond ik uitstekendwat ik niet heb begrepen zal dat ook wel zijnrsquo Het is deze uitspraak waarvan Calcagnini hiereen boosaardige variant introduceert

13 Aristophanes Kikkers 144514 Galaten 18-9


160

kerkvoogden vroegen of men volgens hen moest geloven in Christus of in dewezensgelijke15 Zij in verwarring gebracht door de vreemde formulering vielen dewezensgelijkheid openlijk af en verklaarden Christus als God te zien Dat was dereden waarom de besluiten van het Concilie van Rimini vervolgens bij een grotereen meer bedachtzame bijeenkomst van de kerkvaders ongeldig werden verklaard16De overlevering vermeldt dat een van de arianen onoverwinnelijk bleef voor allendie menselijke argumenten en de redeneerkunst tegen hem in stelling brachtenmaar gemakkelijk het veld ruimde toen hij te maken kreeg met iemand die weiniggeleerdheid maar veel geloof bezat en die niet vertrouwde op zichzelf maar deste meer op de HeerIk denk dat met evenveel gemak de redeneringen en paradoxen van Luther zo

te ontkrachten zijn dat hij ook zelf zijn nederlaag moet erkennen en alle onrust dieer tot op de dag van vandaag gezaaid is in een oogwenk verdwijnt Maar als degrote onbezonnenheid van die man op dezelfde voet voortgaat en op beslissendemomenten de kop opsteekt zal hij ongetwijfeld op termijn de boeken van hetevangelie afwijzen als een product dat door ongeletterden opgeschreven en doorsimpele zielen aanvaard is Ja hij zal zelfs zoals Mohammed verzekeren datChristus zelf niet werkelijk mens was maar een spookbeeld of een waanvoorstellingdie de ogen bedriegt en de zintuigen misleidt17 Want zoals Cicero treffend schrijftlsquoWie eenmaal de grenzen van de schroom heeft overschreden moet wel ernstig enten volle schaamteloos zijnrsquo18 Toch ontbreekt het de man die godbetert zononheilspellende leer verkondigt niet aan volgelingen en bewonderaars met nameoveral in Duitsland die Luther overtuigd toeroepen wat Lucretius over zijnleermeester Epicurus zei

Hij was een god een god beste Memmiusdie de monsterlijke goden en de vrees voor hen uit onze geest verdreef

Hierom wordt de religie terneer geworpen op haar beurtvertrapt terwijl de overwinning ons hemelhoog verheft19

15 Het Concilie van Rimini vond plaats in 359 De discussie betrof de vraag of de natuur vanChristus lsquogelijkrsquo was aan de natuur van de Vader dan wel daarmee lsquovergelijkbaarrsquo

16 Tijdens het eerste Concilie van Constantinopel in 38117 Volgens de Koran is Christus wel degelijk een mens maar was de kruisiging een illusionaire

verschijning18 Cicero Ad familiares V 12 319 Naar Lucretius De rerum natura V 8 (eerste regel) en I 78-79 (derde en vierde regel)

de tweede regel is van Calcagnini zelf


161

Aangezien toch uit die zeer achtenswaardige regio altijd briljante geesten zijnvoortgekomen en het ware geloof zijn groei voor een belangrijk deel aan haar tedanken heeft is het werkelijk verbazingwekkend hoe zij zo plotseling van de ooitvastgelegde en herhaaldelijk bekrachtigde besluiten van de kerkvaders is afgegledennaar de dwaasheden van een man die volgens mij noch onderlegd nochbuitengewoon scherpzinnig is Of het moet zijn wat ik vermoed dat dit niet zozeeruit geestdrift en liefde voor Luther is gebeurd als wel uit afkeer van bepaaldetheologen en monniken (zoals door u al vaak is betoogd) die uit naam van degodsdienst voor zichzelf een alleenheerschappij hebben gevestigd belust als zijwaren op de geesten en op de bezittingen van demensen Zo kon het dus gebeurendat zij van de regen in de drup kwamen toen zij van de hebzucht van de monnikenwegvluchtten naar Luthers goddeloosheid die nog veel schadelijker is Want diemonniken brengen de zegeningen van de fortuin in gevaar maar Luther zet dezegeningen van de geest en zelfs van de ziel op het spelIk geloof dat het streven van Luther voor sommigen ook aantrekkelijk is geweest

omdat hij de mensen ontsloeg van hun plichten en gehoorzaamheid aan de pausen andere hoogwaardigheidsbekleders en het menselijk geslacht in zekere zinvrijheid verleende Wie zou immers niet graag het juk afschudden en de vrijheidomarmen vooral wanneer de vrijheid gepaard gaat met bandeloosheidWant Lutherwil niet dat ook maar iemand in angst zit over zijn daden aangezien het geloof enhet bloed van Christus volstaan om het heil en de eeuwigheid te verkrijgen Latende mensen daarom hun lusten botvieren zich volstoppen slempen zich naarbelieven te buiten gaan aan zingenot geweld en roverij Van de hemel en de eeuwigegelukzaligheid zijn zij toch wel verzekerd als hun geloof onwankelbaar blijft en hunhoop vast gevestigd is op het bloed van Christus Ziedaar van wat een slimme ensluwe kunstenmaker de engel van het kwaad zich heeft bediend Door gebruik temaken van dezelfde vorm van overreding heeft Mohammed een groot deel van dewereld op zijn kop gezet Ons wordt verteld dat Epicurus die meer leerlingen voorzijn opvattingen wist te winnen dan welke andere filosoof ook nooit enige toehoorderis kwijtgeraakt behalve ene Metrodorus20 Die grootmeester van de verleidkunstlokte namelijk mensen aan die

20 Zie Diogenes Laertius Leven en leer van beroemde filosofen X 9 en Cicero De oratore I45 Calcagnini verwart kennelijk Metrodorus van Lampsacus trouw aanhanger van Epicurusmet Metrodorus van Stratonicea die Epicurus wel afviel maar bijna twee eeuwen later leefdeen dus nooit diens toehoorder is geweest


162

hij eenmaal verlekkerd met steeds nieuwe bekoringen in zijn greep hield door hunlusten toe te delen overeenkomstig de aandrang van ieders natuur Bedenk daarbijdat mensen van nature belust zijn op iets nieuws maar er tevens meestal snelgenoeg van hebben Zij zullen het volgens mij na korte tijd voor gezien houdenwant wat slecht is kan onmogelijk lang bekoren Toen die bekende ophitser21 vande Atheense bevolking een weldenkend man22 waarschuwde dat hij zwaar zouworden gestraft als het volk op enig moment zijn verstand zou verliezen antwoorddedeze lsquoMaar dat zal jou gebeuren als het volk zijn verstand ooit terugvindtrsquo23 Naarmijn mening kan men dit zonder meer van toepassing verklaren op Luther aan wiede Duitse natie al lange tijd een veel te hoge prijs heeft betaald voor de leer die hijheeft geiumlntroduceerdMaar het kwam niet ongelegen dat Duitsland in dezelfde tijd waarin het ons dit

monster bracht om het geloof en de zeden te gronde te richten ons ook Erasmusheeft gegeven om de zeden en het geloof te herstellen een man van zon grootverstandelijk en literair vermogen dat diens licht ook over de komende eeuwen nogkan stralen Hij heeft dus niet alleen de kwaliteit om hem tegenwicht te bieden maarook om hem van repliek te dienen Daarom meen ik dat sommigen des te kwalijkerhandelen die zich er niet voor schamen een man van grote oprechtheid enuitmuntende geleerdheid te brandmerken alsof hij met Luther zou heulen en opeen of andere manier een voorvechter of kameraad van diens partij zou zijn Tegendit soort mensen heb ik dikwijls op scherpe wijze geprotesteerd wat mijvijandschappen heeft opgeleverd die gerechtvaardigd mogen heten Ik heb dat ookaf en toe in mijn geschrift over de keuzevrijheid24 gedaan en dat met des te meergenoegen omdat ik zag dat met de verschijning van uw verhandeling25 reeds alleruimte voor verdachtmakingen door onfatsoenlijke lieden was weggenomen Wantzij konden u niet langer verwijten dat u zich verlustigde in dat schouwspel waartegenu zich verzette en dat u heimelijk wapens verschafte aan de vijanden daar u diefrontaal aanviel Want het feit dat u in uw brieven en in uw overige werken deverzekering geeft dat het gepraat van Luther uw goedkeuring niet kan wegdragenmaar bovendien verklaart dat het uw wens is beide partijen van advies te dienenwerd zo uitgelegd als zou u in de ene hand brood laten zien maar in de andere eensteen verbergen26 en als zou u

21 Demosthenes22 Phocion23 Plutarchus Vitae parallelae Phocion 924 Zie brief 157825 De libero arbitrio gericht tegen Luther en verschenen in september 152426 Adagia 729


163

door uit dezelfde emmer twee muren te witten27 uit zijn op bijval van beide kantenDiegenen echter die ingehouden en gematigd over u spreken maakten u als hetware voor een draler uit omdat u - terwijl u zag dat een grote brand was uitgebrokendie niemand anders dan Erasmus kon blussen - met de armen over elkaar toekeekhoe de altaren en offerplaatsen van de goden in vlammen opgingen alsof dat bijwijze van grap gebeurde en u niet aangingDe kritische uitingen van deze mensen heb ik in mijn geschrift naar voren gebracht

om hun karakter te schetsen waarbij ik van al dit soort verdachtmakingen afstandneem Want de goden hebben mij een te helder verstand gegeven dan dat ik mijzon grote misstap kan voorstellen (of erover zou praten als ik dat wel kon) van eenvolmaakt eerlijk en uitzonderlijk oprecht man voor wie ik zo vaak felle confrontatiesben aangegaan om diens reputatie te beschermenWeest u daarom mijn Erasmusvolledig overtuigd van het feit dat ik niets in hogere mate gebleken of bewezen achtdan uw goedheid oprechtheid en vroomheid Als er toch iets in mijn geschrift staatdat uw oren pijnigt of naar uw indruk voor kwaadwilligen aanleiding kan zijn voorkritiek kunt u het schrappen verwijderen doorhalen en veranderen al naar u belieftKortom zorgt u ervoor dat er geen enkele schuilhoek overblijft waarin ook maarenige mol zich kan verstoppenOverigens is het zeer betreurenswaardig dat u door een bepaalde lotsbeschikking

van beide kanten wordt aangevallen en de aanhangers en tegenstanders van Luthergezamenlijk tegen u tekeergaan Maar u moet goede moed houden en genoegennemen met de beloning van een zuiver geweten beschouwt u het als van grotewaarde dat u bij de mensen vermaardheid geniet en bij God de hemel verdient Hetwas toch zeker de grote Hercules verwekt bij de derde maansopgang die niet naarde goden mocht vertrekken voordat hij de monsters had overwonnen die het lot opzijn pad had gebracht U kent overigens wel het spreekwoord dat het tot het lot vaneen koning behoort goed te doen maar slecht over zich te horen spreken28

Wat u heeft opgemerkt over Pio van Carpi29 was even onprettig als nieuw Ikonderhoud met hem een oude vriendschap van lange duur al sinds de tijd dat wijhij een jongeman en ik nog een knaap studeerden bij Pietro Pomponazzi eenfilosoof van de eerste orde die toen dialectiek doceerde30 Ik heb nooit eenvriendelijker of bescheidener persoon leren kennen dan die prins wel verre vanneer te kijken op mensen die zich verdienstelijk maakten

27 Adagia 60328 Plutarchus Vitae parallelae Alexander 4129 Zie brief 157630 Mogelijk in de jaren dat Pomponazzi doceerde te Ferrara (1510-1515)


164

steunde deze goede man dikwijls mensen die zeer van hem verschilden dat wilzeggen die het niet verdienden Daarom kan het mij alleen maar verwonderen dathij zich zo ongunstig heeft ontwikkeld dat hij bitter en ten onterechte tegen u vanleer trekt Wie u namelijk niet liefheeft is ofwel afgunstig ofwel begrijpt niet wat menmoet liefhebben En ofschoon ik even overtuigd ben van uw rechtschapenheid alsvan uw wijsheid maakt toch mijn bijzondere genegenheid jegens u dat ik u aanspooren waarschuw niet al te gemakkelijk uw oor te lenen aan fluisteraars en verklikkersAls men die niet tuchtigt hitst men die op zoals Domitianus met recht verkondigde31Daar komt bij dat als zij u op enig moment iets waars influisteren zij het altijdaandikken en erger maken door er iets nieuws aan toe te voegen Zeker is bovendiendat het grote en beroemde mannen nooit heeft ontbroken aan afgunstige enkleinerende mensen Want zoals sommige vogels angstaanjagend zijn omdat zevoortdurend onheilszang laten horen zo houden bepaalde onder een ongunstiggesternte geboren en slecht opgevoede geesten nooit op tegen goede mensen teblaffenWij doen er goed aan hun uitlatingen van ons af te laten glijden en hen over te

laten aan hun eigen kolkende schuimkoppen Want als wij daaraan onze tijd willenbesteden dan kunnen we daarnaast niets anders meer doen Maar dit slag mensenkunnen wij niet milder behandelen dan door hen in hun vuistje te laten lachen enhun een schijnoverwinning zonder bloedvergieten te gunnen Want u zou een al telichtgeraakte of prikkelbare indruk maken als u uw vuist zou ballen tegen bepaaldeonwetende lieden die hun botte pen tegen u hebben opgenomen Dan zou ikevengoed kunnen denken dat u in staat zou zijn een ezel zijn verdiende loon tegeven als die zijn gebalk op u heeft losgelaten Neemt u mij dan ook niet kwalijk enneemt u mijn verontschuldiging aan voor het geval ik mij te vrijpostig of misschienal te driest heb uitgedrukt Aan veel kwetsende opmerkingen moet men lieverstilzwijgend voorbijgaan of beter nog men moet ze slikken zoals u schrijft Dikwijlsmoeten we maar een oogje toeknijpen om niet voortdurend paraat te blijven endagelijks naar de wapens te grijpenOverigens is uw brief32 mij niet bezorgd door de koerier33 van wie u schrijft dat

die door u naar Italieuml is gestuurd maar door een mij onbekende aardbewoner Tochmeende ik dat hij uit de hemel was afgevaardigd omdat hij zich kweet van eenwelkome en gewenste taak Natuurlijk betreurde ik wel dat mij de aangenamegelegenheid werd onthouden navraag te doen naar u uw werk en uw persoonlijkeomstandigheden Want ik zou geen vraag hebben

31 Suetonius De vita caesarum Domitianus 932 Brief 157633 Karl Harst


165

overgeslagen en niets onbesproken hebben gelaten waarvan ik had gedacht dathet met Erasmus temaken had Grote goden hoe vriendelijk met hoeveel genoegenhoe royaal zou ik die koerier ontvangen hebben Om te maken dat hij een paardagen langer was gebleven zou ik zeker niet van zijn reiskleding afgebleven zijn34Maar nu ik niet weet welke godheid mij dit genoegen misgunt zal ik mijn best doende schade te herstellen door keer op keer uw brief te lezen en u een brief van mijte schrijvenHet is al weer enige maanden geleden dat dokter Leoniceno een man geboren

voor de eeuwigheid zijn rol in het verhaal des levens heeft beeumlindigd Ik placht hemde laatste der helden en een overblijfsel van het gouden tijdperk te noemen Wantvan de generatie die een veelheid aan talenten voortbracht en ons mensen gaf alsErmolao35 Poliziano Pico Merula en Domizio36 overleed hij als laatste als bijnahonderdjarige en nog bij zijn volle verstand wat als wonderbaarlijk beschouwd magworden Hij schreef veel vertaalde veel uit het Grieks en herstelde veel in het corpusvan medische geschriften dat zich al lang in jammerlijke staat bevond Tegenbarbaarse artsen voerde hij een permanente oorlog37 en zelfs tegen Plinius38 trokhij voortdurend onbarmhartig van leer iets waarvan ik hem vaak heb proberen teweerhouden maar vergeefs Uiteindelijk heeft hij bij zijn leven de toekomst mogenzien die hij zelf had geschapen iets wat slechts weinigen te beurt valt Zijn dood ismij zwaar gevallen zowel persoonlijk want hij was mijn leraar als in algemene zinomdat ik begreep dat door zijn dood de studie van het Latijn een geduchte klapopliepEeacuten ding wasmij tot troost namelijk dat Giovanni Manardo in het Grieks en Latijn

een uitermate onderlegd man het medisch onderzoek en de benadering van deraadselen der natuur langs dezelfde sporen voortzet De brieven die hij kort geledenheeft uitgegeven39 kunnen daarvan een bewijs leveren Ik denk dat die u wel inhanden gekomen zijn maar als u laat weten dat ze u nog niet bereikt hebben zalik mijn best doen ze zo spoedig mogelijk bij u te laten bezorgen Hij heeft overigensnog vele andere werken geschreven die de onsterfelijkheid verdienen maar dieheeft hij nog niet ge-

34 Vgl Adagia 99 Calcagnini bedoelt dat hij bij wijze van spreken de reiskleding van de koerierzou hebben verscheurd om hem langer in huis te kunnen houden

35 Ermolao Barbaro36 Domizio Calderini37 Leoniceno moest niets hebben van Arabische autoriteiten op medisch gebied onder wie

Avicenna de voornaamste was38 Plinius de Oudere39 Epistolae medicinales (Ferrara 1521)


166

publiceerd hij is namelijk weinig ambitieus Zolang hij nog leeft missen wij LeonicenominderOok niemand minder dan Ricchieri heeft het aardse bestaan een eeuwig vaarwel

gezegd Want toen hij hoorde dat het leger van de Fransen bij de Ticino vrijwel totde laatste man in de pan was gehakt en de machtige koning40 op wie al zijn hoopgevestigd was in handen van de vijand was gevallen werd hij zo wanhopig dat hijniet meer tegen zijn neerslachtigheid opgewassen was Had hij in zijn geschriftenmaar evenveel verstand aan de dag gelegd als werklust Want dan zou hij u mindergekwetst hebben en van de geleerden meer waardering hebben gekregen Hij wasstellig een goed mens en een waarachtig christen en door een hechte vriendschapmet mij verbonden blijkens de opdracht aan mij van een van de boeken van zijnLessen uit de oudheid41 Maar hij ging alleen bij zichzelf te rade en gaf nietgemakkelijk gehoor aan adviezen van vrienden Maar in zijn onderzoekingen enstudies was hij onvermoeibaar tot zelfkwelling toe Panizzato een goed mens eneen degelijk geleerde leeft nog en maakt het goed Ik heb hem uit uw naam gegroeten hij doet u met evenveel woorden de groeten terugIk heb mij wel verbaasd over wat u aan het eind van uw brief toevoegde namelijk

dat u zich nog het gesprek herinnert dat ik met u voerde in het huis van RichardPace toen u op doorreis Ferrara aandeed Toen daar het gesprek op de citerspelervan Aspendus kwam en de vraag aan de orde was wat inwendig en uitwendig spelenbetekende haalde u meteen uw Adagia uit uw tas tevoorschijn die toen voor heteerst in Venetieuml waren gedrukt42 Vanaf dat moment kreeg ik bewondering voor hettalent en de geleerdheid van Erasmus Bijna nooit viel onder geleerden de naamvan Erasmus of ik herinnerde mij bijna plechtig dat gesprek tussen ons Mijn getuigeis Richard Pace die zelf zeer geleerd is en wel gemaakt lijkt om de studies vanandere geleerden te bevorderen Hem heb ik meer dan eens kenbaar gemaakt datik hem voor die steun grote dank verschuldigd benIk denk dat ik nu op bijna alle onderdelen van uw brief ruimschoots antwoord heb

gegeven Rest nog dit dat u in gedachten houdt dat u met Celio een man in Italieumlheeft die ten zeerste begaan is met uw reputatie en uw goede naam en van wie ualles ongeacht wat rijkelijk en grootmoedig mag verwachtenHet ga u goed Ferrara 6 juli 1525

40 Frans I gevangen genomen na de slag bij Pavia op 24 februari 1525 Ricchieri dankte aanhem zijn benoeming aan de universiteit van Milaan

41 Antiquae lectiones (Venetieuml 1516)42 Zie Adagia 1030 lsquoInwendig spelen een lierspeler van Aspendusrsquo uitdrukkingen voor handelen

uit eigenbelang


167

Toen ik deze beuzelarijen had opgeschreven en in afwachting was van eenbetrouwbare koerier aan wie ik de brief veilig kon toevertrouwen verscheen plotselinguw bode43 op de terugweg uit Rome die mij als geen ander welkom was Hij zalzelf vertellen uitvoeriger dan ik het in enkele woorden kan opschrijven of aan eenbrief durf toevertrouwen met wat voor gelaatsuitdrukking ik hem heb ontvangenwat ik denk over de opstand in Duitsland hoezeer ik wens te zien dat u buiten diebrand kunt blijven wat ik vond van de nieuwe druk van uw Adagia als dit tenminstenog relevant is44 Weest u er vast van overtuigd dat ik en al wat ik bezit voor watdat waard mag zijn geheel tot uw beschikking staan met voorbijgaan aan iedereregel en beperking van wettelijke aard Nogmaals het ga u goed

1588 Van Clemens VIIRome 8 juli 1525

Als geestelijke kon Erasmus niet vrijelijk beschikken over zijn bezittingen Erasmushad Karl Harst naar Rome gezonden om dit pauselijke privilege te verkrijgen waarbijErasmus de volledige beschikking kreeg over zijn bezittingen en deze bij testamentmocht vermaken

Paus Clemens VII

Onze groet en apostolische zegen beminde zoon Onlangs heeft u ons laten wetendat u vooruitlopend op de laatste dag van uw aardse reis een testament wenst temakenWelwillend gestemd ten aanzien van uw deemoedige verzoeken die getuigenvan uw toewijding die wij met bijzondere dankbaarheid waarderen vanwege uwuitzonderlijke en vermaarde geleerdheid vooral waar het de Heilige Schrift betreftstellen wij u uithoofde van het gezag dat wij ten aanzien van de onderhavige kwestiebekleden in de gelegenheid zowel bij leven als bij laatste wil in welke vorm ookvolledig en vrijelijk te beschikken nalatenschappen vast te leggen regelingen tetreffen en schenkingen te doen betreffende alle denkbare roerende en onroerendezaken verkregen zowel van ouders familieleden van vaders- en moederskant dooreigen inspanning en zakelijk succes als vanuit alle kerken kloosters priorijenproosdijen prefecturen digniteiten pastoorschappen bestuurstaken en ambtenkanonikaten prebenden en andere kerkelijke beneficies al

43 Karl Harst44 Zie brief 1592


168

dan niet verbonden met zielzorg seculier en regulier van welke orde dan ook Datgeldt ook voor wat u op grond van enige apostolische concessie en dispensatie invol bezit met beperkte rechten en plichten of als commende heeft verkregen verkrijgten in de toekomst zult verkrijgen alsmede voor jaarlijkse toelagen bovenop dekerkelijke inkomsten of beloningen betalingen en kerkelijke begunstigingen inplaats van een jaarlijkse toelage die voor u gereserveerd zijn en nog gereserveerdworden of wat als gevolg ervan bij toeval of met reden door goed beheer ofanderszins op geoorloofde wijze is verkregen wat de totale omvang ervan ook zalzijn Wij geven u toestemming passende en betamelijke uitgaven te doen voor uwbegrafenis en voor de beloning van hen die u tijdens uw leven hebben gediend ofzij nu uw bloedverwanten of anderen zijn zelfs als de beloning hun verdiensten teboven gaat alsook anderszins voor het gemak en de begunstiging van welkepersonen dan ook verwant of niet verwant of van colleges en universiteiten zowelseculier als kerkelijk en van gewijde of andere plaatsen of voor welke anderedoeleinden dan ook mits betamelijk en geoorloofd waarbij niettemin eerst op allevoornoemde bezittingen uw schulden in mindering worden gebracht alsook denoodzakelijke kosten voor het herstel van huizen en gebouwen die staan op kerkelijkland of land behorend bij uw beneficies en die door uw schuld of nalatigheid of doordie van uw beheerders vervallen of verwaarloosd zijn en tevens de noodzakelijkekosten voor het herstel van andere rechten van dezelfde kerken en beneficies dieverloren zijn gegaan door voornoemde schuld of nalatigheid Deze bepalingen zijngeldig niettegenstaande pauselijke regelingen en verordeningen of die van kerkenkloosters of betrekking hebbend op land waarop dergelijke seculiere en regulierebeneficies zijn gevestigd of waarvan de reguliere beneficies bijgeval afhankelijkzijn of die van de ordes waartoe die beneficies behoren ook al zijn die regelingenen verordeningen bekrachtigd door een eed een pauselijke bevestiging of welkeandere bekrachtiging dan ook tevens niettegenstaande privileges en pauselijkebrieven bestemd voor de orde van de heilige Augustinus en voor het klooster waarvanu kanunnik bent en waarin u waarschijnlijk ooit uitdrukkelijk uw gelofte heeft afgelegden voor andere kloosters landerijen beneficies en ambten ongeacht de wijzewaarop die privileges en brieven zijn toegekend en zelfs als die door ons en deHeilige Stoel bij herhaling zijn hernieuwd goedgekeurd en opnieuw zijn uitgevaardigdZelfs als voor de toereikende buitenwerkingstelling daarvan een volledigeuitdrukkelijke speciale specifieke afzonderlijke woord voor woord nauwkeurige(dus niet in algemene termenmet dezelfde betekenis) vermelding van de documentenen alle bepalingen daaruit is vereist of enige andere procedure of bijzondereformaliteit in acht te nemen is beschouwen wij deze


169

documenten en bepalingen als in voldoende mate tot uitdrukking gebracht en terwijldeze overigens van kracht blijven stellen wij deze in dit geval bij uitzondering enuitdrukkelijk buiten werking samenmet andere tegengestelde bepalingen van welkeaard ook Wij stellen het evenwel op prijs dat u zich bij uw beschikking over kerkelijkegoederen overeenkomstig de omvang van wat u resteert vrijgevig betoont tegenoverde kerken en beneficies waarvan u de zaken in kwestie heeft verkregen al naargelang uw geweten u ingeeft en u dit nuttig beschouwt voor het heil van uw zielGegeven te Rome bij de Sint-Pieter onder het zegel van de vissersring op 8 juli

1525 in het tweede jaar van ons pontificaatBenedetto1 bisschop-elect van RavennaAan onze beminde zoon Erasmus van Rotterdam doctor in de theologie

1589 Van Albert Pigge aan de theologen van LeuvenRome 12 juli 1525

Eerbiedwaardige en zeergeleerde heren mijn hooggeachte leermeesters gegroetUw eerbiedwaardige en verheven faculteit geniet hier een bijzonder slechte naamals gevolg van de laster van sommige opruiende lieden onder u die tijdens hunpreken tot het volk niet aflaten met onzinnig geschreeuw Erasmus van Rotterdamzwart te maken ongetwijfeld de meest welbespraakte en meest geleerde man dieonze tijd heeft gezien en iemand die een zeer groot aanzien en gezag geniet zowelbij de paus en alle hooggeplaatsten als bij iedereen die in de letteren iets tebetekenen heeft Volgens hen allen zijn die lieden er alleen maar op uit Erasmusvan ons te vervreemden door hem namelijk nu eens als ketter dan weer alsaanhanger van Luther en ik weet niet met welke benamingen nog meer bij het volkte brandmerken en in plaats van eacuteeacuten Luther meerdere tot leven te wekken alsofer nog niet voldoende verschillen van mening en schismas zijn En dat terwijlErasmus zich onlangs ter verdediging van ons en van het katholieke geloof openlijktot tegenstander van Luther heeft verklaard en de paus die wijselijk inziet hoeveelgewicht eacuteeacuten man voor beide partijen in de schaal kan leggen probeert hem metalle mogelijke gunsten voor zich te winnenZijne Heiligheid heeft de hoogeerwaarde heer Theodericus Hezius bij

1 Benedetto Accolti stelde als pauselijk secretaris deze brief op


170

zijn vertrek van hier1 de opdracht meegegeven die lieden uit zijn naam vriendelijken in vertrouwen van advies te dienen in de hoop dat zij daaruit lering zoudentrekken en in het vervolg gematigder zouden spreken zoals het theologen engeestelijken die de kloostergelofte hebben afgelegd betaamt aangezien zij metname in die hoedanigheden zijn beschuldigd in deze kwestie Maar aangezien deklachten van veel mannen van het grootste gezag niet van Erasmus alleen intussenonophoudelijk aanhielden (de hoogwaardige heer datarius2 heeft mij hun brievengetoond) zou aan Erasmus inmiddels een zeer strenge apostolische breve zijnbezorgd gericht tegen de Leuvense theologen die hem door het slijk halen als ikniet toevallig op het juiste moment tussenbeide was gekomen Omdat ik begreephoezeer op deze wijze afbreuk zou worden gedaan aan de reputatie van uw faculteitheb ik mij uit alle macht verzet omdat ik er geen enkele twijfel over had dat diebreve zodra die van hier was uitgegaan weldra de hele wereld over zou vliegenMet de grootste moeite heb ik ternauwernood voor elkaar gekregen dat de brevewerd tegengehouden Mij is echter de opdracht gegeven in plaats daarvan aan uwuniversiteit een brief te schrijven met de boodschap er op alle mogelijke manierenvoor te zorgen dat niet nog meer klachten vandaar ons bereiken Ik kreeg eveneensde opdracht door middel van een brief Erasmus tevreden te stellenDaarom heb ik het als mijn plicht beschouwd ook aan u eerwaarde vaders te

schrijven en u erop te wijzen dat u rekening moet houden met uw reputatie die wijhier met alle mogelijke middelen hebben proberen te redden en steeds met uiterstezorg hebben bevorderd Die reputatie heeft forse schade geleden als gevolg vande eigenzinnigheid laster en krenkingen van bepaalde lieden en als gevolg vande aanhoudende tegen u gerichte klachten van anderenU doet er naar mijn oordeel dan ook zeer verstandig aan degenen die

onophoudelijk tot deze klachten aanleiding geven te dwingen met meerterughoudendheid te spreken en de heer Erasmus ten spoedigste per briefgenoegdoening te verschaffen zodat hij begrijpt dat hij in het vervolg niets van hente vrezen heeft en dat de opdrachten die onze Heilige Vader te zijner behoeve heeftgegeven bij u een gunstige uitwerking hebben gehad Vervolgens zal hij u snelvergeven en u bovendien zelfs in zijn brieven aanbevelen bij de hoogwaardige heerdatarius en zijn overige vrienden hier om te voorkomen dat door de schuld vanenkelen schade wordt berokkend aan uw zeer vermaarde faculteit Wat ik weet isdat hij als u zult schrijven zeer grootmoedig zal reageren overeenkomstig zijnbeminnelijke aard Ik zal intussen

1 Na de dood van Adrianus VI was Hezius naar de Nederlanden teruggekeerd Zie ook brief1589a

2 Gian Matteo Giberti


171

voor zover het in mijn vermogen ligt niet aflaten uw reputatie die ik ook als de mijnebeschouw te beschermen en te verdedigenHet ga u voorspoedig en neemt u deze in grote haast en niet met volle aandacht

geschreven brief welwillend op Ik werd namelijk in beslag genomen door velebezigheden tegelijk aangezien de koerier haast had en ik een groot aantal brieventegelijk moest schrijvenVanuit het apostolisch paleis 12 juli 1525Albert Pigge van Kampen zeer toegewijd oud-student van u mijne heren geheim

kamerheer van onze Heilige VaderAan de eerwaarde vaders en zeergeleerde heren de deken3 en de faculteit der

theologie van de vermaarde universiteit van Leuven

1589a Van Gian Matteo Giberti aan Theodericus HeziusRome 21 juli 1525

Hoogeerwaarde heer etc Datgene wat ik u toevoegde uit naam van de HeiligeVader toen u van hier vertrok namelijk ervoor te zorgen dat onze Erasmus zouworden verlost van zijn Leuvense kleineerders dat herhaal ik nu per brief - nietomdat ik denk dat deze kwestie aan uw aandacht is ontsnapt waar het erom gingzijne Heiligheid of Erasmus zelf ter wille te zijn maar enerzijds om aan Erasmus deverzekering te geven door tussenkomst van zijn hier aanwezige bediende1 dataan u in deze kwestie opdrachten zijn verstrekt anderzijds om aan u dankzij dezetoevallige omstandigheid een brief te doen toekomen Er is mij namelijk veel aangelegen uw genegenheid en welwillendheid jegens mij in stand te houden verplichtals ik daartoe ben Vandaar dat u onze Heilige Vader een genoegen zult doen alsu met de tact die u in deze kwestie noodzakelijk acht de zaak zult opnemen metde betreffende personen met als doel dat zij Erasmusmet rust en ongemoeid latendie veel goeds tot stand heeft gebracht en nog betere dingen tot stand zal brengenzoals hij belooft Wanneer u dat bereikt heeft zou ik het op prijs stellen dat u dit aanmij hier en aan Erasmus zelf zou schrijvenZijne Heiligheid zal dit zeer welkom zijn maar ook mij zoals ik eveneens uitzie

naar dat andere dat ik u verzocht had te regelen voor mijn bediende Giuliano alsu dat tenminste gemakkelijk passend en correct kunt uitvoeren Het ga u goed

3 Nicolas Coppin1 Karl Harst


172

Rome 21 juli 1525Aan de hoogeerwaarde heer Theodericus Hezius kanunnik te Luik een vriend

die mij dierbaar is als een broeder

1590 Van Erasmus SchetsAntwerpen 23 juli 1525

Uw brief1mijn vriend heb ik ontvangen en ik heb begrepen omwelke hulp u vraagtten behoeve van uw toelage uit Canterbury Wat zou u mijn Erasmus kunnenwensen dat ik niet zou willen doen voor zover daartoe de mogelijkheid is Weetdat er in mijn onbeduidende persoon geen greintje invloed of gezag is dat ik nietzou willen aanwenden en inzetten om u te helpen Kon ik nog maar meer doen datin uw belang isOfschoon ik helemaal geen zakelijke betrekkingen onderhoud met de Engelsen

(die vanwege een buitensporige belastingheffing buitenlandse kooplieden van zichvervreemden) heb ik daarginds toch veel naaste en zeer betrouwbare vriendendie mij dagelijks melden wat de geruchtenstroom oplevert en hoe het de handelvergaat Onder hen neemt Alvaro de Castro voor mij een bijzondere plaats in eenSpaanse koopman die in Londen woont Als u aan de heer aartsbisschop2 schrijftdat hij het geld van uw toelage aan hem ter hand stelt hoe groot het te ontvangenbedrag ook is zal ik ervoor zorgen dat het u daar of elders vrij van welke commissiedan ook wordt uitbetaald Umoet echter de aartsbisschop van Canterbury bovendienerop attent maken dat hij voor het uitbetaalde geld een ontvangstbewijs vangenoemde Alvaro vraagt Hij zou dan de moeite kunnen nemen mij dat toe te sturenvia zijn secretaris ingesloten bij een brief met vermelding van de valuta waarin hetbedrag is uitgekeerd Want op die manier kunnen uw zaken zorgvuldig en correctafgehandeld worden Ik wil u op alle mogelijke manieren van dienst zijnTot mijn teleurstelling stelt u uw terugkeer uit en biedt u mij geen enkele hoop

Het beletsel is ik weet het de huidige onrust die zodra ze in de ene provincieophoudt in andere de kop opsteekt De Oostenrijkers en de Hongaren zijn begonnenaan een ongenadig oproer3 Als God het niet afwendt verdwijnt alle fatsoen wordtde rechtsorde gekneveld en heerst overal heilloze tirannie Het ligt voor de handdat dit alles het verdiende loon is voor onze zonden

1 Brief 15832 William Warham3 De Duitse Boerenopstand sloeg in 1525 over naar Oostenrijk


173

Het ga u voorspoedig en naar wens mijn Erasmus Vanuit Antwerpen 23 juli 1525Erasmus Schets geheel de uweAan de onvergelijkelijke en zeergeleerde heer Erasmus van Rotterdam Te Bazel

1591 Aan Jean de Selve[Bazel ca juli 1525]

Dit is het voorwoord bij Erasmus Adversus Petri Sutoris quondam theologi Sorbonicinunc monachi cartusiani debacchationem apologia (lsquoVerweerschrift tegen hetgeraaskal van Pierre Cousturier voorheen theoloog aan de Sorbonne nu kartuizermonnikrsquo) verschenen te Bazel bij Johann Froben in augustus 1525 Jean de Selveaan wie het voorwoord was gericht had als eerste voorzitter van het Parlement vanParijs een belangrijke stem in de Franse boekcensuur

Erasmus van Rotterdam aan de hooggeachte heer Jean de Selve eerstevoorzitter van het zeer verheven Parlement van Frankrijk gegroet

Door mensen uit de oudheid is treffend gezegd zeer doorluchtige heer dat goedewetten zijn voortgekomen uit slechte gewoonten1Maar een gewisser onheil bedreigtde mensheid wanneer zeer slechte gewoonten op hun beurt voortkomen uit zeergoede wetten Want welke hoop op redding blijft over wanneer geneesmiddelenveranderen in vergif en wanneer datgene wat ontwikkeld is om ziekte te verdrijvende ziekte verergert Dit is nauwelijks op een andere manier te voorkomen danwanneer een geschoolde en vertrouwde arts het medicijn dat hij heeftvoorgeschreven ook zelf toedient Er was een uitstekende wet uitgevaardigd tegende verschijning van onverantwoordelijke en smadelijke geschriften als heilzaam ennoodzakelijk middel tegen een hoogst schadelijke voortwoekerende ziekte2 Maarde verdorvenheid van mensen verandert dit heilzaam middel in een nog ergerekwaal tenzij degenen die de wet hebben uitgevaardigd die ook toepassen enhandhaven Anders zie ik gebeuren dat de allerbeste boeken worden geweerd en

1 Adagia 9612 In 1521 had Frans I aan het Parlement van Parijs opgedragen de censuur ter hand te nemen

en geen toestemming te geven voor de uitgave van religieuze boeken zonder goedkeuringvan de Sorbonne (de theologische faculteit van Parijs)


174

dat boeken zoals wij er al twee hebben zien verschijnen ongestraft gedrukt wordenofschoon een verordening is uitgevaardigd dat in Parijs niets gedrukt mag wordendat haar vermaarde universiteit en haar verheven Parlement onwaardig is In eacuteeacutendaarvan zijn met meer dan platvloerse onbeschaamdheid mijn Colloquia vervalstdoor de toevoeging van een voorwoord dat ten onrechte vanmijn naamwas voorzienDaar laat de schrijver3 mij over mijzelf zeggen wat hij graag zelf wilde zeggen Alsu de gelegenheid heeft het werk in te zien zult u een verdorven geest waarnemendie voor geen enkele misdaad terugdeinst als hij ook maar enige aanleiding zieteen stad in brand te steken te vergiftigen of te moorden Als u niet in de gelegenheidbent zult u zonder veel moeite uit de catalogus van mijn werken4 die ik nu tegelijknaar u opstuur kunnen opmaken waar het om gaat De schrijver is bekend en dedrukker5 evenzeer Beiden beleven genoegen aan hun kwaadaardigheidAangezien deze vrijpostigheid goed uitpakte kwam vervolgens Pierre Cousturier

op de proppen met zijn boek6Maar aan deze kwestie zal ik geen woord vuilmakenAls u met uw wijsheid niet uit mijn verweer kunt afleiden wat voor werk dat is en vanwelk slag de maker is zal het werk zelf u als in een spiegel Cousturier in zijn volleomvang tonen Ik weet maar al te goed dat er onder de theologen sommigen zijndie genoegen nemen met wat zij hebben geleerd toen zij jong waren en een groteafkeer hebben van de talen en de schone letteren zozeer dat hun niets kan bekorendat ook maar enigszins riekt naar de humaniora Zij zijn toegerust met talloze titelsen ontelbare artikelen Als het hun daaraan ontbreekt verzinnen zij naar het hunbelieft nieuwe leerstellingen zoals deze Cousturier dat doet Wie van zoveelvalstrikken voorzien zon geneigdheid tot kritiek aan de dag legt als Cousturier isin staat ook nog tegen de apostel Paulus zelf op duizend punten een lasterlijkeaanklacht in te brengen Een wet die de heilloze uitwerking inperkt van schismasen ketterijen als die weigeren zich te laten genezen is uitstekend Maar totaalverdorven is de geest van bepaalde lieden die zich laten leiden door hun persoonlijkegevoelens en die een geneesmiddel dat bereid is voor zieken zo veranderen dathet leidt tot de ondergang van gezonde mensen en die door het brandijzer temisbruiken wat gezond is aan het zweren brengen Zij zouden hun goede naameen grotere dienst bewijzen als zij de boeken van recente auteurs in oprechtheidzouden lezen en de talen en de schone letteren gastvrij in hun onderkomen zoudenopnemen

3 Lambertus Campester zie brief 1581 noot 394 Brief 1341a5 Pierre Gromors6 Zie brief 1571 noot 7


175

Toch denk ik dat er in Parijs geen enkele theoloog zo gekant is tegen de warewetenschappen dat hij dat onbeheerste getier van Cousturier billijkt Des te strengermoeten mensen worden gestraft die de spot drijven met een uitstekende wet Alshet hun vrijstaat ongestraft te doen wat hun belieft zal Parijs ons ongetwijfeld datsoort boeken leveren Als daarentegen iemand opstaat en de openlijke laster verrevan zich durft te houden of iets durft te publiceren dat bijdraagt aan de wereld vande wetenschap zal de wet haar kracht doen gelden en zal de censuur waakzaamzijn Het is doorgaans zo dat in elke vergadering de onbeschaamdheid van deenkeling zwaarder weegt dan het fatsoen van de meerderheid Want het is nietsnieuws als de meerderheid het wint van het gedeelte dat het bij het rechte eindheeft Maar hier is de minderheid die het bij het verkeerde eind heeft vaak demeerderheid de baas die het bij het rechte eind heeft Als de rechtschapenheid enonpartijdigheid van vooraanstaande mannen de beoefenaren van de humanioraniet te hulp komen tegen de doortrapte eigenzinnigheid van deze mensen is hetonvermijdelijk dat de geesteswetenschappen in de verdrukking komen en ook dedisciplines in verval raken die zij graag als enige van waarde achtenDe dood van de hooggeachte heer Franccedilois Deloynes heeft de geletterde wereld

beroofd van een groot beschermheer en voorvechter Als het lot ons niet tijdelijkkoning Frans had ontnomen7 zou ik uw oren niet met dit geklaag lastiggevallenhebben maar had ik de muzenbeschermer in eigen persoon tegen de aanvallenvan de barbaren te hulp geroepen In de tussentijd behoort het tot uw taak en totdie van uw geestverwanten de zaak van de wetenschappen krachtig te steunenen met uw gevoel voor rechtvaardigheid de onbillijkheid van mensen als Cousturierte beteugelen De brieven van ettelijke geleerden hebben mij er namelijk vanovertuigd dat u de enige bent bij wie de goedheid van karakter en de vriendelijkheidin de omgang het nog winnen van de verbazingwekkende kracht van uw talentwetenschappelijk kunnen en oordelend vermogen Met deze gaven voegt u eenbijzondere glans toe aan het verheven Parlement waarvan u terecht hetvoorzitterschap bekleedt Wanneer u echter deze taak op u neemt kunt u niet alleendemeest in aanzien staande wetenschappen maar ook de reputatie van de theologiezelf een dienst bewijzen die nu bij zeer velen een uiterst slechte naam heeft alsgevolg van het onheuse en onbezonnen oordeel van enkele krankzinnigen Wij zienonder hoeveel haat de hele priesterstand gebukt gaat door de tekortkomingen vanenkelen Wij zien welke onverdiende bejegeningen ook goedemonniken te verdurenhebben als gevolg van de onverteerbare verdorvenheid van sommigen Daaromkan niemand de waardigheid of het gezag

7 Frans I was gevangen genomen na de slag bij Pavia op 24 februari 1525 en zou pas op 17maart 1526 worden vrijgelaten


176

van de theologen een grotere dienst bewijzen dan degene die dat soortoproerkraaiers die geen theologen maar kankergezwellen en etterbuilen van detheologische stand zijn tot bedaren brengt Want er is geen enkele daad dieverstandige en oprechte theologen met meer reden zouden toejuichenTot een zo groot man als u had ik mij liever met een iets rooskleuriger betoog

gewend Maar Cousturier heeft mij momenteel hiermee opgezadeld een grotereonheilsvogel is er niet Het ga u goed

1592 Aan Gianfrancesco TorresaniBazel 5 augustus 1525

Hartelijk gegroet Ik veronderstelde dat ik op uw erkentelijkheid zou kunnen rekenenals ik u een verbeterde versie van de Adagia zou sturen Het was niet een gebrekaan drukkers dat mij hiertoe drong maar deels mijn sympathie voor u vooral omdatu zo vaak per brief uw beklag hierover heeft gedaan deels een zeker eigenbelangomdat ik hoopte dat uw drukkersfirma enige glans aan mijn werk zou toevoegen Ikweet dat uw vader1 in daden bereidwilliger is dan in woorden Er is geen redenwaarom deze zaak nu minder vriendschappelijk zou worden afgehandeld Mocht uer geen heil in zien wilt u het exemplaar dan terugsturen en dan niet op uw kostenterwijl ik het u toch op mijn kosten heb toegezonden Ik weet dat het niet past bij uwvoorkomendheid of bij het respect dat u voor mij heeft dat u mij in dit geval onheuszou behandelen En al zou u dat wel willen - ik ben er van overtuigd dat dit niet zois - ik ben in dit geval onmogelijk voor de gek te houden Ik heb een tweedeexemplaar met dezelfde correcties waaraan ik kan toevoegen wat ik wil En ik hebeen drukker die altijd klaarstaat2 Maar als u mij in goed vertrouwen bejegent zalik ervoor zorgen dat u in geen geval het gevoel kunt krijgen dat de goede trouw vanmijn kant te wensen overlaatHet ga u goed Brengt u mijn groeten over aan uw vader uw broer3 uw neef

Manuzio4 en de overige vriendenBazel 5 augustus in het jaar 1525

1 Andrea Torresani2 Johann Froben Torresani zou de nieuwe editie van de Adagia niet drukken (vgl brief 1594)

de editie verscheen bij Froben in februari 1526 (zie brief 1659)3 Frederico Torresani4 Paolo Manuzio zoon uit het huwelijk van Aldo met een zuster van Gianfrancesco


177

Aan de geleerde heer Gianfrancesco Torresani Te Venetieuml bij de brug van demetaalsmelters

1593 Aan Krzysztof SzydłowieckiBazel 14 augustus 1525

Dit is het voorwoord bij Erasmus Lingua (lsquoDe tongrsquo) een verhandeling overkwaadsprekerij verschenen bij Johann Froben te Bazel in augustus 1525

Erasmus van Rotterdam aan de doorluchtige heer KrzysztofSzydłowiecki paladijn en prefect van Krakau kanselier van hetkoninkrijk Polen gegroet

Waarde heer die niet alleen vanwege zijn wapenschild vermaard is het leven derstervelingen is aan alle kanten door zoveel en zo groot onheil aangetast datHomerus toen hij het lot van ons mensengeslacht vergeleek met dat van alle anderesoorten levende wezens tot de uitspraak kwam dat geen enkel wezen er ellendigeraan toe is dan de mens1 Evenzo was Silenus van oordeel dat het beter is nietgeboren te worden of zo spoedig mogelijk te sterven2 terwijl Plinius meende datdoor de goden aan de mens geen groter of beter geschenk gegeven is dan de korteduur van het leven en de mogelijkheid voor ieder mens het leven tussentijds af tebreken als hem dat goed zou dunken3 Bij Lucianus bekent Pythagoras (wiens zielnaar men veronderstelt door herhaaldelijke verandering van verblijfplaats een tochtgemaakt heeft langs alle mogelijke lichamen van mannen en vrouwen vantweevoeters en viervoeters) dat hij aanzienlijk aangenamer heeft geleefd als kikkerdan als koning4 En hoe absurd dit ook klinkt dit alles zou niet ver bezijden dewaarheid zijn als niet de hemelse wijsgeer ons ervan had overtuigd dateeuwigdurend geluk is weggelegd voor hen die heel hun geluk van voor- totachtersteven zoals men zegt5 op hem vestigen Deze hoop is zo krachtig dat zeook in de grootste ellende de blijmoedigheid in stand houdt van een ziel die metzichzelf in het reine is vooral omdat die intussen vergezeld gaat

1 Homerus Ilias XVII 446-447 Odyssee XVIII 130-1312 Zie Cicero Tusculanae disputationes I 1143 Plinius Naturalis historia II 27 VIII 1684 Lucianus Gallus 15-27 Vera historia II 275 Adagia 8


178

van de wonderbaarlijke en geheimzinnige garantie dat al wat dit leven aan bitterheidaankleeft verandert in honingOmdat bovendien de mens zoals hij bestaat uit lichaam en geest met twee

soorten aandoeningen geconfronteerd wordt hebben wijze mannen zich afgevraagdwelke aandoening die van het lichaam of die van de geest het ernstigst is Zijhebben als hunmening uitgesproken dat een aandoening van de geest meer ellendeoplevert hoewel het volk in hoge mate van deze mening afwijkt Want hoe weinigenzijn er die niet van mening zijn dat iemand met waterzucht er ellendiger aan toe isdan iemand die hebzuchtig is Zo vinden zij ook dat het bezit van een mooi lichaammeer geluk brengt dan het bezit van een geest die verrijkt is met respectabelegeleerdheid en deugden Het is dan ook niet verwonderlijk als degenen die aan hetlichaam de voorkeur geven boven de geest een verkeerd oordeel hebben overgoed en kwaad De oudheid kende naast ongevallen en afwijkingen zon driehonderdsoorten ziekten6 Daar kwamen en komen dagelijks onbekende en nieuwe kwalenbij die als vanuit een hinderlaag oorlog voeren met de geneeskunst Wie zou echterde geestelijke onvolkomenheden kunnen tellenWas het maar zo dat ze het alleen in aantal zouden winnen Ze hebben helaas

ook in veel andere opzichten de overhand Allereerst omdat ze ons betere deelaantasten Voorts omdat lichamelijke aandoeningen ons alleen maar ziek makenterwijl ziekten van de geest ons bovendien verdorven en ongelukkig maken omdatwe ze zelf opwekken Bovendien zijn er lichamelijke aandoeningen die niet gepaardgaan met pijn zoals de tering Is er echter ook maar enige vorm van waterzucht ofkoorts die het lichaam evenzeer pijnigt als zucht naar geld niet te beteugelenbegeerte jaloezie en afgunst de geest kwellen Bovendien is het zo dat lichamelijkeziekten vaak een heilzame invloed hebben op aandoeningen van de geest terwijluit een geestelijk gebrek in de regel ook lichamelijke kwalen voortkomen Als deernstigste lichamelijke ziekten gelden die welke niet alleen hinder veroorzakenmaar ook de patieumlnt ontsieren Maar ditzelfde geldt voor alle geestelijkeaandoeningen ze nemen de geestelijke rust weg en bezorgen de patieumlnt bovendieneen slechte naamArtsen zijn van mening dat er geen vreselijker soort ziekte is dan die welke de

patieumlnt het bewustzijn van zijn ziekte ontneemt Want een jichtlijder die uitroept dathij te beklagen is en opdracht geeft de dokter erbij te halen is beter te genezen daneen krankzinnige of een lijder aan slaapziekte de tweede vindt dat hij gezond isterwijl de eerste de arts aanvliegt die hem wil helpen In de regel zijn alleaandoeningen van de geest van deze aard Hoe ernstiger men ziek is des te minderaanvaardt men de hulp van een genees-

6 Vgl Plinius Naturalis historia XXVI 9


179

heer Want ook tussen dit soort ziekten zijn er verschillen Wij zijn aanzienlijkeenvoudiger te genezen van genotzucht wellust en verkwisting en andere zo tezeggen platvloerse geestesziekten dan van eerzucht afgunst eigenliefde enhypocrisie Er zijn velen te vinden die men niet van onzedelijk gedrag ofdronkenschap kan betichten maar die wel doordrenkt zijn van liefde voor zichzelfen alles hiernaar afmeten Als iemand hen dwarszit beramen zij alle mogelijkevormen van wraak terwijl zij intussen hun hoogst verwerpelijke begeerten maskerenmet mooiklinkende benamingen Er is dan ook niets schadelijker enbeklagenswaardiger dan dit soort mensenDe geest is in staat over lichamelijke kwalen een oordeel te vormen Bij geestelijke

aandoeningen is datzelfde onmogelijk omdat dat deel van ons waarmee wij eenoordeel vormen door ziekte is aangetast Met welk middel zou men immers degenekunnen helpen die zijn onverzadigbare bezitshonger betitelt als voorzorg zijn afgunsteen streven noemt naar eer zijn blinde eigenliefde uitgeeft voor bezonnenheid enzijn ziekelijke kwaadsprekerij opsiert met de benaming van vrijheidsdrang Daarkomt bij dat degene wiens voeten door de jicht zijn getroffen toch nog gezond vanogen en oren is Maar een enkele geestelijke aandoening van welke aard dan ookschaadt de geest als geheel Evenzo is degene die met nierstenen van doen heeftvrij van andere ziekten Maar er is geen enkele geestelijke aandoening die niet eenhorde van gebreken met zich meebrengtAls wij bovendien de ernst van een ziekte mogen afmeten naar het risico van

besmetting dan zijn als wij Plinius geloven bejaarden immuun voor de pest diebovendien niet lukraak om zich heen grijpt maar ontstaat in zuidelijke streken enzich doorgaans westwaarts verplaatst7 Er zijn ziekten die geen vat hebben opkinderen Er zijn er die het vrouwelijk geslacht ongemoeid laten Er zijn er die hetgemunt hebben op machthebbers en het gewone volk ontzien zoals naar men zegthuidontstekingen doen8 Er zijn er die alleen onder bepaalde leeftijdscategorieeumlnof ook in bepaalde streken huishouden Lepra en zwelling tussen de tenen zijn toenzij tot in Italieuml waren doorgedrongen spoedig geheel verdwenen Tot dertig jaargeleden was Engeland niet bekendmet de dodelijke zweetziekte en die besmettelijkeaandoening springt in de regel niet over de grenzen van dat eiland heen Dezeziekten hebben hun eigen gebieden en verschijningsperioden en treffen bepaaldepersonen en lichaamsdelen Maar ziekten van de geest ontzien geen enkelemaatschappelijke klasse sekse of leeftijd en laten zich niet tegenhouden doorwelke grenzen dan ook Met ongelofelijke snelheid zoeken zij hun weg over deaarde Zij wachten elkaars beurt niet af zoals wel ziekten als pest keelontsteking

7 Ibidem VII 1708 Ibidem XXVI 7-8


180

en hoest om beurten de kop opsteken Maar de ene ziekte trekt de andere met zichmee zoals de ene kettingschakel de andere En waar zij eenmaal voet aan de grondgekregen hebben weten zij niet gemakkelijk van wijkenAls iemand nu zou nagaan aan welke lichamelijke ziekte de eerste plaats zou

toekomen zou die mijns inziens gemakkelijk kunnen worden toegekend aan dekwaal van onzekere herkomst die reeds veel jaren straffeloos rondwaart door allestreken van de aarde en nog geen eenduidige benaming heeft gekregen Demeesten noemen die de Franse sommigen de Spaanse pokken9 Welkebesmettelijke ziekte heeft ooit met vergelijkbare snelheid haar spoor getrokken doorde diverse streken van Europa Afrika en AzieumlWelke dringt dieper door in de aderenen ingewanden Welke hecht zich steviger vast of biedt met meer verbetenheidweerstand tegen de kunde en de zorg van artsenWelke is besmettelijker of brengtheviger pijnen met zich mee Vitiligo heeft afgezien van ontsiering van de huidgeen schadelijke gevolgen en laat zich genezen Eczeem bedekt eerst het gelaaten vervolgens de rest van het lichaam met schilferige uitslag maar levert buiten depijn geen enkele levensbedreiging op ook al kan ze niet worden geheeld behalvemet een middel waarboven de dood te prefereren is10 Maar deze plaag draagt alhet vreselijks van andere ziekten in zich afzichtelijkheid pijn besmettinglevensgevaar zeer lastige en tegelijkertijd afschuwelijke behandelingen En ze isnauwelijks bedwongen of ze steekt alweer de kop op net zoals jichtAls ten slotte iemand zou willen weten welke geestelijke aandoening de

schadelijkste is dan zou ik niet aarzelen deze eerloze eer en roemloze roem toe tekennen aan de onbeheersbare tong Deze aandoening is niet nieuw en nietenkelvoudig maar verenigt de kenmerken van alle geestelijke aandoeningen Ener is geen enkele generatie zo fatsoenlijk geweest dat nooit over deze kwaal isgeklaagd Maar zoals sommige koortsaanvallen en besmettingen nooit helemaaluitsterven maar na geruime tijd als in een vloedgolf weer losbarsten en noggrootschaliger en erger huishouden dan tevoren alsof zij het menselijk geslachtmet uitroeiing willen bedreigen zo zien wij nu dat de verderfelijke aandoening vande tong door een wonderbaarlijke besmetting bezit heeft genomen van de helewereld en zich met een zo grote hevigheid verspreid heeft over vorstenhovenhuizen van gewone burgers theologische scholen congregaties priestercollegesregimenten van soldaten en boerenwoningen dat er algehele vernietiging en verderflijken te komen over de wetenschappen het fatsoen de burgerlijke eensgezindheiden het gezag van kerkleiders en wereldlijke vorsten

9 De syfilis10 Volgens Plinius Naturalis historia XXVI 2-3 kan eczeem alleen worden genezen door

uitbranding


181

In het begin heeft men bij het ontstaan van de plaag waarover ik zojuist sprak zittendromen en nog steeds is men ten aanzien van het besmettingsgevaar niet op zijnhoede terwijl degenen die zijn getroffen door lepra een geringere kwaal van deomgang met mensen worden weggehouden Maar aan de onbeheerste tong diezich aandient als een grotere bedreiging voor de mensheid is niets gedaan en datgebeurt voorlopig nog steeds niet Intussen verergert de kwaal met de dag en wordthij ongeneeslijk Er zijn trouwens sommigen geweest die zoals onbekwame artsengewoonlijk doen door een verkeerde behandelwijze de kwaal alleen maar verergerdhebben Bisschoppen die christelijke wijsheid en evangelische kennis paren aanbescheidenheid van geest hadden hierin een taak We zien wat tot nu toe is bereiktmet maatregelen als uitbranding uitsnijding en in de boeien slaan Ofschoon ik nietbeschik over de mate van gezag kennis en wijsheid die de ernst van de noodlottigekwaal vereist heb ik toch uit zorg voor de algemene nood waarin de christelijkewereld verkeert alle mogelijke geneesmiddelen ingezet waardoor deze kwaal alshij niet geheel kan worden uitgebannen dan toch zeker kan worden afgezwaktVan de hooggeachte heer Jan Łaski11 vernam ik dat de aloude zuivere moraal

goeddeels bij uw landslieden behouden is gebleven zodat het er alle schijn vanheeft dat Astrea - laat ik mij maar dichterlijk uitdrukken - op haar vlucht van de aardebij u haar laatste voetsporen heeft achtergelaten12 Want die moraal maakt eenmeer dan gemiddelde bloei door dankzij de passende verordeningen van deonkreukbare en waakzame aartsbisschop Jan Łaski die in deze verdorven tijdenhet voorbeeld navolgt van de bisschoppen van weleer Ik hecht hieraan des te meergeloof omdat ik in mijn zegsman een zo oprechte en bezonnen levenshoudingbespeur als ik tot nu toe niet zomaar bij een ander heb aangetroffen Als de alomheersende ziekte van de tong uw Polen nog niet heeft besmet dan is dit geschriftals een gelukwens voor uw gezegende omstandigheden te beschouwen Maarindien ook daarginds sporen van de besmetting zijn doorgedrongen dan heb ik hetals een tegengif gestuurdDe zojuist genoemde Jan Łaski heeft bewerkstelligd dat ik dit geschrift onder uw

auspicieumln publiceer Met een bewonderenswaardige genegenheid gaf hij tegen mijvoortdurend hoog op van uw talenten en bijzondere kwali-

11 De neef van de gelijknamige aartsbisschop die verderop wordt genoemd Hij verbleef vanafvoorjaar 1525 gedurende zes maanden in Erasmus huis in Bazel

12 Astrea was de laatste godheid die de aarde verliet aan het eind van het Gouden Tijdperk zieoa Virgilius Eclogae IV 6 Ovidius Metamorphosae I 149-150


182

teiten zodat ik aangestoken door de bewondering voor uw verdiensten mij verplichtvoel allereerst uzelf en vervolgens het gehele koninkrijk Polen geluk te wensen methet feit dat zij in u zon bekwame staatsman hebben Degene die mij hiervanovertuigde is weliswaar jong van jaren maar vergevorderd in zijnkarakterontwikkeling en belegen in zijn oordeel Wie de dingen zo scherp ziet laatzich niet misleiden en wie deze kwaliteiten zo consequent en enthousiast laat blijkenveinst niet Als u er geen bezwaar tegen heeft mijn onbeduidende persoon tot dekring van de uwen te rekenen zal ik mij gelukkig prijzen zon man als beschermheerof vriend te hebben Voor dit streven schaam ik mij niet Vriendschap met zulkemannen reken ik steevast tot de hoogste vormen van geluk Al mag ik dan dingennaar de gunsten van vooraanstaande mannen ik doe dat niet zozeer voor mijzelfals wel voor de meest waardevolle geleerdheid en de vroomheid die nu als gevolgvan de opruiende onruststokerijen van sommige lieden alom gevaar lopen en tenonder zullen gaan als zij niet gesteund worden door het gezag en de inzet vanmensen als u Ik zou mij belachelijk maken als ik nu nog uit zou zijn opmaatschappelijke posities en rijkdom terwijl ik binnenkort dit aardse bestaan zalverlaten Dat zijn alleen maar lasten die degene bezwaren die zich opmaakt om teverdwijnen en die degene die vertrekt toch niet kunnen vergezellen Als ik met mijngeschriften of dankzij oprechte mannen die door mijn aansporingen zijnaangemoedigd een bijdrage heb geleverd aan de achtenswaardige wetenschappenof de christelijke vroomheid dan neem ik dit met genoegen als reisgeld met mijmeeMaar ik houd u al te lang af van De Tong zelf Ik vrees dat een man van uw

onderscheidend vermogen hier en daar een meer uitgebalanceerde ordening zouwensen Het onderwerp was echter van een eindeloze verscheidenheid Gedwongenals ik mij voelde alle aspecten te behandelen daarbij heilige met profane zakenvermengend is het mij nauwelijks gelukt verwarring te vermijden vooral omdat ikde tijd niet had om te polijsten wat ik verzameld had Het ga u goedBazel 14 augustus in het jaar 1525

1593a Aan de lezer[Bazel eind augustus 1525]

Voorin de eerste editie van zijn Lingua (zie brief 1593) nam Erasmus deze lijst metdrukfouten op Omdat de lijst de vorm heeft van een brief is ze in deze uitgaveopgenomen De brief toont in welke vorm


183

Erasmus zijn manuscripten naar de drukker bracht met vele toevoegingen op extrablaadjes zodat er gemakkelijk iets mis kon gaan

Erasmus van Rotterdam aan de lezer gegroet

Bij herlezing van het reeds van de pers gekomen werk ontdekte ik een aantal foutendie niet zozeer de drukkers zijn aan te rekenen als wel mijn manuscript dat dooraanvullingen en invoeging van losse stukken papier zo onduidelijk en onoverzichtelijkwas geworden dat ik zelf nauwelijks in staat was om te ontdekken waar ik wasvastgelopen Die plaatsen geef ik nu Het zal niemand moeite kosten in zijn eigenexemplaar de nummering erbij te schrijven De frontzijde van letter b krijgt nummer1 de achterzijde 2 en voor de overige bladen dus net zo met een dubbelenummering voor elk bladPagina 5 (dat is b3) regel 7 lees AtticaePagina 17 regel 13 ut incautius haal ut weg en verplaats het naar de volgende

regel voor het woord dolorePagina 23 6 regels voor het einde lees iacturam in plaats van damnumPagina 37 8 regels voor het einde lees luporum in plaats van leporumPagina 61 regel 8 lees Archidamidas in plaats van ArchidamusPagina 68 10 regels voor het einde lees discurrerePagina 91 regel 7 lees Antigonus in plaats van AntiochusPagina 99 3 regels voor het einde dit is een citaat van een dichtregel van

Homerus die in Odyssee XIX anders luidt namelijk ἔξω δ᾿ὡς ὅτε τοι στερεὴ λίθος ἠὲσίδηρος1 Ik had Plutarchus gevolgd die de regel in zijn De nugacitate zo citeert alsik het doe waaruit valt op te maken dat Plutarchus ofwel mistastte in zijn geheugenofwel dezelfde uitspraak ontleent aan een andere passage bij Homerus in anderebewoordingenPagina 109 regel 11 lees furiarum vice in plaats van furiarum unaPagina 140 regel 4 lees quantamPagina 152 regel 6 lees veritas deiPagina 161 regel 3 lees animumPagina 172 regel 13 lees dii tuiPagina 213 regel 2 lees sexies millePagina 233 7 regels voor het einde lees Octavius in plaats van CaiusPagina 256 regel 4 lees regerit bovendien 4 regels voor het einde lees

AristaenetoPagina 285 regel 5 lees civilius in plaats van ineptiusPagina 291 regel 3 lees κενοϕωνίαςPagina 329 regel 8 lees infantili

1 Homerus Odyssee XIX 494


184

1594 Van Leonard CasembrootPadua 23 augustus 1525

Mijn Erasmus mijn zeer dierbare Erasmus gegroet Wij hadden hier1 uw Karl2 dieeen zeer vermakelijke brief3 van u bij zich had dat was een genoegen zoals we totnu toe nog niet in Italieuml mochten ervaren Ten aanzien van de door u verlangde hulpbij de publicatie van de Adagia kan ik (door welke Italiaanse bedriegerijen weet ikniet) geen triomflied aanheffen overeenkomstig uw verwachting en mijn pogingenAl mijn bemoeienissen hoezeer ook met de grootste ijver uitgevoerd zijntenietgedaan door de typisch Asolaanse (ik had bijna Ezelaanse gezegd)onbetrouwbaarheid die gelijk staat aan onbeschaamdheid4 Toch is geen enkelmiddel onbeproefd gebleven dat naar resultaat leek te leiden Kort nadat ik uw briefhad ontvangen heb ik mij met Karl naar Venetieuml gespoed waar wij slechts metmoeite na vier of vijf dagen de gelegenheid kregen met Gianfrancesco Torresanite spreken Hij leek er genoegen in te scheppen ons om de tuin te leiden elke keerdat wij bij hem aanklopten en te doen alsof hij niet thuis was ofschoon zijn stemhem verried Wat een onbeschaamde vertoning Maar ik ben niet van de zijde vanKarl geweken voordat er met de gezaghebbende tussenkomst van de heer ThomasLupset5 een akkoord was over een contract waarin Torresani zich verplichtte binnentwee weken met de uitgave aan de gang te gaanKarl ging op weg naar Rome hopend bij zijn terugkeer vandaar te constateren

dat een groot deel van het werk dat hij naar Venetieuml had meegenomen gedruktzou zijn Intussen zetten wij ons werk onverdroten voort Lupset die ter plekkeaanwezig was drong er voortdurend bij de man op aan zijn belofte na te komenen dat niet zonder vrij harde woorden over en weer Ook Giambattista6 was zeeralert en liet geen gelegenheid voorbijgaan Bovendien haastte ook ik mij vanuit mijnverblijf in Padua naar Venetieuml om de zaak te bespoedigen Maar waarom daar nogmeer woorden aan vuil te maken Met onze bemoeienis werd de spot gedrevenGianfrancesco zag hooghartig op ons neer en gaf meer dan eens op onzeaansporingen het antwoord lsquoGa toch weg Ik zal Erasmus in ruime matetevredenstellen Hij staat mij al veel jaren na als een vriend die ik goed kenrsquo Niettemingaven wij hem te verstaan dat hij zich niet langer kon laten voorstaan op devriendschap van Erasmus

1 In Padua waar Casembroot rechten studeerde2 Karl Harst3 Deze brief is niet bewaard gebleven4 De vader van Gianfancesco Andrea Torresani was afkomstig uit Asola zie brief 15925 Lupset was betrokken bij de voorbereiding van de vijfdelige uitgave van Galenus werken in

het oorspronkelijke Grieks die Torresani in 1525 zou uitbrengen6 Giambattista Opizzoni


185

als hij niet op geloofwaardige en overtuigende wijze onze toenemende gevoelensvan wantrouwen zou wegnemen Welnu twee maanden later keerde Karl uit Rometerug maar als een wolf met wijd open bek zoals men het uitdrukt7 Opnieuwbegaven we ons naar Torresani Wat daar ook was te zien geen spoor van uwAdagia Wat te doen Wij vroegen het exemplaar terug en gaven het in bewaringaan de arts Giambattista totdat u aan Torresani zelf en aan ons aangeeft wat u wiltEr schijnt een zekere angst te bestaan voor uw Colloquia als zouden die onder

verdenking staan van ketterij In wat voor tijden leven we Wij zien in Italieuml dingenwaaraan onze van vader op zoon meegekregen onbevangenheid niet kan wennenNatuurlijk zijn wij slechts waarnemers want hoe zouden wij ons eigen kunnenmakenwat wij zo verwensen Maar niet alles wat Italiaans is keuren wij af Je hebt hiermeloenen pompoenen vijgen en meer van dergelijke vruchten die buitengewoonverkwikkend zijn Bovendien zijn daar de vrouwelijke verlokkingen die leiden totverstrengelingen in bed en het verwekken van kleine Leonards U herkent denk ikuw eigen grapjes Het zal in ieder geval niet aan mij liggen als het u aan ingredieumlntenontbreekt om over mij uw mening te vormen Ik zou alleen willen dat zich een maniervoordeed om net zo gemakkelijk dukaten als bastaards voort te brengenMaar genoeg geschertst Laat ik over mijn eigen situatie het volgende melden

Met zes man allemaal Vlamingen hebben we hier een huis gehuurd Bij Italiaansemensen thuis woont men over het algemeen niet comfortabel Naast mij zijn datdrie leden van de familie Moeskroen8 de vijfde is Willem van Schoonhove eenzoon van Cornelis advocaat te Gent een goede vriend van u zoals ik weet Dezesde ten slotte is Karel de Beuckelaer uit Antwerpen wiens oom die bekende deBeuckelaer is9 eveneens Antwerpenaar en kanunnik en een goede bekende vanu Terwijl wij zo onze eigen huishouding voeren leiden wij een betrekkelijkaangenaam leven zij het dat zowel wij als onze beschermheren door de kosten vanlevensonderhoud vrij zwaar belast worden Het overige is naar wens Om onze tuinverblijfplaats van Pomona zelf zou iedere satraap ons benijdenMaar ik keer terug naar het relaas van uw Karl Ik zou wensen dat de on-

7 Adagia 1258 de betekenis is gefrustreerd in zijn wensen8 Drie (niet nader bekende) zoons vanWillem van Moeskroen Casembroot was hun huisleraar9 Nicolaas de Beuckelaar


186

aangename gang van zaken u zou bewegen ook hierheen te komen Wat eengoedgunstige godin zou ik in Fortuna hebben wanneer zij op deze manier mijnbeden zou verhoren Maar ik vrees dat het anders uitpakt omdat ik te veel verlangAfgezien van Willem van Schoonhove die als enige de keuze voor de medischewetenschap heeft gemaakt hebben wij de overige vijf ons toegelegd op hetburgerlijk recht Hiertoe ben ik die niet heel tegendraads ben gemakkelijkovergehaald door het gezag van mijn beschermheer10 die dit verlangde (want hijis vanmening dat dit zijn eigen kinderen ten goede komt) deels omdat hij mij hiervooreen jaarlijkse toelage van acht Vlaamse ponden heeft geschonken deels omdat ikzelf de meeste hoop had langs deze weg hogerop te kunnen komen Ik heb mij nietzoals zovelen van een studie als deze laten afschrikken met argumenten als hetonbegrijpelijke taalgebruik en de haarkloverijen die worden gebezigd om het onrechtin bescherming te nemen en duizend van dit soort afgezaagde sarcastischeopmerkingen aan het adres van wetskenners Sterker nog ik raakte geestdriftigtelkens wanneer ik met bewondering keek naar het succes en de triomf (die demuzenhaters doen barsten van nijd) van de schone letteren die door u en uw gelijken(ook al zijn dat er weinigen) met overgave in bescherming zijn genomen zodat nietalleen geen enkele soort wetenschap maar ook geen enkele levenswijze verstokenkan blijven van de lichtende glans daarvan Mijn enige doel is God is mijn getuigeeen plaats in het maatschappelijk leven te bereiken waarin ik alles wat ik mij doorde kansen die Gods gezag mij biedt waar dan ook vandaan eigen heb gemaaktdoor studie overdenking of ervaring eens in oprechtheid in dienst kan stellen vanhet algemeen belangU bent nu op de hoogte van mijn wens De uitkomst laat ik over aan God die de

harten kent Ik zou u echter willen verzoeken mij een genoegen te doen door eenkleine aanbeveling toe te voegen aan uw volgende brief voor de heer Lupset of voorRichard Pace nu in functie als ambassadeur bij de aristocratische bestuurderenvan Venetieuml Ik zou graag willen dat u hetzelfde ook in brieven aan anderen doetin de hoop dat ik niet al te vrijpostig op u overkom Hier bevinden zich Pietro Bemboen Reginald Pole een achterneef van de koning van Engeland naar men zegt enook Becichemo die met een overheidsaanstelling klassieke talen doceert Bovendienzijn in Venetieuml Giambattista Egnazio en talloze anderen Wat een mannen zijn datHoe verlang ik ernaar met uw aanbeveling in hun kringen door te dringen Ik benop dit punt nogal eerzuchtig Waarom zoumij dat bezwaren Aanzien is een goddelijkgoed Dagelijks ervaar ik als vrucht van uw welwillendheid van welk belang het issympathie te genieten bij vooraanstaande mannen Aan welke godheid kan ik alhet geluk dat mij ten deel gevallen is anders toe-

10 Willem van Moeskroen


187

schrijven dan aan die welke mij voor het eerst met u in contact heeft gebrachtAlleen al de aantrekkingskracht van uw naam zou volstaan omwie dan ook vriendelijkte stemmen Herhaaldelijk gaan mij dan ook de rillingen over de rug wanneer ikhoor zeggen lsquoDat is een goede bekende van hemrsquo O mijn Erasmus - uw borst kanik nooit overdekken met zoveel eerbiedige kussen als u verdient - ik zou graag nuuw middel omarmen uw eerbiedwaardige hoofd zoenen en mij laven aanalleraangenaamste gesprekken Beschouw Leonard als uw trouwste bewonderaarwelhaast uw aanbidder die zolang hij zich ervan bewust is een mens te zijn nooitde weldaden zal kunnen vergeten van Erasmus door wiens hulp hij een mens iszoals God dat wilMaar ik zal u niet met te veel woorden lastigvallen als ik u slechts nogmaals

verzoek mij de ongelukkige afloop van de publicatie van de Adagia ten goede teduiden Want de inzet van uw Karl en van ons allen die zich voor die zaak sterkgemaakt hebben verdient uw welwillendheid Intussen is het aan u te bedenkenhoe u met de listige streken van Torresani wenst om te gaan Ongeacht wat u mijopdraagt zeg ik u alle mogelijke voortvarendheid inzet en hulp toe Al mijnhuisgenoten wilden dat ik u uit hun naam met hoogachting de groeten doe U moetook de groeten hebben van Georgius Agricola een jongeman die vrijwel als geenander uw bewonderaar is Hij ziet bij Torresani toe op de correctie van de tekstenvan Galenus11 Wilt u overigens uit mijn naam de hartelijke groeten doen aan uwLieven12mijn landgenoot Moge het u grote Erasmus lang goed gaan in het belangvan deze tijd waarin wij levenPadua 23 augustus in het jaar 1525Leonard Casembroot u oprecht toegenegenAan de heer Erasmus van Rotterdam voorwaar de geleerdste van alle

stervelingen Te Bazel

1595 Van Thomas LupsetPadua 23 augustus 1525

Thomas Lupset aan Erasmus van Rotterdam zijn leermeester hartelijkgegroet

Karl Harst een u zeer toegenegen en zeer dienstbaar man zoals ik hier heb kunnenconstateren heeft mij uw brief1 bezorgd die alle kenmerken ver-

11 Zie noot 512 Lieven Algoet1 Deze brief is niet bewaard gebleven


188

toonde van uw al eerder gebleken welwillendheid jegens mij Want hoewel ik eruitopmaak dat u mij verdenkt van hooghartigheid en onachtzaamheid omdat ik tot nutoe nog aan niemand enige voor u bestemde brief heb meegegeven heeft u juistdaarmee overduidelijk blijk gegeven van onverminderde sympathie voor mij Wantdoor mij stilzwijgen te verwijten impliceert u dat u van mij een dienst verlangt die uwelkom en aangenaam is En dat vervult mijn gemoed met zon prettig en weldadiggevoel dat ik het ongerief dat uw beschuldiging zou kunnen opwekken tochnauwelijks of in het geheel niet ervaar temeer daar ik mij in hoge mate gesterktweet door mijn geweten Ik kan namelijk naar eer en geweten zeggen dat ik steedsjegens u zon hoogachting heb gehad en nog heb dat nooit in mijn hele leven ietsvoor mij belangrijker is geweest dan zowel door uzelf als door alle anderen gekendte worden als iemand die jegens u van de grootste erkentelijkheid is vervuldZodoende zullen anderen mijn genegenheid en dienstbetoon jegens een bijzonderminzame en geleerde leermeester wel begrijpen en waarderen terwijl ik bovendienhoop dat u zich met de dag gelukkiger voelt met het feit dat u mij zulke voortreffelijkediensten heeft bewezen Als ik dan ook bij u de indruk zou wekken dat ik te weinigaan uw verwachting of mijn plicht heb voldaan doordat mijn brieven te lang zijnuitgebleven dan zou u dit moeten wijten aan het gebrek aan koeriers want ik kanop mijn erewoord verklaren dat ik tot nu toe niemand heb weten te ontdekken dievanhier op weg ging naar de afgelegen en ver verwijderde plaats waar u woont Ugelieve niet te veronderstellen dat dit kwam doordat ik u op enigerlei wijze wasvergeten of als gevolg van mijn hooghartigheid vanwege een of ander nieuw succesWant zo vraag ik u welke vorm van vergetelheid behalve die welke al mijnverstandelijke vermogens zou wegnemen zou zo groot kunnen zijn dat die mijnherinnering aan uw onsterfelijke verdiensten jegens mij zou kunnen uitwissenOmdat de betekenis daarvan met de dag meer tot mij doordringt en ik daarvan ookmet de dag meer geniet is het onbestaanbaar dat ik niet voortdurend aan u zoudenkenMaar denkt u dat ik in mijn hooghartigheid op u als onbeduidend mens heb

neergekeken Ik heb er geen behoefte aan Erasmus u hier uit de doeken te doenhoe hoog ik u acht in die zin dat u voor mij een eerbiedwaardiger en luisterrijkerman bent dan de paus om te zwijgen van het college van kardinalen Ik heb er ookgeen behoefte aan een uiteenzetting te geven over de aard van mijn talent en detreurige toestand van mijn financieumln Laat ik in ieder geval dit voldoende duidelijkmaken welke progressie ik ook maak in rijkdom of aanzien ik erken volmondig datik daarop nooit had kunnen hopen als ik niet mijn voordeel had kunnen doen metuw vroegere vriendschap en niet had kunnen luisteren naar uw raadgevingen enaanbevelingen Ster-


189

ker nog zeer dierbare Erasmus als ik in ernst mag reageren op uw geestigeopmerkingen als ik kardinaal zou zijn nam u voor mij de positie in van de paus enals ik de paus zou zijn zou ik u met alle eerbied en deemoed moeten vereren alsiemand die Christus nabijkomt Zo ondenkbaar is het dat door enig succes uw zeerdierbare naam bij mij ooit aan waarde zal inboeten Misschien dat ik nu op u eenbreedsprakiger indruk maak dan de kwestie vereist Maar ik kan niet met woordenuitdrukken hoezeer ik wens dat u zonder aarzeling mijn verontschuldiging aanvaardten inziet dat het hart van uw Lupset of hij nu zwijgt of spreekt u werkelijk evengoedgezind is als elke zeer dankbare leerling zou kunnen of moeten zijn jegenseen leermeester die zich buitengewoon verdienstelijk heeft gemaakt of als elkeplichtsgetrouwe zoon jegens zijn vaderIk zou over de onwaardige gedragingen jegens u van Gianfrancesco Torresani

veel kunnen schrijven ware het niet dat u dat alles gemakkelijker en vollediger vanuw Karl kunt vernemen dan uit een brief van mij Hij was niet alleen bij de geheleaffaire betrokken maar heeft daarbij ook vele onaangename en vervelende dingenover zich heen gekregen Het is ook van hem persoonlijk dat u beter kunt vernemenwat ik u te melden had over Richard Pace Reginald Pole en over mijn eigen situatieVoorts wil ik omdat ik denk dat u Pole wat minder goed kent graag ten aanzien

van zijn sympathie en hoogachting voor u verklaren dat er geen complimentenbestaan die niet door zijn genegenheid en warme gevoelens voor u wordenovertroffen Ik heb dat al geruime tijd waargenomen en bevestigd gekregen zowelin de dagelijkse gesprekken tussen ons beiden als overal elders en in gesprekkenmet hooggeplaatste personen Want zonder dat u het weet Erasmus hier is overaluw kwestie aan de orde met als gevolg dat u overal beschermers nodig heeft EnPole behartigt uw zaak steeds op zon manier dat niemand dat met groterenthousiasme of met grotere inzet kan doen Zijn brede geleerdheid zijnwelbespraakte innemendheid zijn opmerkelijke ernst en de achtenswaardigebescheidenheid en oprechtheid van zijn voorkomen sieren en larderen zijn betogenzodat iedereen met bewondering naar hem luistert Reeds als jongeman wekte hijuitzonderlijke verwachtingen en getuigde hij van het grootste talent inmiddels heefthij niet alleen aan de verwachtingen van de zijnen voldaan maar ieders hoop verreovertroffen Bedenkt u eens wat het betekent (niemand kan dit beter naar waardeschatten dan u) dat hij nog voor het bereiken van zijn vijfentwintigste verjaardagzo oud als hij nu is alles wat er over is van Aristoteles aandachtig heeft bestudeerdonder leiding van de allerbeste leermeesters onder wie Latimer Linacre en Leonico2

de belangrijkste waren en boven-

2 Niccolograve Leonico Tomeo


190

dien niet alleen alle geschriften van Plato grondig heeft gelezen maar daaruit ookeen evenwichtige standvastige kalme zekerheid van karakter en geest heeft geputdie bestand is tegen alle spelingen of aanvallen van het lot of de natuur Doordathij zo vertrouwd geraakt is met het werk van deze goddelijke filosoof heeft hij geleerdnooit beledigend tegen iemand te zijn en ook niet door beledigingen van anderengeeumlrgerd te raken Ten slotte is hij zo thuis in alle schone kunsten dat hij eronmiskenbaar een uitblinker in is Hij kan met recht Erasmus een zeldzame vogel3genoemd wordenAls u Pole los van zijn geleerdheid beschouwt zult u een man vinden van

onvergelijkbare minzaamheid een zeer welwillende natuur een uitzonderlijke aanlegen verstand en een zo onberispelijk gedrag en karakter dat hij straalt als een zuiverlicht waarbij ieder ander verbleekt Sprekend tot een filosoof als u zie ik af van kleineen onbeduidende bijzonderheden zoals zijn aanzienlijke afkomst en de lange lijnvan zijn voorgeslacht die hem verbindt met onze onoverwinnelijke koning aan wiehij zich evenzeer heeft verplicht door zijn indrukwekkende geleerde arbeid Voorniemand lijkt de hooggeprezen koning namelijk meer genegenheid te voelen danvoor Pole wiens kwaliteiten hij altijd op zeer complimenteuze wijze vermeldt enroemt in combinatie met een krachtige betuiging van zijn innige genegenheid voorhem Ik verzoek u dringend hooggeachte Erasmus Pole te koesteren als eenbijzondere vriend omdat hij de edelmoedigste de geleerdste en voortreffelijkstejongeman is die bestaat een sieraad van uw dierbare Engeland is en hij u toegewijden genegen is in eacuteeacuten woord omdat hij het verdient Hoe warm hij en Pace u hebbenaanbevolen in een brief aan de datarius4 zal Karl u verklaren Voor het geval zijntrouw en ijver voorheen bij u minder in het oog zijn gevallen kan ik nu getuigen dater niemand van de uwen is die uw opdrachten met grotere zorg vervultWat uw werk over de spreekwoorden betreft is het goed dat u weet dat het boek

voorlopig berust bij Giambattista5 een zeer geacht man arts van beroep inafwachting van het moment dat u zelf Gianfrancesco per brief duidelijk in kennisstelt van wat u wenst namelijk of u wilt dat het nog door hem wordt uitgegeven Omte voorkomen dat u aan de goede trouw van Giambattista zou twijfelen dient u teweten dat ik hem zijn leven lang ken als een rechtschapen man zodat ik niet bangben dat door zijn toedoen mijn goede naam bij u gevaar loopt Hij verdient het stelligdat ik hem op een lijn stel met onze LatimerPace verzoekt mij uitdrukkelijk u uit zijn naam de groeten te doen Hij

3 Adagia 10214 Gian Matteo Giberti5 Giambattista Opizzoni


191

wordt momenteel vreselijk gekweld door vrijwel voortdurende slapeloosheid dievoortkomt uit buitengewoon grote zorgen En die komen op hun beurt weer voortuit de schokkende omstandigheden van deze tijd Ik vraag mij angstig af welkeafloop deze ellende zal krijgen Ik ben zeer bevreesd voor een ergere enafschuwelijker afloop dan die welke de dood met zich meebrengt Daarom verzoekik u dringend deze minzame man en oude trouwe vriend van u bij God in uwgebeden aan te bevelen Het ga u goedPadua 23 augustus 1525Vanuit ons koninklijk paleis zijn mij dezer dagen enkele gewijde ringen gestuurd

Ten aanzien van de heilzame werking daarvan heeft u meer kennis en ervaring danik Ik wilde ze met u delen en verstuur er twee van goud via brenger dezes Brengtu alstublieft mijn groeten over aan Rhenanus wiens vriendelijkheid ik nooit zalvergeten en ook aan Froben en Glareanus Het ga u nogmaals goed zeergeleerdeleermeesterHeel Italieuml siddert omdat het gerucht gaat dat de keizer in aantocht is Rome lijkt

niet in staat tegelijkertijd de paus en de keizer te herbergen Als de laatste zichhierheen spoedt zal de eerste de stad verlaten in overeenstemming met zijntoegeeflijkheid Misschien zal het hoofd van de Kerk dan enige tijd in Venetieumldomicilie kiezen In Engeland vinden dingen plaats die verbazingwekkend zijn omte horen Zonder twijfel zijn die u in de brieven van velen uitvoerig beschreven Eris hier een jongeman Winter genaamd die onze Hoogwaardigheid6 zo dierbaar isals was hij diens wettige zoon Hij heeft al een aantal hoge kerkelijke ambtenvergaard en een inkomen van zevenduizend dukaten weten te verkrijgen Hij zalbinnenkort naar ik heb vernomen trouwenmet de dochter van de graaf van Essex7maar als ik mij niet vergis pas nadat hij al zijn kerkelijke beneficies heeft opgegevenHier hangt elke waardering van geleerde verdiensten af van de mate waarin men

Cicero navolgt en er is geen groter compliment denkbaar dan plagiator van Cicerote zijn Alle voltooide werken die Longueil heeft nagelaten zijn gepubliceerd8 InItalieuml worden die hogelijk bewonderd Ik heb Karl een exemplaar voor u meegegevenzodat u zelf kunt oordelen In zijn brieven staan enkele opmerkingen over u Als udie leest past u er dan voor op Longueil niet zoveel invloed toe te kennen dat zijnwoorden u raken Het ga u een- en andermaal goedAan de grote theoloog en voortreffelijk man de heer Erasmus van Rotterdam

mijn zeer te respecteren leermeester Te Bazel

6 Thomas Wolsey Thomas Winter was zijn bastaardzoon en studeerde in Padua met Lupsetals mentor

7 Anne dochter van Henry Bourchier Winter zou niet met haar trouwen8 Te Florence in 1524


192

1596 Aan Noeumll BeacutedaBazel 24 augustus 1525

Aan de volmaakte hooggeleerdeNoeumll Beacuteda hooggeachte heer en vriendhartelijk gegroet

Hooggeachte heer op uw brief1 had ik een antwoord2 geschreven en naarStraatsburg gestuurd met de bedoeling dat het vandaar naar u doorgestuurd zouworden Maar toen er geen enkele geschikte koerier te vinden was is het bij mijteruggekomen De huidige koerier heb ik op eigen kosten ingehuurd om mij uwaantekeningen te bezorgen Ik wist dat ik het werk van Augustinus waarin hij deBergrede verklaart3 heb gelezen maar niet hoe nauwkeurig Maar toen ik op uwaanraden begonnen was het te herlezen constateerde ik dat alle marges vol stondenmet aantekeningen van mijn hand Bovendien haal ik daaruit in mijn annotaties bijhet vijfde en zesde hoofdstuk van Mattheus veelvuldig bewijsplaatsen aan Vandaardat ik verbaasd ben dat u mij ervan verdenkt dat werk niet gelezen te hebbenAugustinus schreef deze hoofdstukken weliswaar in een fijnzinnige en precieze stijlmaar toen hij nog maar priester was en nog niet diepgaand vertrouwd was met detheologische literatuur ofschoon hij zich reeds met succes bekwaamd had in eencommentaar op de Heilige Schrift Op veel onderdelen van dit werk heeft hij zelf alcorrecties aangebracht en dan nog blijven er enkele passages over die vragen omeen vriendelijke en genadige lezer Daarom heb ik gedacht dat ik niet angstvalligmoest vermijden her en der met hem van mening te verschillen Ik heb het werkvrijwel geheel herlezen en in mijn eigen werk geen enkele storende fout kunnenontdekken Gerson heb ik niet in mijn bibliotheek staan maar ik zal hem kopen ofergens te leen vragen U zult zien dat ik volgzaam genoeg ben als ik een raadgevertref van wie ik iets kan opstekenDe menselijke talenten zijn divers en ze leiden niet allemaal langs dezelfde weg

naar het doel van de gelukzaligheid Ik ben van mening dat ik steeds heb gedaanwat ook u en uw collegas doen zij het niet op dezelfde manier En als dezenoodlottige storm niet zou zijn opgestoken dan zou ik zeker niet vergeefs hebbengepoogd de talen en de schone letteren weer tot bloei te brengen en tevens dekerkvaders en de bronnen van de Heilige Schrift in ere te herstellen Omdat ikconstateer dat in deze tijden niets geschreven kan

1 Brief 15792 Brief 15813 De sermone Domini in monte


193

worden zonder dat sommigen er aanstoot aan nemen heb ik besloten mij rustig tehouden en mij er geheel op te richten mijn werken die gepubliceerd zijn en nietteruggenomen kunnen worden te zuiveren zodat ze zoveel mogelijk vrij zijn vanonvolkomenheden Degene die zo vriendelijk wil zijn mij hierbij te helpen kan bijmij op de grootste erkentelijkheid rekenen Als ik de indruk mocht wekken dat ik inmijn eerstvolgende uitgave in te geringe mate zaken verander die op kritiek zijngestuit zal ik me zonder bezwaar een strenger criticus betonen van mijn werkendan Augustinus was voor de zijne Men moet alleen geen knopen in biezen zoeken4maar laat de kritiek zich alleen richten op datgene wat van enig gewicht is Ik zalmij niet weigerachtig betonen waar ik word opgeroepen mij te verklaren of teverdedigen en ik zal het mij evenmin gemakkelijk maken waar het gaat omverbeteren Sommige geloofsregels zijn betwistbaar zoals dat de paus boven hetalgemeen concilie staat Andere zijn duister en moeilijk te doorgronden zoals hetverbod op Bijbelvertalingen in de volkstaal Weer andere zijn van dien aard dat zijde geest pijnigen met gewetensbezwaren Het getuigt niet van gebrek aan eerbieddeze regels ter discussie te stellen zodat ofwel een vollediger en preciezer inzichtwordt bereikt ofwel de vroeger vastgestelde leer wordt bevestigd met verwijderingvan onvolkomenheden Bovendien moeten we rekening houden met deomstandigheden van de tijd Schaamde men zich er maar niet voor mijn werkenzorgvuldiger te lezen Ik twijfel er echter niet aan dat u dat gewetensvol zult doenIk kon deze bode niet met een te zwaar pak boeken belasten maar heb toch een

lijst van al mijn werken5meegestuurd Aan de derde editie van het Nieuwe Testamentheb ik enige nieuwe apologieeumln toegevoegd6 die u gemakkelijk kunt doorlezen Opde conclusies en artikelen van Zuacutentildeiga heb ik antwoord gegeven7 Ik beschouwmijzelf als katholiek niet alleen omdat ik in vrede leef met de paus de keizerFerdinand en mij persoonlijk bekende bisschoppen maar ook omdat de Lutherpartijniemand meer haat dan Erasmus En mocht het mijn lot zijn dat ik van beide kantengestenigd word dan zal ik toch mijn best doen om de goedkeuring van Christusweg te dragen Op de dag van zijn oordeel bereid ik mij van ganser harte voor Mogehij u in goede gezondheid bewaren achtenswaardige heer en broederBazel op de feestdag van Sint-Bartholomeus in het jaar 1525Erasmus van Rotterdam eigenhandig geschreven

4 Adagia 13765 Brief 1341a6 In feite voegde Erasmus die alleen toe aan de tweede editie In de derde editie werden die

wel opnieuw opgenomen7 Zie brief 1341a met noten 163 165 en 168


194

1597 Aan Germain de BrieBazel 25 augustus 1525

Erasmus van Rotterdam aan Germain de Brie van Auxerre gegroet

U bent driemaal ja viermaal gelukkig te prijzen zeer dierbare De Brie omdat u zichsteeds heeft opgehouden binnen de omheining van de Muzen en zich nooit heeftbegeven in de doornbossen van de theologen Wat zou ik u benijden om die rustals u mij niet zo dierbaar was dat ik uw gelukkige omstandigheden volkomenbeschouw als de mijne Goedaardig te schrijven is in deze tijd net zo min veilig alskwaadaardig te schrijven en verbazingwekkend is het samenspannen van de rabbisTerwijl Luther probeert alles te vernieuwen zet hij alles op zijn kop en met zijnverkeerde poging ons te bevrijden heeft hij onze slavernij verdubbeld Ik denk datik niet helemaal verdwaasd ben geweest toen ik ervan afzag naar Frankrijk te gaanhoewel ik daartoe op alle mogelijke manieren was uitgenodigd want ik had eenvoorgevoel van wat er te gebeuren stond Verleidelijke geruchten doen hier de rondeals zou de eendracht van de vorsten ijzersterk zijn Ik zou wel wensen dat ze waarwaren maar telkens wanneer ik denk aan dementaliteit van de keizer en van Spanjevrees ik dat ze dat niet zijnHier speelt zich een bijzonder bloedige tragedie af Ik weet niet welke desastreuze

afloop die zal hebben Het mensdom lijkt mij af te stevenen op een vorm vanScythische barbarij en op de totale ondergang van alle kunsten en wetenschappenVoor mij heeft het leven zijn pijlen al verschoten Aan u nog in de bloei van uwleven draag ik de fakkel over Her en der sneuvelen de veldheren van de Muzente Bologna Longueil van wie ik een buitengewoon zorgvuldig samengestelderedevoering tegen Luther bezit in Rome is pas geleden Battista Casali overledenin Engeland Linacre bij u Deloynes in Leuven Van Dorp die toen alle muzenhatersbriesend tekeergingen aan de ware wetenschappen nog openlijk zijn steun durfdete betuigen Misschien is dit wel zijn ondergang geweest Van Deloynes heb ikmelding gemaakt in een geschrift dat u binnenkort bezorgd wordt1 ook al heeft uin een smaakvol gedicht2 de nagedachtenis aan deze voortreffelijke man zondertwijfel onsterfelijk gemaaktDeze koerier heb ik persoonlijk ingehuurd om hem bij u vandaan brieven aan mij

te laten bezorgen Wat u schrijft kunt u veilig aan hem toevertrouwen Het ga u goeden laat mij weten hoe het u vergaat

1 In zijn Apologia tegen Pierre Cousturier (zie brief 1591)2 In Francisci Deloini praesidis obitum elegia (Parijs 1524)


195

Bazel daags na Sint-Bartholomeus in het jaar 1525Wilt u Budeacute nadrukkelijk de groeten van mij doen voor het geval het mij aan tijd

ontbreekt om hem te schrijven

1598 Aan Jean de SelveBazel 25 augustus 1525

Erasmus van Rotterdam aan Jean de Selve eerste voorzitter van hetParlement van Parijs gegroet

Hooggeachte heer ik zend u een boekje dat gericht is tegen het dolzinnige getiervan Pierre Cousturier1 Nicolas Beacuterault is ervoor verantwoordelijk dat ik het aan uheb opgedragen Doordat hij in zijn brieven aan mij meermalen uw buitengewonetalenten schetste heeft hij mij ertoe aangezet dat te doen Ik verbaas mij er werkelijkover dat dergelijke geschriften straffeloos in Parijs gedrukt kunnen worden metname wanneer dat gebeurt op gezag van het Parlement en met goedkeuring vande theologen als het voorwoord tenminste niet bedriegt Maar dat gaat als volgt inzijn werk Dergelijke dingen worden door een of twee mensen behandeld en deoverigen sluiten hun ogen alsof het hun niet aangaat Wat is misdadiger dan degenedie mijn Colloquia vervalst heeft Men heeft gedaan alsof er niets aan de hand wasDe schrijver ervan is niet onbekend Het is een dominicaan Lambertus Campestergenaamd Degene die het gedrukt heeft heet Pierre Gromors En die straffeloosheidnodigt anderen uit nog grotere waagstukken uit te halen In Antwerpen is eengeschrift van enkele dominicanen verschenen2 Iets onsmakelijkers dommersleugenachtigers schaamtelozers dwazers is ondenkbaarVanwege dit soort monsters is de hele monnikenstand tot voorwerp van algemene

haat geworden In Duitsland zijn vele nonnen- en monnikenkloosters gruwelijkgeplunderd Sommige magistraten treden wat gematigder op Zij hebben alleendegenen die elders hun geloften hadden afgelegd laten verwijderen en verbodendat er novicen werden aangenomen Zij hebben hun het toezicht op nonnen en hetrecht elders te preken dan in hun eigen kloosters ontnomen Kortom zondertoestemming van de overheid kunnen zij niets doen Hun oogmerk schijnt te zijnvan de kloosters parochies te maken Zij zijn namelijk vanmening dat deze slagordesdie van complotten aan

1 Zie brief 15912 Zie brief 1581a


196

elkaar hangen en met zoveel privileges gewapend zijn niet langer bestaansrechthebbenIk was voornemens meer te schrijven maar ik wist niet zeker of u al van uw

Spaanse gezantschapsreis was teruggekeerd Ik beveel bij u de zaak van de schoneletteren en ook die van mij aan als u vindt dat ik deze wetenschappen enige dienstbewezen heb Het ga u goedBazel daags na Sint-Bartholomeus in het jaar 1525

1599 Aan Louis de BerquinBazel 25 augustus 1525

Erasmus van Rotterdam aan Louis de Berquin gegroet

Ik ben van mening zeergeleerde Berquin dat u datgene wat u doet met goedebedoelingen doet maar intussen zadelt u mij die al meer dan voldoende belastben op met grote rancune doordat u mijn geschriften vertaalt in de volkstaal en dieter kennis brengt van de theologen1 Ik weet dat er onder hen velen zijn die oprechten eerlijk zijn maar de kleingeestigheid van enkelen wint het vaak van debezonnenheid van velen Terwijl ik van nature al een afkeer heb van conflictenverlang ik nu vanwege mijn leeftijd en gezondheid des te meer naar rust mijvoorbereidend op die dag die nu niet al te ver weg kan zijn Ik zie de noodlottigeverwarring waarin de wereld verkeert ik zie dat de kwestie tussen de theologen enhun tegenstanders ontaard is in openlijke razernij Aangezien ik tot de conclusiekom dat ik er toch niets aan kan bijdragen houd ik mij kalm met mijn eigen zakenbezig en vertrouw Christus zijn Kerk toe Hij is de enige die de onberadenvoornemens van de mensen kent en tot een goed einde kan brengen Misschienbewijst u uw eigen belangen een betere dienst mijn Berquin als u een eenmaalbeslecht conflict geen nieuw leven inblaast Onze Papillon heeft ons verlaten envoor hem DeloynesHier ontrolt zich een bloedige tragedie Ik weet niet hoe die afloopt Wij zitten hier

ingesloten en klem God weet hoe veilig wij zijn Ik denk dat de zuster van de koning2

al naar Spanje is vertrokken Er doen geruchten de ronde die een gouden eeuwbeloven Maar ik zie daarvan nog onvoldoende overtuigende voortekenen en ikdurf mijn voorgevoel niet op te schrijven U moet dus niets verwachten van diedingen waarmee u mij in uw lange brief3

1 Zie brief 1579 noot 282 Marguerite van Angoulecircme3 Deze brief is niet bewaard gebleven


197

heeft geconfronteerd nu het toneel der gebeurtenissen op zijn kop is gezetDeze jongeman heb ik op eigen kosten ingehuurd om umijn berichten te bezorgen

en de uwe bij mij af te leveren Als er iets is dat in mijn belang is om te weten schrijfhet en het ga u goed beste manBazel daags na Sint-Bartholomeus in het jaar 1525

1600 Aan Franccedilois DuboisBazel [ca 25 augustus] 1525

Erasmus van Rotterdam aan Franccedilois Dubois gegroet

Reeds een- en andermaal daag je mij in brieven1 uit en nog lange ook zeer dierbareFranccedilois Met recht mis je in mij de door jou in zo ruime mate bepleite hoffelijkheidzij het dat ik zelfs kardinalen zo behandel als ik jou nu doe en dat niet uit laksheidmaar uit gebrek aan tijd In elk geval waardeer en koester ik die oprechtheid van jeIn hoeverre mijn bemoeienissen hebben bijgedragen aan de schone letteren weetik niet Ik weet wel dat sommigen mij uiterst ondankbaar zijn Ik wijt dat grotendeelsaan de huidige noodlottige onrust Gelukkig degenen die intussen de rol vantoeschouwers mogen spelen Ik word op een leeftijd waarbij rust en kalmte zoudenpassen het gladiatorenstrijdperk ingetrokken voorbestemd om te sneuvelen of tedoden of nog beter tegelijk te kelen en zelf gekeeld te worden De wereld staat ophet punt van een wonderbaarlijke omwenteling Ongelukkigerwijs valt mijn ouderdomnu juist in deze overgangsfase Voor zover te voorzien is lijkt alles af te stevenenop een Scythische barbarij Vermoeid door de wedloop als ik ben draag ik nu defakkel over aan Beacuterault aan De Brie en aan jou en jouw geestverwanten Deloynesheeft de schone letteren vaarwel moeten zeggen Onlangs heeft ook Papillon onsverlatenJe zult zeggen dat jouw brief onvoldoende recht gedaan is niet alleen omdat je

een mager antwoord op een uitvoerig schrijven ontvangt maar ook omdat je op eenzo gepolijste brief een slechts ruw afgewerkte reactie krijgt Als je bekijkt wat ikschrijf zul je tot de conclusie komen dat ik je geen antwoord heb gegeven Maarals je mijn intentie erbij wilt betrekken dan antwoord ik wel degelijk en zal ik dataltijd blijven doen Ik zie doorgaans gebeuren dat degenen die in de ban zijn vande liefde voor de humaniora het minder en minder eens worden met de theologenen de theologen op hun beurt onvoldoende sympathie opbrengen voor de beterestudies Langdu-

1 Deze brieven zijn niet bewaard gebleven


198

rige conflicten van vorsten worden meestal uiteindelijk door een huwelijk bijgelegdIk zou wensen dat er een jonge bruid ten tonele verscheen die jullie in wederzijdsegenegenheid zou kunnen verbinden en dat de wetenschappen van beide partijentot grotere bloei konden komen Zolang de een de ander verwensingen naar hethoofd slingert raken nu alle wetenschappen in verval Het ga je goedBazel in het jaar 1525

1601 Aan Guillaume BudeacuteBazel 25 augustus 1525

Erasmus van Rotterdam aan Guillaume Budeacute gegroet

Je moet bij de hemelgoden wel bijzonder geliefd zijn zeergeleerde Budeacute aangezienje in deze tijden van heilloze opschudding een ongestoord bestaan kunt blijvenleiden De rollen in het drama gaan van de ene acteur naar de andere Het eerstebedrijf ging om de schone letteren Hierin speelde Reuchlin zijn rol en enigermateook Erasmus1 Weldra veranderde de handeling in de kwestie van het geloof Hiervertolkte Luther de hoofdrol als held in een bloedig drama Ook de vorsten namenenkele bijrollen voor hun rekening De koning van de Denen is in ballingschap2 dievan u is treurig genoeg de gast van de Spaanse landen3 Onlangs zijn de edelenen de boeren ten tonele verschenen De vertoning is buitengewoon bloedig geweestNu barst die opnieuw in alle hevigheid los Ik weet niet welke afloop ze zal krijgenNiet zonder reden was ik zo huiverig om naar Frankrijk te vertrekken Ik had eenvoorgevoel dat er iets onheilspellends van grote omvang op komst was Toch is hetniet zonder groot risico hier te blijven Maar er is geen plaats waarnaar ik kanuitwijken En als die er zou zijn dan gebiedt mijn gezondheid me nog rustig aan tedoen Toch word ik een man van zestig jaar oud intussen gedwongen als gladiatorop te treden en het gevecht aan te gaan met zoveel monsterlijke wezensvoorbestemd om te sterven of te dodenDeze koerier door mij op eigen kosten ingehuurd is uiterst betrouwbaar Geef

hem een brief mee om te melden hoe het met je gaat Over mij zul je de rest vanBeacuterault vernemen Het ga je goedBazel daags na Sint-Bartholomeus in het jaar 1525

1 Zie oa brieven 333 334 6942 De verdreven koning Christiaan II verbleef in de Nederlanden3 Zie brief 1591 noot 7


199

1602 Aan Jan AntoninBazel 28 augustus 1525

Erasmus van Rotterdam aan de arts Antonin gegroet

Na het briefje1 dat u uit Frankfurt had gestuurd is er van uw kant geen enkele briefmeer gekomen Het boek2 dat ik op uw verzoek aan de thesaurier3 had opgedragenheb ik door middel van mijn Karl4 naar Innsbruck gestuurd Ik weet dat het vandaarsamen met een brief van mij naar Boeda is doorgestuurdHet onwelkome gerucht is hierheen overgewaaid dat ook daar bij u de huidige

heilloze onrust is doorgedrongen en dat niet zonder ernstig risico en schade voorde thesaurier5 Als dat waar is betreur ik dat om vele redenen omdat dievoortreffelijke man dingen heeft moeten ondergaan die hij niet verdiende omdathet onheil van uw beschermheer ook op u zijn weerslag heeft en omdat mijnboekopdracht waarschijnlijk net zo min een dankbaar onthaal vindt als muziek ineen periode van rouw Maar een oorlog brengt vele onzinnige dingen met zich meeUw brief zal naar ik hoop een plezieriger bericht brengenIn het vervolg zult u te maken krijgen met een sprakeloze Erasmus nu hij De tong

heeft uitgebracht6 Ik hoop dat de situatie daar bij u zich zo gunstig heeft ontwikkelddat ik niet genoodzaakt ben u naar hier terug te roepen En mocht die minder gunstigzijn dan zou ik dat nauwelijks aandurven vanwege de onrust die maakt dat onshuiveringwekkende dingen boven het hoofd hangen Het zal mij aangenaam zijn tevernemen hoe het met uw gezondheid gaat en hoe u het maaktBazel 28 augustus in het jaar 1525

1 Deze brief is niet bewaard gebleven2 De uitgave van twee werken van Plutarchus zie brief 15723 Alexius Thurzo4 Karl Harst5 Thurzo was in april 1525 ontslagen maar werd in juli 1526 in zijn ambt hersteld6 Zie brief 1593


200

1603 Aan Willibald PirckheimerBazel 28 augustus 1525

Hartelijk gegroet Omdat ik altijd oproep tot gematigde standpunten heeft de enepartij mijn houding betiteld als bevreesdheid de andere als heulen met deaanhangers van Luther Aangezien beide partijen nu hun eigen positie verbetenverdedigen en in plaats van ook maar iets van hun eigen rechten op te geven zelfshun reeds eerder ingenomen posities nog proberen te versterken is de situatie zogeeumlscaleerd dat alleen God de storm die over de mensheid raast tot rust kanbrengen Het heilloze kwaad verspreidt zich overalMen zegt dat de aartsbisschop1 Hongarije is uitgezet Kardinaal Campeggio is

teruggekeerd naar Italieuml en ook bisschop Ennio van Veroli is vertrokken2 Deaartsbisschop van Salzburg wordt belegerd3 Hier zijn de boeren en de edelenopnieuw onder de wapenen waarbij de ene partij de andere met totale ondergangdreigt De inwoners van Bazel hebben geprobeerd bloedvergieten te voorkomendoor de zaken bij te leggen maar de moeite is vergeefs geweest Ferdinand houdtzich op in Wuumlrttemberg Men verwacht hem in Freiburg Of hij daar ook komt weetik nietIn Brabant ligt een vrij grote en dichtbevolkte stad s-Hertogenbosch genaamd

De bevolking daar heeft alle minderbroeders en dominicanen eruit gegooid Op hetogenblik wordt de stad belegerd door Margaretha de tante van de keizer4 InAntwerpen hebben sommigen het gewaagd buiten de stad preken te houden5 Debevolking was niet bang daar samen te komen waarbij men alle verordeningen vande keizer van Margaretha en van de autoriteiten aan zijn laars lapte In die helestad broeit het dan ook van gevaarlijke onrust Dag en nacht houdt men er de wachtIk ben bang dat wanneer de inwoners van s-Hertogenbosch gestraft zijn Antwerpenwordt aangevallen Beide steden zijn welvarend De grote hoeveelheid buit is voorde vorsten uitnodigend Zij zijn daar altijd zozeer op uit dat zelfs de geringsteaanleiding voldoende isBij mijn landslieden de Hollanders zijn enkelen veroordeeld wegens ketterij Men

zal streng tegen hen optreden Van der Hulst die kort geleden ontwapend was isdoor de keizer opnieuw van wapens voorzien Hij was de

1 Laacuteszloacute Szalkay In tegenstelling tot wat Erasmus had vernomen was hij niet verdreven2 Ennio Filonardi verhuisde in 1525 van Konstanz naar Chur3 Matthaumlus Lang werd in zijn burcht belegerd door opstandige boeren stadsbewoners en

mijnwerkers4 In juni en juli 1525 werden de bedelmonniken uit s-Hertogenbosch verdreven maar in augustus

werd de orde hersteld door troepen van Margaretha van Oostenrijk5 Een verwijzing naar de (in dit geval lutherse) lsquohagenprekenrsquo


201

enige leek die in de inquisitie een vooraanstaande positie innam6 De meerderheidvan de bevolking in Holland Zeeland en Vlaanderen is op de hoogte van de leervan Luther en vervuld van een meer dan dodelijke haat tegen de monniken Ook aldeugen de meesten niet toch zullen wij nu in het geweer komen om hen tebeschermen Als zij de overwinning behalen dan is het gedaan met alle mensenvan goede wil Zij beginnen nu hun strijdlust te tonenLambertus Campester een dominicaanse vagebond heeft mijn Colloquia vervalst7

De kartuizer Pierre Cousturier heeft in Parijs een gewoonweg dwaas tegen mijgericht boekje gepubliceerd8 Ik heb daarop een antwoord geschreven9Dat antwoordzou ik niet geschreven hebben als de Franse titelpagina niet had uitgewezen dathet gedrukt was op gezag van de theologen Te Leuven bevindt zich een uiterstboosaardig nest van een aantal dominicanen Vincentius10 een man geschikt voorkabeltouwen of de ploeg nu doctor in de theologie heeft enige jaren geleden eenboek tegen mij geschreven11 Om het te kunnen uitgeven nam hij zijn toevlucht totzijn vicaris-generaal12 Deze verbood klip en klaar een dergelijk waagstuk aan tegaan Hij bond in zij het met moeite Uiteindelijk is het boek nu uitgekomen Ietsonbehoorlijkers smakelozers dommers leugenachtigers onbeschaamders dwazersis niet denkbaar Vier mensen hebben eraan bijgedragen Vincentius heeft er zijneigen giftige elementen aan toegevoegd Cornelis van Duiveland heeft het grootstedeel van het werk voor zijn rekening genomen een derde13 heeft het fraaier gemaaktdoor er enige stijlbloempjes aan toe te voegen lsquoGodefridus Taxanderrsquo heeft de eervan het hele werk gekregen De Leuvense theologen doen hierbij een oogje dichtLatomus heeft drie geschriften gepubliceerd waarin hij het met wonderlijkekunstgrepen op mij gemunt heeft14Hem heeft Oecolampadius van repliek gediendMen

6 De leek Frans van der Hulst was een van de leiders van de door Karel V ingestelde inquisitiein de Nederlanden van 1522 tot 1524 Vanwege zijn fanatisme en machtsmisbruik werd hijdoor Margaretha van Oostenrijk ontslagen Anders dan Erasmus dacht werd hij niet in zijnambt hersteld

7 Zie brief 1581 noot 398 Zie brief 1571 noot 79 Zie brief 159110 Vincentius Theoderici11 De Apologia van lsquoTaxanderrsquo zie brief 1581a12 Waarschijnlijk Johannes Faber vgl brief 158213 Er waren in feite nog twee co-auteurs Walter Ruys en Govaert Strijroy14 Zie brief 1581 noot 38


202

zegt dat de titel ervan Elleboron is15 Ik heb het namelijk nog niet gezien Ik vreesdat deze opschudding sneller naar Italieuml overwaait dan de paus verwacht Intussenherkennen wij niet de duidelijk waarneembare toorn van God die ons oproept totinkeer Maar we beteren ons leven allerminst terwijl we net zoals de Egyptenarengewaarschuwd zijn door zoveel plagenOp veel plaatsen zijn de monniken hardvochtig behandeld Maar aangezien de

meesten onuitstaanbaar zijn waren zij niet op een andere manier in het gareel tebrengen Met zoveel privileges zoveel ontheffingen zoveel gesloten gelederen zijnze toegerust Enkele steden bedienen zich van meer gematigde maatregelen16 Aandegenen die verklaren hun levenswijze te willen veranderen staan zij toe uit tetreden Als beloning voor hun langdurig nietsdoen wordt hun een toelage verstrektuit het bezit van de kloosters zelf ook al hebben zij niets ingebracht Zij die hungeloften elders hebben afgelegd krijgen de opdracht te vertrekken en het staathun niet vrij elders dochterkloosters op te richten zoals zij gewoonlijk doen Het isniet toegestaan in hun plaats novicen aan te nemen behalve met toestemming vande magistraat Men ontzegt hun het recht op toezicht op nonnenkloosters Evenminwordt het hun toegestaan te preken behalve in hun eigen kloosters en dat slechtsop de gebruikelijke uren Degenen die allemaal tegelijk hun levenswijze willenveranderen krijgen daarvoor toestemming Zij die dat niet willen worden gedwongentoch gehoorzaamheid te zweren aan de overheid in zaken die betrekking hebbenop het algemeen belang Ze zijn van mening dat ze op die manier ofwel helemaalgeenmonniken overhouden ofwel monniken die zich ingetogener gedragen Verlatenkloosters zullen worden veranderd in parochies of in scholen En in het vervolg staatmen niet toe dat iemand die jonger is dan zesendertig jaar de zogeheten eeuwigegeloften aflegt Men besteedt er alle mogelijke zorg aan goede priesters van hen temaken Als dat lukt zal het aantal monniken niet groot zijn Er zullen slechts enkelekloosters overblijven maar wel van naam en buiten stadsmuren gelegen ja zelfsver weg op het platteland met de bedoeling dat men zich daar intensief bezighoudtmet lichamelijk werk Men is van mening dat men rigoureus een einde moet makenaan de onbegrensde diversiteit van ordes Men accepteert niet langer de jaarlijksekleine bijeenkomsten die kapittels worden genoemd en evenmin de ontheffingendie zij misbruiken om ongestraft te zondigen Zij zullen integendeel gehoorzaamheidverschuldigd zijn aan hun bisschop en het stadsbestuur evenals de overige priestersen leken

15 De juist verschenen Elleboron (Bazel 1525) van Oecolampadius bevat een aanval op Deconfessione secreta van Latomus

16 Dit gebeurde vooral in Zwitserland en het zuiden van Duitsland


203

Of deze maatregelen te billijken zijn laat ik op dit moment buiten beschouwing Inelk geval wordt de tirannie van verdorven monniken aan banden gelegd met minderonrust als gevolg en krijgen goedwillende monniken in het bijzonder alle jongerede raad zich in het vervolg niet over te geven aan zon vorm van slavernij Watplaatsvindt als gevolg van een volksoproer loopt niet goed af Het feit dat iedereennaar eigen believen zijn levenswijze verandert zet voor mensen met kwadebedoelingen de deur open naar onoorbaar gedrag Het zou het beste zijn als dezaak zou verlopen op gezag van de paus en de bisschoppen In de huidigeomstandigheden is het stellig het belangrijkste dat de onrust wordt bedwongen opgezag van de overheid en dat mensen van goede wil zo worden geholpen datkwaadwilligen de kans niet krijgen te zondigen Waren wij maar allemaal waremonniken dat wil zeggen voor de wereld niet meer in leven Maar kennelijk verdraagtde wereld dit volk van complotteurs en onruststokers niet langer En ook al lijkt hetfeit dat de boeren een aantal kloosters hebben geplunderd iets vreselijks toch ishet de verdorvenheid van die lieden die hiertoe heeft opgeroepen Zij laten zichdoor geen enkele wet terechtwijzen en sluiten hun ogen voor elkaars misstappenJe hadmij geschreven over de beker die de bisschop van Olomouc17 als geschenk

gestuurd had In je daarop volgende brief ben je er echter niet op teruggekomen18Die beker is echter bezorgd en wel voorzien van een inscriptie met mijn naamMaar omdat Beatus Rhenanus een brief van de bisschop ontving over de verzendingvan een vergulde schaal en een andere brief met dezelfde strekking van Ursinusheb ik omdat mij niets was geschreven en er voor de bisschop geen aanleidingbestond mij iets te sturen de beker aan Beatus gegeven in de veronderstelling datKoberger zich in de naam vergist had19 Schrijf het mij als jij meer informatie overdeze zaak hebt Jouw Ptolemaeus20 heb ik nog niet gezien Toch zal ik er wel voorzorgen dat ik die krijg Ik vind hier niemand die uit gips beeldafgietsels kan makenDaarom geef ik er de voorkeur aan dat het origineel21 bij jou blijft Ik heb

17 Stanislaus Thurzo18 Geen van beide brieven is bewaard gebleven maar vgl brief 155719 Johann Koberger stuurde dikwijls brieven van en aan Erasmus en andere geleerden door

Erasmus veronderstelde dat Koberger per abuis een voor Rhenanus bestemde beker hadlaten graveren met Erasmus naam

20 De Latijnse vertaling van de Geographia verschenen in Straatsburg in maart 152521 Van het medaillon met Erasmus portret vervaardigd door Quinten Metsys in 1519


204

De tong uitgebracht22 zodat je voortaan zult moeten erkennen dat Erasmus zijntong verloren heeftDe niersteen bejegent mij nu wat milder sinds ik de gewoonte heb aangenomen

al mijn wijn aan te lengen met water dat gekookt is uit de wortel van zoethout Maartoch wordt dit nietige lichaam met de dag zwakker en droogt het uit Tenzij ik mijvergis zal dit omhulsel binnenkort afgeworpen worden en zal er een nieuwe cicadetevoorschijn springen Maarten van Dorp is ons voorgegaan verder is Linacreoverleden in Engeland Longueil in Bologna Battista Casali in Rome en FranccediloisDeloynes groot beschermheer van de schone letteren in Parijs De afgelopenanderhalve maand heeft het hier voortdurend geregend en alsof het nog niet genoegis nat te zijn geworden door het hemelwater staan edelen en boeren ten strijdetoegerust klaar om elkaar te lijf te gaan zodat zij nog natter worden door elkaarsbloedDoe Duumlrer de groeten die zijn gelijke niet kent in de kunst van Apelles Groet ook

Paulus Ricius Ik heb vandaag met goed resultaat zijn pil gebruikt Ik neem nietmeer dan een halve dosis of zelfs nog minder en toch heeft die probleemloos mijningewanden tot rust gebracht Ik ben in afwachting van de door de uiterst gelukkigehand van Duumlrer geschilderde Erasmus en tegelijkertijd van jouw brief Het ga jegoedGegeven te Bazel 28 augustus in het jaar 1525Je herkent de hand van je vriend etcAan de zeer hooggeachte heer Willibald Pirckheimer

1604 Aan Francesco Minuzio CalvoBazel 31 augustus 1525

Erasmus van Rotterdam aan Francesco Calvo boekverkoper te Romegegroet

Uit naam van alle wetenschappen zeg ik u dank dat uw firma ons al een aantalaantrekkelijke boekwerken heeft opgeleverd Wij zien met spanning uit naar deoverige die u in het vooruitzicht heeft gesteld Degene die u deze brief bezorgt iseen goede man1 die enige tijd bij Froben in dienst is geweest Ik wilde graag dat uhem leerde kennen voor het geval zijn hulp u van dienst zou kunnen zijn Ik genietvan het boek van de hoogwaardige heer

22 Zie brief 15931 Wellicht Anianus Burgonius


205

Sadoleto2 maar wanneer ik de gouden rivier van zijn woordkunst beschouw zie ikhoe troebel en smal de beek van de mijne is In het vervolg zal ik proberen ook mijnpenvoering naar dit voorbeeld te voegen Ik bid dat Mercurius u gunstig en welwillendgezind is bij wat u onderneemt Het ga u goedBazel 31 augustus in het jaar 1525

1605 Aan Pierre BarbierBazel 31 augustus 1525

Erasmus van Rotterdam aan Pierre Barbier gegroet

Ik heb de indruk dat jouw gevoelens van vriendschap bekoeld raken omdat je geenantwoord geeft Wat mij betreft zal onze vriendschap nooit uitdoven Je belooftgewoonlijk gouden bergen Zorg er dan tenminste voor dat je mij niet berooft vanmijn toelage1 wat je dunkt me overweegt en laat het voor mij niet nadelig zijn datik van ganser harte op jou alleen mijn vertrouwen heb gevestigd Ik heb geen enkeletwijfel over je goede trouw maar toch ben ik bang dat je naiumlviteit je parten speeltwaardoor je wel vaker fouten maaktJegens Aleandro koester ik zowel genegenheid als wantrouwen maar sommigen

zetten hem tegen mij op door valse verdenkingen op te werpen En achter mijn rugis hij anders dan in mijn gezicht Het zou dan ook van wijsheid getuigen ervoor tezorgen dat je er in zijn bijzijn niets uitflapt dat onze vriendschap onwaardig is en zijnvijandschap jegens mij verergert2Dit nietige lichaam takelt met de dag af het droogtuit en verzwakt Ik heb een voorgevoel dat de dag niet meer ver verwijderd is waaropik dit omhulsel afwerp en als een nieuwe cicade tevoorschijn spring klaar omuitbundiger de lof van Christus te zingen na uitgevlogen te zijn in een lucht diezuiverder en vrijer is Dan mag je de toelage uit Kortrijk als de jouwe beschouwenNu zou het zeer onbarmhartig zijn je beschermeling Erasmus van honger te latenomkomen

2 Zie brief 15861 Het jaargeld verbonden aan Erasmus prebende in Kortrijk Jan de Hondt was daar kanunnik

in Erasmus plaats ontving de inkomsten en betaalde een deel daarvan uit aan Barbier diehet vervolgens liet bezorgen aan Erasmus

2 Barbier was in 1523 in dienst getreden bij Aleandro maar had in april 1525 een betrekkingaan het hof van Napels aanvaard Erasmus was van dat laatste nog niet op de hoogte


206

De Fransman die je deze brief bezorgt3 heeft enige tijd bij Froben doorgebrachtHij lijkt mij een goede man Te Rome is hij subdiaken geworden maar het is hemniet vergund promotie te maken omdat hij een titel4mist Hij wil graag van zijn takenontheven worden of de mogelijkheid krijgen hogerop te komen Ik wil je niet belastenmet een verzoek tot aanbeveling Als je hem niettemin enige dienst bewijst dandoe je dat beslist voor een goede man Het ga je goed grote beschermheer Derest verneem je uit mijn brief5 aan HoviusGegeven te Bazel 31 augustus in het jaar 1525

1606 Aan Polidoro VirgilioBazel 5 september 1525

Erasmus van Rotterdam aan Polidoro Virgilio gegroet

Zeer gewaardeerde Polidoro jouw werken1 zijn fraai gedrukt en het resultaat mager zijn Froben wilde de voorwaarden van het contract weten omdat hij van X2louter chicanes verwacht Die schurk gaat met de winst strijken Froben wordt danvoor de gek gehouden Het gaat mij niet zozeer aan zij het dat ik erg gesteld benop deman de allerbeste die ik ooit heb gezien Het was bovendien opmijn aanradendat hij het werk op zich heeft genomen Ook zou ik graag willen dat je hem zobehandelt dat hij enthousiaster raakt om andere studies van jou uit te geven In mijzul je stellig altijd iemand vinden die je goede naam in stand houdt als dank voorjouw verdiensten voor mijDat wat je schrijft over More3 moet je naar mijn mening helemaal niet serieus

nemen Als hij zich om ik weet niet welke redenen heeft geeumlrgerd zal de irritatiegering zijn Daar komt bij dat hij zelfs zwaar onrecht dat hem is

3 Wellicht Anianus Burgonius4 Een affiliatie met een parochie of klooster vereist voor het diaconaat en het priesterschap5 Deze brief is niet bewaard gebleven1 Adagia en De inventoribus rerum samen herdrukt door Johann Froben die deze werken ook

in 1521 en 1524 had uitgegeven Vgl brief 14942 Franz Birckmann3 De betreffende brief is niet bewaard gebleven Over onenigheid tussen Virgilio en More is

verder niets bekend


207

aangedaan gewoonlijk niet onthoudt Ik heb hem niettemin weloverwogengeschreven niet zozeer om jullie te verzoenen als wel om jullie wederzijdsevriendschap kracht bij te zetten4 Want het is te billijken en ik wens vurig dat wij ookhet bezit van vrienden met elkaar delen aangezien jij al weer enige tijd geleden zovriendelijk bent geweest mij in je vriendenkring op te nemen Mocht ik eenbetrouwbare koerier vinden dan zal ik uitvoeriger schrijvenEr speelt zich hier een wrede en bloedige tragedie af De boeren storten zich de

dood in Dagelijks vinden tussen vorsten en boeren gruwelijke botsingen plaats enwel zo dichtbij dat wij het lawaai van het geschut en de wapens en welhaast hetgekerm van mensen die sneuvelen horen Hoe veilig wij hier zijn kun je jevoorstellen Het is een noodlottig kwaad dat zich met verbazingwekkende snelheideen weg baant door alle wereldstreken Kardinaal Campeggio is uit vrees vooronrust uit Hongarije weggegaan De aartsbisschop daar is het land uitgezet5 Dekardinaal van Salzburg6 wordt al geruime tijd belegerd De nuntius de bisschopvan Veroli7 heeft uit angst Zwitserland verlaten In Keulen hebben verscheideneonlusten plaatsgevonden In Brabant is de ellende erger geworden8 De vorstenbeperken zich tot het nemen van alledaagse maatregelen Ik vrees dat zij de ellendeverergeren maar alleen het meesterbrein van Christus is in staat deze storm eengelukkige afloop te bezorgenEr zijn mensen die niet toelaten dat de onenigheid die ik met Lee had minder

wordt maar het litteken van de oude wond openrijten9 Jouw menslievendheid zalertoe bijdragen dat wij ook in dit geval zoals je schrijft voordeel en vreugde ontlenenaan gemeenschappelijke vrienden Het ga je goedGegeven te Bazel 5 september in het jaar 1525

4 De betreffende brief is niet bewaard gebleven5 Laacuteszloacute Szalkay vgl brief 16036 Matthaumlus Lang7 Ennio Filonardi Zijn toevluchtsoord Chur was nog niet toegetreden tot het Zwitserse

eedgenootschap8 Zie brief 16039 Een verwijzing naar de publicatie van de Apologia van lsquoTaxanderrsquo (zie brief 1581a) opgedragen

aan Edward Lee


208

1607 Van Paul Volz[Seacutelestat] 5 september 1525

Hartelijk gegroet Ik denk dat u al vernomen heeft mijn Erasmus wat er met mijndierbare klooster is gebeurd1 Ik ben zo door mijn buren en zelfs door mijnzogenaamde begunstigers van alles beroofd dat ik behalve de kleren die ik draagen een Nieuw Testament in zakformaat niets over heb En met recht kan ik nu defilosofische uitspraak citeren lsquoAlles wat ik bezit draag ik bij mijrsquo2 Op geld ben iknooit uit geweest altijd was ik met weinig tevreden Bij dit onheil voegde zich nogeen ander dat erger was Toen ik onlangs voor de eerste keer in vier jaar uitStraatsburg terugkwam zei degene aan wie de leiding van het klooster istoevertrouwd tegenmij dat hem door de hoge heren van Ensisheim3was opgedragenmij nog geen cent te geven uit de opbrengsten van het klooster en ervoor te zorgendat mij in ons huis in Seacutelestat geen onderdak eten of drinken zou worden verschaftlsquoen welrsquo zo zei hij lsquoomdat u deel uitmaakt van de lutherse sektersquo Over deze kwestieheb ik aan dezelfde hoge heren een schrijven gericht Ook de heer Ulrich vonRappoltstein etc heeft het in een brief voor mij opgenomen4 Ik heb een antwoordontvangen Onze gemeenschappelijke vriend Beatus Rhenanus heeft een afschriftdaarvan met een verslag van alles wat er is voorgevallen omdat ik u niet met zoveelonbenulligheden wilde lastigvallen en ik uw tijd die u heilig is en druk bezet nietwilde onderbreken met geklaag Maar wanneer u de tijd heeft en het u uitkomt kuntu het relaas van Beatus horen Het enige waarom ik u verzoek is dat u mij ooit biju aanbevolen ook aanbeveelt bij degenen door wier raad of hulp ik geholpen enbeschermd kan worden Ik heb namelijk nooit iemand kwaad gedaan enmijn lichaamen leeftijd maken mij gebrekkigHoe het ook zij voorlopig blijf ik zo goed en zo kwaad als het gaat in Seacutelestat

Sapidus van wie ik voedsel en kleding krijg doet u de hartelijke groeten Nu devroegere ceremonieumln in ere zijn hersteld5 is Wimpfeling weer opgeleefd alsdrievoeter6 in plaats van tweevoeter Ik heb uw Cousturier gelezen7 eenschoenmaker8 die niet in staat is bij zijn leest te blijven en ik heb

1 De abdij Hugeshofen waarvan Volz abt was was door opstandige boeren verwoest2 Toegeschreven aan Bias van Priene zie Adagia 23623 Ensisheim was de bestuurszetel van de Oostenrijkse bezittingen aan de Bovenrijn

(lsquoVorderoumlsterreichrsquo) waartoe ook Seacutelestat en Hugeshofen behoorden4 Wilhelm vader van Ulrich was landvoogd van Vorderoumlsterreich5 In augustus werd het katholieke ritueel in Seacutelestat weer ingevoerd6 Dat wil zeggen ondersteund door een wandelstok7 Zie brief 1571 noot 78 De naam Cousturier betekent lsquoschoenmakerrsquo


209

moeten glimlachen om zijn schaamteloosheid omdat hij als een varken Minerva deles wil lezen9 en om uw wijsheid omdat u de domoor overeenkomstig zijn domheidzodanig treffend van repliek dient10 dat hij niet kan denken dat hij de enige is diehet weten kan Ofschoon ik een hekel heb aan dit soort intriganten kan ik toch nietanders dan ingenomen zijn met het feit dat zij altijd wel een waardevolle reactie biju losmaken zij het tegen uw zin Het ga u goed en koestert u alstublieft genegenheidvoor hem die dat van zijn kant ook doetGegeven op 5 september 1525Uw Paul Volz voormalig abtAan de volmaakte doctor in de heilige letteren de heer Desiderius Erasmus van

Rotterdam vriend in Christus en zeer dierbare broeder Te Bazel

1608 Aan Nicolas Coppin en de overige theologen van LeuvenBazel 6 september 1525

Erasmus van Rotterdam aan Nicolas van Bergen dekaan en kanseliervan de Universiteit van Leuven en aan de overige theologen gegroet

Eerwaarde broeders de publicatie van een zo van onkunde getuigend boek1 betreurik evenzeer voor u als voor mij Uit een onderschepte en uit Engeland hierheengestuurde brief2 heb ik kunnen opmaken wie de acteurs in deze dwaze komediezijn Op de titelpagina wordt lsquoGodefridus Taxanderrsquo vermeld maar het grootste deelheeft Cornelis van Duiveland geschreven Veel is toegevoegd dat afkomstig is vaneen boek dat Vincentius3 tegenmij heeft geschreven Ook een zekereWalter4 heefter een bijdrage aan geleverd In zon dun boekje heb ik zeventig evidente leugensgeteld Wat zullen geleerde en verstandige mensen zeggen wanneer zij dat soortdingen lezen Ik bind hier op instigatie van de paus en van koningen de strijd aanmet de partij van Luther die even meedogenloos als machtig is niet zonder gevaarvoor

9 Adagia 4010 Zie brief 15931 De Apologia van lsquoTaxanderrsquo zie brief 1581a2 Wellicht aan of van Edward Lee aan wie de Apologia was opgedragen3 Vincentius Theoderici4 Walter Ruys


210

eigen leven en dan worden daar bij u dat soort dramas voor mij ontketend Ik hadiets voorbereid dat dit kwaad ten dele had kunnen onderdrukken maar het was nietveilig het uit te geven zonder van woonplaats te veranderen Tot nu toe zag ikdaartoe geen mogelijkheid vanwege mijn gezondheid en mijn drukkewerkzaamheden Nu kan het niet als gevolg van de bloedige onlusten ook als hetoverigens wel mogelijk zou zijnDe toestand in Duitsland is met geen pen te beschrijven Maar gegeven de huidige

omstandigheden heb ik mij uiterst gewetensvol gedragen zoals een christenmensbetaamt die voortdurend in afwachting is van zijn laatste levensdag Ik weet dat dievoor mij zeer nabij is U en ik beogen hetzelfde zij het langs verschillende wegenMaar als ik zo word belaagd door degenen wier partij ik naar vermogen steunwaarom zou ik mij dan blootstellen aan de woede van de tegenpartij U hooptmisschien dat dit euvel met straffen de kop ingedrukt kan worden Kon het maar openige manier bijgelegd worden Ik zie echter geen enkele uitweg of het moest zijndat men een buitengewoon onheil te lijf gaat met buitengewone middelen Als hetvan meet af aan volgens mijn adviezen tot bedaren was gebracht zou de zaakmisschien niet in deze totale verwarring zijn uitgemond Wat baten brandijzer enamputatie wanneer koorts het hele lichaam in zijn greep heeft Het kwaad zit in deaderen Wanneer het niet met geneesmiddelen wordt verwijderd is er geen enkelehoop op genezing Een ziekte die onderdrukt is zal na verloop van tijd met groterrisico terugkeren Ferdinand was begonnen met gewelddadige maatregelen maaris van mening veranderd Als de keizer hier zou zijn zou hij misschien hetzelfdedoenIk zeg dit niet ten gunste van de aanhangers van Luther of van het volk dat op

heilloze wijze onrust veroorzaakt maar in het belang van de algemene rust Ik hebenkele dingen geschreven die Baechem onaangenaam treffen Maar wat er ook inhet verleden gebeurd is als hij ophoudt vergeet ik alles Beiden past dit beter mijdie binnenkort voor het tribunaal van Christus zal staan en hem die de rol vantheoloog en monnik speelt en die mij misschien op korte termijn zal volgen wie weetmij zelfs zal voorgaan Ik leef in vrede met de paus met de keizer met Ferdinandmet kardinalen met koningen en met bisschoppen die trouw zijn aan het waregeloof Alleen met Baechem en Vincentius is vrede onbereikbaar Ik voer eenonverzoenlijke oorlog met alle aanhangers van Luther van eacuteeacuten kant aangevallente worden was mij wel genoeg Voor ketterijen en schismas kan ik geen waarderingopbrengen de schone letteren haten kan ik niet En toch koester ik niet meteenvijandschap tegen iemand die niet gesteld is op de schone letteren als hij degenenmaar niet teveel bruuskeert die er wel van houden Al zo vaak heb ik gezegd en ikherhaal het als er in mijn boeken iets is dat uw oren en geest met recht


211

stoort geeft u het dan aan en ik verander het en ik zal er u erkentelijk voor zijn Wijzijn het meer in woord dan in opvatting oneens met elkaar Hetzelfde gold voor destoiumlcijnen en peripatetici Ik ben bereid iedere persoonlijke rancune te laten varenprecies zoals ik zou doen wanneer ik vandaag zou sterven Als er onder u zijn diedit vredesaanbod afwijzen zal deze brief mij voor het tribunaal van Christus alsvrijwaring dienen Het ga u goedBazel 6 september in het jaar 1525

1609 Van Noeumll BeacutedaParijs 12 september 1525

Aan de zeergeleerde en zeer gewaardeerdemeester Desiderius Erasmusvan Rotterdam die mijn grootste respect verdient hartelijk gegroet

Ik denk dat het komt door de goddelijke voorzienigheid zeer gewaardeerde enzeergeleerde broeder en meester dat uw eerste brief1 geen koerier kon vinden diedeze bij mij kon bezorgen op het moment dat u het wilde Want als die afzonderlijkwas aangekomen zou ik zelfs geen enkel woord hebben teruggeschreven omdatik dan van oordeel zou zijn geweest dat mijn stilzwijgen als antwoord voldoendewas Ik ben namelijk niet in staat te reageren op de verschillende en bijna ontelbareonderwerpen die u erin heeft samengebracht Die brief waarvoor u grotendeelsvergeefs zoveel moeite heeft gedaan (of ik moet mij vergissen) werd echtervergezeld van een tweede2 Daarin geeft u kennelijk zelf al antwoord op nogal watzaken die de eerste brief bevatte in plaats van dat ik dat moest doen Mijn hoopvestigend op de Heer heb ik dan ook besloten u bij wijze van antwoord deze kortebrief te sturen U zult dan ook merken waarde broeder dat ik daartoe aangezeten uitgedaagd door uw brieven - anders zou ik het nooit doen - met de vrijmoedigheiddie een christen betaamt datgene geschreven heb waarvan ik meende dat het aanuw heil zou bijdragen Had de Heer ons maar de gelegenheid gegeven elkaar tetreffen voor een persoonlijk gesprek U zou dan denk ik zelf hebben kunnen ervarendat ik het beste met u voorheb Ik dank God die zo goed is geweest u in uw tweedeeigenhandig geschreven brief milder van geest te laten sprekenGeachte broeder als Ludwig Baer zoals u zegt zijn goedkeuring heeft gegeven

aan de tot tweemaal toe door hem gelezen brief over het verbod

1 Brief 15812 Brief 1596


212

vlees te eten die gericht was aan de bisschop van Bazel3 dan zeg ik niet lsquoAls ikhet niet mis heb heeft hij ongelukkig gehandeldrsquo maar geef ik de plechtige en stelligeverzekering dat hijzelf en ieder die een soortgelijke mening mocht hebben opafschuwelijke wijze van het rechte spoor is geraakt en u in niet geringe mate heeftmisleid Ik zal ervoor zorgen dat hij hierover terechtgewezen wordt door onzemeesterGervasius4 aan wie ik uw groeten heb overgebracht Want mensen die door u omhun mening gevraagd u dergelijke adviezen geven doen in elk geval niet hunuiterste best uw welzijn uw gemoedsrust en uw goede naam een dienst te bewijzenEen verkeerd advies luidt het spreekwoord pakt voor de raadgever het slechtsteuit5 Had u zo oud als u al bent dat geschrift maar niet laten verschijnen Het iszonneklaar dat u zich bij het schrijven ervan een goed katholiek heeft getoond datwil zeggen handelend in overeenstemming met de heilige tradities en de riten vande Kerk maar tevens dat u woorden heeft gekozen die gevaar opleveren voor demoraal van de christenen Ik betreur het ja ik betreur het in hoge mate dat u doordie en nogal wat soortgelijke standpunten in te nemen de partij van Luther aanleidingheeft verschaft u voor de voeten te werpen lsquoWij houden u aan uw boeken want inde meeste gevallen bent u het met ons eensrsquo Ik verzoek u dringend na te gaan hoeu zich daarvan kunt bevrijden en een betere wereld te bouwen door God en uwnaasten te geven wat hun toekomtIk denk dat u mijn brief verkeerd gelezen heeft omdat u schrijft dat u op mijn

aanraden het geschrift van de heilige Augustinus over de Bergrede opnieuw terhand genomen heeft Ik weet namelijk dat ik dat werk helemaal niet heb genoemden herinner het mij inderdaad zoals u het omschrijft Ik heb gesproken over preek28 over de woorden van de apostel6 en over enkele andere geschriften of brievenvan dezelfde Augustinus die hij uitbracht toen hij in theologische aangelegenhedenal uitstekend ingevoerd was Ik geef wel toe dat juist deze brief van mij vanwegehet ongeduld van de koerier te gehaast door mij gedicteerd en door de secretarisopgeschreven is Ik hoop nu maar niet dat er door zijn of andermans toedoen uitonze correspondentie enige vorm van ongenoegen tussen ons ontstaatIn naam van de Heer stuur ik u bijgaand mijn commentaar op enkele van uw

geschriften Sommige opmerkingen hebben betrekking op geloofsregels andereop algemene leefregels weer andere op regels die op u van toepassing zijnaangezien u niet de juiste maat heeft gehouden bij het schrijven over

3 De interdicto esu carnium (1522) gericht aan Christoph von Utenheim4 Gervasius Wain5 Adagia 1146 Zie brief 1579 noot 18


213

andermans werken en over die van uzelf Ik stuur die zo verzeker ik u niet omwrevel bij u op te wekken of om u te ergeren maar om u naar mijn bescheidenvermogen te steunen in de opgave die u noemt in uw tweede brief aan mij Wanneeru mijn opmerkingen leest zult u zien waar u in uw brieven heeft geschreven overhet vertalen van Ezechieumll en het Hooglied etc En het past u niet zeer dierbaremeester te denken dat ik lsquostrenger over u oordeel dan billijk isrsquo etc Josse Clichtoveheeft ondervonden hoe ik in geloofs- of aanverwante zaken niemand spaar en hoeik zonder een blad voor de mond te nemen te werk ga wanneer ik merk dat ik vandienst kan zijn Hij staat mij nu zo na en is zo bevriend met mij dat hij nog geen werkvan bescheiden omvang uitgeeft voordat het mijn kritische beoordeling heeftondergaan wat die ook waard mag zijn Pierre Cousturier is hiervan goed op dehoogte maar het is mogelijk dat u dit niet weetEn als de Heer toestaat dat de aantekeningen worden gepubliceerd die ik ter

verdediging van de heilige verordeningen van Hieronymus en Gelasius (gerichttegen degenen die Origenes in bescherming namen) heb toegevoegd aan deDialogen van een landgenoot van u Christiaan Masseeuw7 zullen die tot bewijshiervoor kunnen dienen Het belang van deze kwestie heeft mij echter ertoegedwongen ook u niet te ontzien ofschoon ik zoals God onze Heer weet deze taakslechts ongaarne op mij heb genomen De zaak die in dit geval op u betrekkingheeft is de volgende In de apologie waarmee u Latomus van repliek dient8 geeftu Origenes een krediet dat hij naar mijn mening niet verdient en ontneemt uHieronymus en Augustinus lichtende voorbeelden van de Kerk het een en anderwaarvan de Kerk erkent het aan hen te danken te hebben En omdat de lofzang opOrigenes van Erasmus die mij zeer dierbaar is in de Heer zich leek te verzettentegen wat ik voor ogen had heb ik geprobeerd die in een weliswaar kort betoogdat wil zeggen in een uiteenzetting geschreven op eacuteeacuten vel papier zoveel mogelijkte ontkrachten waarbij ik mij heb bediend van een zo gematigd mogelijke toon Alshet werk verschijnt zult u het gemakkelijk kunnen krijgen Als het niet tot publicatiekomt omdat dit nu al sinds drie jaar afhangt van de beslissing van het Parlementdan laat ik de zaak zonder meer over aan de

7 De Dialogi van Masseeuw behelsden een aanval op de Apologia die de Parijse theoloogJacques Merlin had toegevoegd aan zijn uitgave van Origenes werken verschenen in 1512Merlin had in de Apologia de rechtzinnigheid van Origenes verdedigd Vanaf 1522 probeerdendiverse drukkers toestemming te verkrijgen van het Parlement van Parijs voor de uitgave vande Dialogi Merlin protesteerde met succes de Dialogi zijn nooit gedrukt



214

goddelijke voorzienigheid In ieder geval kan dit u wat milder stemmen over het feitdat het niet gemakkelijk is de Parafrasen en andere geschriften van Erasmus inParijs gedrukt te krijgen Als u mijn werk zou willen bekijken enmij daarom verzoektdan wil ik het u ook wel toesturen met hetzelfde genoegen als waarmee ik u inandere gevallen ter wille ben Ik verzoek u in Christus naam heer en broeder tenuitvoer te brengen wat u in uw eigenhandig geschreven brief belooft te zullen doenen ik bid u te beseffen welke stof voor onenigheid en mateloze ruzie u mij in uweerste brief aanreikt als antwoord op de broederlijke terechtwijzing waarmee ik uuit genegenheid wilde waarschuwenIk adviseer u dan ook wanneer iemand in het vervolg aan u of tegen u schrijft

en indien hij dat niet met recht en reden doet de domoor geen enkel antwoordwaardig te keuren Als iemand echter redelijke argumenten aanvoert ten behoevevan u en de verbetering van uw werken (en als u in oprechtheid mijn commentaarleest zoals u mij verzekert te zullen doen zult u zien dat er in uw werken veel isdat nog wel een vijl kan gebruiken) aanvaard u die dan als door de Heer gezondenen geeft u kort antwoord waar dat beleefdheidshalve nodig is De heilige Bernarduszegt tot Eugenius in zijn eerste boek waar hij het heeft over advocaten lsquoNiets maaktde waarheid zo moeiteloos duidelijk als een heldere en korte uiteenzettingrsquo9 Konu maar zelf zien broeder en meester hoe groot mijn verlangen is u te ontmoetenU zou mij - dat denk ik niet alleen maar ik weet het zeker - als vriend beschouwenOp grond van het weinige dat ik van uw werken heb gelezen hiertoe slechts doorpublieke geruchten aangezet zie ik eerder de gevaren die u loopt dan die ik zelfloop Ik heb namelijk uw annotaties10 nooit in bezit gehad of gelezen maar alleende passages onder ogen gehad die vermeld worden in de aantekeningen die ik hebgemaakt Als u evenwel van mening bent dat die onbeduidende opmerkingen vanmij van te weinig belang zijn - want ik moet in geen geval willen dat u zich door mijnopvatting laat leiden tegen de mening van wijze mensen in - stuurt u ze dan aande geachte bisschop van Rochester11 die ik beschouw als een zeer vooraanstaandtheoloog of legt u ze voor aan mannen van vergelijkbaar niveau en zeg hun inoprechtheid lsquoZiehier een vriend die mij aanspoort op een wijze die een christenbetaamt heeft mij deze uit mijn werken geselecteerde passages gestuurd met deverzekering dat ze bij velen niet door de beugel kunnen Ik ben echter evenalsandere mensen wanneer het mijzelf betreft blind Ik verzoek u etcrsquo

9 Bernardus van Clairvaux De consideratione I 1010 Bij het Nieuwe Testament11 John Fisher


215

Als u zo te werk gaat heb ik goede hoop voor u bij de Heer Ik zou evenwel nietwillen beweren dat alle afzonderlijke passages die ik u stuur zonder meerafkeurenswaardig zijn Want veel is misschien gemakkelijk te onderbouwen Ikbeperk mij ertoe ze u toe te sturen om u als wijs man de gelegenheid te geven zesamen met geleerde en deugdzame mannen nader te beschouwen Ze bevattenechter nogal wat dat hoe dan ook niet acceptabel is lsquoOnderzoek alles en behoudhet goedersquo zegt de Schrift12 Het ga u goed zeergeleerde meester en broeder aanwie ik trouwhartig zeer gehecht benVanuit mijn cel te Montaigu 12 september in het jaar 1525Uw voorspraak in gebeden en vriend bij God Noeumll Beacuteda

1610 Aan Noeumll Beacuteda[Bazel september] 1525

Deze brief is geen antwoord op brief 1609 maar behelst een uitvoerig relaas overErasmus verblijf in Besanccedilon in april-mei 1524 (zie brief 1440) bedoeld omgeruchten te ontzenuwen dat Erasmus daar opschudding had veroorzaakt WaaromErasmus dit relaas aan Beacuteda doet is niet duidelijk Beacuteda had in zijn brieven aanErasmus niet aan de geruchten gerefereerd


Uit een brief die Pierre Richard aan Ludwig Baer heeft geschreven maak ik op datu een onaangenaam bericht heeft bereikt over mijn vertrek uit Besanccedilon Richardheeft dat kennelijk geloofd Nu is dat voor mij niet nieuw en dat was het ongetwijfeldook niet voor u Toch zal ik iemand die ik voor een goed man houd en die zich inalle onschuld vergist niet langer in zijn misvatting laten volhardenHet verhaal over mijn vertrek uit Besanccedilon luidt aldus Want ik wil aan de waarheid

niets toe- of afdoen Ferry de Carondelet broer van de aartsbisschop van Palermo1

en aartsdiaken van de kerk van Besanccedilon had mij in zijn brieven herhaaldelijkuitgenodigd hem te komen opzoeken sterker nog bij hem in te trekken als ikdaarvoor zou voelen Toen uiteindelijk het aangename weer en de aanblik van delente mij daartoe uitnodigden heb ik mijn paard bestegen en ben ik naar Porrentruygereden om daar onderweg bisschop

12 Thessalonicenzen 5211 Jean de Carondelet


216

Christoph2 van Bazel te begroeten die eerbiedwaardige grijsaard en voorbeeld vanalle deugdzaamheid Ondanks zijn liefdevolle ontvangst ben ik slechts eacuteeacuten daggebleven Hij zou mij niet hebben laten gaan als ik niet beloofd had op de terugweglanger te blijven Die belofte heb ik gedaan en ik ben vandaar vertrokken ingezelschap van niet alleen mijn bedienden maar ook Thieacutebaut3 pastoor tePorrentruy Richard4 kapelaan van de hoogeerwaarde heer Nikolaus5 coadjutorvan de bisschop en Ferriot priester in dezelfde stad Vanaf Clerval voegde zichook nog een gast van de stadsherberg bij onsToen wij niet ver meer van Besanccedilon verwijderd waren kwamen wij een priester

tegen die een dame begeleidde en zich ook bij ons gezelschap aansloot Toen ikzag dat hij ons vooruit wilde gaan kreeg ik het vermoeden dat Thieacutebaut hem hadingelicht over mijn naam Ik verzocht om hem terug te roepen en wij drukten hemop het hart om niet het gerucht te verspreiden dat ik in aantocht was voordat ik erzelf bekendheid aan wilde geven Want wij hadden die dag al vele uren te paardgezeten het was erg warm en ik kende de hinderlijke drommen van mensen diekomen begroeten maar al te goed Ik wilde die nacht de gelegenheid hebben mijnbroze lichaam te laten herstellen Voor de avondmaaltijd ben ik een beetje gaanrusten In de avond diende men de maaltijd op Tijdens de maaltijd verscheen deofficiaal6 van de aartsdiaken samenmet een ander personeelslid van de aartsdiakenZij heetten mij hartelijk welkom en deelden mee dat de aartsdiaken afwezig was enin zijn abdij verbleef maar dat hij aan zijn personeel de opdracht had gegevenmocht ik tijdens zijn afwezigheid arriveren zijn hele huis voor mij open te stellentotdat hijzelf met spoed zou zijn teruggekeerd Men stuurde mensen op pad om aande aartsdiaken te berichten dat ik gearriveerd was Er zijn ook zonder dat ik hetwist mensen op pad gestuurd om aan de officiaal7 van de hoogwaardigeaartsbisschop van Besanccedilon8 hetzelfde bericht over te brengen Want ook hij wasafwezigDe volgende dag verschenen twee mannen van wie de eacuteeacuten doctor in de

rechtswetenschap is9 die ik ooit aan het hof van de keizer had ontmoet de andereen magistraat van die stad een familielid van de aartsdiaken Lange

2 Christoph von Utenheim3 Thieacutebaut Bieacutetry4 Niet nader bekend5 Nikolaus von Diesbach6 Guillaume Gueacuterard7 Leacuteonard de Gruyegraveres8 Antoine de Vergy9 Wellicht Petrus Phoenix


217

tijd waren zij voor de deur blijven wachten totdat ik vroeg wie zij waren en wat zijwilden Zij antwoordden dat ze gekomen waren om mij te begroeten maar dat zijzich niet durfden op te dringen uit vrees dat zij overlast zouden bezorgen Ik verzochthen binnen te roepen en wij begroetten elkaar Kort daarna ben ik na de mis naarhet huis van de officiaal van de aartsdiaken gegaan ommij daar op te houden totdatde aartsdiaken zou arriveren Meteen verscheen daar Franccedilois10 thesaurier vande kerk aldaar een jongeman van adel en begiftigd met indrukwekkende talentenHij groette mij allervriendelijkst waarbij hij grote opgewektheid uitstraalde Ik verzochteen bescheiden lunch klaar te maken maar op voorwaarde dat er alleen een kippetjewerd geserveerd en verder geen enkele andere gast werd toegelaten Dat deed ikmet het oog op mijn gezondheid Er kwam niemand aanzitten behalve Thieacutebautmijn metgezel en Deacutesireacute11 kanunnik van die kerk een godvrezend en geleerd manWij hebben de avondmaaltijd gebruikt bij de thesaurier met slechts de officiaal enFranccedilois als gezelschap Tijdens het eten kwam het schoolhoofd12 er nog bij en nahet eten de cantor van die kerkDe volgende dag hebben we een deel van de stad bezocht en de lunch gebruikt

bij Antoine13 procurator van de aartsdiaken Daarbij waren aanwezig de thesaurierde officiaal Thieacutebaut en een priester die ik nauwelijks kende maar die wel erg veelbelangstelling voor mij bleek te hebben Intussen waren de aartsdiaken en ook deofficiaal van de aartsbisschop gearriveerd De aartsdiaken trachtte mij over te halende avondmaaltijd te gebruiken bij de teruggekeerde officiaal Ik gebruikte mijnvermoeidheid als verontschuldiging en wist de aartsdiaken ertoe over te halen ommet mij bij zijn eigen officiaal te dinerenOnder iedereen had zich inmiddels het gerucht verspreid dat Erasmus daar was

De magistraat stuurde als eerbewijs een grote hoeveelheid wijn en haver Wijlunchten bij de aartsdiaken met een steeds maar groter wordend gezelschap Wantaanwezig waren de beide officiaals Deacutesireacute verder enkele kanunniken en tevensde magistraat die mij bij mijn aankomst was komen begroeten Vaak werden dandoor de eacuteeacuten dan door de ander voortreffelijke vis en hippocratische wijn14 bezorgdgastgeschenken waar ik niet zoveel aan had Zo brachten wij twee of drie dagendoor met dien verstande dat wij nergens anders aten dan bij de aartsdiaken of bijde officiaal van de aartsbisschop die heel dichtbij woonde En hoewel ik ijverig riepdat ik geen levens-

10 Franccedilois Bonvalot11 Deacutesireacute Morel12 Antoine Bercin13 Niet nader bekend14 Wijn die speciaal was gezeefd of gekruid


218

verwachting meer had als de maaltijden niet uiterst kortstondig en eenvoudig zoudenzijn voelde ik toch doordat ik enigszins aan hun welgemeende bedoelingentegemoetkwam een verkoudheid opkomen een aandoening die ik maar al te goedkendeDe magistraat wilde te mijner ere een schitterend banket laten aanrichten En dat

zou hij ook hebben gedaan als ik niet had uitgeroepen dat mijn gezondheid ernstiggevaar liep Intussen bewezen de kanunniken mij alle mogelijke goede dienstenZij deden een aanbod en stelden een dubbele prebende voor onbepaalde tijd in hetvooruitzicht eveneens een huis en bovendien een aanzienlijke som geld Demagistraat bood mij honderd kronen per jaar aan Ik antwoordde dat ik wanneer ikalles wat zij aanboden zou aanvaarden bij hun alleen nog maar meer in het krijtzou komen te staan maar dat ik met geen ander voornemen naar Besanccedilon wasgekomen dan om mijn oude vriend de aartsdiaken op te zoeken En als ik vantevoren zeker had geweten dat hij in zijn abdij was dat ik dan helemaal niet naarBesanccedilon gekomen was En dat als ik dan in Besanccedilon zoumoeten wonen ik lieverhet genoegen wilde smaken van hun genegenheid dan gebruik te maken van hundiensten omdat ik tevreden zou zijn met mijn bescheiden bezit en mijn vrijheid mijdierbaarder zou zijn dan geld Herhaaldelijk nodigde men koorknapen en anderezangers uit om ons op te vrolijkenIntussen had mijn ziekte langzamerhand zulke vormen aangenomen dat als ik

in leven wilde blijven ik mij van alle maaltijden verre moest houden Gedurendedrie of vier dagen at ik in mijn slaapkamer Mijn maaltijd bestond uit een ei of eenbeetje fijngesneden poulet en gekookt suikerwater in plaats van wijn Zelfs deaartsdiaken wilde ik niet spreken Zo gebood mijn gezondheid Zodra uiteindelijkde ergste koorts - want die was er nog bijgekomen - enigszins gezakt was ben ikvoorbereidingen gaan treffen voor mijn vertrek om vreemde mensen niet tot last tezijn terwijl ik daar te bed lag Want ik wist dat de ziekte gewoonlijk lang kon durenToen ik dan ook zo goed en zo kwaad als het ging een gesprek aankon heb ik mijnbeste vrienden gevraagd om te komen en hen bedankt De aartsdiaken was vanwegeenkele kwesties weggeroepen Niettemin had hij bij zijn vertrek heel attent latenweten dat zijn huis mij geheel ten dienste stondDe volgende morgen verzocht ik de paarden in gereedheid te brengen en tegelijk

gaf ik opdracht een grote toeloop te voorkomen van mensen die mij uitgeleide wildendoen Bij het verlaten van mijn slaapkamer waren er drie of vier mensen die mijkwamen groeten onder wie een franciscaanse theoloog Ik besteeg mijn paardToen ik de poort van het huis verliet waren daar behalve enkele anderen de heerAntoine15 deken van Montbeacuteliard en te-

15 Antoine Montrivel


219

vens kanunnik te Besanccedilon Hij groette mij allerhartelijkst Toen ik het huis van deofficiaal van de aartsbisschop passeerde was hij daar zelf gezeten op een muilezelen bovendien de thesaurier Zij reden dwars door de stad met mij mee ofschoonik zei dat ik hun beleefde hulp niet nodig had en zij deden mij tot over een afstandvan twee mijl uitgeleide Ik bereed een niet al te geweldig paard waar ik toch welprettig op zat De officiaal drong er bij mij op aan op zijn muilezel plaats te nemenen tot aan Bazel een bediende van hem mee te nemen die de muilezel zouterugbrengen Slechts met moeite heb ik dat weten af te houden Zo heb ik Bazelbereikt zonder door iemand lastiggevallen te zijn en zonder iemand lastiggevallente hebben zij het dat mijn gezondheidstoestand er de oorzaak van was dat ik mijnvrienden die ik een plezier wilde doen tot last was geweest en het mij niet vergundwas genoegen te beleven aan het gezelschap van degenen voor wie ik gekomenwasHier heeft u het hele verhaal zoals het gebeurd is Ik heb er nog geen lettergreep

bij verzonnen Om toch niet de schijn te wekken dat ik iets verborgen heb gehoudenvoeg ik er de geruchtenstroom die loskwam na mijn vertrek aan toe Iemand uitMontbeacuteliard schreef aan Thieacutebaut dat ik weet niet wie het bericht de wereld ingestuurd hadden dat ik uit Besanccedilon was weggegaan en iedereen daar zeerontevreden had achtergelaten16 Omdat ik mij verwonderd afvroeg om wat voorbizar verhaal dit ging heb ik hem verzocht dat na te gaan Hij onderzocht dit envond dat er enkele aanhangers van Luther die overal en nergens rondzwerven inBesanccedilon waren geweest toen ik daar was Omdat zij zich gekrenkt voelden vanwegede zojuist verschenen Spons tegen Von Hutten17 die zich had opgeworpen alsbeschermer van het evangelie pakten zij met geschetter flink tegen mij uit Hetwaren overigens Duitsers Door hen was dat totaal ongegronde bericht verspreidVervolgens kwam dezelfde Thieacutebaut in Bazel aan Ik probeerde uit te vissen wat eraan de hand was Hij antwoordde dat het om niets anders ging dan om kletspraatvan enkele mensen van zeer bedenkelijk allooi die geruchten onder ordinaire liedenhadden verspreid Kort daarna ging dezelfde Thieacutebaut naar Besanccedilon en kreeg hijbij de aartsbisschop op mijn voorspraak probleemloos een of andere zaak voorelkaar Toen hij terugkeerde vroeg ik hem wat er nu eigenlijk gebeurd was Hij gafals antwoord dat het slechts ging om de kletspraat van een of andere onbeduidendeaanhanger van Luther Ik heb bij mijn bedienden en metgezellen nagevraagd of ertussen hen en iemand anders een aanvaring was geweest Zij zeiden dat ze metniemand hadden gesproken behalve met die ordinaire lutherse landlopers En zoalsde situatie nu is kan ik nergens heengaan of het gerucht brengt velen in beroe-

16 Zie brief 146817 Zie brief 1378


220

ring en kan ik nergens weggaan of er ontstaat een grote toeloop van mensen Nietsvind ik onaangenamer dan dat Bij zoveel verschillende belangen is het nu eenmaalonvermijdelijk dat er mensen zijn die een boosaardig gerucht verspreiden Maarzoals dergelijke geruchten uit het niets geboren worden zo verdwijnen ze ook weldraweer Wat is echter schadelijker dan een boze tong Die plaag heeft in geen enkeleperiode meer macht gehad dan in de tijden waarin wij leven Gelukkig degene dieaan alle beten weet te ontkomen Maar in deze tijd is niemand die alnaamsbekendheid heeft daartoe in staatAangezien dit absoluut waar is en ik zou dat met vele getuigen kunnen staven

weet ik niet wat woorden betekenen als lsquowat hem in Besanccedilon is overkomenrsquo Mijis niets anders overkomen dan wat ik heb gezegd Deze woorden verklaren danook gemakkelijk dat iemand met een doortrapte tong u daar een afschuwelijk enleugenachtig bericht heeft bezorgd En dat is niet nieuw en niet verwonderlijk Maareen theoloog had van dergelijke berichten niet onder de indruk moeten raken ofhad ze wanneer hij er toch enigszins van onder de indruk was geraakt niet alszekere feiten in een brief moeten vermeldenIn het jaar 1525

1611 Aan Willibald PirckheimerBazel 20 september 1525

Allerhartelijkst gegroet zeer gewaardeerde Willibald Het doet me genoegen tevernemen dat het je goed gaat Ik heb je geschreven via Froben1 via wie ik eenbrief van jou verwacht Geen enkel deel van de wereld blijft gespaard voor de huidigeonrust Waar dit evangelie op zal uitlopen weet ik niet Wat het geluk van dezewereld betreft mij heeft dat in elk geval een wisse ondergang opgeleverd OverCeratinus ben ik teleurgesteld2 ik was er al bang voor dat hij degene die hem heeftaanbevolen zou beschamen zonder zich aan zijn raadgevers iets gelegen te latenliggen Zo ongeveer is het gesteld met de verkondigers van het nieuwe evangelie3Christus zal alles naar zijn welgevallen veranderen Deze bijzonder bescheiden enaardige jonge-

1 Waarschijnlijk betreft het brief 16032 Ceratinus had al na enkele maanden de leerstoel in Leipzig opgegeven waarvoor Erasmus

hem had aanbevolen (zie brief 1565)3 Erasmus dacht blijkbaar dat Ceratinus Lutherse sympathieeumln koesterde en daarom Leipzig

had (moeten) verlaten maar dit was niet zo in 1527 zou Ceratinus tot priester worden gewijd


221

man4 heeft mij jouw brief bezorgd Doe de groeten aan Duumlrer en de dokter5Bazel aan de vooravond van de naamdag van Mattheus 1525Aan de zeer gewaardeerde Willibald Pirckheimer magistraat te Neurenberg

1612 Van Michel BoudetMussy 20 september [1525]

Zeergeleerde Erasmus met uw geschenk aan mij van De tong heeft u uw hart inde mate waarin het zich liet zien ruimschoots getoond Het is inderdaad de tongdie een ruim inzicht geeft in het hart U heeft mij met uw tong eer bewezen en metuw Tong een geschenk gegeven Hoe moet ik nu aan uw verdiensten rechtdoenWant ik ben van mening dat u gezegend bent met niet alleen een gouden maarmet een goddelijke tong Naar ieders oordeel geniet u grote beroemdheid door uwelegante woordkunst en prachtige zinsbouw Want zodra u zich onderdompelde inde bronnen van de heilige letteren bracht u zon grote onafgebroken stroom opgang dat vervolgens de hele christelijke wereld werd bevloeid en vrucht ging dragenIk wens dat God het gebed dat u in de laatste alinea van uw Tong goed heeftgeformuleerd in vervulling laat gaan voor hen die boven ons gesteld zijn en dat hijverordent dat het u nog lang in grote voorspoed goed mag gaan Mocht u iets nodighebben dan zal ik voor alles zorgen wat een zeer aangenaam en zeer dierbaarmens verdient Het ga u goedVanuit Mussy aan de vooravond van de naamdag van de apostel MattheusUw Michel bisschop van LangresAan Erasmus van Rotterdam een zeergeleerd man

1613 Van Juan Luis VivesBrugge 20 september 1525

Vives aan Erasmus

Deze brief zal aan de korte kant zijn omdat ik niet wist of je al op reis was gegaanWant eerst deed het gerucht de ronde dat je al voor 1 september in

4 Het is niet bekend om wie het gaat5 Paulus Ricius


222

Keulen was Dat ebde weg Een ander stak de kop op naar men zegt ontstaan dooreen brief van jou dat je tegen 1 oktober hier zou zijn Wat je besluit ook mag zijnik wens dat het gunstig voor je uitpakt Op je laatste schrijven1 heb ik antwoordgegeven en ik heb mijn brief2 meegegeven aan Pieter Gillis Ik heb er geen twijfelover dat die je is bezorgd in elk geval op de Frankfurter Buchmesse die nu aan degang isAls Froben besloten heeft mijn Opuscula niet te drukken wil ik graag dat hij ze

terugstuurt3 Ik hoor dat Augustinus wel persklaar wordt gemaakt4 Ik zou daarovergraag meer zekerheid van je willen krijgen En als dat zo is zal ik Froben enkelekleine tekstwijzigingen in mijn commentaren op De civitate Dei sturen die heel kortzijn in die zin dat ze nog geen twaalf bladzijden vullenJe moet weten dat de Engelsen vrede hebben gesloten met de Fransen5 Ik denk

dat als er al een moment is dit het meest geschikte is om je oude vrienden weerop te zoeken Ik denk dat ik voor volgend jaar niet naar Engeland ga Degene dieje deze brief bezorgt is een zakenman uit Genua6 die een groot bewonderaar vanje is en je heel graag wil ontmoeten Ik hoop dat ik je hier binnenkort in goedegezondheid en welgemoed mag treffen Je zult daar geen spijt van hebbenHet ga je goed Brugge 20 september 1525

1614 Aan Otto BrunfelsBazel [september] 1525

Erasmus van Rotterdam aan Otto Brunfels gegroet

Wat een wonderlijk waandenkbeeld heeft u zich in het hoofd gehaald PierreCousturier die ooit theoloog aan de Sorbonne was en nu kartuizer monnik in deChampagne in Frankrijk heeft tegen mij een boek geschreven waarin

1 Waarschijnlijk brief 15312 Deze brief is niet bewaard gebleven3 Een uitgave van Vives Opuscula is niet bij Froben verschenen4 Vives uitgave van De civitate Dei was verschenen in 1522 zie brief 1309 Een heruitgave

was voorzien in de editie van Augustinus verzamelde werken die Erasmus zou bezorgen in1529 In die editie schrapte Erasmus alle commentaren van Vives

5 Bij het verdrag van The More gesloten op 30 augustus 15256 Wellicht Lazarus a Parentibus


223

hij als een razende tekeergaat1 Daarin roept hij uit dat alle nieuwe vertalingenketters en godslasterlijk zijn en dat de oude talen en de schone letteren de bronvan alle kwaad zijn Ik heb hem van repliek gediend2 maar op zon manier dat ikbehalve hem niemand kwets Ik zou hem helemaal geen antwoord hebben gegevenware het niet dat het boek is opgedragen aan de theologische faculteit van deSorbonne en gepubliceerd is op gezag van de theologen van Parijs Tegen u hebik echter niets in de zin Sterker nog ik heb een geleerd en taalvaardig man overwie mijn vrienden schrijven dat hij een reactie wil schrijven op uw geschrift tegenmij3 reeds herhaaldelijk in brieven bij alles wat heilig is dringend verzocht als hijnog niet begonnen was dat ook niet te doen En als hij dat wel was mij eengenoegen te doen en het te vernietigen als hij mij als vriend zou willen behoudenHad u zich maar gedistantieerd van dat soort oudewijvenruzies zoals u ze noemtvoordat u uw geschrift uitgaf En had u zich maar liever laten leiden door het gezondeverstand dan door mensen die hun eigen belangen najagen en daardoor anderenschade berokkenen En had Von Hutten maar meer acht geslagen op mijn brievenIk heb hemmeer dan eens in vriendelijke toonzetting geschreven om te voorkomendat hij door het uitgeven van een dergelijk boek ons beider reputatie zou schadenen dat hij aan bepaalde domme tegenstanders van de letteren een uiterst welkomschouwspel zou biedenTen aanzien van het feit dat u mij alles wilt vergeven wat u tegen mij heeft zie ik

werkelijk niet in wat ik u op dit punt verschuldigd ben Want u bent door mij nooitonheus behandeld en voordat u uw ware aard toonde door dat geschrift had ikeen heel ander oordeel over u U dient uw eigen belang als u die felheid van geestweet om te zetten in zelfbeheersing en christelijke lankmoedigheid Want hoeveeldreigementen draagt deze verzoeningsbrief4 van u in zich Zelfs van aantijgingenis hij niet vrij en dat alleen maar vanwege een ongegronde verdenking doordat denaam van Cousturier en die van een kartuizer werden genoemd Zelfs eenmiddelmatige dosis gezond verstand was voldoende geweest om in te zien dat ubeter op de hoogte had moeten zijn alvorens u te verlagen tot dreigementen ofaantijgingen Ik heb nooit iemands vriendschap afgeslagen en niemand is door mijtot vijandschap aangezet Het is echter moeilijk vriendschap in stand te houden metmensen die zo fel en lichtgeraakt van aard zijn Als u blijk geeft van de christelijkeinstelling die u belooft wens ik u daarmee geluk Op uw diensten ben ik niet uitmaar ik wijs ze ook niet af Ik zal met u als vriend tevre-

1 Zie brief 1571 noot 72 Zie brief 15913 Zie brieven 1405 en 14064 Deze brief is niet bewaard gebleven


224

den zijn als u zich voor uzelf een vriend wilt tonen De enige dienst die ik van uverlang is dat u andermans goede naam geen schade doet Dat is alles wat u kuntdoen en dat is vooral in de huidige omstandigheden heel eenvoudig Het ga u goedBazel in het jaar 1525

1615 Aan Marguerite van AngoulecircmeBazel 28 september 1525

Erasmus van Rotterdam aanMarguerite koningin van Navarra1 gegroet

Meer dan eens hebben bewonderaars van uw deugden mij in hun brievenaangespoord aan uwe Hoogheid in deze orkaan van tegenslagen2 bij wijze vantroost iets te schrijven Toen dan ook degene die u deze brief bezorgt3 een geleerden edel man onverwacht verscheen met het voornemen rechtstreeks naar Spanjete gaan maar zonder uitstel hiervandaan zou vertrekken heb ik mij afgevraagd ofik helemaal niets van mij moest laten horen dan wel een korte en onverzorgde briefmoest sturen Mijn bijzondere genegenheid voor u won het van mijn schroom enonzekerheid Want al sinds lange tijd bewonder en waardeer ik al die bijzonderegaven die God u heeft meegegeven wijsheid die zelfs een filosoof waardig isingetogenheid zelfbeheersing devotie onwrikbare geestkracht en eenbewonderenswaardige minachting voor alles wat vluchtig van aard is Want wie zouniet opkijken tegen deze eigenschappen die verenigd zijn in de zuster van een zogrote koning Bij priesters en monniken zijn die met moeite te vinden Ik zou hiervanbeslist geen melding maken als ik niet zeker wist dat u niets daarvan toeschrijft aanuw eigen kracht maar alle lof toedicht aan de Heer de schenker van alle goedegaven Vandaar dat ik meer uit verlangen u geluk te wensen dan om u te troostendit initiatief heb genomen Ik geef toe dat uw ellende enorm is maar niets in demensenwereld is zo vreselijk dat het in staat is een ziel die waarlijk steunt op deonwrikbare rots die Jezus Christus is van haar stuk te brengen

1 Deze titel is toegevoegd in latere drukuitgaven van de brief Marguerite werd pas in 1527koningin van Navarra

2 Marguerite had op 11 april 1525 haar man (Karel IV van Alenccedilon) verloren terwijl haar broerFrans I in krijgsgevangenschap verkeerde sinds de slag bij Pavia (24 februari 1525)

3 Waarschijnlijk Pierre Toussain


225

Als u zich afvraagt hoe ik u ken terwijl ik u nooit heb ontmoet kan ik antwoordendat velen die nooit kans hebben gezien u te ontmoeten u kennen van het portretdat van uwe Hoogheid is geschilderd Maar oprechte en geleerde mannen hebbenmij in hun brieven een veel duidelijker beeld van uw geest geschetst dan welkeschilder ook met zijn kleurenpalet uw beeltenis zou kunnen vormgeven Aan mijneerlijkheid hoeft u echt niet te twijfelen Zoals ik u prijs en waardeer zoals ik u kenzo praat ik u niet naar de mond omdat u een invloedrijke positie heeft Ik ben namelijkop niets anders uit dan op wederzijdse vriendschap Al sinds geruime tijd beantwoordik de vriendschap van de zeer christelijke koning4 Dit is meer overeenkomstig dewerkelijkheid dan dat ik hem mijn vriendschap aanbood Want hij was het die mijvan zijn kant op alle mogelijke manieren tot vriendschap uitnodigde Ik kan nietanders dan een heldin en edele vrouwe als u in de Heer mijn genegenheid schenkenOm meer dan eacuteeacuten reden ben ik de keizer niet alleen mijn toewijding maar ook mijngevoel van verbondenheid verschuldigd Allereerst omdat ik in zijn rijk geboren benvoorts omdat ik al een aantal jaren zijn beeumldigde raadsheer ben Had hij zijnoverwinning5 maar op de Turken kunnen behalen Hoe gelukkig zou de wereld zijngeweest als de twee voornaamste wereldleiders eendrachtig hun strijdkrachtensamen hadden kunnen inzetten tegen de vijanden van het rijk van Christus Datwas in onze vurigste gebeden onze wens Maar het waren denk ik de zonden vande mensen die verhinderden dat God ons die gunst waardig keurdeTot nu heb ik mijn keizer niet van ganser harte geluk kunnen wensen met zijn

overwinning hoe overweldigend die ook was Maar ik heb goede hoop dat het nietlang duurt of wij kunnen u en uw Frankrijk in dezelfde mate als de keizer feliciterenmet deze door het lot gegeven omwenteling van welke kant die ook komt Zodanigis de macht van de Schepper die de menselijke aangelegenheden met een zekergeheim plan bestuurt en niet zelden wanneer de situatie hopeloos lijkt derampspoed der stervelingen plotseling doet verkeren in een heel verheugendeafloop Het is vooral de lankmoedige goedertierenheid van God die mij deze hoopverschaft Ik ben van mening dat hij ons reeds zijn genade is gaan tonen Voortswordt die hoop deels ingegeven door het karakter van de keizer wienszachtmoedigheid de omvang van zijn vermogen evenaart of nog overtreft deelsdoor de opmerkelijke behendigheid van de zeer christelijke koning Ik geloof zelfsdat er tussen hen al een hechte en onverbrekelijke verstandhouding is ontstaanDe brief die uwe Hoogheid heeft gestuurd aan de hooggeachte Poolse

4 Frans I vanaf de 15e eeuw droeg de Franse koning de eretitel rex christanissimus of roitregraves-chreacutetien

5 Op Frans I te Pavia


226

edelman Jan Łaski toen u uw vertrek naar Spanje voorbereidde heeft mij in mijnhoop gesterkt Want hij woont met mij in hetzelfde huis Met hem deel ik alles zoalsdat tussen vrienden hoort De brief maakte duidelijk dat u niet alleen met ongebrokengeest de slagen van het lot ondergaat maar bevat zelfs een aantal opwekkendewoorden die onze bezorgdheid hebben verminderd Als deze hoop ons nietteleurstelt kunnen wij niet alleen de keizer en u maar de gehele christelijke wereldgelukwensenIk zou u nu om twee redenen om vergiffenis moeten vragen ten eerste omdat ik

de vrijheid heb genomen uit eigen beweging aan een zo machtige dame te schrijventen tweede omdat ik dat doe zonder er voldoende tijd voor te nemen iets wat eengewone burger zich jegens een vriend al nauwelijks kan veroorloven Maar hetvertrouwen dat ik heb gekregen in uw bijzondere innerlijke goedheid heeft al mijnterughoudendheid weggenomen Moge de Heer Jezus u in goede gezondheid enin hem bloeiende bewaren voorzien van al het waarlijk goedeGegeven te Bazel aan de vooravond van Sint-Michaeumll in het jaar 1525

1616 Aan Claudius Cantiuncula[Bazel ca september 1525]

Erasmus van Rotterdam aanClaudius Cantiuncula doctor in de rechtengegroet

Wat benijd ik u om die heerlijke vrije tijd van u die u in staat stelt zulke brieven teschrijven1 terwijl ik zelfs de tijd niet heb om de aan mij gerichte brieven te lezenWerkelijk alles wat u schrijft mijn Cantiuncula getuigt van welbespraaktheid isschitterend en indrukwekkend Het ontbreekt u aan geen enkele eigenschap die demeest volmaakte redenaar kenmerkt behalve dat uw voorstellen volstrekt onmogelijken onjuist zijn Misschien dat een zekere opgewondenheid en een grootenthousiasme voor de zaak zich van u meester hebben gemaakt zodat u denkt dathetgeen u heel graag voor elkaar wilt krijgen gemakkelijk uitvoerbaar is misschiendat u zo verblind bent door sympathie voor mij dat u mij niet voor een mug maarvoor een olifant houdt2 Zou ik alles weten Beide partijen zijn van oordeel enterecht dat ik niets weet Zou ik in mijn eentje kunnen wat noch de keizer noch depaus noch al die drommen van theologen kunnen Zou de wereld opzijgaan voor

1 De brief van Cantiuncula is niet bewaard gebleven2 Adagia 869


227

het gezag van mij alleen terwijl zelfs de honden van de theologen tegen mij aanpissen U roept mij op een schisma te voorkomen alsof de wereld niet allang inbrand staat U verwijt mij mijn stilzwijgen alsof ik tot nu toe niet de moed heb getoondmijn stem te verheffen tegen dit werelddrama alsof ik niet geprobeerd heb dezeoorlog onder billijke voorwaarden te beeumlindigen Dat is weliswaar tevergeefs geweestmaar het was voor mij niet zonder risicoIk was begonnen het een en ander over de eucharistie te schrijven3 voordat uw

brief werd bezorgd Ik heb die nog niet gelezen zo weinig tijd heb ik maar graafŁaski heeft mij die na de lunch voorgelezen Ik heb nog geen gelegenheid gehadhet boek van Oecolampadius4 te lezen Maar u lijkt uw zinnen erop gezet te hebbendat ik mij het gezag aanmeet over de hele kwestie een oordeel uit te spreken terwijlbeide partijen elkaar als gladiatoren naar het leven staan en beide te lijden hebbenvan interne twisten Gesteld dat ik over de nodige tijd zou beschikken gesteld datik de kennis had die een kwestie van zo groot belang vereist welke hoop opuiteindelijk succes stelt u mij in het vooruitzicht Moet ik mijn oordeel formuleren endaarbij de kant van de theologen kiezen Die van deze of van gene zijde van deAlpen Of moet ik de andere kant kiezen En dan voor de aanhangers van Lutherof die van ZwingliWant Karlstadt is naar ik hoor van zijn standpunt teruggekomen5Of moet ik als onbevooroordeeld scheidsrechter de strijd beslechten door dewederzijdse belangen tot de juiste proporties terug te brengen Wat anders zal ikbereiken dan wat doorgaans degenen gebeurt die door hun tussenkomst proberenaartsvijanden van elkaar te scheiden namelijk dat ik aan weerskanten doorboordneervalDit is wat ik vooralsnog te antwoorden heb op uw welsprekende brief Daarin

waardeer en bewonder ik uw talent en stijl en ik neem u uw goedbedoeldemisvattingover mijn positie niet kwalijk Maar ik had liever gezien dat u een ander onderwerphad gekozen om uw pen te oefenen Want het zijn de mensen die mij voorgoed demond gesnoerd willen zien die mij met dat soort complimenten overladen Over derest kunnen wij wanneer u wilt mondeling van gedachten wisselen maar dan welin de namiddaguren want op een ander moment zie ik geen kans tijd voor vriendenvrij te maken Het ga u goedIn het jaar lt1526gt

3 Erasmus zou geen geschrift over de eucharistie uitbrengen wellicht op grond van een afspraakmet de protestantse leiders in Bazel

4 De genuina verborumDomini lsquoHoc est corpus meumrsquo iuxta vetustissimos authores expositione(Straatsburg 1525)

5 Karlstadt had zich in 1525 met Luther verzoend maar in 1529 zou een nieuwe breuk ontstaan


228

1617 Van Lucas BathodiusStraatsburg 1 oktober 1525

Aan de heer Erasmus van Rotterdam gegroet

Als verzoeken van niet onderlegdemensen enig gewicht bij u hebben zeergeleerdeErasmus waag ik het er nogal onbeschaamd op een beroep te doen op uw eminentegeest die wellicht door belangrijker zaken in beslag genomen wordt Ik kom nietpleiten voor mijn eigen belang Omdat ik geroepen ben tot een ander ambt namelijkde armenzorg kan ik niet meer voldoende tijd aan de letteren besteden Maar ikbenader u omwille van de christelijke jeugd en hun verantwoorde succesvolleonderwijs in de Latijnse taal Hoewel ik goed weet dat u in uw boek over deonderwijsmethode1 heeft betoogd dat men jongeren niet alleen op deskundige wijzemaar ook met veel liefde met die taal vertrouwd moet maken ontbreekt het toch bijsommige daarin aangehaalde schrijvers die aan een nog onschuldige leeftijdsgroeponderwezen zouden moeten worden aan christelijke zuiverheid De overigensuitstekende teksten zullen dikwijls aanstoot geven als u niet enig tegenwicht biedtNaarmate ze bruikbaarder zijn om correct te leren spreken en de omgangstaal onderde knie te krijgen komen ze mij des te schadelijker voor vanwege de aard van hunonderwerp zijn ze zo onfatsoenlijk om niet te zeggen zedeloos dat ze voor dieleeftijdsgroep niet geschikt en passend zijn ook al zijn ze bedekt met eengeraffineerde vernislaag (u zeergeleerde zult mij onwetende dit niet euvel duiden)Ik heb gemerkt dat van alle auteurs Terentius zodanige kwaliteiten bezit dat hij alsenige in staat is een jongeling te leren wat hij nodig heeft voor een goed verzorgddagelijks taalgebruik en een grote woordenschat Hij bedient zich echter zo veelvuldigvan zodanige onderwerpen dat (tenzij men de komedie van haar charme berooft)de jongeling ze niet kan snappen zonder er tegelijkertijd nadeel van te ondervindenIk zie gebeuren dat hij eerder de meisjes dan de letteren leert liefhebben Uit watbegon met interesse in de schone letteren zijn op deze manier door het onverstandvan slechte leraren van wie deze tijd er tot nu toe te veel tolereert ook nog eens deslechtste gewoonten ontstaanU bent de enige die bij mij opkomt als degene die in staat is te doen wat wenselijk

is om deze kwaal te genezen namelijk de komedies stuk voor stuk te voorzien vaneen fatsoenlijker inhoud met wijziging van de aanstootgevende passages in meerdecente Dat u dit kunt wordt uitvoerig bewezen door de monumenten van literairegeleerdheid die u heeft opgericht Dat u

1 De ratione studii zie brief 66


229

hiertoe bereid bent is iets waarom de hele leergierige jeugd bidt samen met mijDat u hiertoe verplicht bent is iets waartoe uw christelijke geweten u maant Iederweldenkend mens is er sinds lang van overtuigd dat u redder en hersteller zonderweerga van de in verval geraakte literatuur hiervoor in de wieg bent gelegd Het gau goedStraatsburg 1 oktober in het jaar 1525 van het christelijk heilLucas Bathodius diaken van de kerk van StraatsburgAan de zeer geachte heer en meester Desiderius Erasmus van Rotterdam de

grootste beschermheer van de schoonste letteren

1618 Aan Michel BoudetBazel 2 oktober 1525

Erasmus van Rotterdam aan Michel Boudet bisschop van Langresgegroet

Hoogwaardige bisschop uw brief die zuinig met woorden is maar van eenbewonderenswaardig denkvermogen getuigt heeft mij blijk gegeven van uw gezondeen levendige verstand dat begiftigd is met een niet alledaagse wijsheid Nu mijnTong eenmaal is uitgegeven1 ben ik opgehouden los van tong te zijn Ik oefen mijin de Laconische stijl van uitdrukken en dat mede naar uw voorbeeld Want in dezetijd moetenmensen die dingen kunnen schrijven waaraan niemand aanstoot neemtgeboren zijn uit een witte kip2 Kon ik mijn mond maar houden Er is een nieuwdogma in het leven geroepen namelijk dat er in de eucharistie niets anders is danbrood en wijn Johannes Oecolampadius heeft ervoor gezorgd dat dit uitermatemoeilijk te weerleggen is Hij heeft deze opvatting met zoveel bewijzen enargumenten verkondigd3 dat ook de uitverkorenen verleid lijken te kunnen worden4Ik doe er goed aan in plaats van de citer de zeis ter hand te nemen als ik de schijnzou willen vermijden dat ik door te zwijgen klakkeloos mijn stem ter ondersteuningervan zou hebben uitgebracht Ik ben erg blij dat de Tong bij een zo groot man alsu in de smaak is gevallen Maar waar was het goed voor om de koerier met zoveelgoudstukken te overladen Hij was mijn bediende niet maar ingehuurd voor vierkronen om berichten te bezorgen en mee terug te nemen

1 Zie brief 15932 Adagia 783 Zie brief 1616 noot 44 Vgl Mattheus 2424


230

Degene die deze brief bezorgt is Pierre Toussain een jongeman die in zijn land vanaanzienlijke komaf is een edel karakter heeft en meer dan gemiddeld onderlegdis Hij is zeer verknocht aan de Griekse literatuur Hier echter zijn alle wetenschappenop sterven na dood Hij vraagt om niets Ik wilde alleen dat u kennis met hemmaaktVoor uw zo uitgesproken sympathie voor mij zonder dat daar enige verdienste vanmijn kant tegenover staat zal ik u bij een andere gelegenheid bedanken Moge deHeer uwe excellentie in goede gezondheid bewarenBazel 2 oktober in het jaar 1525

1619 Aan Guillaume BudeacuteBazel 2 oktober 1525


Zeer gewaardeerde Budeacute je bent werkelijk een wreed mens In plaats van iemanddie er ellendig aan toe is met troost op te beuren geef je hem in zijn ellende nogeen trap na1 Je verwijt mij getalm het zoeken van uitvluchten en pogingen totuitstel Een mens kan zijn ongeluk beter verdragen als het niet zijn eigen schuld ismaar het gevolg van de onbillijkheid van het lot Ik feliciteer je in elk geval met hetfeit dat je in de uiterst gelukkige omstandigheid verkeert tijd voor jezelf te hebbenIk bid dat jou die ooit volledig ten deel mag vallen om dan volmaakt gelukkig tekunnen zijnDe bezorger van deze brief is Pierre Toussain een jongeman van edele komaf

met een aangenaam karakter en een zeer goed verstand van wie ik de hoogsteverwachtingen heb Hij is zeer geiumlnteresseerd in de Griekse literatuur In Bazel isGlareanus de enige die er onderwijs in geeft maar gebrek aan inkomen verhindertdat hij kan voldoen aan zijn eigen ideaal en aan de verwachtingen van toehoordersvan dit kaliber Ik weet zeker dat de aanleg van de jongeman je zeer deugd zal doenen dat je voor zover ik je vriendelijkheid ken ongevraagd zult doen wat van eendergelijke grootmeester in de letteren verwacht mag worden Het ga je goed Derest zul je vernemen van onze ToussainGegeven te Bazel 2 oktober in het jaar 1525

1 Dit verwijst waarschijnlijk naar een niet bewaard gebleven antwoord van Budeacute op brief 1601


231

1620 Aan Noeumll BeacutedaBazel 2 oktober 1525

Aan de volmaakte theoloog de heer Noeumll Beacuteda hoog te achten heer enbroeder hartelijk gegroet

Ook ikzelf ben er erg blij om dat die uitvoerige brief1 u niet los van de andere2 isbezorgd aangezien blijkt dat die u heeft ontstemd Ik had hem alleen voor ugeschreven en was zo overtuigd van uw medemenselijkheid dat ik geloofde dat umij mijn openhartigheid of zo u wilt mijn vermetelheid niet kwalijk zou nemen Hetis weliswaar een voorname vriendschapsplicht een vriend te waarschuwen als dezaak dat vereist maar die plicht behoort dan tussen vrienden wel wederzijds te zijnOok al heeft een zo bijzondere geleerdheid als de uwemijn vermaningen niet nodigtoch heeft ook een groenteboer vaak zeer zinnige dingen gezegd3 Bovendien isiemand die in oprechtheid waarschuwt ook al mist zijn waarschuwing doel toch inieder geval te waarderen omdat hij een dienst heeft willen bewijzen Deaantekeningen die u zo vriendelijk bent geweest te sturen zijn zeer welkom Hadu ook maar de passages uit de brief aan de bisschop van Bazel4 gestuurd die uzozeer hebben gestoord samen met het boek waarvan u de publicatie voorbereidtDe koerier was uiterst betrouwbaar en door mij persoonlijk voor dit doel tegen eenvoldoende passende beloning ingehuurd Hoe het ook zij ook alles wat u zultadresseren aan de boekhandelaar Konrad5 zal mij veilig bereiken Toch verdienthet aanbeveling wat u mij stuurt in een verpakking te wikkelen met touw samen tebinden en te verzegelen Dat is een heel kleine moeite Het handschrift van uwsecretaris kan ik nauwelijks lezen maar ik kan het toch nog wel ontcijferenHet zou minder moeite kosten als u alleen die passages noteert die betrekking

hebben op de christelijke leer en die naar uw mening niet door de beugel kunnenIn uw eerste punt geeft u aan dat uit mijn woorden op te maken is dat niet alle brievendie aan Paulus worden toegeschreven onbetwistbaar van Paulus zijn Ik zie niet inwaarom dit onderwerp van kritiek moet zijn of

1 Brief 15812 Brief 15963 Adagia 5014 De interdicto esu carnium (1522) gericht aan Christoph von Utenheim5 Konrad Resch


232

u moet toevallig van mening zijn dat de Brief aan de Laodicenzen6 en de brievenaan Seneca7 onbetwistbaar van Paulus zijn Maar gesteld dat wij deze beweringvan mij helemaal van toepassing verklaren op de Brief die aan de Hebreeeumlngeschreven is leest u dan de apologie waarmee ik lang geleden Jacques Lefegravevreheb geantwoord8 Dan zult u niet kunnen ontkennen dat velen die rechtlijnig zijn inde leer ernstige twijfelden aan het auteurschap van deze brief En er is tot nu toegeen enkel kerkelijk gezag dat twijfel verbiedt of het moet toevallig zo zijn dat alleswat in kerken onder Paulus naam wordt gelezen zonder mankeren ook van Paulusis Maar in kerken worden ook vele andere teksten gelezen waarover men best magtwijfelen Als u er niettemin geen been in ziet ook hieraan een aantekening te wijdenvind ik dat best Als u mij in drie woorden wilt aangeven wat uw drijfveer daarbij isbeschouw ik dat als een dubbele dienstverleningBaer geeft te kennen dat hij die brief9 nadat hij door de drukkers was gepubliceerd

opnieuw heeft gelezen en dat hij enkele passages had genoteerd maar dat dievan geen enkel belang waren behalve als zich een vijandig gezinde uitlegger zouaandienen Ik heb hem verzocht de brief een derde keer te lezen en hij heeft beloofddat te doen Met grote ergernis schrijft u over een uitermate slecht advies Wat vooradvies dit is geweest is niet van belang U moet toch stellig zien dat ik niet op devlucht ben gegaan voor zelfs de hardste oordelen van theologen wanneer die aande orde waren Iedereen kent hier de onkreukbaarheid van Baer Zelfs nu kan ik bijhem geen spoor van misleiding ontdekken Mocht ik niet in staat zijn te oordelenover zijn geleerdheid uw faculteit zelf heeft daarover wel geoordeeld door hem deeerste plaats toe te kennen onder zijn jaargenoten10 En ik zie niet in waarom diebrief een steun in de rug voor de aanhangers van Luther zou zijn De leerstellingenvan Luther deden al opgeld En hier werd door toedoen van een aantal onruststokersmet opperste minachting en hoon voor de kerkelijke gebruiken het eten van vleesingevoerd geestelijken traden in het huwelijk en er gebeurden veel andere dingendie in strijd zijn met de kerkelijke verordeningen Tegen deze onrustbarendeonbezonnenheid heb ik die

6 Paulus vermeldt een Brief aan de Laodicenzen in Colossenzen 416 Uit de late oudheid iseen Latijnse tekst bekend die voorgeeft deze brief te zijn maar in feite een compilatie is vanpassages uit andere brieven van Paulus

7 Uit de late oudheid is een correspondentie bekend tussen Seneca en Paulus van veertienbrieven in totaal Het gaat evident om een vervalsing

8 Apologia ad Iacobum Fabrem Stapulensem (Leuven 1517)9 De interdicto esu carnium10 In 1512


233

brief ingebracht en niet zonder resultaat Om te beginnen ontketende hij het gebriestegen mij van de aanhangers van Luther die enthousiast zouden moeten zijn indienmijn brief steun zou betuigen aan wat zij beogen Ik ben een fervente pleitbezorgervan het celibaat Maar zoals de levenswijze van priesters en monniken er nuvoorstaat vooral in Duitsland zou het de voorkeur verdienen toegeeflijkheid tebetrachten ten aanzien van het huwelijk als redmiddel Hoe weinig mensen in dewereld vasten er nog Hoe velen eten vlees wanneer het hun belieft Ik ben vanmening dat veel meer mensen zullen vasten als het vasten wordt aanbevolen inplaats van voorgeschreven Toch wil ik dat niets hiervan wordt veranderd buiten hetgezag van de Kerk om Die verandering doet de leer van de kerkvaders geen geweldaan maar maakt ons wellicht opmerkzaam op de noodzaak regelingen aan tepassen aan de gewoonten van de tijd Als dit de kerkelijke leiders niet aanstaathebben de aanhangers van Luther geen reden om zichzelf op de borst te slaanaangezien ik van mening ben dat er niets veranderd moet worden zondertussenkomst van het kerkelijk gezagMaar ik houd ermee op om u niet opnieuw tot last te zijn met mijn uitvoerigheid

ofschoon gewoonlijk voor beklaagden meer wateruurwerken worden gevuld11 danvoor aanklagers Beschuldigen is een eenvoudige zaak maar voor een verdedigingzijn veel woorden nodig U overtuigt mij er gemakkelijk van u te vertrouwen Alhoewelals het waar is dat het advies van Baer zo ongelukkig is uitgepakt wie is dan nogveilig te vertrouwen U verzekert dat u mij niet zult misleiden maar u kunt wel denkik uzelf misleiden Voorheen had ik een hogere dunk van de theologen van deSorbonne omdat ik dacht dat ik ieder afzonderlijk veilig kon vertrouwen en niet deeacuteeacuten wel en de ander niet Ik heb altijd waardering gehad voor Josse Clichtove Tochzou hij er eerlijker aan gedaan hebben als hij toen hij het opnam voor Dionysius12

zijn pijlen vooral op Valla had gericht die als eerste dit standpunt heeft ingenomen13Maar ik ben best in staat over zulke dingen

11 Om de toegestane spreektijd aan te duiden12 De werken van de vijfde- of zesde-eeuwse auteur die nu bekendstaat als Pseudo-Dionysius

de Areopagiet werden traditioneel toegeschreven aan de Dionysius die door Paulus wasbekeerd op de Areopagus in Athene (Handelingen 1734) Met name in Frankrijk werd deauteur bovendien vereenzelvigd met de derde-eeuwse Dionysius die de eerste bisschop wasvan Parijs

13 Lorenzo Valla had in zijn aantekeningen op het Nieuwe Testament betwist dat de door Paulusbekeerde Dionysius dezelfde was als de auteur genoemd in de vorige noot Erasmus washet hiermee eens Clichtove had Erasmus onder meer hierom aangevallen in zijn Antilutherusuit 1524


234

heen te stappen Had u Pierre Cousturier als die zo op u gesteld is er maar toekunnen brengen een dergelijk boek14 ofwel niet te publiceren ofwel in een gematigderversie Want tot nu toe heb ik niets gelezen dat dommer of onzinniger is dan dat Ikheb de man van repliek gediend15 omdat vrienden mij daartoe aanspoorden maarik heb van niets meer spijt gehad dan van de daaraan bestede moeite Ik hoor datmet zijn boek de spot gedreven wordt door allen die onderlegd en deugdzaam zijnen dat dit ook was gebeurd als niemand een reactie had gegeven U adviseert mijop dat soort mensen niet te reageren Had u mij dat maar tijdig geadviseerd Maarals u mij zou willen geloven had hij er veeleer van overtuigd moeten worden nietzo schandelijk tekeer te gaan tegen iemand die hem zo na staat tot schade van dereputatie van de theologieKarlstadt heeft ons hier een nieuw drama voorgeschoteld dat gruwelijker is dan

alle andere Hij heeft de mensen ervan weten te overtuigen dat er in de eucharistieniets anders is dan brood en wijn Zwingli heeft deze opvatting in enkelegepubliceerde geschriften ondersteund16 Pas geleden heeft Oecolampadius metzoveel overtuiging met zoveel kunstig geconstrueerde argumenten en met zoveelwelbespraaktheid hetzelfde gedaan17 dat ook de uitverkorenen verleid kunnenworden18 tenzij God het verhindert De stad hier wankelt maar op zon manier datze nog te genezen lijkt En zo word ik gedwongen mij met deze strijd in te laten metachterstelling van al mijn andere bezigheden hoewel ik tegen een zo moeilijke taakniet opgewassen ben Als het boek u bereikt zult u begrijpen dat u allen naar dewapens moet grijpen en niet alleen met het produceren van artikelen maar metkracht van overtuiging moet optreden Ik zou u het boek wel gestuurd hebben maarik had slechts eacuteeacuten exemplaar en het is hier niet in de vrije verkoop Het ga u goeddoor mij altijd hoog te achten broeder in ChristusGegeven te Bazel 2 oktober in het jaar 1525Erasmus van Rotterdam eigenhandig geschreven

14 Zie brief 1571 noot 715 Zie brief 159116 In feite kwam de opvatting vooral voor rekening van Zwingli zelf17 Zie brief 1616 noot 418 Vgl Mattheus 2424


235

1621 Aan Pierre BarbierBazel 3 oktober 1525


Grote beschermheer ik had mijn Karl1 naar Rome gestuurd Omdat je daar nietwas heeft hij de aan jou gerichte brief2 mee teruggebracht Die ontvang je samenmet deze Ik verzoek je een- en andermaal stuur mij zo spoedig mogelijk hetcertificaat van niet-domicilie3 anders lopen wij beiden schrijft Jan de Hondt gevaarIk verbaas mij erover dat je in deze zaak zo talmt temeer daar dit niet nu voor deeerste keer is Als ik niet terugkeer is er geen enkel uitzicht op de toelage van dekeizer4 Alles is hier duur en er is totaal geen sprake van enige inkomsten Je hebtde gewoonte gouden bergen uit Paria5 te beloven stuur mij dan ten minste eacuteeacutenkluit aarde Ik weet hoe vindingrijk je bent Zet je welbespraaktheid in om devriendschap tussenmij en Aleandro te versterken6 Ik bewonder s mans geleerdheidzijn kwaliteiten apprecieer ik maar er zijn zoveel boze tongen in de wereld die jeachterbaks op een koud bad trakteren7 Ik heb mijn Tong gepubliceerd8 In hetvervolg heb je te maken met een Erasmus die zijn tong kwijt is Aan mijn vriendHovius heb ik een exemplaar gestuurd Bij de letter n op het laatste blad recto tegenhet eind moet in plaats van milia ducatorum milia talentorum worden gelezenToen Karlstadt hier heimelijk verbleef heeft hij geschriften in het Duits verspreid

waarin hij beweert dat er in de eucharistie alleen maar sprake is van brood en wijnDaarvan heeft hij terstond velen weten te overtuigen Zwingli heeft zijn opvatting nuin een aantal gepubliceerde geschriften ondersteund Een Hollander9 heeft vier jaargeleden maar anoniem hetzelfde onderwerp behandeld in een brief die nu in drukverschenen is10 Maar toen Oecolampadius hier dag na dag dezelfde opvatting inpreken naar voren bracht wekte hij bij velen ergernis ook bij hen die geen hekelaan Luther hadden Ten slotte bracht hij een boek uit dat met zoveel zorg isgeschreven van zo-

1 Karl Harst2 Brief 1605 of een niet bewaard gebleven brief met vergelijkbare inhoud3 Een verklaring benodigd om Erasmus prebende als kanunnik van Kortrijk over te dragen aan

Jan de Hondt in ruil voor een jaarlijkse toelage4 Zie brief 13805 De Venezolaanse kuststrook waarvan Barbier titulair bisschop was6 Zie brief 1605 noot 27 Adagia 9518 Zie brief 15939 Cornelis Hoen10 Epistola tractans coenam Dominicam gepubliceerd door Zwingli in 1525


236

veel argumenten en bewijsplaatsen is voorzien11 dat het in staat is om ook deuitverkorenen tot dwaling te brengen12 Toch is dit boek niet in druk verschenen enwordt het niet vrij verkochtDit is het strijdperk waar ik ingeduwd word terwijl ik voor heel andere dingen in

de wieg gelegd ben Terwijl ik mijn eigen aangelegenheden laat voor wat ze zijn enmij niet zonder eigen risico hiermee bezig houd bestoken degenen voor wie ik strijdlever mij intussen van alle kanten met waanzinnige pamfletten In Leuven heeftLatomus er drie voorgelezen waarin hij mij voortdurend iets naar het hoofdslingerde13 Weliswaar zonder mijn naam te noemen maar wat maakte dat uit Hijhaalde wel mijn woorden aan Daarna heeft hij deze pamfletten uitgegeven die volstaan van verbazingwekkende verdraaiingen Ongeveer in dezelfde periode is eenpamflet14 tegen mij in druk verschenen dat vol staat met aantijgingen en plattebeledigingen Iets dwazers dommers en smakelozers was niet denkbaar De lofhiervoor komt een groot aantal dominicanen toe Het werk is op naam gesteld vanGodefridus Taxander de grootste windbuil die men zich denken kan Een zekereCornelis van Duiveland heeft voor de samenstelling gezorgd Vincentius15 heeft erklaagzangen aan toegevoegd die afkomstig zijn uit een boek dat hij daarvoor tegenmij had geschreven maar waarvan zijn vicaris-generaal de uitgave verbood16 EneWalter17 heeft er bloempjes aan toegevoegd ontleend aan de schatkamer derpoeumlzie Na het plegen van deze daad zijn ze alle kanten op gevlucht Vincentiusnaar het hiernamaals Ik heb dit niet zelf gedroomd maar mij is een afschrift gestuurdvan de brief die Cornelis aan Lee had geschreven want dit schitterende geschenkwas aan hem opgedragen Die leert dat wat ik zeg waar is Pierre Cousturier ooittheoloog aan de Sorbonne nu kartuizer monnik heeft in Parijs een ronduit dwaasgeschrift tegen vertalers en de schone letteren gepubliceerd18 Ik heb hemgeantwoord19 maar ik heb spijt dat ik dat beest zoveel eer heb gegevenZorg dat je je zakken vult met goud en zoveel buit verzamelt dat het voor ons

beiden genoeg is Ik snakte ernaar nu naar Italieuml te vertrekken want ik heb minderlast van nierstenen maar bepaalde zaken kon ik niet geregeld

11 Zie brief 1616 noot 412 Vgl Mattheus 242413 Zie brief 1581 noot 3814 De Apologia van lsquoTaxanderrsquo zie brief 1581a15 Vincentius Theoderici16 Zie brief 158217 Walter Ruys18 Zie brief 1571 noot 719 Zie brief 1591


237

krijgen Intussen is nu ook de zeer snel genaderde winter komen opzetten Het gaje goedBazel 3 oktober in het jaar 1525

1622 Aan Hieronim ŁaskiBazel 3 oktober 1525

Erasmus aan de Poolse edelman Hieronim Łaski gegroet

Hooggeeumlerde heer ten aanzien van wat u schrijft1 over het zenden van een paardbent u zelfs als u Cyllarus of Pegasus mocht sturen niet in staat van een slak eenruiter te maken en ik kan mij evenmin voorstellen dat u omwille van een paardeen bediende hierheen stuurt nu uw broer vanhier is weggeroepen2 Ik vermoeddan ook dat uw brief geschreven is voordat was besloten uw broer terug te roepenOmdat er voor mij nauwelijks iets aangenamers denkbaar was dan zijn gezelschapkan zijn vertrek mij niet anders dan uitermate zwaar vallen Zijn zeer plezierigeomgang maakte mij bijna weer jong want aan de goden had ik niemand kunnenvragen die beter paste bij mijn manier van doen Nog beter gezegd de wijze waarophij in het leven staat is zo dat hij met iedereen kan opschieten Mijn bedroefdheidover zijn vertrek wordt in de eerste plaats verzacht doordat het niet helemaalonverwacht kwam want ik heb steeds het voorgevoel gehad dat hij spoedig hierweggehaald zou worden en in de tweede plaats omdat ik de onrechtvaardigheidvan het lot maar al te goed kende Als mij enige vorm van voorspoed deelachtigwordt duurt het niet lang of die wordt mij ontnomen maar als mij enige tegenspoedoverkomt dan is die zeer hardnekkig en onmogelijk af te schudden of los te rukkenDaar komt bij dat mijn voortdurende wetenschappelijke bezigheden verhinderdendat hij van zijn kant enige baat had bij zijn verblijf hier Keer op keer namen wij onsiets voor maar telkens werden onze plannen doorkruist door kwesties die zichonverwacht aandienden Ook zelf wilde hij langer genieten van de weldadige rustvan de Muzen maar Plato is van mening dat een wijs man ook tegen zijn zin zichmoet laten meenemen om het landsbelang te dienen3 Daarom is het gepaster uwPolen geluk te wensen dan mijn persoonlijke ongemak te betreuren

1 De betreffende brief is niet bewaard gebleven2 Jan Łaski had zes maanden doorgebracht in het huis van Erasmus en was enkele dagen

eerder vertrokken samen met Karl Harst3 Plato De staat 519C-520F


238

Ik ben erg blij en voel het als een overwinning dat mijn Tong bij de hooggeeumlerdeheer kanselier4 in de smaak is gevallen U zult echter niet verbaasd zijn als u merktdat Erasmus voortaan zijn tong verloren heeft Moge een u goedgezinde godheiduwe Hoogheid met succes bevrijden van de verwikkelingen waarin u zoals u schrijftverstrikt geraakt bent Ik weet wat een grote Hercules u bent maar de ervaring heeftmij geleerd dat het niet zonder risico is een tegenstander hoe onbeduidend ook teonderschatten Het ga u goed Bazel 3 oktober in het jaar 1525

1623 Aan Giambattista EgnazioBazel 3 oktober 1525

Erasmus van Rotterdam aan Giambattista Egnazio

Hartelijk gegroet waarde en eveneens zeergeleerde heer Het spijt mij dat ik u metmijn onbenulligheden overlast bezorgd heb1 Ik maakte mij geen zorgen over hetdrukken van de Adagia omdat ik hier steeds Froben tot mijn beschikking hadGianfrancesco had zich er in zijn brieven herhaaldelijk over beklaagd dat ik nietsvan mijn werken opstuurde Ik heb hem de Adagia toegestuurd omdat die voor heteerst bij Torresani2 het levenslicht hadden gezien in de hoop dat ze daar eenwedergeboorte zouden krijgen als het hem althans gelegen kwam Maar als datniet zo was dan zou hij het manuscript terugsturen en meegeven aan dezelfde mandie het bezorgd had Het was helemaal niet nodig in dit verband ook maar driewoorden met elkaar te wisselenIk heb mijn Karl3 teruggestuurd met de opdracht mij het commentaar van

Chrysostomus op de Handelingen van de Apostelen te bezorgen4Uw betrokkenheidkennende zult u de moeite nemen ervoor te zorgen dat ik niet om de tuin wordgeleid Dit kunt u doen als u een deskundige laat nagaan of het manuscript volledigen correct gekopieerd is Brenger dezes Jan Łaski een Pool van aanzienlijkeinheemse afkomst die binnenkort tot het hoogste

4 Krzysztof Szydłowiecki zie brief 15931 Egnazio was betrokken in de moeizame onderhandelingen met Gianfrancesco Torresani over

een uitgave van de Adagia zie brieven 1592 1594 en 15952 Andrea Torresani3 Karl Harst4 Een handschrift met de Griekse tekst was te koop in Padua


239

niveau zal doordringen is van volstrekt smetteloos gedrag dat helderder schijnt dangoud of edelstenenHieronymus is nu compleet herdrukt5 Ik heb veel verbeterd wat eerder aan mijn

aandacht was ontsnapt Enkele duistere passages heb ik nog niet kunnen herstellenEeacuten daarvan staat in het voorwoord dat hij geplaatst heeft voor de vertaling vanEzechieumll waar het gaat over phagoloedori en seneciae6 Laat u het mij weten alsu een verklaring heeft Die kan dan aan het eind of begin worden toegevoegd wanthet werk zal pas over enige maanden verschijnen Ik weet wel dat u niet om roemgeeft maar ik zal er niettemin voor zorgen dat geen eer wordt onthouden aan degenedie het toekomtIk betreur het dat Ambrogio7 van Nola ons en de wetenschap is ontvallen Maar

eens moet iedereen sterven en hij heeft niet alleen vele jaren een aangenaam levengeleid maar is ook niet ongelukkig gestorven Ik bid dat God hem genadig is enhem eeuwige rust geeft tussen de zielen van de gelovigen Het ga u goedBazel 3 oktober in het jaar 1525

1624 Aan Thomas LupsetBazel [ca 4 oktober] 1525

Erasmus van Rotterdam aan Thomas Lupset gegroet

Waarom jou nu te bedanken zeer dierbare Lupset voor je trouwe hulp alsof jedaarmee echt iets ongebruikelijks hebt gedaan Ik maakte mij geen zorgen overde publicatie van de Adagia1 Maar dit is nu net de aard van mijn Karl die in eenonbeduidende kwestie zoveel stof doet opwaaien Ik wilde de commentaren vanChrysostomus op de Handelingen graag hebben2 Maar een tere jongen als hij isniet opgewassen tegen zwaar werk gaf hij er de voorkeur aan met lege handenterug te keren Er is nu voor gezorgd dat hij te paard kan terugkeren Wil je er slechtsop toezien dat het boek niet incompleet of vol fouten is Ik hoop dat onze Pace alhersteld is3 Vervloekt is dat

5 Het laatste negende deel van heruitgave van Hieronymus werken zou pas in februari 1526verschijnen Vgl brieven 1451 1453 en 1465

6 Zie brief 372 over Erasmus gissingen naar de betekenis van deze passage7 Ambrogio Leoni1 Zie brief 1595 waarop deze brief het antwoord is2 Zie brief 16233 Pace leed aan syfilis


240

komen en gaan van gezanten Zijn aanleg was geschapen voor de Muzen maar ikvrees dat zijn liefdesleven goeddeels de oorzaak van zijn kwaal is geweestOok Philippus Melanchthon heeft te lijden van dezelfde aandoening van

slapeloosheid naar men zegt4 Bij zijn dood heeft hertog Frederik5 hem duizendgoudguldens nagelaten Luther is in het huwelijk getreden met een bijzonder knapmeisje6 uit de aanzienlijke familie Von Bora maar naar men vertelt zonderbruidsschat Zij heeft enige jaren geleden het leven als kloosterlinge opgegevenJa ook Luther zelf heeft zich van zijn mantel en zijn filosofenbaard ontdaan hiertoegebracht door de aansporingen van zijn medebroedersThomas Grey woont bij mij samen met zijn jongste zoon Hij zegt dat in Engeland

nieuwe ontwikkelingen onmogelijk zijn Angst vormt een beletsel De opstand vande boeren is zo goed en zo kwaad als het gaat tot bedaren gekomen maar wehebben te makenmet een hydra Wanneer eacuteeacuten onheil is verwijderd komen er anderevoor in de plaats De inspanningen die men zich getroost om tot hervormingen tekomen zijn enorm maar ik zie geen enkele vaste hoop op vredeIk prijs je gelukkig met het feit dat het je gegeven is vrij van alle beslommeringen

te dartelen in de groene weiden van de Muzen Ik word op een leeftijd waaropgewoonlijk ontslag wordt verleend gedwongen als strijder in de arena op te tredensterker nog ik word gedwongen ongewapend in mijn eentje het gevecht aan te gaanmet vele wilde beesten die niet alleen met tanden en klauwen maar ook met vergifgewapend zijn Ik heb Luther dat wilde zwijn zoals men hem noemt tegen mijopgezet Hij heeft een weerwoord in voorbereiding maar ik begrijp niet goed waaromhij de publicatie zo lang uitstelt7 Karlstadt heeft hier door heimelijk een aantal inhet Duits gestelde geschriften te verspreiden de mensen ervan weten te overtuigendat er in de eucharistie alleen maar brood en wijn is Deze misvatting heeft snellervat gekregen op de geesten dan vuur overslaat op nafta Huldrych Zwingli heeft intwee gepubliceerde geschriften8 aan die opvatting kracht bijgezet Onlangs heeftOecolampadius hetzelfde gedaan door een geschrift9 te publiceren

4 Slapeloosheid is een symptoom van syfilis Melanchthon leed niet aan syfilis maar had eenslechte algemene gezondheid

5 Frederik de Wijze was op 5 mei 1525 overleden6 Katharina von Bora Het huwelijk vond plaats op 13 juni 15257 Luthers De servo arbitrio het weerwoord op De libero arbitrio zou verschijnen in december

15258 De vera et falsa religione en Subsidium sive coronis de eucharistia beide verschenen te

Zuumlrich in 15259 Zie brief 1616 noot 4


241

waaraan zoveel moeite is besteed en dat zo listig in elkaar is gezet dat hij degenendie daarop zouden willen reageren een uiterst lastige taak heeft voorgeschoteldIk die allesbehalve voor conflicten in de wieg gelegd ben word dit gevecht

ingeduwd En terwijl ik op deze manier daarin verwikkeld ben word ik tochbeschouwd als een aanhanger van Luther en ben ik het mikpunt van schotschriftenLatomus heeft er drie tegelijk gepubliceerd maar zonder mijn naam te noemen10Het doet allemaal heel voorkomend aan maar met slinkse formuleringen heeft hijhet op mij gemunt Het onderwerp zelf behandelt hij oppervlakkiger dan ik zou willenof had verwacht want ik steun zijn standpunt Vier dominicanen VincentiusDuiveland Govaert en Walter hebben samen in het geheim een boek uitgebrachtdat vol staat met meer dan platvloerse aantijgingen11 Iets dommers of dwazers isondenkbaar In Parijs is plotseling een boek verschenen van Pierre Cousturier12ooit rabbi aan de Sorbonne nu kartuizer monnik Hij gaat werkelijk als een razendetekeer Ik heb een reactie gegeven13 maar ik heb spijt van de moeite Tot nu toeheeft men tegen Luther alleen lijsten van betwistbare opvattingen gepubliceerdmaar tegen mij pakken zij uit met hele boekwerken waarin zij duidelijk kenbaarmaken hoeveel meer afkeer zij hebben van de schone letteren dan van Luther Ditis de dank die de lieden mij gaven Voor hun legerkamp ga ik de strijd aan met devijand en dat niet zonder gevaar voor eigen levenDegene die nu mijn Karl14 vergezelt is Jan Łaski een Poolse graaf die in zijn

land van zeer hoge komaf is en binnenkort zal opklimmen naar de hoogste functiesDaar komt bij dat hij afgezien van zijn uitzonderlijke geleerdheid zo gemakkelijkopen en vriendelijk in de omgang is dat het leven mij nu weer is gaan toelachenomdat ik door het nauwe contact met hem als het ware weer jong geworden benMaar de afgunst van het noodlot zit aldus in elkaar Als zich enig onheil aandientdan blijft het eindeloos vastzitten en is het onmogelijk af te schudden Maar als zichiets goeds voordoet wat een zeldzaamheid is wordt je dat terwijl je er nog maarnauwelijks aan geproefd hebt terstond ontnomenEen hooggeplaatst persoon15 heeft mij per brief verzocht voor jullie illus-

10 Zie brief 1581 noot 3811 De Apologia van lsquoTaxanderrsquo samengesteld door Vincentius Theoderici Cornelis van Duiveland

Govaert Strijroy en Walter Ruys zie brief 1581a12 Zie brief 1571 noot 713 Zie brief 159114 Karl Harst15 William Blount Zijn brief is niet bewaard gebleven


242

tere koningin16 iets te publiceren over de in acht te nemen plichten van het huwelijkonder de indruk geraakt als zij is zo schrijft men door het boek dat ik heb uitgebrachtover de vergelijking van de maagdelijkheid en het martelaarschap17 Vives heeftzijn Maagd echtgenote en weduwe18 aan haar opgedragen Daarom vraag ik mijaf wat zij nog meer wil Niettemin zal ik haar ter wille zijn zodra ik dat gevecht overde eucharistie tot een goed einde heb gebrachtKarlstadt is na lange omzwervingen weer terug in Wittenberg en is na tot inkeer

te zijn gekomen in de kerk aldaar opgenomen19 Zie wat de evangelische genadevermag Het ga je goed 1525

1625 Aan Christoph TruchsessBazel [ca 4 oktober 1525]

Erasmus van Rotterdam aan Christoph Truchsess baron vanWaldburggegroet

Hooggeeumlerde jongeling mijn Karl1 bracht uit Italieuml een onverwacht bericht meeNiets was mij aangenamer dan dat Hij bracht namelijk een portret2 van u mee Dathad hij bij u naar het leven getekend en hij hield het mij als het ware met eensprekende penseel op zon manier voor dat hij ook bij mij precies alsof ik u voormij zag sympathie en bewondering voor uw voortreffelijke eigenschappen wist opte wekken Volledig terecht hebben zij die verstandig zijn een afkeurend oordeelover mensen die door de goedgunstigheid van het lot welgesteld maar innerlijk vanalle goede eigenschappen verstoken zijn over mensen die knap van uiterlijk zijnmaar een geest hebben die iedere vorm van deugd mist over mensen die zich latenvoorstaan op hun adellijke komaf maar behalve de portretten van hun vooroudersniets adellijks bezitten Met nog meer recht verdienen echter die mensen afkeuringdie buitengewoon mooie kleren en huizen bezitten maar wier innerlijk afzichtelijkis door lijdzaamheid en luiheid mensen die met een mooi lichaam een geestomhullen die lelijk van ondeugden is mensen die met hun

16 Catharina van Aragon17 Virginis et martyris comparatio zie brief 134618 Bedoeld is De institutione feminae christianae (Antwerpen 1524)19 Zie brief 1616 noot 51 Karl Harst2 Geen geschilderd portret maar een portret in woorden


243

verwijtbare gedragingen een smet en een schaduw werpen op de portretten vanhun voorouders Op vergelijkbare wijze verdienen met recht die mensen lof die zichmet werkelijk goede en onvervreemdbare sieraden van een zodanige rijkdom hebbenvoorzien zich zo vervolmaakt en getooid hebben dat het onderdeel van de adeldomdat de gewone man als het toppunt daarvan beschouwt bij hen nu juist het minstwaarneembaar is Ik bid dat hij aan wie wij alles wat ons aan goeds ten deel valtte danken hebben die instelling van u in stand houdt en steeds verder ontwikkeltDe schone letteren staan momenteel bloot aan grote haat en sinds kort is ook de

adel de ellende van deze gifslang gaan voelen Maar al deze haat zal omslaan inbijval als velen zoals u zullen opstaan Gematigd succes wekt nu eenmaal afgunstop maar ingetogen jeugdigheid welstand zonder overdaad adel zonder hoogmoedgewetensvol gedrag dat gepaard gaat met een meer dan gemiddelde scholingwinnen het van iedere vorm van haat Hoeveel uitzonderlijke mannen zien wij nietdie Engeland als sterren in een stralend licht zetten hoe velen dienen zich nietdagelijks aan die de roem van hun voorouders lijken te overschaduwen al doen zijdie feitelijk eerder oplichten Wij hebben misschien nog niet voldoende reden omDuitsland uitbundig geluk te wensen Maar toch belooft het ontluiken van enkelebijzondere bloempjes een verrassende hoop op een heel mooi vervolg Ik zou u inhet bijzonder mijn Christoph gelukwensen met die mentaliteit van u ware het nietdat vele jongelui uit de Duitse adel naar ik zie langs dezelfde weg als u strevennaar het verkrijgen van eenzelfde compliment zodat ik mij verplicht voel nu metrecht heel Duitsland te feliciteren En ik heb er vertrouwen in dat uw voorbeeld zichmet de dag over meer mensen zal verbreiden De adel zal zeker dan pas echtgezien voornaam doorluchtig en achtenswaardig zijn wanneer hij zich in plaatsvan met speelkaarten en het dobbelspel zal bezighouden met de beste werken vande klassieken wanneer hij de maagdelijke Muzen in plaats van lichtekooien zalomarmen wanneer heilige wetten en filosofische voorschriften hem meer ter hartezal gaan dan oorlogen en plunderingen Er is niets aantrekkelijker dandeugdzaamheid3 maar hoeveel schoonheid en bevalligheid komt daar niet bij alszij zich bovendien aanbeveelt aan het publiek door de zegeningen van het lot Ikhad u graag uitvoeriger van aansporingen willen voorzien ook al bent u goed opweg maar vanwege mijn drukke studiebezigheden had ik maar net de tijd om zelfsdit te schrijven U zult er wel voor zorgen dat u de aansporingen van wie dan ooksteeds minder nodig hebt en dat ik die mijn handen op elkaar breng voor uwkwaliteiten een steeds geldiger reden heb om u geluk te wensen Het ga u goedBazel in het jaar lt1524gt

3 Naar Cicero De natura deorum I 121


244

1626 Aan Leonard CasembrootBazel 4 oktober 1525

Erasmus van Rotterdam aan Leonard Casembroot gegroet

Zeer dierbare Leonard in het feit dat de kwestie rond de Adagia jullie allen zorgenheeft gebaard1 herken ik het talent van mijn Karl2 Hij verstaat de kunst in welkeonbeduidende aangelegenheid dan ook steeds veel stof te doen opwaaien DeAdagia worden nu gedrukt bij de firma Froben Dat houdt mij hier nu vast Anderszou ik mij wel naar jou gespoed hebbenmet de Poolse edelman Łaski een jongemandie zonder in arrogantie te vervallen geleerd is en die zonder dat dit tot hoogmoedleidt van aanzien en succesvol is En zijn omgangsvormen zijn zo oprecht vriendelijken aangenaam dat ik door de plezierige omgang met hem mij bijna weer jong bengaan voelen terwijl ik anders nu zou wegkwijnen omdat ik genoeg begin te krijgenvan ziekte overwerk en van hen die bezig zijn mij te kleinerenWat hoor ik nu Ben je zo verzot op Italiaanse pompoenen enmeloenen Ik vrees

dat je nu ook al jaloers op ezels begint te worden Wanneer je de schatten van Italieumlwat beter hebt leren kennen zul je moeten erkennen dat het wel wat lekkerders danpompoenen te bieden heeft Maar ook al herinner ik je aan iets dat je al weet3 denkeraan beste Leonard dat je niet naar Italieuml vertrokken bent om het rijkelijk tebevolken met bastaards maar om het te beroven van culturele schatten met alsdoel ooit Vlaanderen met de buit te verrijken Je moet je nu met de Muzen en deGratieumln bezighouden Hoe zij zich laten verenigen met de godin van Cyprus4 moetje zelf maar zien Jouw stad Brugge brengt geregeld zeer succesvolle talenten voortdie zeer sterk lijken op die van Attica Jij hebt echter de beschikking mogen krijgenover zulke natuurlijke gaven dat je onder hen die dat geluk hebben zelfs degelukkigste lijkt te zijn Dit heeft er natuurlijk voor gezorgd dat men groteverwachtingen van jou heeft Die heb je in hoge mate bevestigd door de studies dieje tot nu toe met succes ter hand hebt genomen Maar nu je je naar Padua hebtbegeven de rijkste en beroemdste marktplaats van de allerbeste wetenschappenlaat het zich gemakkelijk raden hoezeer de jouwen nu niets van je verwachten dattweederangs of middelmatig is Ik twijfel er dan ook niet aan of je zult tenzij ik jouwtalent onvoldoende ken alle verwachtingen

1 Zie brief 1594 waarop deze brief het antwoord is2 Karl Harst3 Adagia 11124 Aphrodite de godin van de liefde


245

die men van je heeft hoe hooggespannen die ook zijn met nog groterewetenschappelijke prestaties overtreffen Het zal niet ontbreken aan mensen die instaat zijn kleine Leonards te maken maar het is jouw taak die je aan je talentverplicht bent met jouw geleerdheid voor jouw Vlaanderen zoveel mogelijk leerlingenvoort te brengen die jouw evenbeeld zijn door hun onberispelijke levenswijze hunbijzondere geleerdheid en opmerkelijke welbespraaktheidKon ik dit maar persoonlijk tegen je zeggen in de tuinen van je Ik misgun je die

niet maar ik vind het jammer dat ik ze niet met je kan delen Het feit dat je jebezighoudt met het keizerlijk recht waardeer ik om vele redenen maar met nameomdat het zo ver verwijderd is van de disputen van theologen Die hebben alles nuzo in beroering gebracht dat ik bijna een afkeer heb van alles wat met geleerdheidte maken heeft Ik denk dat jij ook een natuurlijke aanleg hebt om je met politiekbezig te houden Alle jongeren om je heen vertrouw ik toe aan jouw steun Of ik datlaatste nu met succes vraag of niet ik verzoek je - wat je al uit eigen beweging doet- op jouw beurt mij bij hen aan te bevelen en hen ook uit mijn naam aan te sporenom aan de verwachting van hun ouders van hun vaderland en aan de geleerdheiden inzet van hun leermeester te voldoenIk ben beduusd van jouw lijst van namen Lupset lag mij altijd na aan het hart

Pace was steeds zo met mij bevriend als Pylades met Orestes Het zeer gezegendetalent van Pietro Bembo heb ik zowel door zijn reputatie als door zijn geschriftenleren kennen Lupset heeft met zijn pen Reginald Pole zo voor mij geschetst datgeen enkele Apelles dat sprekender zou kunnen Van de naam van Becichemo hebik voor het eerst door jouw brief kennisgenomen Giambattista Egnazio ken ik alenige tijd door het nauwe contact dat wij hebben Een absoluut geleerd onkreukbaaren oprecht man en echt een vriend voor wie zijn vriend is Hoe gelukkig ben je daarhet je gegeven is van zulke gunstige omstandigheden te kunnen profiteren En hoeongelukkig ben ik die mij door mijn leeftijd mijn kwaal en daarbij ik weet niet welkekwade genius gebonden weet aan deze tredmolenIk zou graag nog wat langer met je over koetjes en kalfjes praten maar ik moet

ook anderen nog schrijven Geef Karl die hierheen terugkomt maar flink wat meeHet ga je goedBazel 4 oktober in het jaar 1525Ik vraag mij af of je deze in de haast geschreven brief zult kunnen ontcijferen zij

het dat je mijn priegelige handschrift wel kent


246

1627 Aan Reginald PoleBazel 4 oktober 1525

Erasmus van Rotterdam aan de Engelsman Reginald Pole gegroet

Zeer gewaardeerde Pole Thomas Lupset heeft in zijn brief1 zon totaalbeeld van ugeschetst dat als ik enkele maanden in uw directe nabijheid had doorgebracht iku niet beter had kunnen leren kennen Een schilder beeldt een fysieke verschijninguit en wij leren menig aspect van een mens kennen door onze oren te gebruikenmaar iemands innerlijke kwaliteiten die veel waardevoller zijn ontdekt men slechtsdoor langere tijd direct contact te hebben Dat gedeelte van zijn brief was mijontegenzeggelijk tot grote troost Ik ben namelijk blij dat in deze uiterstbetreurenswaardige tijden mensen opstaan die in staat zijn de zaak van de schoneletteren en de godsdienst te dienen en te bevorderen Ik ga u hier niet lof toezingenik wens u alleen maar geluk met de bijzondere gaven die u van God in al zijnwelwillendheid heeft ontvangen Hij zal zich moeite getroosten om die in u te bewarenen die in omvang en kwaliteit te laten toenemen Wat voor uitzonderlijke sympathieLupset voor u heeft maakt zijn lofprijzing zelf genoegzaam duidelijk Die ademtalleen maar een ongelooflijke genegenheid zodat ook ik er niet aan kon ontkomensympathie voor u op te vatten Wij zijn verwonderd wanneer een magneet ijzeraantrekt Wie is echter zo staalhard dat hij geen sympathie gaat opvatten vooriemand die zoveel talenten in eacuteeacuten persoon verenigtAls mijn Karl2 eerder was teruggekeerd zou ik misschien al bij u zijn Ik had mij

geen prettiger reisgenoot of gids kunnen wensen dan mij hier is toegevallen in depersoon van Jan Łaski een Poolse edelman Ik heb tot nu toe - ik kon mijn gelukniet op - net zo van zijn gezelschap genoten als ik nu van zijn vertrek hartzeer hebU zult dat weet ik zeker sympathie voor hem hebben Hij heeft heel veel met ugemeen De roemrijke portretten van zijn voorouders de aanzienlijkste ereambtenverwachtingen die nog meer beloven een opmerkelijke hoeveelheid talentuitzonderlijke geleerdheid hebben bij hem zelfs niet de minste hooghartigheid totgevolg Bij u bevinden zich mensen wier gezelschap mij weer jong zou kunnenmaken Richard Pace een vriend als Pylades Thomas Lupset die ik steeds alseen zoon bemind heb en voor wie ik nu als beschermheer genegenheid koesterLeonard Casembroot een man van volstrekt onbesproken gedrag geleerd en diezich ooit zal scharen onder

1 Brief 15952 Karl Harst


247

mensen van aanzien En vooral u mijn Pole Maar mijn lotsbestemming bindt mijhier Want wat kan ik anders daarvoor verantwoordelijk houdenOmdat het niet mogelijk is van elkaars aanwezigheid te genieten zou het heel

aangenaam zijn per brief wat langer met u van gedachten te wisselen ware het nietdat ik nu op eacuteeacuten en dezelfde dag drie koeriers nog iets mee moest geven De eerste3

gaat naar Frankrijk de tweede4 naar Brabant de derde is deze Karl van mij aanwie jullie zon ontvangst hebben geboden dat hij graag bij jullie terugkomt Neemtu daarom genoegen met een onbeholpen en onverzorgde brief Zelfs voor hetherlezen ervan ontbreekt mij de tijd Het ga u goedBazel 4 oktober in het jaar 1525

1628 Aan Gianfrancesco TorresaniBazel 5 oktober 1525

Hartelijk gegroet Enige tijd geleden heb ik schriftelijk gereageerd op jouw brief1

Froben verzorgt de uitgave van de Adagia Karl2 die het manuscript heeft bezorgdzal het overeenkomstig mijn verzoek ook weer mee terugnemen De geleerdenzien erg uit naar de verschijning van Galenus3 Voor mijn eigen werk mijnGianfrancesco heb ik tot nu toe gebruik gemaakt van de diensten van Frobenomdat er toevallig niemand daarvoor geschikter was dan hij Overigens heb ik netzoveel sympathie voor jouw firma als voor de schone letteren waarvoor mijnsympathie onmiskenbaar bijzonder groot is Ze hebben aan jouw bedrijf meer tedanken dan aan wie dan ook Als zich een gelegenheid voordoet waarbij ik dezeopvatting tot uitdrukking kan brengen zal ik dat doen Dan kun je tot de conclusiekomen dat dit geen loze woorden zijnWil je van mij uitdrukkelijk de groeten doen aan je vader Torresani4 aan je broer5

en aan de rest van de familie Als ik even tijd heb zal ik aan dokter Giambattista6

schrijven Het ga je goed

3 Pierre Toussain4 Waarschijnlijk Lieven Algoet1 Zie brief 15922 Karl Harst3 Zie brief 1594 noot 54 Andrea Torresani5 Frederico Torresani6 Giambattista Opizzoni


248

Gegeven te Bazel 5 oktober in het jaar 1525Je ErasmusAan de weledele heer Gianfrancesco Torresani die mij als een broer zeer dierbaar

is Te Venetieuml

1629 Aan Andrzej KrzyckiBazel 5 oktober 1525

Erasmus van Rotterdam aan Andrzej Krzycki bisschop van Przemyšl

Allerhartelijkst gegroet hoogwaardige bisschop Toen de doorluchtige edelmanStanisław Łaski hierlangs kwam liet hij mij een geschrift1 van uw hand zien dat ineen gevecht te voet en te paard de strijd aanbindt met het leger van de aanhangersvan Luther Daarnaast heeft zijn eigen broer2 en dat lsquoeigenrsquo is hij echt omdat hijsprekend op hem lijkt mij onlangs een brief3 van u laten zien die een overzicht vande gebeurtenissen geeft en waarin ook een aantal dichtregels is opgenomen Daaruitmaakte ik op dat u zich in uw hoge positie niet zonder succes heeft begeven in deweidevelden van de Muzen de strijdperken van de retoren en de heiligdommenvan de theologen en dat u begiftigd met een zo open geest zich niet te goed heeftgevoeld om ook mijn studies die toch echt het werk van een Hollander zijn ter handte nemenOmdat een toonbeeld als dit heden ten dage onder bisschoppen zeldzaam is

heb ik u bij wijze van geschenk het boek4 gestuurd van de eerwaarde vader CuthbertTunstall bisschop van Londen in Engeland die onlangs als gezant op weg is gegaannaar keizer Karel Hij is een man van volstrekt onbesproken levenswandel die dooren door is ingevoerd in de Griekse en Latijnse literatuur en die thuis is in iedererespectabele tak van wetenschap Ik wist namelijk dat u blij zou zijn te constaterendat dit voorbeeldige type bisschop zich dagelijks onder meer mensen verspreidtTegelijk had ik het volgende voor ogen Net zoals ik in hem de best denkbarebeschermheer heb gevonden wilde ik bij de eerste de beste gelegenheid die zichzou voordoen proberen ook een plaats te verwerven in de kring van uwbeschermelingen Ik zal mij namelijk door u beiden nog meer gewaardeerd wetenals weder-

1 Waarschijnlijk In Luterum oratio verschenen te Krakau in 15242 Jan Łaski3 Mogelijk De negotio Prutenico epistola (Krakau 1525) of Epistola Andree Crucii et edictum

regis Polonie in Martinum Luterum (Rome 1524)4 De arte supputandi (Londen 1522)


249

zijdse bekendheid en sympathie als gevolg van een vergelijkbare levenswijze enbelangstelling ook u beiden tot elkaar weten te brengenIk heb dit in grote haast geschreven omdat de doorluchtige heer Jan

voorbereidingen treft om de paarden te bestijgen Hij heeft met zijn vertrek veelmensen hier onder wie Erasmus een diepe teleurstelling bezorgd degenen metwie hij omging zullen hem deerlijk missen nu hij gaat Het ga u goed hoogeerwaardeheerBazel 5 oktober in het jaar 1525

1630 Aan Jacobus ApocellusBazel 9 oktober 1525

Erasmus van Rotterdam aan Jacobus Apocellus gegroet

Zeer gewaardeerde heer als u het onbehoorlijk vindt dat ik zonder u te kenneneen schrijven tot u richt wilt u deze misstap dan grotendeels wijten aan uw neefJustus1 die mij met zijn welbespraaktheid hiertoe bracht waarbij hij ook nog anderenbewerkte zodat ik zijn verzoek niet kon weigeren Maar als u begrip wilt opbrengenvoor zijn vrijpostigheid en voor mijn toegevendheid ben ik blij dat de lijst van mijnvrienden door deze gelegenheid uitbreiding heeft gekregen Ik geloof dat uw neefvoor grote daden in de wieg gelegd is Hij spreekt op een vaardige en elegantemanier Zijn bescheidenheid is zo beheerst dat hij datgene wat hij te zeggen heeftniet versluiert Ooit stijgt hij tot grote hoogte als hij zal mogen rekenen op uwvoortdurende steun Het ga u goedGegeven te Bazel 9 oktober in het jaar 1525

1631 Aan Paolo BombaceBazel 9 oktober 1525

Erasmus van Rotterdam aan Paolo Bombace gegroet

Gegroet Croesus of u moet liever Midas willen zijn Maar zonder gekheid mijnBombace ik wens u geluk met de toename van uw voorspoed1 maar

1 Justus Diem1 Bombace was op 5 september 1524 tot pauselijk secretaris benoemd


250

nog meer feliciteer ik u met uw goede gezondheid die mij een langdurige en krasseouderdom van mijn Bombace in het vooruitzicht stelt De hulp die u mijn Karl2 zovriendelijk heeft geboden doet mij genoegen Bovendien ben ik blij dat ik bij dezegelegenheid de buitengewone sympathie voor mij van uw beschermheer dekardinaal3 heb mogen ervaren want tevoren kon ik u op dit punt nauwelijks gelovenIk heb nu helemaal geen tijd en daarom moet u mij een dienst bewijzen door hemin mijn plaats een uitgebreide brief te schrijven Tegen de herfst heb ik opnieuwvoorbereidingen getroffen om naar Italieuml te gaan maar de koeriers waren te laatterug en de winter viel hier eerder in dan verwacht Het ga u goed grotebeschermheerBazel 9 oktober in het jaar 1525

1632 Aan Friedrich GrauBazel 9 oktober 1525

Erasmus van Rotterdam aan Friedrich Grau gegroet

Het boek1 dat u mij stuurde deed mij deugd maar nog meer deugd deed mij uw zozorgvuldig gecomponeerde brief2 En dat niet omdat ik mij gestreeld voel door deeerder uit spilzucht dan uit vrijgevigheid voortkomende loftuitingen die u over mijuitstrooit Daar komt bij dat ik niet de moeite zou hebben genomen om ze te lezenals ik er niet van overtuigd was dat ze voortkwamen uit een bij uw aard passendebijzondere oprechtheid en buitengewone belangstelling voor mij Toch zou ik willenverzoeken mijn Grau om in het vervolg een ander onderwerp te zoeken om uwpen te oefenenOver uw kwestie heb ik aan kardinaal Campeggi geschreven3 zij het in het kort

Uitvoeriger was namelijk niet nodig Bovendien had ik geen tijd ommeer te schrijvenAls u hierheen komt zult u merken dat die boerenopstand is afgezwakt en dichterbij een oplossing is Het bloedvergieten heeft

2 Karl Harst3 Lorenzo Pucci Bombace was van 1513 tot 1524 diens secretaris geweest1 Waarschijnlijk Ad Carolum V pro sedando plebeio in Germania tumultu (Wenen 1525)2 Deze brief waarschijnlijk een antwoord op brief 1577 is niet bewaard gebleven3 Deze brief is niet bewaard gebleven Waarschijnlijk gaat het om een aanbeveling van Grau

voor de positie van domprediker in Frankfurt


251

de koorts doen dalen De rest zal ik u zelf wel vertellen Ik hoop dat dit binnenkortmag gebeuren Het ga u intussen goed zeer dierbare GrauBazel 9 oktober in het jaar 1525

1633 Aan Daniel MauchBazel 10 oktober 1525

Hartelijk gegroet Iemands genegenheid niet met genegenheid beantwoorden besteDaniel dat doen zelfs wilde dieren nauwelijks Jij toont sympathie voor Erasmusdie je kent uit zijn geschriften ik op mijn beurt heb sympathie voor Daniel die mijbekend is uit zijn buitengewoon vriendelijke en zeer bescheiden brieven1De bijbelseDanieumll wordt een zeer gewenst man genoemd2 Wat is er dan zo verwonderlijk aanals jij een gewenst man vriendschap wenst met de gewenste3 Maar wat vertel jemij nu Anderen verlaten vorstelijke hoven uit verlangen naar rust en jij hebt je omzo te zeggen vanuit de golven naar het hof begeven als ware het een rustige haven4Grau verloochent zich niet door mij met zijn loftuitingen zo groot voor te stellen alszijn mateloze sympathie voor mij hem heeft doen geloven dat ik ben Ik weet nietof ik nu de tijd kan vinden om antwoord te geven op de alleraardigste brief5 vanMontiniWil je hem een leuk nieuwtje meedelen Luther heeft - moge het hem geluk en

voorspoed brengen - na het afleggen van de filosofenmantel een vrouw getrouwduit de voorname familie Von Bora een mooie jongedame van 26 jaar maar zonderbruidsschat die enige tijd geleden haar leven als Vestaalse maagd heeft opgegevenEn om je te laten weten dat het huwelijk onder een gelukkig gesternte heeftplaatsgevonden de jonge bruid heeft enkele dagen na het zingen van het bruiloftsliedhet leven geschonken aan een kind6

1 Eerdere brieven van Mauch aan Erasmus zijn niet bewaard gebleven2 Danieumll 10113 Het Latijnse woord voor lsquowensenrsquo is desiderare Met lsquode gewenstersquo (Desiderius) bedoelt

Erasmus zichzelf4 Mauch was in dienst getreden van Floriano Montini5 Deze brief is niet bewaard gebleven6 Dit is onjuist Het gaat om een vals gerucht in het leven geroepen om afbreuk te doen aan

Luther Erasmus begreep dit later en liet de passage weg uit de gedrukte versie van dezebrief In brief 1677 nam hij afstand van het gerucht


252

Montini maakt schertsende toespelingen op de bloedige crisis7 maar deze crisisheeft de onderwereld ongeveer honderdduizend boeren opgeleverd Het ergste isnu voorbij en als Grau komt zal hij merken dat de kwaal wat beter behandelbaaris Het ga je goed en wees mijn vriend Je kunt ook niet anders als je zo gesteldbent op GrauGegeven te Bazel 10 oktober in het jaar 1525Doe Montini de zeer hartelijke groetenJe Erasmus van RotterdamAan de zeer veelbelovende jongeling Daniel Mauch van Ulm verblijvend in Rome

in het huis van de hoogwaardige heer kardinaal Campeggi

1634 Aan Alberto PioBazel 10 oktober 1525

Aan de hooggeeumlerde heer Alberto Pio prins van Carpi hartelijk gegroet

Aangezien mensen van aanzienlijke komaf een rechtschapen instelling betaamten mensen die in uitzonderlijke voorspoed verkeren niet afgunstig kunnen zijn opanderen en aangezien bovendien degenen die u door en door kennen vanwegehun nauwe betrekkingen met u hoog opgeven van uw bijzondere aangeborenwelwillendheid waarmee u zelfs mensen pleegt te omringen die uw gunst maarmatig verdienen vraag ik mij verwonderd af welke kwade genius uw geest tegenErasmus opzet Ik verzoek u mij mijn vrijmoedigheid te vergeven Misschien datmen zich in de naam vergist heeft want ik weet maar al te goed hoe riskant het isdit soort geruchten te geloven Daarom vraag ik u als zoiets het geval is deze briefals niet aan u geschreven te beschouwenVerschillende mensen die bij u vandaan hierheen komen vertellen een

gelijkluidend verhaal namelijk dat er in Rome een zekere prins van Carpi is diegeleerd is en groot gezag geniet bij de in purper gehulde vaders en die overalopenlijk verkondigt dat Erasmus filosoof noch theoloog is en verstoken is van ookmaar enige betrouwbare kennis Hetzelfde wordt mij geschreven in brieven van veelvan mijn correspondenten al die brieven hebben dezelfde strekkingNu ben ik nog nooit ook maar enigszins van mijn stuk geraakt als iemand dingen

over mij beweert die ik zelf zowel in woord als in geschrift ruiterlijk als juist erkenterwijl ik mij aan niemand meer erger dan aan degenen die mij

7 De boerenopstanden


253

met onwaarachtige en afgunstige loftuitingen overladen Als ik mij erop zou latenvoorstaan een groot theoloog of filosoof te zijn zou men mij terecht de leeuwenhuidmogen afstropen1 Maar aangezien ik niet hoog van mijzelf opgeef doe wat ik kanmij boven niemand verheven acht en aan niemands roem afbreuk doe verbaas ikmij als iemand die van goede komaf is enmet buitengewone geleerdheid is toegerustkortom zo bevoorrecht is dat hij die platvloerse apen van de wetenschappen eerderzou kunnen negeren dan ze te haten zich verwaardigt Erasmus in een ongunstigdaglicht te stellen Ik heb steeds de gewoonte gehad voor mensen als u ontzag enbewondering te koesteren ik heb nooit afgunstig kunnen zijn op mensen vanvergelijkbare kwaliteiten en ik vind het aangenaam minder getalenteerden zoveelmogelijk op een hoger niveau te brengen Ik ben van mening dat ik mij niet helemaalzonder succes heb beziggehouden met de onderwerpen die ik ter hand hebgenomen vooral als u bedenkt dat ik die dingen op schrift heb gesteld als barbaarvoor barbaren Tot nu toe heb ik niets behandeld waarvoor een theoloog ruimefilosofische kennis nodig had behalve waar het gaat om de vrije wil Ik heb dat tegenmijn zin op me genomen daar het mij door velen was opgedrongen Ik heb datonderwerp zo eenvoudig mogelijk behandeld en toch als het onvoldoendewetenschappelijk verantwoord was niet op een goddeloze manier of ik moet mijvergissen Wat heeft u erbij te winnen vraag ik mij af als een zo groot man als uwil doen geloven dat Erasmus een beginneling is op het gebied van de edelewetenschappen Er zijn zeer velen die in deze categorie vallen en zich er nietteminop laten voorstaan dat zij geleerden zijn Het zou passender zijn die mensen hunmasker af te rukken die in de scholen jongelieden opleiden tot het weten van nietsen hun wijs maken dat zij alles wetenIk heb er geen moeite mee als iemand naar eigen gevoelen een mening heeft

over mijn talent mijn geschriften of mijn stijl Ik heb er meer last van dat ik hoor dattijdens diners met kardinalen en bijeenkomsten met geleerden door dezelfde prinsvoortdurend uitlatingen worden herhaald als zou alle huidige onrust bij Erasmusvandaan komen Dit is volstrekt ongegrond Zou iemand wiens beide ouders ik metvergif uit de weg had geruimd iets vijandigers kunnen zeggen Toen zich hetvoorspel van het Lutherse drama begon te ontrollen en bijna de hele wereld dehanden daarvoor op elkaar bracht heb ik als allereerste mijn vrienden gewaarschuwdom zich niet in te laten met die zaak waarvan ik voorspelde dat de afloop bloedigzou zijn En toen sommigen openlijk verkondigden dat ik het met Luther eens wasmet de kennelijke bedoeling zo meer mensen naar zijn partij over te halen heb ikin gepubliceerde geschriften duidelijk te kennen gegeven dat ik niets met

1 Adagia 266


254

Luther gemeen had en dat dit ook niet zou gebeuren Ik heb Luther persoonlijkgeadviseerd zo met de boodschap van het evangelie om te gaan dat hij niet deindruk zou wekken dat ook maar iets zou voortkomen uit eerzucht of verbitteringen ervoor te zorgen dat het niet op een opstand zou uitdraaien2 Ik heb zelfs Frobenmet dreigementen ervan weerhouden om iets van Luther uit te geven Hij heeft metflink verlies daarvan afgezien en gaf er de voorkeur aan mijn raad op te volgen inplaats van zijn eigen belang te dienen3 Allen die in Duitsland en Zwitserland vande schone letteren houden waren aanvankelijk zeer op de hand van Luther Ik hebhen allemaal van gezworen vrienden tot mijn ergste vijanden gemaakt enkeleuitzonderingen daargelaten Hoewel enerzijds de theologen met hun afkeer van deschone letteren geen enkel middel onbeproefd lieten om mij een partij in te duwendie zoals zij zelf meenden binnenkort een veroordeling niet zou kunnen ontlopenen anderzijds de aanhangers van Luther met vleierijen listige streken en ten slottemet dreigementen en aantijgingen hetzelfde deden zij het met een andere bedoelingdan de theologen heeft men mij tot nu toe geen duimbreed van koers kunnen doenveranderen en heeft men mij er niet toe kunnen brengen afstand te nemen van degemeenschap van de Kerk van Rome U zou deze opstelling helemaal niet zoveroordelen als u op de hoogte was van de gemoederen in onze landstreken envan de voornemens van de vorsten als u zou weten welke onrust ik had kunnenveroorzaken wanneer ik mij had willen opwerpen als leider van deze bewegingMaar ik stelde mij liever naakt en ongewapend bloot aan de werptuigen van beidekanten dan ook maar eacuteeacuten vinger te geven aan de partij die door de Kerk van Romeniet wordt erkendMaar lsquoLuther heeft de aanleiding aangegrepen die mijn geschriften bodenrsquo Luther

zelf ontkent dat ten stelligste Hij verkondigt en schrijft over mij hetzelfde als de prinsvan Carpi namelijk dat ik niets weet van theologie en wel omdat ik het op geenenkel punt met zijn stellingen eens ben Maar laten we nu eens aannemen dat hijiets aan mijn geschriften heeft ontleend Waarom moet mij dat meer wordenaangerekend dan Paulus of Augustinus op wie hij zijn stellingen doorgaans baseertToen ik die publicaties schreef had ik er geen idee van dat er een dergelijke onrustzou ontstaanEr zijn mensen die zeggen lsquoWaarom ben je toen het kwaad de kop opstak er

niet onmiddellijk tegenin gegaanrsquo Omdat ik net als vele anderen dacht dat Luthereen goed man was die door God gezonden was om verbetering aan te brengen inde totaal ontspoorde levenswandel van de mensen ofschoon mij reeds toenbepaalde dingen niet bevielen waarop ik hem gewezen heb Omdat bovendien dewereld vol universiteiten was en ik consta-

2 Zie brieven 980 en 1127a3 Vgl brieven 938 1033 1167 1195


255

teerde dat zijn verhaal op wonderbaarlijke wijze ingang vond niet alleen bij degewone man maar ook bij vorsten bisschoppen en zelfs enkele kardinalen vanwat voor onbezonnenheid zou het dan getuigd hebben wanneer ik mij alsonbeduidende particulier had verzet tegen iets waaraan de hele wereld steun gafMaar als u mij toestaat om vrijuit te spreken zal ik u zeggen wat althans naar

mijn mening de oorsprong van deze ellende is geweest De openlijk goddelozelevenswandel van sommige priesters de hoogmoed van een aantal theologen deniet langer te tolereren tirannie van bepaalde monniken die hebben de wegvrijgemaakt voor dit noodweer Ik zou graag zien dat deze opmerking dekwaadwillenden treft zonder de goedwillenden ook maar enigszins tekort te doenen dat die zo algemeen wordt opgevat dat geen enkele orde zich beledigd voeltAanvankelijk ging de strijd om de talenstudies en de Latijnse letteren Ik heb mijdaarvoor steeds ingezet met de bedoeling dat ze eenmaal toegelaten de traditionelewetenschappen luister zouden bijzetten en zouden ondersteunen en niet om deoude leermeesters zoals dat heet van de brug af te gooien4 en in de hoop dat zezouden bijdragen aan de glorie van Christus niet dat ze ons het oude heidendomzouden terugbrengen Toen hierover slag geleverd werd en de afloop ervan onzekerwas is de kwestie door de monniken tot een geloofszaak gemaakt Dit vonden zijeen prettig voorwendsel Ik twijfel er niet aan dat u gehoord heeft van de treurigegeschiedenis met Reuchlin5 Vanaf dat moment werd de haat van de geleerdenjegens de monniken steeds erger Terwijl de oorlog tussen voor- en tegenstandersvan de Muzen nog in alle hevigheid woedde verscheen weldra Luther ten toneleZij probeerden meteen de vrienden van de humaniora met de zaak van Luther inverband te brengen om aan beide in eacuteeacuten keer een einde te maken Zo is de affairestapsgewijs in de huidige staat van treurigheid terechtgekomen als gevolg van deeigenzinnigheid van de ene partij die steeds verder weggleed en de uitingen vanhaat en het niet te pas komende geschreeuw van sommige vertegenwoordigersvan de andere partijDit is de weergave van de feiten van iedere franje ontdaan Als het waar is wat

mij wordt meegedeeld verzoek ik u die vooringenomenheid te laten varen en op tehoudenmet het doen van dergelijke voor mij riskante uitlatingen Maar als het geruchtongegrond is neemt u mij dan niet kwalijk dat ik uwe Hoogheid met dit soortonbenulligheden heb lastiggevallen Ik wens u alle geluk en succes toeGegeven te Bazel 10 oktober in het jaar 1525Erasmus van Rotterdam in haast eigenhandig geschreven

4 Vgl Adagia 4375 Zie oa brieven 333 334 694


256

1634a Van Benedetto Giovio[Como zomer 1525]

Benedetto Giovio aan Erasmus van Rotterdam hartelijk gegroet

Mijn plaatsgenoot en familielid Paolo Benzi heeft mij niet alleen aangespoord enverzocht maar zelfs gedwongen u met een weliswaar ongepolijste brief zoals almijn brieven zijn een groet te brengen Omdat ik zelf al geruime tijd heel goed wistwelk een groot man ik zou lastigvallen als ik op zijn verzoek zou ingaan (want zoalsJupiter aan de top van de Olympus staat zo neemt ook u de hoogste positie inbinnen de schone letteren en binnen de wetenschap in al haar omvang) durfde ikhet uit schroom niet aan u ook maar iets in geschreven vorm te doen toekomen Ikkon namelijk nog niet de moed opbrengen te denken dat ik mij op luchtige wijze metu mocht verstaan Maar hij wist mijn eigenzinnigheid te overwinnen en deed mij vanmening veranderen door mij te wijzen op uw gemak in de omgang en de oprechtevriendelijkheid die u eigen is waarvan ook de monumenten van uw talent getuigenaangezien niemand hoe onbeduidend ook wordt geweerd van uw drempel of vanhet binnenste van uwMuzenheiligdom Het is onbestaanbaar dat u welke onbeholpenbrief die ik u ook maar zou schrijven om de lompheid ervan zou geringschatten ofmet minachting zou behandelen Want u heeft tot nu toe in ieders belang en overalle mogelijke onderwerpen zoveel bladzijden zoveel boekdelen gepubliceerd datiedereen u over alles kan benaderen en raadplegen zonder u voor het hoofd testoten U bent ongetwijfeld de Varro van onze tijd die vroeger de Romeinse wereldvulde met vrijwel ontelbare hebdomaden1 Hij schreef diepgaande verhandelingenover grammatica logica dichtkunst geschiedenis en de overige humaniora Toenhij zich ook nog ging bezighouden met de theologie behandelde hij volgensAugustinus bovendien alle mogelijke heel subtiele en ondoorgrondelijke zaken overde goden2 Toen hij de tachtigjarige leeftijd bereikte schreef hij wonderbaarlijkgenoeg uitvoerig over de landbouw3 de enige troost van de ouderdom zoals Cicerolater zei4 Ik ga echter de ongelofelijke lijst van uw werken niet als bewijs aanvoerenaangezien u zodanig gelijke tred met Varro houdt dat u zolang de Romeinse en deGriekse literatuur zullen voortbestaan zonder meer beschouwd zult worden als eenpolyhistor en een po-

1 Varros (verloren gegane) Hebdomades of Imagines bestonden uit 700 biografische schetsenvan Grieken en Romeinen

2 Augustinus De civitate Dei VI 33 In De re rustica4 Cicero De senectute 51


257

lygraaf Het getuigde van een moedige maar naar mijn mening weloverwogengeesteshouding - u spreekt immers uit wat u weet en bevestigt wat u heeftwaargenomen - de leerregels van ons geloof uit het Nieuwe Testament niet alleenmooier te vertalen maar ook in parafrasen te verklaren waarmee u zich wellichtnogal wat haat van de bekende deskundigen op de hals heeft gehaald Daaromals het een christenmens geoorloofd is een ander mens op Perzische wijze een kustoe te blazen5 aanbid ik u Als ik iets zou mogen wensen zou ik graag willen datook ik beschikte over de uitdrukkingsvaardigheid en ingehouden elegantie van mijnplaatsgenoot Plinius Caecilius toen hij een van zijn vrienden prees om u naarwaarde op een voetstuk te plaatsen en zoveel mogelijk van de hatelijke vergetelheidte vrijwaren6 Voor het overige zou ik u een paar problemen willen voorleggen diemij bezighouden weinig bedreven in de letteren als ik ben Want vanaf mijn jongejaren ben ik altijd met juridische teksten in de weer geweest en heb ik zoals allenotarissen ongeletterde brieven opgesteldHoe zou men om te beginnen kunnen verdedigen dat in de passage Principium

qui et loquor vobis uit het evangelie van Johannes7 principium een nominatief iszoals Augustinus beweert8 terwijl wij in het Grieks τὴν ἀρχήν lezen waarover eenmassa commentatoren zoals uit de Gouden keten blijkt het onderling oneens is9Overigens beweert Giovanni Maria Cattaneo dat οὐδε ἀρχήν bij Pausanias waarhij het over de neushoorn heeft10 lsquohelemaalrsquo of lsquovolstrektrsquo betekent Angelo Polizianociteert deze passage in zijn Miscellanea en vertaalt οὐδε ἀρχήν als lsquozelfs niet in hetbeginrsquo11 wat zonder dat ik Poliziano wil kwetsen onzin is Een Duitser12 heeft deuitleg van Cattaneo in zijn aantekeningen op dit evangelie gevolgd Hij beweert datde Griek Nonnus het met deze opvatting eens is in zijn metrische parafrase van ditevangelie13 Ik heb dit ter sprake gebracht omdat u τὴν ἀρχήν heeft vertaald met inprimis14 wat niet logisch lijkt

5 Een verwijzing naar het Perzische gebruik van de proskynesis het voetkussen van de koning6 Plinius de Jongere Epistulae III 5 47 Johannes 825 (lsquoWat ik vanaf het begin u ook zegrsquo)8 Augustinus In Iohannis evangelium XXXVIII 119 Thomas van Aquino Catena aurea II 4510 Pausanias Beschrijving van Griekenland IX 21 111 Angelo Poliziano Miscellanea 5612 Het is niet bekend om wie het gaat13 Nonnus van Panopolis Paraphrasis sancti evangelii Iohannis 61-6314 lsquoTen eerste vooralrsquo


258

Ik was bovendien van oordeel dat de naam Johannesmet een aspiratie in het middengeschreven kon worden omdat bij ons dikwijls een h tussen twee klinkers wordtgeplaatst zoals in traho veho mihi en bij oude schrijvers in incoho De Griekenmogen de naam dan wel zonder aspiratie uitspreken toch ben ik niet geneigd hente volgen in het geval van een vreemd dat wil zeggen Hebreeuws woord De naamis afgeleid van het Hebreeuwse Hen geschreven met de letter chet die volgensHieronymus met een dubbele aspiratie wordt uitgesproken15 De klank is zo sterkdat de Septuagint die niet alleen met een aspiratie maar zelfs met een Griekse χweergeeftEn omdat ik de naam van Plinius Caecilius heb genoemd wil ik graag dat u weet

dat zich bij ons een zeer oude beschadigdemarmeren plaat bevindt die de volgendeinscriptie bevat PLINIO LF OVF CAECILIO SECUNDO COS AUG CURAT TIBER ET RIP16

De rest is vernield Al deze letters behalve die drie OVF17 laten een zeerbetrouwbare duiding toe Plinius Caecilius was namelijk consul augur en curatorvan de bedding en de oevers van de Tiber en die drie letters komen vaker voor opgrafschriften uit Como dan men wellicht zou denken Valerius Probus heeftgeschreven dat ze omnibus viris fecit betekenen18 maar die verklaring snijdt geenhout Andrea Alciati uit Milaan die niet alleen in het recht maar in alle schone letterenzeer goed ingevoerd is schreef mij toen ik hem polste dat hij neeg naar omniumvotis factum19 hetgeenmenmoet betrekken op de aanvaarding van het voogdijschapvan Plinius Caecilius door zijn oom20 ten overstaan van het volk maar deze verklaringis niet overal van toepassing waar de afkorting voorkomt In geschreven tekstenkomen de drie letters nog sporadischer voor In Julius Frontinus Over de aquaductenheb ik ze echter tweemaal opgemerkt21 maar ik heb niet kunnen raden wat zebetekenen Als u iets beters heeft wilt u dan zo goed zijn mij deelgenoot enmede-ingewijde van dit mysterie te maken Het ga u goed

15 Hieronymus Commentarii 1 IV in Hieremiam Corpus Christ Ser Lat Vol 74 p 182 bij Jer191-3

16 lsquoAan Gaius Plinius Caecilius Secundus zoon van Lucius uit de stam van de Ufentijnenconsul augur curator van de Tiber en zijn oeversrsquo

17 Deze afkorting staat voor de stam van de Ufentijnen18 lsquoHij handelde voor alle mannenrsquo De verklaring komt niet voor bij Probus19 lsquoMet algemene stemmen aanvaardrsquo20 Plinius de Oudere21 In Julius Frontinus De aquaeductibus komt de afkorting OVF niet voor Wel enkele malen

de afkorting COSVF (consul verba fecit lsquode consul bracht rapport uitrsquo)


259

1635 Aan Benedetto Giovio[Bazel oktober] 1525

Dit is het antwoord op de vorige brief In de aanhef wordt Benedetto Giovio bijvergissing een inwoner van Milaan genoemd in het register van de gedrukte versievan de brief verschenen in 1529 wordt Giovio bovendien als arts aangeduid Giovioreageerde hierop in het voorwoord bij zijn (nooit gedrukte) Farrago lusuum Hierinsprak hij het vermoeden uit dat Erasmus hem had verward met de Milanese artsFrancesco Cigalini (zie brief 1680) Het voorwoord is in de Engelse vertaling vanErasmus correspondentie afgedrukt als appendix bij brief 1634a Omdat hetvoorwoord pas in 1529 is geschreven en Erasmus nooit onder ogen is gekomen ishet in deze uitgave niet opgenomen

Erasmus van Rotterdam aan Benedetto Giovio van Milaan gegroet

Ik zou de complimenten voor mijn vriendelijkheid die u mij overeenkomstig uw eigenvriendelijkheid rijkelijk maakt1 niet weigeren te accepteren als mijn gezondheidmijn voortdurende studiebezigheden en wat bijna nog zwaarder weegt mijncorrespondentieverplichtingen het zouden toelaten die vriendelijkheid daadwerkelijkte laten blijken aan wie ik dat zou willen en moeten doen Maar wie zou er nog vanopkijken dat van een mug een olifant wordt gemaakt wanneer u zo het de Muzenbehage van een echte Hollander als Erasmus een tweede Varro maakt Want watheb ik met hem gemeen behalve misschien de hoge leeftijd en een groot oeuvreMet enig succes heb ik in Duitsland de studies van de talen en de humaniora totleven weten te brengen en mijn inzet werd beantwoord met niet geheel onwelwillendapplaus van mijn landslieden in het theater Dit stuk werd namelijk niet in Italieumlopgevoerd Maar onverwachts is de huidige heilloze beroering komen opzetten dieaanvankelijk alles op zijn kop zette door ruzies en onzinnige controverses maar nuis uitgemond in het rijkelijk vergieten van menselijk bloed Wie zou niet moetenzuchten om maar geen andere uitdrukking te gebruiken bij een zo wijd verbreideverwoesting van demenselijke vrede De ellende zou draaglijker zijn als de instortingvan het schuldige kamp niet tot de ondergang van zoveel onschuldigen zou leidenIntussen gebeurt wat meestal plaatsvindt bij een brand in de openbare ruimte iedergrijpt wat hij grijpen kan

1 In brief 1634a waarop deze brief het antwoord is


260

Maar ik vrees dat sommige vorsten dit verderfelijke onheil misbruiken om hun eigenalleenheerschappij te vestigen Er zijn volksstammen die de wereld al geruime tijdmet tegenzin duldt en herhaaldelijk zint ze op mogelijkheden zich daarvan teontdoenWat begon als een kleine groep goedwillende lieden zoals de Aegineten2is uitgegroeid tot een grote en bovendien zeer boosaardige menigte die de helewereld in bezit genomen heeft Zij hebben zich gemengd onder het volk hebbentoegang gekregen tot overheidsambten en zijn doorgedrongen tot de hoven vanvorsten Als u zou proberen ook maar eacuteeacuten van hen te straffen sluiten zich degelederen Bij hen is deze treurnis oorspronkelijk begonnen vanwege hun afkeervan de betere wetenschappen Zij laten zich nu spottend uit en verkondigen dat ditonheil is voortgekomen uit de talen en de humaniora en zij vinden vorsten die zijhiervan weten te overtuigen Zij roepen luid dat ik de bedenker en voorvechter benvan de vernieuwing van de studies Dat kan en wil ik ook niet helemaal ontkennenIk hoop dat een godheid hun tirannieke geest en ongeremde brutaliteit tot bedarenkan brengen Te zien valt dat uithongering en verderf de schone letteren en debeoefenaren ervan bedreigenMaar het is goed aan deze al te lange klaagzang nu een eind te maken Nonnus

noch die Duitse commentator heb ik ooit onder ogen gehad Het is bij mij nooit aantwijfel onderhevig geweest dat de Grieken οὐδ᾽ ἀρχὴν gebruikten in de zin vanlsquohelemaalrsquo of lsquovolstrektrsquo Want ik constateer dat het op meerdere plaatsen diebetekenis heeft en het lijkt mij niet waarschijnlijk dat dit aan de aandacht vanPoliziano is ontsnapt Maar hij heeft tenzij ik mij vergis deze woordbetekenisgevonden bij een schrijver van naam of hij heeft gedacht dat het een vaste Griekseuitdrukking was iets wat oudere geleerden dikwijls al snel aannamen Maar ik denkniet dat τὴν ἀρχήν met deze uitdrukkingswijze in verband te brengen is Want ietswaarmee nog geen enkel begin is gemaakt gebeurt beslist niet τὴν ἀρχὴν zij hetdat ik bij Gregorius van Nazianze eenmaal Σὺ δε οὐδε ὀμῃ τὴν ἀρχήν aantref3maardan met een ontkenning Τὴν ἀρχὴν zonder ontkenning vind ik nergens behalvebij Johannes Als hij τελο correct gebruikt om daarmee aan te geven wat het laatstkomt dan gebruikt hij in het verlengde daarvan τὴν ἀρχήν correct om aan te gevenwat in een opsomming het eerst komt Ik weet niet of u de derde editie van hetNieuwe Testament heeft gezien Daarin ga ik op deze zaken nog wat uitvoerigerin4Over de juiste schrijfwijze van bepaalde woorden treed ik meestal niet in debat

vooral wanneer die niet bij iedereen en in verschillende perioden de-

2 Adagia 14613 Gregorius van Nazianze Sermo in Paschua 174 In de annotatie bij Johannes 825


261

zelfde is geweest Maar toch is het wel waar dat die schrijfwijze de meestaanvaardbare is die het meest beantwoordt aan de oorsprong van het woord tenzijhet algemeen aanvaarde gebruik zich daartegen verzet Ik zou adfero prefererenboven affero en toch zou ik niet herpyllum in plaats van serpillum durven schrijven5Uw uiteenzetting over de oudheden beviel mij zeer En niet alleen mij maar ook

enige geleerden aan wie ik om deze reden uw brief heb laten lezen met nameBeatus Rhenanus een man die niet alleen op velerlei gebied zeer onderlegd ismaar ook buitengewoon geiumlnteresseerd is in dit onderwerp Mij ontbreekt het aantijd om mijn hart op te halen aan al dit moois De vermelding in uw brief van Alciatideed mij veel plezier Hij heeft wat zeer zeldzaam is een buitengewone wijsheiden een opmerkelijke helderheid van geest in zich weten te verenigen met een bredeen uitzonderlijke geleerdheid Hij zal ooit een groot sieraad zijn voor de wetenschapen voor zijn vaderland als het lot tenminste enigszins gelijke tred wil houden metzijn gaven Het ga u goed 1525

1636 Aan de stadsraad van Bazel

Met deze brief ging Erasmus in op het verzoek van de stadsraad van Bazel eenoordeel te geven over Johannes Oecolampadius De genuina verborum DominilsquoHoc est corpus meumrsquo iuxta vetustissimos authores expositione (Straatsburg 1525zie ook brief 1616) Mogelijk is alleen het begin van de brief bewaard gebleven Destadsraad richtte hetzelfde verzoek tot drie andere plaatselijke geleerden vanaanzien Ludwig Baer Bonifacius Amerbach en Claudius Cantiuncula

[Bazel ca oktober 1525]

Hartelijk gegroet Hooggeeumlerde heren op verzoek van uwe excellenties heb ik hetboek van Johannes Oecolampadius over de woorden van de Heer bij het avondmaalaandachtig gelezen Het is naar mijn mening geleerd goed geschreven en degelijkIk zou daar lsquogodvruchtigrsquo aan toe kunnen voegen als nog godvruchtig kan heten watin strijd is met de mening en het eenstemmig oordeel van de Kerk Ik denk dat hetgevaarlijk is daarvan af te wijken

5 Serpillum of serpyllum betekent lsquotijmrsquo


262

1637 Aan Conradus PellicanusBazel [ca 15 oktober 1525]

Erasmus van Rotterdam aan Conradus Pellicanus gegroet

Hartelijk gegroet De kracht van het evangelie wist morele deugden niet uit maarvervolmaakt ze1 Je weet maar al te goed hoezeer het verraden van eenvriendschapsgeheim niet alleen met de deugd maar met alle menselijkheid in strijdis Want wij verafschuwen ook degenen die na het verbreken van een vriendschapnaar buiten brengen wat hun als vriend was toevertrouwd en mensen met eenedelmoedig karakter kunnen het niet over hun hart verkrijgen zelfs degenen die zijhet meest haten voor de voeten te werpen wat zij in een vroegere vriendschap invertrouwen hebben vernomen Ik was altijd van oordeel dat je toch zeker zoveelfatsoen bezat dat ik je veilig welk geheim dan ook kon toevertrouwen Vandaar datik geen ander dan jou heb uitgekozen om deelgenoot te maken van mijnzielsgeheimen Daarom vraag ik mij met des te meer verwondering af wat er isgebeurd dat je dingen over mij hebt rondgestrooid die ik nooit gezegd en gedachthebJe hebt een veelbelovende jongeman2 heimelijk in het oor gefluisterd dat ik over

de eucharistie dezelfde opvatting heb als jij Hij zou deze ingebrachte angel metzich mee hebben genomen naar zijn vaderland ware het niet dat door een spelingvan het lot deze kwestie bij toeval tussen ons ter sprake kwam Waarschijnlijkkoestert hij ook nu nog enige argwaan tegen mij Toen ik hem aanhoorde had ikeerst nog het vermoeden dat je geen andere opvatting had dan die je meestal inmijn aanwezigheid verkondigt Je veroordeelde degenen die durfden te bewerendat er in de eucharistie niets anders was dan brood en wijn Ik heb ook nooit overjouw opvatting een ander idee gehad tot je in het laatste gesprek dat wij haddenals was je door een hogeremacht bezield en een ander mens geworden onbevangenen vanuit je hart je mening te kennen gafNu je die mening inmiddels openlijk verkondigt bazuin je rond dat ik het met je

eens ben En dat doe je overal zo dat jouw uitlatingen zelfs een geruchtenstroomhebben doen ontstaan Het is voor vrijwel iedereen duidelijk dat jij daarvan deoorsprong bent Ik twijfel er niet aan dat je soortgelijke dingen aan je vrienden schrijftIk ben het echter ook nooit met jouw eerdere opvatting eens geweest Je wasnamelijk van mening dat verkondigd moest worden dat tijdens de eucharistievieringhet lichaam van de Heer aanwezig

1 Vgl Mattheus 5172 Jan Łaski


263

is maar dat de vraag naar de wijze waarop het zich daar bevindt aan God die allesweet moet worden overgelaten Ik plaatste bij jouw zienswijze echter de kanttekeningdat mij die te simpel voorkwam en dat men zich aan allerlei ingewikkeldevraagstukken zou onttrekken als een christen zoumogen afwijken van wat het gezagvan concilies en het eensluidend oordeel van alle kerken en volkeren al gedurendezoveel eeuwen voor waar hebben aangenomen Ik heb steeds gezegd dat ikonmogelijk tot die opvatting te brengen zou zijn vooral omdat de evangelische enapostolische teksten zo uitgesproken melding maken van het lichaam dat gegevenen het bloed dat vergoten wordt3 En voorts omdat de onuitsprekelijke liefde vanGod voor het menselijk geslacht zo wonderwel in overeenstemming is met het feitdat hij degenen die hij op onzegbare wijze met het bloed en het lichaam van zijnZoon heeft verlost heeft willen voeden met het vlees en bloed van diezelfde Zoonen heeft willen vertroosten met diens mysterieuze aanwezigheid als een onderpandin afwachting van diens roemrijke en voor allen zichtbare terugkeerMij zouden deze overwegingen meer doen neigen naar de opvatting van de

katholieke Kerk ook al zou er niets in deze of gene zin zijn vastgelegd Wat vooropschudding zou er wel zijn als ik er niet voor zou terugdeinzen te verkondigen dater in de eucharistie niets anders is dan brood en wijn Vaak ga ik met geleerdevrienden vooral wanneer er geen zwakke broeders bij zijn vrijelijk in debat overalle mogelijke onderwerpen soms om iets te onderzoeken soms om een nieuwidee te beproeven en soms ook omdat ik het leuk vind Misschien dat ik daarinnaiumlever ben dan zou moeten Ik zou zelfs de beschuldiging van moord erkennenals ook maar eacuteeacuten sterveling mij in ernst of schertsend heeft horen zeggen dat deeucharistie alleen maar uit brood en wijn bestaat of dat daarin het echte lichaamen bloed van de Heer niet aanwezig zouden zijn een opvatting die sommigen nuin gepubliceerde geschriften verdedigen Sterker nog ik bid dat Christus zelf mijweinig genadig mag zijn als die opvatting ooit in mijn geest heeft postgevat Wantals ooit enige vluchtige gedachte mijn geest heeft beroerd heb ik die gemakkelijkweten af te schudden door te denken aan de onschatbare liefde voor ons van Goden door de woorden van de Heilige Schrift naar waarde te schatten Deze hebbenook Luther zelf die jij boven alle scholen pausen rechtzinnigen en concilies steltgedwongen te verkondigen wat ook de katholieke Kerk verkondigt waarmee hijtoch meestal maar al te graag van opvatting verschiltIk weet hoe weinig het gezag van concilies voor jullie te betekenen heeft

3 Zie Mattheus 2626-28 Marcus 1422-24 Lucas 2219-20 1 Corinthieumlrs 1123-25


264

Ik echter koester geen minachting voor de Kerk van Rome zeker niet wanneer zijalle kerken met een eensluidende opvatting aan haar zijde heeft Paulus is vanoordeel dat we zelfs niet naar een engel moeten luisteren wanneer die een anderevangelie predikt4 De Kerk heeft mij ervan overtuigd het evangelie te geloven Vandezelfde leermeesteres heb ik geleerd de woorden van het evangelie te duiden Totop de dag van vandaag heb ik met alle christenen in de eucharistie Christusaanbeden die voor mij geleden heeft Ik zie nog geen reden waarom ik van dezeopvatting zou moeten afwijken Er is geen enkel menselijk argument dat mij kanafbrengen van de eensgezinde opvatting van de christelijke wereld Want die paarwoorden lsquoIn den beginne schiep God hemel en aardersquo5 zijn mij meer waard dan allebewijzen van Aristoteles en van de overige filosofen waarmee ze verkondigen datde wereld geen begin heeftMaar welke redenen voeren die medestanders van jou aan waarom ik zon

goddeloze en oproerige opvatting zou verkondigen Hun argumenten zijn flinterdunlsquoSlechts eenmaal heeft hij een vleselijke gedaante aangenomen om geen aanstootte gevenrsquo lsquode apostelen hebben het niet bewonderd en vereerdrsquo Men draagt onsop geestelijke wezens te zijn alsof het vlees dat men ons toont de geest in de wegzou staan Het is vlees maar het wordt op geen enkele wijze zo ondergaan doorde zintuigen En toch is dit nu juist het onderpand van de goddelijke liefde voor onshet is de troost van de verwachting De Heilige Schrift staat ons terzijde Wij lezenlsquoDit is mijn lichaam dat voor u gegeven wordt dit is mijn bloed dat voor u vergotenwordtrsquo6 Lezen jouwmedestanders daar lsquoDit is niet mijn lichaam maar een symboolvan mijn lichaam dit is niet mijn bloed maar een symbool van mijn bloedrsquo Zewringen zich in bochten en proberen op grond van andere passages verbeten tebewijzen dat het woord voor een zaak opgevat kan worden als symbool van diezaak ofschoon ze ook op dit punt niet helder en overtuigend zijn Over een schilderijzeggen wij lsquoDit is Hector die Patroclus doodtrsquo Maar iedereen weet dat op datschilderij niet de echte Hector staat Alles waarvan Christus heeft gezegd dat hetbestaat kan echt zijnStel dat zij het gelijk aan hun kant hebben welk gewicht heeft dan deze redenering

lsquoDeze woorden kunnen zo opgevat worden dus moeten ze ook zo opgevat wordenrsquoWat winnen zij echter met het aanhalen van al die oude vertegenwoordigers vanhet ware geloof Hoe zij hun woorden ook kneden verpakken en oppoetsen zijvoeren geen enkele bewijsplaats aan die onomwonden stelt dat het lichaam en hetbloed van de Heer niet aanwezig zijn

4 Galaten 185 Genesis 116 Zie noot 3


265

Zij dringen aan op de geestelijke communie met het lichaam en het bloed van deHeer Wat is er zo bijzonder aan als zij juist datgene propageren wat het belangrijksteis bij het ontvangen van beide en zonder hetgeen de materieumlle communie totverdoeming leidt Ik vraag je met klem waarom zou ik afstand doen van datgenewat de katholieke Kerk al zoveel eeuwen heeft onderwezen en gepraktiseerdJe weet dat ik het over geen enkel onderwerp helemaal met Luther eens ben

behalve waar hij met alle gelijk van de wereld de verziekte zeden van de mensheidhekelt Zou ik dan vanwege Karlstadt die al afscheid heeft genomen van zijn eigengeloofsopvatting nu afstand moeten doen van mijn verbintenis met de katholiekeKerk Stel dat ik aan jou als vriend een onzedelijke handeling of een diefstal hadopgebiecht hoezeer zou het in strijd zijn met alle wetten van vriendschap dit zelfsten overstaan van een enkeling eruit te flappen met alle risicos van dien voor devriend in kwestie Nu je overal de gevaarlijkst denkbare beschuldiging rondstrooitover iets dat mijn tong vrij als die mag zijn nooit heeft laten horen en mijn geestnooit heeft bedacht hoe zou men dan datgene wat jij een vriend aandoet die doorhet evangelie met je verbonden is per slot van rekening moeten benoemen Ofvond je het nodig het gezag van mijn naam te misbruiken om mensen te overtuigenvan wat je zelf onlangs bent begonnen te geloven Ik vraag je in Christus naam ishet in overeenstemming met het evangelie dat je tegen een vriend zon gewetenlozeen gruwelijke daad begaat om daarmee meer medestanders te winnen voor eennieuwe sekte Alsof er nu al geen sektes genoeg zijn Als datgene wat je beweerthet ware geloof is heb je dan geen ander overtuigingsmiddel dan de op nietsgebaseerde leugen dat Erasmus dezelfde mening heeft als jij Als mijn gezag voorjou van zoveel gewicht is waarom is het dan van geen enkele waarde in al diekwesties waarin ik met jou van mening verschil Jouw geest schiet alle kanten opzoals je al vaak hebt verteld omdat je geen enkele waarde hecht aan het gezagvan pausen en concilies maar mijn geest is door de eensgezinde opvatting van dekatholieke Kerk tot nu toe alleen maar gesterkt Als je ervan overtuigd bent dat bijde eucharistieviering alleen maar sprake is van brood en wijn zou ik lievergevierendeeld worden dan hetzelfde te verkondigen als jij En ik zal alles lieverondergaan dan van dit leven afscheid te nemen na ruimte gegeven te hebben aaneen dergelijke schending van mijn eigen gewetenIk maakmijn gerechtvaardigde protest niet erger door bittere woorden te gebruiken

De zaak zelf is al treurig genoeg Als je ook maar een greintje evangelisch besefhebt zul je de mensen genezen die je met je volstrekt ongefundeerde influisteringenhebt besmet Ik heb er vrede mee dat je overal uitkraamt wat ik ooit inpriveacutegesprekken of ik nu nuchter of onder invloed


266

was voor de grap of in ernst heb gezegd Maar ik neem er geen genoegen meedat je mij tot bedenker of aanhanger maakt van een stelling die ik nooit in mijn mondof in mijn hart heb beleden Laat het mij op die manier gebeuren dat ik nooit vanChristus gescheiden word Amen Bazel lt1526gtErasmus van Rotterdam eigenhandig geschreven

1638 Van Conradus Pellicanus

Deze brief is evenals de volgende een antwoord op brief 1637


Eerste brief aan Erasmus van zijn vriend

Zeergeleerde Erasmus ik zal niet dulden dat mij door welk menselijk gevaar danook de onschatbare rijkdom van jouw vriendschap ontglipt ook al heb je die mijgeschonken terwijl ik haar allerminst verdiende Nooit zal ik door een ongelukkigespeling van het lot of door een ongunstig gesternte welk geheim dan ook dat mij openigerlei wijze in vertrouwen is meegedeeld verraden en ik heb dat ook nooit gedaanIk zal genegenheid voor je blijven koesteren en je eren als mijn leermeester zelfsals je in mijn vijand zou veranderen wat God verhoede Want mijn hoogachtinggenegenheid en trouwjegens jou mijn grote vriend zullen niet breekbaarder ofonbestendiger worden dan de gevoelens die ik steeds heb betoond aan alle anderendie ik ooit in mijn leven in mijn vriendenkring heb opgenomenIk heb nooit gezegd en nooit gedacht dat er in de eucharistie niets anders is dan

brood en wijn Veeleer heb ik mij dikwijls bij menigeen afkeurend over die zienswijzeuitgelaten en ik ben er zelfs serieus tegenin gegaan Ik kan dat aantonen met velegetuigen Ik huldig precies dezelfde opvatting die je uit mijn mond hebt kunnenhoren en zo verkondig ik die vandaag de dag nog steeds consequent en zondertwijfel Ik heb jou ook nooit die zienswijze horen uiten en ik geloofde bovendien nietdat jij er zo over dacht Integendeel ik weet dat je in al je parafrasen iets andersverkondigt Hoe had ik je dan wijd en zijd met iets dergelijks in opspraak kunnenbrengen in woord of in geschrift zoals je schrijft Jij kon je onmogelijk bij mijnopvatting aansluiten (ik besef dat als ik dat gezegd had die manier van uitdrukkenhad getuigd van een zekere arrogantie) en ik kon me evenmin aansluiten bij dejouwe (hetgeen bescheidener had geklonken) omdat wij dat beiden nooit geloofdhebben Bovendien zou ik onmogelijk her en der kunnen rondstrooi-


267

en wat ik nooit tot mijn innerlijke overtuiging heb gemaakt Ik was en ben nog steedsvan mening dat verkondigd moet worden dat men tijdens de eucharistieviering hetlichaam van de Heer en diens heilig bloed tot zich neemt De evangelische enapostolische geschriften leveren daarvoor duidelijk het bewijs Daarin niet te gelovenzou een vloek betekenen Ik herhaal wat ik eerder heb gezegd ik zou willen datniemand het hoe en waarom van dat grote en heilige mysterie op een andere manierhad onderzocht besproken of uitgelegd dan de heilige teksten zelf in hun eigentrant hebben overgeleverd of dan de heilige kerkvaders van het ware geloof debetrouwbaarste herders en leermeesters van de kerken gedurende meer danduizend jaar in hun geschriften hebben nagelaten Voor mij en voor alle gelovigenvolstond de uitleg over dit heilige mysterie en sacrament die jij op basis van denagelaten werken van de kerkvaders kundig afdoende getrouw en zeerweloverwogen in al je parafrasen hebt gegeven Vanaf het ogenblik dat ik die voorhet eerst las heb ik ze vaak gekust en volledig beaamd Als het verdedigen van dewaarheid daarvan voor jou gevaar zou opleveren hetgeen ik niet zou willen ben ikbereid om dat met je te delen zelfs tot de dood toeIk ben het werkelijk volledig met je eens waar je mij schrijft dat lsquode onuitsprekelijke

liefde van God voor het menselijk geslacht zo wonderwel in overeenstemming ismet het feit dat hij degenen die hij op onzegbare wijze met het bloed en het lichaamvan zijn Zoon heeft verlost heeft willen voedenmet het vlees en bloed van diezelfdeZoon en heeft willen vertroosten met diens mysterieuze aanwezigheid als eenonderpand in afwachting van diens roemrijke en voor allen zichtbare terugkeerrsquoAan deze woorden heb ik niets toe te voegen Want je doet geen dwaze uitspraakdoor te zeggen dat het bloed van Gods Zoon zich aan ons moet manifesteren alslichamelijk vleselijk materieel werkelijk en in zijn eigen lichamelijke substantiealleen niet zichtbaar Maar je hebt het over een lsquoonzegbare wijzersquo een lsquomysterieuzeaanwezigheidrsquo als onderpand dat ons tot vertroosting dient in afwachting van hetmoment dat hij zich roemrijk zal vertonen van aangezicht tot aangezicht Als ik terdood veroordeeld zou zijn opgesloten in een donkere kerker en iemand zou mijeen brief en een oorkonde van de keizer bezorgen waarin mij gratie werd verleendmet daarop een zegelafdruk van de ring van de keizer zelf als bewijs van zijngoedheid en genade die mij aan zon groot gevaar doen ontkomen - als ik dat zaguitzinnig van vreugde was en geloofde dat het waar was wat zich voor mijn ogenafspeelde zou ik dan niet denken dat de keizer in hoogsteigen persoon aanwezigwas en zou ik dan geen buiging voor hem maken en mij bijzonder gelukkig prijzenmet zijn aanwezigheid Zou ik dan niet denken dat de genadige vorst waarlijkaanwezig was als hij mij zou vervullen met buitengewone dankbaarheid van hartgeest en ziel


268

door een zeldzame onverwachte vreugde en tevens door het welkome aanbod vanhet voorrecht van invrijheidstellingWat zou er gebeuren of wat zou ik eraan hebbenals hij zonder zijn grote genade te tonen zwijgend bij mij aanwezig zou zijn in deduistere kerker Ik heb zonder twijfel liever een keizer die lijfelijk en wel in Spanjeis maar bij mij is door middel van een zeker bewijs van zijn genade namelijk doorzijn ring dan een keizer die zich zwijgend onzichtbaar en onhoorbaar in mijn kerkerbevindtAls je dit op die manier te simpel en te doorzichtig voorgesteld acht en te dicht in

de buurt vindt komen van de alledaagse manier van spreken zoals we die overal inde Heilige Schrift en in het dagelijks taalgebruik van de mensen tegenkomen welkeinvloed zou het gezag van concilies dan op mij moeten hebben waarvan ik dedecreten niet heb gelezen Ik ben van mening dat duizend jaar lang de kerken endemensen uit die tijd zonder een spoor van twijfel eensgezind in de leerregel hebbengeloofd zoals die toen door heilige en orthodoxe bisschoppen werd gepredikt Dieleerregel destijds op schrift gesteld en tot in onze tijd bewaard gebleven wordt nuoveral door iedereen gelezen dankzij de pas uitgevonden boekdrukkunst Natuurlijkkan die nu door ons met veel meer gemak bekeken gelezen en gekend wordendan vroeger door de Parijse geleerden of door hun bisschop Petrus Lombardusdriehonderd jaar geleden Hetzelfde geldt voor andere zaken die de geleerde wereldvandaag de dag dankzij u en anderen beter kent en begrijpt Dit betekent niet datgeen mens ooit heeft geweten wat wij nu weten door de studie van de kerkvadersMaar wat de Parijzenaars vroeger niet konden weten vanwege de lastigetijdsomstandigheden of het gebrek aan boeken dat willen vandaag de dag hunzonen liever gezegd hun bastaards absoluut niet weten vanwege de onkunde diezij zich eigen hebben gemaakt Liever willen zij blinde leidslieden van blinden zijn1waarbij zij hun eigen artikelen beschouwen als de beginselen van het geloof Hetstaat vast dat de meeste daarvan totaal onjuist zijn zodat iemand met gezondverstand ook over alle andere mag twijfelenAls iemand echter alleen maar kan vertrouwen op Christus de Heer of alleen

maar overtuigd kan geloven dat hij is verlost en gered door het eens en voor altijdaan het kruis geofferde lichaam en bloed van Christus Zoon van God wanneer hijsteeds opnieuw het in brood gebakken lichaam en het in wijn vervatte bloed vanChristus krijgt en fysiek kan aanraken als iemand geen genoegen wil nemen metde persoonlijke ring van de keizer die ongetwijfeld meer voor hem zou moetenbetekenen dan een rond voorwerp van goud en met de genade die hij ondervindtmaar de keizer voor zich wil zien al is het maar als geestverschijning onzichtbaaren dus allerminst zeker laat

1 Adagia I 8 40 740


269

hij dan wat mij betreft geloven wat hij wil en onderwijzen wat hij aannemelijk kanmaken Maar laat hij mij intussen niet dwingen te geloven wat de orthodoxekerkvaders gedurende meer dan duizend jaar ofwel niet hebben geweten ofwelniet aan hun kudde hebben gepredikt (het eerste zou getuigen van domheid hettweede van gewetenloosheid en onbetrouwbaarheid) Laat hij nagaan hoe hij uit devreselijke doolhof van de transsubstantiatie en talloze aanverwante problemen kankomen en hoe hij joodse catechumenen die zich voorbereiden op de doop zovermoet brengen of trachten te brengen met de canon van de Heilige Schrift alsuitgangspunt dat zij dingen als deze geloven Of laat hij dat indien mogelijk zonderde Schrift voor elkaar proberen te krijgen Ik ben daartoe stellig nooit in staat geweesten ook nu zou ik mij dat niet aanmatigen hoewel ik mij vroeger onder leiding vaneen zeer geleerde leermeester2 heb verdiept in de beschouwingen die er over ditonderwerp te vinden waren en hoewel ik vier keer in scholen les heb gegeven overhet vierde boek van de Sententies3 Daarbij kon ik nooit in alle opzichten tevredenover mijzelf zijn laat staan dat de toehoorders dat warenWat ik verder heb geschreven4 herinner ik mij niet woordelijk en ik had te weinig

tijd om er een afschrift van te kunnen maken Er zaten echter wel enkele nogalstekelige opmerkingen aan het adres van sommige mensen bij Die waren evenwelmaar al te waar Zodra ik wat vrije tijd ter beschikking heb schrijf ik een vervolgVat deze zaken intussen welwillend op en het ga je goed

1639 Van Conradus Pellicanus[Bazel ca oktober 1525]

Tweede brief

Gegroet Jij mag dan zeer dierbare Erasmus mijn verweer dat ik waarachtig enoprecht heb opgesteld welwillend hebben aanvaard en jouw vriendschap met mijniet hebben willen verbreken - daarvoor ben ik je erkentelijk kon

2 Paulus Scriptoris gardiaan van het franciscanenklooster in Tuumlbingen waar Pellicanus vanaf1496 enkele jaren verbleef

3 De Sententiae van Petrus Lombardus eeuwenlang aan de universiteiten in gebruik alshandboek van de theologie Het vierde boek gaat over de sacramenten

4 Kennelijk in de brieven aan vrienden waarvan Erasmus in brief 1637 gewag maakt


270

ik daar maar iets tegenover stellen - toch wilde ik je enkele andere dingen nietonthouden die mij door jouw wel erg strenge brief aan het denken hebben gezet endie de Heilige Geest mij heeft aangereikt eenvoudig mensenkind als ik ben dieveel meer tot glorie van God verlangt dan hij kan waarmaken Niet dat je van mijiets zou moeten leren dat je niet wist of dat je verlegen zit om aansporingen Jeoverdenkt deze en andere kwesties zonder mankeren grondig genoeg en pakt dieaan om tot glorie van Christus op alle mogelijke manieren datgene te realiserenwaarvan je ook anderen die ter zake een verantwoordelijkheid dragen overtuigdwilt zien Maar ik hoop dat je van mij zo onbeduidend als ik ben - je kent mij dooren door en weet dat ik met woorden niets vermag en met daden nog veel minder -wilt aannemen begenadigd en groot als je bent wat er gezegd en gedaan zoukunnen worden door anderen die veel geleerder wijzer gedrevener enwelsprekender zijn dan ik De kracht van de waarheid kan immers zelfs de ogenvan blinden als die niet totaal zijn uitgedoofd van licht voorzien al is het maar meteen wazig schijnsel En wat zij verborgen houdt voor hen die begerig zijn naar roemen goud kan zij onthullen aan onbeduidende mensen als zij maar onbedorven enrechtschapen zijn zelfs als zij behoren tot de schare van de lekenIk verzoek je als je een ogenblik kunt vrijmaken het lezen van deze brief niet te

weigeren Jij een man van zo grote welbespraaktheid verdraagt meestal heelgeduldig en vriendelijk dat ik mij vaak urenlang stamelend tegen je uitlaat waarnaje in goede verstandhouding weer afscheid van mij neemt als vriend Je verlangtvan mij zo weet ik geen gepolijste schrijfstijl en ik ben te oud om mijn manier vanspreken nog te kunnen veranderen Na deze inleidende opmerkingen kom ik nu totdat gedeelte van je brief waar je je beroept op een of andere kerkelijke bepaling indeze of gene zin Ik zou heel graag vroeger en ook nu de verhandelingen van hetLateraanse concilie onder ogen hebben gehad dat als ik mij goed herinnergehouden is onder Innocentius III in het jaar des Heren 12151 om te kunnen lezenwelke gezaghebbende opvattingen en argumentaties de kerkvaders toen haddenals ze die hadden ten aanzien van het geloof in de eucharistie Zo worden hier inons klooster te Bazel verslagen bewaard van de tijdens het concilie gevoerdediscussies over de ontvangenis van de heilige maagd Maria samen met andereverhandelingen van hetzelfde concilie die door de hand van een secretaris zorgvuldigzijn opgetekend Ook zijn nog steeds in uitgegeven vorm de twistgesprekken tegende arianen te lezen die door de kerkvaders in hun tijd zijn vastgelegd Wat betrefthet boek van paus Innocentius2 die naar men zegt een Parijse theoloog is geweesten ter wille van wie de bepa-

1 Het Vierde Lateraanse Concilie werd inderdaad gehouden in 12152 De missarum mysteriis (ca 1195)


271

ling waarschijnlijk tot stand is gekomen moet het geiumlnformeerde lezers toch zekerbekend zijn welk oordeel de geleerden heden ten dage daarover hebben In dekerken wordt een traktaat van Thomas van Aquino voorgelezen3 dat zo vreselijken treurig verminkt is dat het beschamend is ernaar te luisteren Ten aanzien vanhet boek over de sacramenten dat onder de naam van Ambrosius is verspreid4 ishet oordeel hetzelfde als over Ware en valse boetedoening een boek dat door eenkwalijke misleiding ten onrechte aan Augustinus is toegeschreven5 Door eenhuiveringwekkend oordeel van God hebben deze twee boekenGratianus en anderekerkelijke kopstukken op het verkeerde been gezet in een tijd waarin de Parijsetheologen zich juist opmaakten om voor aanhangers van Aristoteles door te gaandaarmee de Heilige Stoel en andere universiteiten bedriegendSommigen schromen tegenwoordig niet te zeggen dat als wij niet willen geloven

dat deze boeken van Ambrosius en Augustinus zijn zij op hun beurt weigeren tegeloven dat het evangelie zoals wij dat lezen van Mattheus of Johannes is Dit isonverteerbare godslastering geen bewijsvoering maar verfoeilijke dwaasheid Watevenwel de heilige bisschoppen van vroeger gedurende duizend jaar geschrevenhebben kan men nu nalezen en aan de hand van registers gemakkelijk opzoekenHun werken zijn vrijwel allemaal in druk verschenen voordat Karlstadt over dezekwestie een drama ontketende dat men volgens velen zeker niet voor vrome liedenmoest verbergen De kundigheid van Luther op het gebied van de Heilige Schriften de talen sla ik niet hoger aan dan die van alle scholen pausen en concilies Erzijn namelijk onder hen vandaag de dag waarschijnlijk mensen die geleerder zijndan Luther mag ik hopen Maar ik heb liever niet de taak een oordeel te vellen aande hand van een krenkende vergelijking Dat zijn werken echter degelijker zijn danalle publicaties die tot dusverre van andere universiteiten zijn verschenen dat hijvoorts op het gebied van de talen en de Heilige Schrift iedereen overtreft die deafgelopen driehonderd jaar of langer heeft geleefd dat zullen de geschriften vanbeide partijen bevestigen en dat zal

3 Onduidelijk is welk traktaat wordt bedoeld Mogelijk gaat het om De sacramento eucharistiaeeen tekst die ten onrechte aan Thomas werd toegeschreven

4 De sacramentis Pellicanus verwierp het auteurschap van Ambrosius maar Erasmus namde tekst in 1527 op in zijn uitgave van de werken van Ambrosius Tegenwoordig wordt hetwerk meestal als authentiek beschouwd maar twijfel bestaat er nog steeds

5 De vera et falsa poenitentia Het auteurschap van Augustinus wordt vanaf de zestiende eeuwalgemeen verworpen


272

ons nageslacht van oordeel zijn wanneer de vooringenomenheid van de partijenal was het maar gedeeltelijk is opgehouden Wat mij betreft ik heb stellig meerprofijt gehad van jouw studies en die van Luther waarvan ik al bijna zeven jaardankbaar gebruik heb gemaakt dan van die van alle anderen waarover ik mijgedurende zevenentwintig jaar met aanzienlijk meer moeite gebogen heb Ik heber nu geen twijfel over dat al die tijd verloren tijd is geweest en dat oordeel wordtbevestigd door mijn studies van de laatste zeven jaarLuther is een man die ik nog steeds bewonder en respecteer maar zijn geschriften

lees ik met kritische zin en beoordeel ik zorgvuldig net zoals die van alle anderenZijn heftige wijze van uitdrukken en zijn taalgebruik schrijf ik toe aan zijn aanlegzijn nationale afkomst zijn karakter zijn gedrevenheid en zijn constitutie God bedientzich ook van zulke zaken voor zijn eigen glorie en wenst voor zijn woord niets dande zuivere naakte waarheid Evenzo heb ook jij je persoonlijke opvattingen dievoortkomen uit je minzaamheid en milde karakter Je weet dat die door sommigenworden bekritiseerd zoals ook ik met mijn koele temperament een fikse afkeerheb van bepaalde opvattingen van Luther Wij aanvaarden dat de profeten en deapostelen een ontwikkeling in hun levenswandel en hun geloof hebben doorgemaaktWaarom moeten wij Luther onthouden wat wij onszelf noodzakelijkerwijs enwelbewust toestaan Luther geeft toe dat hij zich door ervaring mettertijd heeftontwikkeld Is het dan vreemd dat hij na verloop van tijd ook van mening kanveranderen ten aanzien van deze menselijke traditie over de vraag op welke wijzehet lichaam van Christus in het sacrament van de eucharistie aanwezig is Het lijdtimmers geen twijfel dat kerkvaders van weleer geen idee hadden van de talrijkegeloofsstandpunten van de Parijzenaars waaronder dat over de transsubstantiatievan het brood in het lichaam van Christus dat men ons tijdens het Lateraanseconcilie als een ingewikkeld geloofsartikel heeft opgedrongen zonder enige basisin de Heilige Schrift Op grond van terloopse verwijzingen naar dat concilie die menher en der uit de annalen kan plukken wordt duidelijk dat men daar geprobeerdheeft er nog kwalijker voorstellen doorheen te krijgen Onmiskenbaar is dat dit artikelin alle tijden tegenstand heeft opgeroepen onder geleerde en rechtschapenmensendie met behulp van doodstraffen en veroordelingen werden verdrukt door lieden diemachtiger waren dan zij zonder dat zij ooit in het ongelijk gesteld waren door deHeilige Schrift of door steekhoudende argumenten zoals de geschiedschrijving uitdie tijden nu bewijst terwijl daarentegen niemand van de Parijzenaars ooit voor zijnstandpunten heeft willen sterven of zelfs de minste prebende heeft willen verliezenIn jouw hele brief heb ik mij aan niets zo gestoord als aan de twee dingen


273

die je zegt over Luther dat hij meestal maar al te graag van mening zou verschillenmet de katholieke Kerk en dat ik zou weten dat jij het over geen enkel onderwerpvolledig met Luther eens bent Alsof mijn waarde heer de kerk katholiek zou zijnof zo genoemd zou mogen worden als die berust op menselijke overleveringenfilosofische stellingen en regelingen die een winstoogmerk hebben Duidelijk is datin die geest vaak bijeenkomsten zijn belegd van bisschoppen monniken en onzegeachte theologen opgeleid door hun held Petrus Lombardus In overeenstemmingmet hun onkunde kruiperigheid andersoortig winstbejag en zucht naar ijdele roemhebben zij bij sommige concilies besluiten uitgevaardigd die verstoken waren vande geest van de waarheid en de zorg voor de openbare eerbaarheid Laten we hetLateraanse concilie onder de ijzervreter Julius als voorbeeld nemen6 Ofschoon zijaldoor verklaarden dat een hervorming van de Kerk noodzakelijk was hielden zijdie toch steeds uit alle macht en op allerlei manieren tegen Wij weten maar al tegoed wat de concilies uit onze tijd uit de tijd van onze vaderen en uit die van deafgelopen vierhonderd jaar hebben voorgesteld welk vertrouwen men daarin heeftgehad hoeveel zij voor de Kerk hebben opgeleverd en op welke manier Hun gezagwens jij nu te verdedigen en je gaat daarin zo ver dat je het misschien als eenmisdaad beschouwt als iemand nu in zaken van geloof of moraal daarvan afwijktof daarmee van mening verschilt Bijna alle werkelijk geleerde en godvrezendelieden zijn het erover eens dat ze uitgaande van het woord van God onrechtmatigzijn geweest en in nogal wat gevallen uitdrukkelijk strijdig met de eerste conciliesvan de kerkvaders van vroeger Toch durven die verderfelijke afvalligen de heiligeen apostolische geschriften te ontkennen en te geringschatten - iets wat sinds hetlijden van Christus onze Verlosser geen enkele aartsketter ooit heeft gedurfd deafwijzing van de evangelieumln en de gelijkstelling daaraan van geleerde geschriftenen heiligenverhalen - zodat zij zeggen dat zij niet in het evangelie zullen gelovenals wij niet geloven in Augustinus en de bisschop van Rome Wij weten dat delaatste als de geruchten ons niet bedriegen niet goed thuis is in de Heilige Schriften meer in de wieg is gelegd voor het voeren van oorlog of het uitoefenen vanwereldlijk gezag dan voor het uitleggen van de canon van de Schrift en dat hijomringd en bijgestaan wordt door zijns gelijken gesteld dat wij over dat soort menseneen aannemelijk oordeel mogen gevenWelk algemeen concilie is ooit met meer gezag uiterlijk vertoon en inspanningen

gehouden dan dat hier in Bazel7 De langdurige en uitvoerige

6 Het Vijfde Lateraanse Concilie (1512-1517) bijeengeroepen door paus Julius II7 Het Concilie van Bazel werd gehouden van 1431 tot 1449


274

beraadslagingen daar zijn allemaal opgetekend en bewaard En welkegezaghebbende invloed is daarvan uitgegaan Hoewel de Parijzenaars het tot voorkort krachtig verdedigd hebben hebben zij onlangs toch toegestaan dat het aan hetwankelen werd gebracht en de geest gaf om te voorkomen dat zij hun eigenprivileges zouden verliezen Haal de toonaangevende mensen van onze tijd bijelkaar aartsbisschoppen bisschoppen en abten samenmet universitaire geleerdenBeacuteda Cousturier Duchesne Latomus Baechem Baer Gebwiler en anderen vanvergelijkbaar kaliber in de christelijke wereld stel met hen de Heilige Schrift aan deorde en kijk dan tot welke slotsom zij komen ten aanzien van de leerstellingen eninterpretaties die jij voor waar houdt en ten aanzien van het geloof en de zedenvan de Kerk Laten we kijken of de katholieke en waarlijk apostolische Kerk hetvolledig met hen eens kan zijn of die mannen van formaat hun opvattingenaannemelijk kunnen maken hetzij aan de hand van menselijke overleveringenhetzij aan de hand van apostolische en canonieke geschriften of dat zij zoals deParijzenaars eerder zullen zeggen lsquoZo willen we het zo zeggen we het zo hebbenwe het vroeger besloten en de hele wereld en de kerk moet ons geloven als wij hetzo onderwijzenrsquoWij meten het gezag van concilies echter niet af aan de eretitels van

hoogwaardigheidsbekleders aartsbisschoppen en abten of aan materieel gewinen evenmin aan de opvattingen van onze geachte theologen van wie we vaakhebben vastgesteld dat ze dommer zijn dan boerenpummels en van wijn doordrenktalsof ze juist van een faculteitsfuif vandaan komen Uit dit soort concilies hebbenwe geen enkele waarachtige religieuze bezieling zien voortkomen of plannen voorde totstandkoming van ware godvrezendheid maar wel een grote toename vaninkomsten ontheffingen privileges nieuwe priesterschappen en kloosters Hoeveelzonen hebben het Lateraanse en de daarop volgende concilies voor die kerk geborendoen worden De daar opgerichte en van privileges voorziene bedelorden zijn ineen mum van tijd uitgegroeid tot een netwerk van ettelijke duizenden kloosters enhebben steden gevuld die daar tevoren vrij van waren nadat het christendom daaral duizend jaar had gebloeid en het privilege van de bedelorden en de tegen deSchrift indruisende ijdelheid van monniken daar tot die tijd onbekend warenZiehier Erasmus de concilies van de kerkvaders waarmee Luther het met

genoegen oneens is Als hij het echter maar niet oneens is met de heilige conciliesdie hun zinvolle leerregels duidelijk gebaseerd hebben op het woord van God endie richtlijnen hebben vastgesteld die dienstbaar waren aan de hervorming van deKerk Daar vergaderden de kerkvaders niet in de ijdele geest van deze wereld zijwaren niet uit op eigenbelang zij wedijverden niet


275

voor eigen eer zij dachten niet aan het verkrijgen van een vooraanstaande functieof materieel gewin maar zij zetten zich in voor de glorie van God alleen zij hieldende blik gericht op de ontwikkeling van de Kerk inzake religie en moraal en zijluisterden naar de Heilige Geest die tot hen sprak vanuit de Schrift en niet vanuitmenselijke overleveringenAangaande jouw opmerking als zou ik weten dat je het over geen enkel onderwerp

volledig met Luther eens bent wat ik weet is dat de heftige aard van Luther zijnongedurige felle schrijftrant en iedere door hem geponeerde stelling die zoals jijdat doorgaans uitdrukt opruiend is jou altijd hebben tegengestaan Dat is beslistiets wat ook ik altijd bij de man graag anders had gezien dat zijn schrijfstijl milderwas ik wenste dat hij datgene wat hij schreef en waarin hij gelijk had naar vorenhad gebracht met een wijze van formuleren die de waarheid meer recht deed Wantveel van zijn stellingen hadden van vijandschap gevrijwaard kunnen blijven engemakkelijk bij meer mensen ingang kunnen vinden als hij door een iets anderewoordkeus dezelfde bedoeling op een gematigder manier had uitgedrukt Mij staatbij dat we het hier vaak over hebben gehad Afgezien daarvan heb ik er nooit aangetwijfeld dat de stellingen van Luther waarin hij de scholastici en onze Parijsetheologen tegenspreekt allemaal te vinden zijn in de geschriften van de heiligekerkvaders en zelfs bijna allemaal in de zogeheten Glossa ordinaria8De sofistischeleermeesters van de Sorbonne tot vandaag in de ban van hun Aristoteles engenoegen nemend met Petrus Lombardus en diens stellingen die zijn bekrachtigddoor zijn bisschoppelijk gezag hebben het beneden hun waardigheid geacht die telezenWat evenwel de dwalingen betreft die voortkomen uit de slechte gewoonten van

de Kerk heeft Luther naar mijn mening naar die van al jouw vrienden en zelfs vanjouw vijanden niets naar voren gebracht waarop ook jij niet in jouw publicaties hebtgewezen zij het dat jij dat fijngevoeliger terughoudender en meer in algemene zinmaar toch allerminst met aarzeling hebt gedaan Ook als je gezwegen had zou dehele wereld die dingen ongetwijfeld luid van de daken zijn gaan schreeuwen Als jeechter ten aanzien van de overige leerstellingen voor zover die geen betrekkinghebben op het domein van sacramenten aflaten missen immuniteitenexcommunicaties en het primaat van de Kerk met Luther van mening verschiltbereik je nog niet dat men in Rome woedend wordt op Luther of jou vancomplimenten voorziet Feitelijk heb je in veel gevallen nauwelijks anders geschrevendan Luther maar steeds op minder aanstootgevende wijze Overige zaken diebetrekking hebben op de eucharistie zullen Zwingli en Oecolampadius op

8 Een compilatie van bijbelcommentaren per bijbelvers geordend samengesteld omstreeks1100


276

een dag onderwerp van behandeling maken als je het waagt hen met vergelijkbareargumenten uit te dagenDe onbetrouwbare lieden die jou wijsmaken dat Karlstadt zijn geloofsopvatting

heeft losgelaten liegen ook al heeft hij omwille van Luther of uit eigenbelanggeschreven dat hij nog niet zeker van zijn zaak was en dat hij over dit onderwerpde wereld niet op eigen gezag de wet wilde voorschrijven Had hij zich maar nooitmet dit leerstuk ingelaten Op die manier misbruiken zij jouw goedgelovigeoprechtheid tot jouw schande en belagen zij ook voortdurend de reputatie en deontwikkeling van andere uitstekende mensen Daarom presenteren ze jou valsebeschuldigingen als waar zelfs gericht tegen smetteloze mensen die zonder twijfelhun onschuldige broeders zijn Als je mij had willen geloven die altijd het beste metje voor heb en je daarvan graag wil overtuigen had je kunnen constateren dat zijal zo vaak gelogen hebben Zo hebben ze dikwijls leugens verteld over Zwingli enover de voortreffelijke broeders van Straatsburg (voor hen een spotnaam omdatzijzelf de broederschap onwaardig zijn) die vol verlangen zijn naar de glorie vanChristus En ook over Oecolampadius een volstrekt rechtschapenman die tot jouwwelzijn en de glorie van God nauw met jou verbonden isDe overige zaken die je ik weet niet waarom tegen mij meende te moeten

schrijven reken ik jou niet aan maar wel de adders die de Heer kent en die jij tevaak gelooft Je weet dat dit mensen zijn die gehecht zijn aan de wereld en aangeld die niet tegelijkertijd Christus en de Mammon kunnen dienen9 en die als rijkennet zo min het evangelie kunnen omarmen als een kameel door het oog van eennaald kan gaan10 Als zij een greintje christelijke vroomheid en geloof bezitten latenzij dan naar voren treden laten zij bij elkaar komen laten zij de grondslagen vanhun geloof uiteenzetten Laten zij daartoe zo vaak opgeroepen hun in gevaarverkerende broeders te hulp komen wier ondergang zij met valse tranen zobetreuren Laten zij hun Kerk te hulp komen die hen zo rijkelijk voedt en waarvoorzij plechtig hebben gezworen een verdedigingsmuur te zullen optrekken Maar voorhen volstaan hun hoogmoed het geld dat zij vergaard hebben het gezag dat zijaan hun titels ontlenen en de roep van hun geleerdheid die zij nooit laten zien Alszij echter op de ingeslagen weg voortgaan dan hoop ik dat ze beschaamd wordenen voor hun eigen bestwil op hun schreden terugkeren weer bij zinnen komen enerkennen dat het evangelie en de glorie van Christus in de wereld zijn teruggekeerdnu het woord van God in alle talen op de gelovigen afstraalt Als zij zich hieroverniet willen verheugen zullen zij merken dat zij

9 Mattheus 624 Lucas 161310 Mattheus 1924


277

met de Antichrist het lot delen van hen die afdalen in de kuil11 Ik bid dat de genadevan de Heer hen daarvoor wil behoeden en hen barmhartig wil leiden naar erkenningvan de waarheid en minachting van de wereld Ik verzoek je echter in naam van deHeer mij jouw vriend in het vervolg niet tegen je gewoonte in met een zo scherpepen te attaqueren Een dergelijke behandeling heb ik helemaal niet verdiend En ikhoop dat je het gevaar waaraan onze vriendschap en de waarheid zijn blootgesteldwilt beschouwen als de reden van het intense verdriet dat uit deze brief spreektHet ga je goed en ik verzoek je alles goed op te vatten

1640 Aan Conradus Pellicanus[Bazel ca oktober 1525]


Ik vraag mij in verwondering af waarom je gemeend hebt je tijd te moeten verdoenen mij te belasten met dergelijke zinloos uitvoerige brieven die allerlei niet ter zakedoende dingen op een hoop gooien Je spreekt vaardig maar zo schrijf je niet Alsje iets te berde te brengen hebt stel dat in het vervolg dan in een gesprek aan deorde De helft van mijn argwaan had ik al laten varen maar die blaas je in zijn geheelnieuw leven in Je geeft te kennen dat de opvatting van Karlstadt je bevalt en je kuntniet ontkennen dat je tegen de Pool1 gezegd hebt dat ik jouw opvatting deel Alsdat laatste waar zou zijn had ik reden om mij te beklagen over schending van dewetten van de vriendschap Nu dat echter volstrekt onwaar is welk vreselijker onrechthad je mij kunnen aandoen Je dreigt mij met de pen van Zwingli alsof ik tienZwinglis zou vrezen als ik de kwestie belangrijk genoeg zou vinden En wat praatje over mijn schande Gebeurt het tot mijn schande als ik ervoor terugdeins mij teverzetten tegen de verordeningen van de katholieke Kerk Ga jij mij vertellen watik moet schrijven Mag ik niet wat Luther wel mag Hij zal jullie of ik moet mijvergissen met al zijn troepen aanvallen Geloof je dat niemand hier zijn pen tegenjullie zal opnemen Als wat jij doet van God komt2 zal dit blijken in de strijd Als datniet het geval is is het een heilige plicht tegen goddeloosheid te strijden Maarwaartoe dienen die dreigementen eigenlijk De apostelen probeerden te overtuigenen jullie willen de mensen tot jullie evangelie dwingen

11 Ezechieumll 2620 3218-301 Jan Łaski2 Vgl Handelingen 539


278

Stel je eens voor dat ik hierover niets wens te schrijven Je had mij hiertoe nietdoeltreffender kunnen dwingen dan door het gerucht te verspreiden dat ik het metjullie eens ben en door mij onder bedreiging het schrijven te verbieden Jouw vriendFarel fluisterde onze Engelsman3 een gelijkluidende leugen in het oor als zou ikde juiste mening zijn toegedaan maar die niet bekend durven maken Hij heeft hetlef dit de mensen in het oor te fluisteren terwijl hij weet hoe hevig het meningsverschilwas tussen mij en hem over bijna alle leerstellingen van Luther Maar wat Farel dejuiste mening noemt noemen de keizers en pausen ketterij Verschilt Luther nietvan mening met de katholieke Kerk Wanneer ik een andere Kerk ontdek die beteris dan die waartoe ik behoor houd ik op die katholiek te noemen Maar die zie iknog nietIk zou wensen dat uit dit sterke medicijn iets goeds zou voortkomen Maar het

resultaat dat ik tot nu toe heb gezien kan mijn goedkeuring niet wegdragen enmiddelen die erger zijn dan de kwaal bevallen mij niet Hoeveel menselijk bloed isal vergoten In Holland vindt een vreselijke slachting plaats door toedoen van liedendie beter zijn toegerust voor het beulswerk dan voor het debat en dat zal zich overandere gebieden verspreiden Maar dit is slechts het begin van de ellende De keizerzal vrede met Frankrijk sluiten Maar er zal geen enkel vriendschapsverdrag tussende vorsten tot stand komen tenzij op voorwaarde dat de Lutherpartij de kop wordtingedrukt De keizer vindt zichzelf geen keizer als hij dit niet voor elkaar krijgt Ikzou liever tien twijfelachtige artikelen door de vingers zien dan aanleiding te geventot zoveel ellende Ik kan Christus niet voorschrijven wat hij moet doen Als hij meentdat hij op deze manier onze goddeloosheid moet straffen hij is de Heer laat hijdoen wat hij wil Mocht hij mij als helper of als werktuig wensen dan zou hij zijnadem over mijn geest laten gaan zoals hij ooit de farao Cyrus en Nebukadnezarheeft aangespoord4

Je betreurt het dat mijn brief5 openbaar gemaakt is Ik had liever gehad dat ditniet gebeurd was6 maar toch heb ik er weinig moeite mee omdat zo het door jouverspreide gerucht ontzenuwd is Dat had door jou persoonlijk moeten gebeurenook al vermeldde de brief niet jouw naam Val mij in het vervolg niet lastig metbreedsprakige brieven Schrijf aan Baer als je daar behoefte aan hebt of aan Lutherzelf Kom maar hier en ik zal naar jouw gescheld gedreig en gekijf luisteren zoalshet je belieft Het ga je goed lt1526gt

3 Wellicht Thomas Grey die in deze tijd in Bazel verbleef4 Zie Exodus 18-23 Ezra 11-11 2 Koningen 251-225 Brief 16376 Uit brief 1674 blijkt dat Erasmus zelf de brief aan een aantal vrienden liet lezen die er

afschriften van verspreidden


279

1641 Aan Konrad Goclenius[Bazel ca oktober 1525]

Erasmus van Rotterdam aan meester Konrad Goclenius gegroet

Thomas Grey brenger dezes reken ik tot mijn Pyladische vrienden1 Mocht hij zichte Leuven vestigen wil je dan de moeite nemen hem een goed advies te gevenover een geschikte plek voor zijn zoon Misschien zal er geen plaats zijn in hetcollege2 Ik denk dat het beter is als hij wordt aanbevolen bij iemand van goedenaam die twee of drie fatsoenlijke jongens particulier onderwijs geeft Het ga jegoed

1642 Van Noeumll BeacutedaParijs 21 oktober 1525

Aan de zeergeleerde zeer gewaardeerde en hooggeachte heer Erasmusvan Rotterdam

Gegroet broeder en meester Ik constateer dat ik op uw brief1 slechts stukje bijbeetje moet antwoorden Leen dus uw oor aan deze korte reactie U kunt mij in aluw geleerdheid geen lange of korte brief schrijven die mij de Heer sta mij bij verdrietbezorgt tenzij om uwentwil Verder is er naar mijn mening althans geen godvrezenden geschoold mens die u niet voor het hoofd stoot met de titel van uw brief aan debisschop van Bazel2 en de drie onderwerpen die u daarin behandelt Dat zult u beterbegrijpen als u het eerste hoofdstuk van het derde boek onder nummer 3 van hetwerk van Clichtove gelezen heeft waaraan hij de titel Antilutherus heeft gegevenHet is namelijk niet moeilijk daaruit op te maken wat hij van die Epistola vindtofschoon hij daar de naam van de schrijver niet heeft genoemd In een ander werkvan hem3 dat naar ik hoop voor het begin van februari zal verschijnen behandelt

1 Een verwijzing naar de vriendschap van Orestes en Pylades2 Ongetwijfeld het Drietalencollege1 Brief 16202 De interdicto esu carnium (1522) gericht aan Christoph von Utenheim3 Propugnaculum ecclesiae (Parijs 1526) Hierin uit Clichtove kritiek op De interdicto esu

carnium en Encomium matrimonii


280

hij de kwestie nog duidelijker maar wel met zijn gebruikelijke reserve Uw opmerkingdat ik in uw geschriften alleen passages zou moeten aanstrepen die betrekkinghebben op de christelijke geloofsleer enzovoorts komt te laat Wat ik geschrevenheb is geschreven4 waarbij ik u de verzekering geef dat ik niets in al uw werkenvan een kanttekening heb voorzien wat geen betrekking heeft op uw heil - en alleendaarom al het overwegen waard - of op het geloof Als u met uw formulering echterbedoelt dat alles wat niet voorkomt in de verzamelde goddelijke uitspraken vanweinig waarde is of dat al het overige weinig bijdraagt aan het heil dan is dat eenniet geringe misvatting Want door deze ene concessie te doen verschijnen tallozemensen ten tonele die de kerkelijke zaak enorme schade berokkenen en achter wiede snode Luther zich verschuiltOver de rest ga ik met u niet verder in debat Ik heb mijn plicht als vriend gedaan

Ik geloof niet dat ik gepretendeerd heb mij niet te kunnen vergissen Het zij verrevan mij ooit zulke onbezonnen denkbeelden te koesteren Want ik mag dan welzeker weten dat het niet mijn bedoeling is te misleiden toch is het maar helemaalde vraag of ik nooit iemand op het verkeerde been zal zetten Ik denk in elk gevaldat uw geschriften mij niet op een dwaalspoor hebben gebracht Ik hoop maar datdegenen die ze voor waar houden niet op een dwaalspoor zijn gebracht en dat ziju niet misleiden door ze al te zeer op te hemelenWat u als mening geeft of ooit heeft gegeven over de theologen van de Sorbonne

doet weinig ter zake Dat instituut zal blijven bestaan U echter zult evenals ikbinnenkort de weg van al het aardse gaan Ik hoop dat die u tot de gelukzaligheidmag leiden Ik zou zelfs durven beweren broeder en meester dat de zaak van dechristelijke geloofsleer er aanzienlijk ongunstiger voor zou staan als de kring vantheologen die u demannen van de Sorbonne noemt niet in het geweer was gekomentegen de dwalingen die in deze tijd zijn ontstaan en tevens tegen die welke vroegerveroordeeld zijn maar nu weer de kop hebben opgestoken Dat sommigen negatiefover hen spreken deert die theologen niet Zij zijn namelijk niet bang voor de tongenvan de aanhangers van Luther of van mensen die dol zijn op nieuwigheden omdatze dichter bij de zuiverheid van het geloof staan dan zij hoeveel gedrevenheid delaatsten ook voelen Bovendien hebben zij bij alle Franse katholieken onmiskenbaareen goede naam Maakt u zich daarom geen zorgen over hun toekomstige reputatiemaar gaat u eens na door naar uzelf te kijken hoe verdacht iemand zich maaktinzake zijn geloof wanneer hij zich op enigerlei wijze vijandig toont ten opzichte vantheologen die uit hoofde van de plicht die hun functie met zich mee brengt hunbest doen nieuwe leer-

4 Vgl Johannes 1922


281

stellingen aan een onderzoek te onderwerpen Door in verschillende artikelen hunkritiek te vervatten maken zij de betekenis daarvan duidelijk aan de gelovigen zodatdie er behoedzaam mee omgaan Mocht u dat niet weten laat Jean Gerson u dandaarover informeren in het eerste deel van zijn werk nummer 14 onder de letterV5 Ik zou willen dat u beseft hoe waar het is dat zij die onbezonnen liefhebbenblind oordelenIk denk niet dat degenen die uw verweerschrift tegen Cousturier6 zullen lezen

over u milder zullen oordelen dan over hem omdat hij zich - in de ogen vansommigen de meningen verschilden - op nogal aanmatigende wijze en metbovenmatige spot over u en Lefegravevre heeft uitgelaten Moge de liefderijke enbarmhartige Heer allen vergiffenis schenken Ik heb hem op broederlijke wijze eenreprimande gegeven omdat hij in zijn voorwoord7 geschreven had lsquoZodra mij bekendgeworden wasrsquo etc Niemand moet verontrust raken vanwege het feit dat het werkmet instemming van de faculteit verschenen is Bij de beoordeling van een dergelijkauteur is het namelijk niet de gewoonte diens schrijfstijl in overweging te nemenmaar diens stellingen En als ik het voor publicatie had kunnen inzien was hetwellicht niet precies in die vorm verschenenU zult ons ten slotte een genoegen doen (zoals u aan het eind van uw brief heeft

gezegd) als u zich te weer stelt tegen de heiligschenners die prat gaan op hunGrieks en in hun bevlieging voor de letteren die u de schone noemt een zodanigstadium van waanzin hebben bereikt dat zij zelfs proberen Christus zoals hij zichin het sacrament vertoont op goddeloze wijze van de Kerk zijn bruid los te makenVoor geen enkele onderneming kunt u bij de katholieken grotere waardering krijgenMoge de Heer u voorzien van moed tegen de goddelozenAmen Vanuit Parijs 21 oktober in het jaar 1525Over wat met u of in uw gezelschap is gebeurd tijdens uw verblijf in Besanccedilon

was ik helemaal niet van plan iets te zeggen omdat ik al honderdmaal ervaren hebhoe weinig staat men kan maken op geruchten Maar als het waar is wat ik hebgehoord namelijk dat u aanmerkingen heeft gemaakt toen het eucharistisch gebedwerd uitgesproken en u hoorde dat men daaraan naar heilig gebruik de woordentoevoegde lsquoGezegend is de schoot van de Maagd Mariarsquo enzovoorts8 dan bevaltmij dat allerminst omdat dit voor u uiterst riskant is Houd u van dat soort dingenverre bid ik u

5 Jean Gerson Considerationes de pertinacia 76 Zie brief 15917 Bij De tralatione Bibliae8 Beata viscera Mariae Virginis De tekst is van Philippus Cancellarius (dagger1236)


282

1643 Van Mercurino GattinaraToledo 28 oktober 1525

Hartelijk gegroet hooggeeumlerde heer Mij kon niets welkomers of aangenamersoverkomen dan de brief die u mij heeft gestuurd gedateerd op de feestdag van deapostel Matthias1 Ofschoon mij die later is bezorgd dan u wellicht gehoopt hadwas hij mij er helemaal niet minder welkom om Ik kon daaruit namelijk opmakenwat ik heel graag wilde namelijk dat u zich inmiddels openlijk tot tegenstander vanLuther heeft gemaakt en dat u niet alleen al een begin heeft gemaakt met dekrachtige bestrijding van zijn verderfelijke leerstellingen maar dat dit ook al een nietgeringe indruk heeft gemaakt Ik hoop dat de goden uw onderneming iedere dagmeer ondersteunenEeacuten ding baart mij zorgen dat u zon last van nierstenen heeft Maar u weet hoe

kommervol dit leven is Omdat we het nu eenmaal moeten dragen geldt dat zekerook voor de tegenslagen die zich daarin voordoen Maar eacuteeacuten ding moet u vooral tottroost zijn dat u de verwachting mag hebben dat het u bij leven niet aan lof en nauw dood niet aan roem zal ontbreken Deze twee zegeningen de rijkste die eenmens ten deel kunnen vallen kunnen gemakkelijk alle ellende van welke aard ookgoed makenWat u vroeg zowel over uw toelage als over de maatregelen tegen uw critici

heeft de keizer u zonder enig probleem toegestaan Bijgaand treft u brieven aandie hij hiertoe heeft laten schrijven2 Geeft u verdere uitvoering aan uw plannen die(daarvan ben ik al geruime tijd overtuigd) bijdragen aan het religieuze besef en aanhet staatsbelang en weest u voor niemand bang aangezien uiteindelijk niets meerte vrezen is dan het eigen geweten Als dat zich weet te handhaven kan men datwat er later ook gebeurt eerder aan de winst- dan aan de verlieskant bijschrijvenU kunt altijd op mij rekenen In geen geval laat ik u in de steek waar het gaat omhet dienen van uw belang en uw eer Het ga u goedToledo 28 oktober 1525Als altijd de uwe Mercurino Gattinara kanselierAan de hooggeeumlerde heer Erasmus van Rotterdam die als mijn dierbaarste

broeder is etc Te Bazel

1 Deze brief (kennelijk van 24 februari 1525) is niet bewaard gebleven2 Deze brieven zijn niet bewaard gebleven Voor de brief die de theologen tot zwijgen maande

zie brieven 1690 1747 1784a en 1815


283

1644 Aan Conradus Pellicanus

Deze brief is van een nieuwe datering voorzien en verschijnt onder nummer 1792a

1645 Aan Maximilianus TranssilvanusBazel 8 november 1525

Erasmus van Rotterdam aan Maximilianus Transsilvanus keizerlijksecretaris gegroet

Zeer gewaardeerde Maximilianus ik heb een afschrift ontvangen van de brief1 dienaar je zeggen uit s-Hertogenbosch verstuurd is De vorige heb ik niet ontvangenHoe innig koester ik de zo vriendelijke en oprechte gevoelens die uit je brievenspreken mijn Maximilianus Over mijn toelage maak ik mij geen zorgen Ik weethoe onverzadigbaar dat hof altijd is Het lijkt werkelijk een vat vol gaten Wat jeveronderstelt dat gebeurd is zag ik al aankomen Ik weet wat dat voor monsterszijn Ik heb zowel met het hof als met de universiteit2 te doen Ze doen al geruimetijd wat ze doen Ze weten dat ik geen enkele binding heb met welke partij dan ooken dat doet hun geen genoegen Zij hebben mijn Spons3 waarin ik geen blad voorde mond neem en Over de wilsvrijheid gelezen Als zij hier zouden zijn zouden zijde aanhangers van Luther alleen maar vriendelijke dingen over mij horen zeggenterwijl zij toch de publicaties van Von Hutten4 en van Otto5 gelezen hebben dievoldoende blijk geven van wat zij werkelijk van mij vinden En als hier enige onrustontstaat zal ik als eerste worden aangevallen Maar die lieden nemen zonderschaamte en spijt hun toevlucht tot welke snode daad dan ook als ze de geleerdebeschaving maar schade kunnen toebrengen Ik zie het mensdom als door hetnoodlot gedreven de kant opgaan van Scythische barbarij Omdat ik geen hulp kanbieden zal ik - het enige wat ik wel kan - mijn geweten zuiver en onkreukbaarhouden opdat het de goedkeuring van Christus kan wegdragen Binnenkort stuurik je een eigen bediende6 die ik

1 Deze brief is niet bewaard gebleven2 Van Leuven3 De Spongia tegen Von Hutten zie brief 13784 CumErasmoRoterodamo presbytero theologo expostulatio waarop de Spongia een antwoord

was5 Otto Brunfels zie brieven 1405 en 14066 Karl Harst


284

in hoge mate vertrouw Hem zal ik een brief meegeven waarin ik zeer uitvoerig opdiverse onderwerpen zal ingaan Moge mijn Maximilianus zoals hem toekomtintussen een aangenaam leven leidenBazel 8 november in het jaar 1525

1646 Aan Jan van HeemstedeBazel 8 november 1525

Erasmus van Rotterdam aan Jan van Heemstede kartuizer te Leuvengegroet

Meteen na de ontvangst van uw brief1 diende zich iemand aan die op weg is naarBrabant Daarom stuur ik u een grafschrift dat ik weliswaar voor de vuist weggeschreven heb maar niet zonder er zorg aan te besteden Ik hoop dat u het nietafkeurt of het moet zijn dat Konrad Goclenius het onacceptabel zal vinden Mochthet niet in de smaak vallen dan stuur ik een ander waaraan ik meer aandacht zalbesteden Want ook ik beschouw de nagedachtenis van Van Dorp als heilig Ik zouzijn vroege dood moeten betreuren die aan zoveel uitzonderlijke talenten en groteverwachtingen een einde heeft gemaakt Maar de huidige tijd is van dien aard datgeen enkel goed mens gelukkig kan zijn en ook als we een zeer voorspoedigeperiode zouden hebben bestaat er toch niets gelukkigers dan te leven met ChristusUw vermelding van een uitzonderlijk man vader Jan van Delft heeft mij groot

genoegen gedaan Wat is zijn zuivere en oprechte geest nog altijd levendig ook alzetelt die in een verzwakt lichaam Doet u hem vanmij de hartelijke en nadrukkelijkegroeten Ik sta niet toe dat de nagedachtenis van Van Dorp verloren gaat gestelddat wat ik schrijf van enige betekenis is Wilt u mij bij uw heilige gemeenschapaanbevelen die ik alle geluk in Christus toewens U ontvangt zeer dierbare vriendeen brief die net zo kort is als het grafschrift De koerier had haastBazel 8 november in het jaar 1525

Grafschrift

Sinds Maarten van Dorp de aarde verlietweent Holland zijn moeder om haar verloren zoonDe orde van theologen treurt om het lichtend voorbeeld dat is uitgedoofd

1 Deze brief is niet bewaard gebleven


285

De bedroefde Muzen geven in gezelschap van de stralende Gratieumlnmet hun tranen uiting aan het gemis van een groot beschermheerDe hele Leuvense school verlangt wenend terug naarhaar ster met de woorden lsquoO wrede huiveringwekkendegrimmige onbillijke en afgunstige doodis dit de manier door voortijdig een bloeiende boom te vellenons van zoveel talent en verwachting te beroven en iedershoop onvervuld te latenrsquo Staak deze heilloze uitlatingenHij is niet dood hij leeft en zijn gavenheeft hij nu veilig bij zich verlost van dit ellendige tijdsgewrichtOns lot moet men bewenen Van Dorp moet men gelukwensenDeze aarde bewaart de woning van zijn vrome zielzijn nietige lichaam dat zij bij het horen van het bazuingeschaltevoorschijn zal brengen en in goede trouw terug zal geven

1647 Van Erasmus SchetsAntwerpen 9 november 1525

Hartelijk gegroet Als ik wat vaker dan tot nu toe informatie over uw gezondheid zoumogen krijgen zou ik mij prettiger en geruster voelen aangezien mijn genegenheiden belangstelling voor u alsmede mijn betrokkenheid waarvan u nauwelijks weetheeft daaraan behoefte hebben Een maand geleden heb ik uw brief1 ontvangenwaarin u aangaf dat u aan de aartsbisschop van Canterbury2 had geschreven overuw geldelijke toelage Ik heb niet stilgezeten en intussen aan mijn vriend Alvaro3

geschreven die in ons belang de zaak voortvarend heeft aangepakt hij prijst zichgelukkig dat hij de kans krijgt u (die de mensen terecht als een groot manbeschouwen) een dienst te bewijzen Hij schrijft dat de aartsbisschop van Canterburyniet in Londen is geweest maar dat hij heeft gesproken met degene die belast ismet zijn financieumlle zaken4 Deze maakte duidelijk dat u langs andere weg al eenbetaling van twintig pond tegemoet kunt zien maar dat binnenkort een tweedebetaling van tien pond aan Alvaro zelf zal worden uitgekeerd Zodra Alvaro die heeftontvangen zal hij dat melden Schrijft u mij intussen wat er

1 Deze brief waarschijnlijk een antwoord op brief 1590 is niet bewaard gebleven2 William Warham3 Alvaro de Castro4 Wellicht Thomas Bedyll


286

met dit geld moet gebeuren Niets wat in mijn vermogen ligt en waartoe mijn krachtenreiken zal ik nalaten aan te wenden voor uw welzijn eer en glorieU geeft mij geen enkele hoop op uw terugkeer Ik weet niet wat u zult besluiten

nu de slachtpartijen zijn beeumlindigd Gezien het beletsel dat de kou en de wintervormen mogen wij u niet verwachten Als u ons niet wat hoop geeft voor de komendezomer zullen uw andere vrienden en ik de moed verliezen Het ga u intussen goeden voorspoedigAntwerpen vanuit mijn handelskantoor 9 november 1525Erasmus Schets geheel de uweOm u nog enkele nieuwtjes mee te delen voeg ik het volgende toe Ik heb zojuist

een brief uit Spanje ontvangen waarin men schrijft dat de keizer met spoed deFranse koning heeft bezocht die ziek was5Het schijnt dat er tijdens hun ontmoetingwederzijds sprake was van de grootst mogelijke waardering genegenheid eneendracht Na van beide kanten hun voltallige gevolg te hebben verwijderd hebbenzij een twee uur durend gesprek gehad waar niets dan vredesgezindheid eneendracht vanaf straalde Men verzekert dat het huwelijk van de keizer met de zustervan de koning van Portugal6 voltrokken en gevierd zal worden omstreeks kerstmisIk weet niet wat voor ons de gevolgen zullen zijn van de afwijzing van de dochtervan de Engelse koning7 Moge God alles ten goede keren Nogmaals het ga ugoedAan de onvergelijkelijke en zeergeleerde heer Erasmus van Rotterdam Te Bazel

1648 Van Johann Matthaumlus SchadPadua 19 november 1525

Gegroet Ik weet heel goed waaraan ik begin zeergeleerde heer als ik een briefschrijf aan de man die naar ieders oordeel zowel vanwege zijn ongelooflijkegeleerdheid als om zijn andere intellectuele talenten voor een wonder kan doorgaanWant wie zou zich bij de onsterfelijke God met Erasmus durven vergelijken Doorzijn uitzonderlijke wetenschappelijke kunnen lijkt het er op dat ons Duitsland datvoorheen boers en totaal ongeletterd

5 Karel V bracht op 18 september 1525 een bezoek aan Frans I die tijdens zijnkrijgsgevangenschap in Madrid ernstig ziek was geworden

6 Karel V en Isabella van Portugal trouwden op 10 maart 15267 In 1521 had Karel V zich bij verdrag verloofd met zijn vijfjarige nicht Maria Tudor die in 1554

zou trouwen met Karels zoon Filips II


287

was zozeer wordt verlicht en weer tot bloei komt dat het binnenkort in de arenaafdaalt om zich te meten met de Italiaanse Muzen Hierom zullen de Italianenofschoon zij afgunstig zijn op de grote roem van ons vaderland aangezien zij nueenmaal met een zekere aangeboren arrogantie alle andere volkeren barbarennoemen toch moeten erkennen dat de Muzen de Parnassus en de Helicon hebbenverlaten en dat dankzij u de glorierijke wetenschappen in ons Duitsland zijndoorgedrongen Want wij zien dat zich bij ons dagelijks op een wonderbaarlijkemanier vele zeergeleerde mensen aandienen en dat uit uw school als uit het paardvan Troje overal mannen tevoorschijn komen die uitblinken in alle takken vanwetenschap U heeft immers ons verlamde Duitsland dat volledig aan dronkenschapen braspartijen was overgeleverd en als het ware overmand was door de slaap vanEndymion met uw onsterfelijke werken zo weten aan te sporen dat er vrijwel geenjongeling met een behoorlijke aanleg is die niet van mening is dat hij zich moetinzetten voor de fijnbesnaarde Muzen Het laat zich nauwelijks zeggen hoeveelDuitsland u verschuldigd is Wat het heeft gewonnen op het gebied van de letterenvalt zonder twijfel aan u toe te schrijven Want van nature zitten wij zo in elkaar datwij degenen dankzij wie wij vooruitgang hebben geboekt daarvoor ook erkenninggevenHet is niet mijn bedoeling u nog langer te prijzen deels omdat uw reputatie tot

voorbij de hemel bekend is1 deels omdat het beter is helemaal te zwijgen dan teweinig te zeggen zoals de geschiedschrijver over Carthago zegt2 Ik verzoek u ensmeek u alleen mij mijn onbeschaamdheid en brutaliteit te vergeven daar ik hetgewaagd heb om een zo grote Phoenix der letteren met mijn onbeholpen brief enzoals men zegt met plomp verstand3 lastig te vallen Uw uitzonderlijke kwaliteitenhebben gemaakt dat ik u zonder u te kennen niet alleen bewonder maar ook tendiepste bemin Daarbij heeft de vriendelijkheid waarmee u iedereen tegemoet treedtdie zich toelegt op de studie mij zoveel moed gegeven dat ik al mijn schroom laatvaren en hoop dat ik dankzij deze brief uw vriendschap mag verwerven als u vindtdat ik die waard ben Het ga u goed en moge u zo lang leven als NestorUit Padua 19 november in het jaar etc 1525Johann Matthaumlus Schad proost van KonstanzAan de heer Erasmus van Rotterdam groot theoloog

1 Vgl Vergilius Aeneis I 3792 Sallustius Bellum Iugurthinum 193 Vgl Adagia 37


288

1649 Van Christoph TruchsessPadua 20 november 1525

Niets kon mij in hogere mate welkom zijn dan uw brief1 alom geleerde ErasmusDaarin nam ik kennis van de bijzondere complimenten die onze Karl2 over mijuitsprak en bovendien van uw welgemeende en vaderlijke aansporing mij niet alleengoede manieren eigen te maken maar ook de schone letteren te dienen U vreestdat de ware wetenschappen die overal in Europa dankzij u van de grond komenmogelijkerwijs door de minnaars van de barbarij naar de andere kant van de wereldworden geholpen Zelfs in Italieuml (dat ooit met recht het toevluchtsoord der Muzenheette) zijn lieden te vinden die met hun blinde afgunst getalenteerde jongemensenvan de beste studies willen afhouden Onlangs deed in Bologna een rechtsgeleerdevan grote naam voor een talrijk gehoor de volgende aanval op de Muzen zonderblikken of blozen lsquoHoedt u zich herenrsquo (om zijn eigen woorden te citeren) lsquovoor degeesteswetenschappen als voor een opgedirkte hoerrsquo Door deze uitspraak brachthij de studenten ertoe Bartolisten3 te worden in plaats van Servius Sulpicius na tevolgen Sorbonnisten als Cousturier te worden in plaats van Chrysostomus teomhelzen Met recht noemde vroeger Cicero dergelijke mensen al analfabetischeletterknechten zonder fatsoenlijke opleiding4Daarom zeergeleerde Erasmus moetu zich er niets van aantrekken wanneer mensen als Cousturier of anderen voor uhun neus ophalen want het volledige gevolg van Apollo zal met kracht voor u strijdenHet ga u goed juweel van onze eeuwUit de stad van Antenor 20 november in het jaar 1525Christoph Truchsess baron van Waldburg u waarlijk zeer toegewijdTe bezorgen aan de heer Erasmus van Rotterdam waarlijk de geleerdste van

alle mensen een vriend door mij als een vader bemind Te Bazel

1650 Van Leonard CasembrootPadua 23 november 1525

Hartelijk gegroet grote Erasmus allerwegen op handen gedragen De heer JanŁaski een voortreffelijk en hoogstaand man die ervoor in de wieg is ge-

1 Brief 16252 Karl Harst3 Navolgers van Bartolus (Bartolo da Sassoferrato)4 Cicero De oratore I 236


289

legd om meer landen dan Polen alleen gelukkig te maken heeft mij jouw brief1bezorgd Wat zeg ik een brief Zeg maar gerust een parel die het verdient als eenschat voor altijd bewaard te worden Niemand die in de gelegenheid is geweestpersoonlijk al was het maar voor even het charisma van de man te ervaren zalzich erover verwonderen dat jij je door het aangename contact met hem weer jongbent gaan voelen zoals je het uitdrukt Kortgeleden hebben wij geluisterd naar jouwwelsprekende Tong die je hebt opgedragen aan zijn broer2 en wij hebben er nietalleen naar geluisterd maar wij hebben haar ook een plaats gegeven in het diepstvan ons hart hopelijk met evenveel succes als onze ijverige inspanningen verdienenIk weet niet hoe ik je moet bedanken al is het alleen maar namens mijzelf In elkgeval zal ik proberen mijn dankbaarheid te uiten door het enige resultaat te tonendat jij verwacht zoals ik weet namelijk dat de kracht van jouw boek zijn neerslagvindt in mijn hele levenswandel en vervolgens in mijn gedrag tot uitdrukking komtMijn God hoezeer zijn wij op onze heilstocht het spoor bijster geraakt dwalend vanbegin tot eind zoals men zegt3 Wat voor onheil heeft de veronachtzaming van dedoor jou gepropageerde leer niet met zich meegebracht Welk geluk daarentegenstelt de toepassing ervan niet in het vooruitzicht Het kan niet anders dan dat orendie zich niet laten strelen door de melodieeumln van een zo zoet klinkende citer volstrektgeen hoop op redding mogen koesteren en erger zijn dan die van de Boeotieumlrs4Voor buiken zingt men tevergeefs omdat ze immers zoals het oude spreekwoordzegt het gehoor missen5Naar mijn mening zou men nog eerder het gehoor kunnenoefenen van iemand als Midas ook al had die ezelsorenHoe graag zou ik niet mijn tong gebruiken om de wonderen van jouw Tong te

verkondigen of in plaats daarvan mijn pen ware het niet dat jouw tong mij heeftontraden mijn tijd te verbeuzelen met zaken die er weinig toe doen Want ik wil namijn loftuitingen niet ook te horen krijgen lsquoWie denkt hier dan anders overrsquo6 Maaronlangs toen ik in vervoering verkeerde werd

1 Brief 16262 Een vergissing Erasmus had de Lingua opgedragen aan Krysztof Szydłowiecki (zie brief

1593) Wel had hij aan Jans broer HieronimModus orandi Deum opgedragen (zie brief 1502)3 Letterlijk lsquovan voor- tot achterstevenrsquo Adagia 84 Adagia 2148 Een lsquoBoeotisch oorrsquo hebben betekent ongevoelig zijn voor de verfijningen van

de muziek en de taal5 Adagia 17846 Toespeling op Plutarchus Moralia 217D (Antalcidas 5) door Erasmus vermeld in zijn Lingua

Toen een sofist aanstalten maakte een boek voor te lezen vroeg de Spartaanse veldheerAntalcidas wat het onderwerp was De sofist antwoordde lsquoEen lofprijzing van Herculesrsquowaarop Antalcidas vroeg lsquoDoor wie wordt hij dan bekritiseerdrsquo


290

mij jouw hoogverheven brief bezorgd die zonder meer een uitwerking op mij hadalsof ik tegelijk de zweep en de rijsporen te verduren had gekregen Vandaar datik mij zo sterk geprikkeld volledig stort in de race van plicht en fatsoen Een anderemeester bedreigt mij eveneens met een nog ergere gesel de honger die eenmeester in zijn vak wordt genoemd En hij doet dat met zon ondraaglijke enonverwachte dreiging dat ik niet anders kan dan opnieuw mijn toevlucht te zoekentot jouw steun tegen zijn tirannie aangezien je al eerder de vriendelijkste pogingenhebt gedaan mij daarvoor te behoeden Op jou alleen is mijn hoop gevestigd datzijn krachten het nu zo begeven dat hij in het vervolg nooit meer de kop zal opstekenJe zult je verwonderd afvragen waar dit heen gaat Ik zal het je zeggen De wegen

van de Moeskroens en mij hebben zich gescheiden7 Dat is niet aan mij te wijtendat weet ik zeker en ook degenen met wie ik samenwoon zeggen dat Hoe zou ikje anders schaamteloos durven lastig te vallen Om mij niet al te hatelijk uit tedrukken alleen onze uiteenlopende wensen waren er de oorzaak van De heerWillem van Moeskroen heeft hier drie dagen bij ons verbleven tot dertien novemberjongstleden hij hield zijn bedoeling aldoor zorgvuldig verborgen maar kwam eruiteindelijk vlak voor zijn vertrek mee voor de dag Zijn besluit hield in dat hij zijnkinderen bij mij weg wilde halen van wie twee zich aan de letteren zouden wijdende anderen aan de handel Hij vond het beter het tweetal dat zich aan de wetenschaphad overgegeven het verder zonder waakzame huisleraar te laten doen Hij voerdedaarvoor geen andere reden aan dan dat hij gebukt ging onder te grote kosten Hijbedankte mij nog wel maar daar bleef het dan ook bijZo wordt Leonard terwijl hij dat helemaal niet verdiend had in de steek gelaten

vrijwel naakt in Italieuml ver van zijn vaderland zijn familie en vrienden en dat vlakvoor het intreden van de winterkou terwijl hij bovendien nog maar net in Italieuml isTypisch een geval van het paard dat voor de poort in elkaar zakt8 Toch zul je vanmij hier geen enkele dramatische verwensing horen aan het adres van het lot defortuin de tijdsomstandigheden en de zeden ergens moet er toch een voorbeeldvan vastberaden moed overeind blijven Er zit niets anders op dan op jacht te gaannaar een beetje geluk net voldoende om de hardvochtigheid van die meester diehonger heet tenminste te temperen als het niet lukt die geheel te verdrijven Wantik kan mij niet

7 Casembroot was huisleraar van drie zoons van Willem van Moeskroen8 Vgl Adagia 478


291

zonder grote pijn losscheuren van Italieuml dat mij zo bevalt We hebben nu voldoendegeschertst over meloenen bastaards schermutselingen in bed en de verwekkingvan kleine Leonards Mijn voornaamste reden ommijn overigens geliefde Vlaanderente verlaten was de vaststelling dat mijn gebrek aan zelfbeheersing te veel in strijdwas met mijn verlangen kennis te vergaren Ik had wel gebruik kunnen maken vaneen zogeheten prebende verbonden aan de Sint-Donaas9 maar het leek mij beterdie te verruilen voor een jaargeld van vierentwintig dukaten dat ik ook nu nog krijgIk ben beslist niet uit op plunderen behalve op het plunderen van de letteren waartoeook jij mij aanspoortMaar waarom mij te bedienen van opdringerige weeklachten ten overstaan van

een vriend die even invloedrijk als aardig is dat wil zeggen die kan en wil helpenAls ik je een suggestie zou mogen doen het is je zeker bekend dat hier eenjongeman uit Engeland woont de heer Reginald Pole die niet slechts door deportrettengalerij van zijn voorouders aanzien geniet Als ik door een complimenteuzeaanbeveling de gelegenheid zou krijgen tot zijn huiselijke kring toegelaten te wordenal was het maar om kosteloos aan de maaltijd te kunnen deelnemen dan zou ikniets te wensen over hebben Mijn eigen jeugdig elan zou voor de rest zorgen Ofje kunt mij misschien bij ongeacht wie van welke universiteit dan ook aanbevelenIk hoor namelijk dat zich in Bologna onder anderen een aanzienlijke landgenoot vanons bevindt10 de bisschop van Atrecht zoon van de heer Roeulx11 naar wie ik ookwel zou willen gaan Zijn naam ken ik niet Jouw Karl die hier is zou mij nog anderesuggesties aan de hand kunnen doen Het zou echter iedere voorstelling van gelukte boven gaan als ik jouzelf hier op enig moment in levenden lijve zou mogenaanschouwen Je zou nu een huis aantreffen voorzien van een liefelijke tuin datje zelfs kosteloos ter beschikking wordt gesteld aangezien de oude regeling isbeeumlindigd en ik intussen de huurprijs van een heel jaar aan de verhuurder hebvoldaan Ik mag doodvallen als wij je hier geen bruiloftslied zullen toezingen nu debevallige jeugd met jou in het huwelijk treedt en jij een scheidingsbrief hebt verstuurdaan de vermaledijde ouderdom Om een eind te maken aan dit alles mijn zeerdierbare Erasmus ik geef mij nu geheel aan je over en wijd me aan je toe Als jeiets ziet dat ik zou kunnen doen hoef je het maar te zeggen Je zult in mij een uiterstvolgzaam iemand vinden of ik nu zou moeten verhuizen naar Indieuml of naar de verreGaramanten12 Moge de vrede van Christus de felheid van je critici afzwakken enal-

9 In Brugge10 Eustache de Croyuml11 Ferry de Croyuml12 Een volk in de Sahara


292

les in het reine brengen Het ga je goed grote Erasmus en vergeet je Leonard nietPadua 23 november in het jaar 1525Leonard Casembroot je nederige vriendAan de ster van elke tak van geleerdheid de heer Erasmus van Rotterdam Te

Bazel

1650a Van Gian Matteo GibertiRome 27 november 1525

Aan Erasmus

Eerbiedwaardige etc Uw jongste brief1 heeft mij met drievoudige vreugde vervuldwant die maakte duidelijk dat mijn diensten u welkom waren dat u bevrijd bent vande pijnlijke gevolgen van een niersteen en dat u voornemens bent met een nieuwepublicatie de nieuwe goddeloosheid van de ketters te weerleggen Vreugdevollereboodschappen dan deze vooral de laatste waarmee u belooft de waardigheid vande heilige eucharistie te zullen verdedigen tegen de moderne Titanen had u nietkunnen brengen2 Daarom dank ik de almachtige God uit het diepst van mijn hartdat hij u ongedeerd aan ons heeft teruggegeven en dat hij geen ruimte heeft gebodenvoor grotere hoeveelheden gif dan wij aan tegengif hebben om de heilige godsdienstte beschermen Het meest dank ik hem dat hij u in deze tijd heeft willen laten levenom niet alleen uw geleerdheid en welsprekendheid maar ook uw gezag te kunnenstellen tegenover de goddeloze ontkenners van God Gaat u daarom voort op deweg van de hoop die u ons geeft U moet de strijd voortzetten en met uw pendegenen doorsteken wier gelederen weliswaar door het zwaard zijn uitgedund maardie niettemin hun oude goddeloosheid niet alleen handhaven maar zelfs doentoenemen Ik zal hier van mijn kant u en de uwen evenzeer steunen als altijd en ikzal naarstig doen wat ik kan om Jacques Lefegravevre als ik door zijn zaakwaarnemersword benaderd te laten inzien dat zijn eigen verdienste hem zeer veel heeftopgeleverd maar uw aanbeveling niet minder3

1 Deze brief is niet bewaard gebleven2 Waarschijnlijk had Erasmus aangekondigd tegen Oecolampadius te zullen schrijven (vgl

brief 1616) maar hiervan zou hij uiteindelijk afzien3 Erasmus had blijkbaar een beroep gedaan op Giberti om Lefegravevre te steunen die in oktober

1525 naar Straatsburg was gevlucht uit vrees voor vervolging te Parijs


293

Rome 27 november 1525Aan de eerbiedwaardige en hooggeachte heer Erasmus van Rotterdam

1651 Van Erasmus SchetsAntwerpen 3 december 1525

Hartelijk gegroet Zeer onlangs ongeveer eenmaand geleden heb ik u geschreven1Ik weet niet of u mijn brief heeft ontvangen Ik hoop namelijk van wel Ik heb u uitde doeken gedaan wat onze Alvaro de Castro vanuit Engeland had geschrevenover uw geldelijke toelage Hij is het ook die mij nu nog korter geleden geschrevenheeft dat hij in uw naam en op mijn verzoek van de aartsbisschop van Canterbury2honderdachtendertig en een halve gouden ecus heeft ontvangen (wat overeenkomtmet een bedrag van dertig pond sterling) Ik zal uitzoeken hoe ik die daarvandaanhierheen kan krijgen U moet mij zeggen waar u dit geld naartoe gestuurd wenst tekrijgen Mocht u daarginds misschien vrienden hebben die bereid zijn dit bedrag inecus contant aan u uit te betalen of in plaats daarvan honderdvierentachtiggoudguldens (die de officieumlle waarde van de genoemde ecus vertegenwoordigen)dan zal ik hun hier het hele bedrag uitbetalen na hun uw brief aan mij te hebbenlaten lezen Mocht dat niet lukken dan zal ik als u dat aangeeft zorgen dat het nade komende Frankfurter Buchmesse door mijn zaakwaarnemers ter plaatse voor unaar Bazel wordt gebracht zodat het geld u uiteindelijk zonder dat ervan gesnoeptis veilig kan bereiken Denkt u eraan dat Alvaro de Castro de aartsbisschop vanCanterbury heeft beloofd een kwitantie van u te overleggen Hij verzocht mij die vanu te vragen en op te sturen Voorkomt u alstublieft dat u een vriend voor het hoofdstootHier bij ons bevindt zich een zakenman uit Bazel Martin Lompart geheten Ik heb

hem een pot voor umeegegevenmet uitheemse ingemaakte vruchten liever gezegdmet een heerlijke siroop die men sukade noemt Hij heeft namelijk beloofd dat hijde pot naar behoren zou afleveren en ik verzoek u die welwillend in ontvangst tenemen Ik denk dat het bij u een schaars en gewild artikel is en ik geloof dat hetgebruik van een kleine hoeveelheid al een verlichting geeft van uwuitdrogingsverschijnselen Maar ik behoef u die ervaring heeft met al dit soort zakende goede eigenschappen van deze siroop niet te beschrijven Want dit zouneerkomen op lesgeven aan Minerva3

1 Zie brief 16472 William Warham3 Vgl Adagia 40


294

Ik heb vernomen dat uw Tong is verschenen en onze kant is opgekomen Doorallerlei andere besognes geplaagd heb ik het nog niet kunnen lezen Maar ik gahet nu proberen Ik hoop dat uit de bron waaruit uw parafrasen voortkomen dezeven zogeheten boetepsalmen mogen ontspringen4 Ik vrees namelijk dat ze doorhet volk eerder met de mond worden gepreveld dan te worden begrepen in de geestwaarmee ze door de dienaar Gods werden gezongenHet ga u goed mijn Erasmus en laat u alstublieft de hier aanwezige Erasmiaanse

mogelijkheden5 niet onbenut Want die willen beslist niets anders dan u van dienstzijnVanuit Antwerpen 3 december 1525Van harte de uwe Erasmus SchetsAan de onvergelijkbare geleerde de heer Erasmus van Rotterdam Te Bazel

1652 Van Andrzej KrzyckiKrakau [20] december 1525

Andrzej Krzycki bisschop van Przemyšl aan Erasmus van Rotterdam

Ik heb uw brief1 ontvangen zeergeleerde Erasmus Ook heb ik het boek ontvangenvan de hoogwaardige vader de heer Cuthbert Tunstall bisschop van Londen datu meegestuurd had Beide geschenken zijn mij om vele redenen welkom Maarvooral omdat de humaniora door toedoen van een onbekende genius die bezit vanmij heeft genomen zo bij mij in de smaak vallen - al ben ik nog altijd de godsdiensttoegewijd - dat ik er niet helemaal van kan loskomen en mij bijna gedwongen ziewat tijd te stelen van de religieuze literatuur en van de dagelijkse beslommeringenwaarmee ik mij voortdurend bezighoud om die te besteden aan de letteren Daarkomt bij dat ik al geruime tijd niet anders kan dan mijn Erasmus in onze tijd deleidsman en steunpilaar van deze studies en van de oude betere theologie hogelijkte waarderen en te bewonderen ook al heb ik hem nooit persoonlijk ontmoet Iederdie zich hier bezighoudt met de letteren weet hoe waardevol ik uw bijzonder geleerdeen elegante geschriften altijd heb gevonden ook al belieft

4 Schets sprak dezelfde hoop uit in brief 1541 maar Erasmus zou geen werk over deboetepsalmen schrijven

5 Schets bedoelt zichzelf1 Brief 1629


295

het u ze typisch Hollands te noemen Ze zijn beslist van een zodanig gehalte datze kunnen wedijveren met alle klassieken zowel de Griekse als de Latijnse en datvindt niet alleen Krzycki maar de hele wereld Zodra er ergens iets van u uitkomtmoet ik het meteen hebben prijzen mijn bescheiden (toegegeven Scythische)Muzen het onmiddellijk aan en laat ik het bij ons in druk verschijnen Tot nu toe hebik geen kans gekregen uiting te geven aan mijn voortdurende genegenheid enwaardering voor u zonder dat ik allerminst een ijdel mens mijzelf in uw ofandermans ogen verdacht zou maken alsof ik uit ben op blijvende bekendheid doormiddel van uw werken Ik merk dat velen hierop hun zinnen hebben gezet ookzonder het te verdienen al zou men zelfs onterechte lof van Erasmus als toppuntvan geluk kunnen beschouwen Maar nu u zelf uit eigen beweging mij eengelegenheid heeft geboden door te besluiten uw genegenheid te tonen aan dezeman - die al lange tijd de diepe wens koesterde door u gekend te worden om vangenegenheid maar te zwijgen - kunt u zich voorstellen hoeveel vreugde en troostuw brief mij heeft gegevenWaarom veel over het boek te zeggen U kon mij niets sturen dat meer van pas

komt en meer van toepassing is op mijn situatie Omdat ik in mijn domheid hebgedacht dat calculaties en boekhoudingen meer bij zakenlieden dan bij bisschoppenthuishoorden heb ik tot nu toe - ik durf dat nu wel te zeggen - van geen van mijnfunctionarissen of kassiers ooit een rekening gevraagd In de tussentijd vergat ikwat zelfs Christus onze hoogste leermeester ons lijkt te leren wanneer hij ons degrote mannen en familie-oudsten voorhoudt die met hun bedienden en rentmeestershun financieumlle zaken doornemen2 U heeft mijn grote achteloosheid een koud badbezorgd zoals men zegt3 doordat u een groot man mij een dergelijk boek vaneen ander groot man heeft toegestuurd Elk van u zou mij niet alleen gemakkelijkertoe kunnen overhalen mij met rekenwerk bezig te houden maar ook midden opeen plein te gaan dansen Dus zal ik mij met zulke grote leidslieden als deze indeze levensfase voorbereiden op een nieuwe gewoonte vooral nu ik nog een leeftijdheb waarop het helemaal niet verkeerd of moeilijk lijkt iets te leren of mijn houdingof levenswijze te veranderen Toch vrees ik dat de zorgen en bezigheden van hethof niet alleen de boekhoudkundige werkzaamheden maar ook al mijn andereinteresses een halt toeroepen want het lijkt helaas wel alsof ik alleen daarvoor inde wieg gelegd ben Vaak heb ik geprobeerd mij aan die golven te ontworstelen enmij aan mijzelf en aan mijn literaire werk te wijden maar hoe meer ik in het zichtvan de haven leek te komen des te meer dreef ik weet niet wat voor wind mij terug

2 Zie Mattheus 1823 25193 Adagia 951


296

de zee op Ik word dus mijn Erasmus als u enig inzicht wilt krijgen in mijn situatietot mijn verdriet heen en weer geslingerd op deze zee en dat niet omdat ik verleidben door wazige verlangens naar roem waarvan anderen in de ban zijn maar deelsdoor de wens van verwanten deels door de welwillendheid jegens mij van mijnvorst4 Die kunt u onbetwistbaar afleiden uit het feit dat hij mij het bisschopsambtheeft toegekend terwijl mijn gedachten daar allerminst naar uitgingen en uit hetfeit dat hij al mijn literaire onbenulligheden die ik hem cadeau doe in zijn persoonlijkeboekenkisten meeneemt en bewaart Alleen in dit opzicht ben ik een mug zelfs tevergelijken met de goddelijke Homerus5

Ik keer nu terug naar uw brief U schrijft dat de doorluchtige Stanisław6 u een vanmijn geschriften heeft doen toekomen gericht tegen de aanhangers van Luther7Hij heeft dat stellig gedaan vanwege onze goede wederzijdse verstandhouding enmogelijkerwijs om aan te tonen dat ons geloof onwrikbaar is Maar wat mij zekerniet bevalt is dat die beuzelarijen die mij op enigerlei wijze ongewild ontfutseld zijnbij u een zo groot man terechtgekomen zijn Want u weet mijn Erasmus hoezeerin deze tijd de wereld tot in elke uithoek vol zit met criticasters en lasteraars enhoeveel overlast dat soort lieden horzels en kevers8 als het zijn vaak aan oprechtezelfs hooggeplaatste mensen bezorgen Ook ik heb niet aan hun geniepige betenkunnen ontkomen omdat ik altijd al uw opvattingen heb verdedigd en af en toe ookde aanvankelijke meningen van Luther waarmee hij het gelijk aan zijn kant leek tehebben Het ontbrak dan ook niet aan lasteraars die hun leugenachtige verhalenzelfs aan de paus overbrachten Bovendien werd mijn woede gewekt door deongepaste taal waarmee Luther alles wat heilig is en ook ons bisschoppen persoonlijkte lijf ging op een zo schandelijke en schaamteloze wijze dat zelfs de meestonbenullige hansworst dat soort smadelijke dingen niet zou kunnen bedenken laatstaan uiten zonder zich schuldig te voelen en zich te schamen Omdat zichgemakkelijk liet raden uit welke bron deze stroom van onzin en smaad voortkwamliet ik toen dat pamflet verschijnen voor wat het waard was deels omdat ik mijgegriefd voelde deels ook om mijn critici de mond te snoeren Dit boekje stuurdeik de wereld in als een lichtbewapende voorhoede intussen bracht ik een zo grootmogelijke slagorde van geharnaste krijgslieden in stelling voor het geval hij zouproberen

4 Sigismund I5 Sigismund ging met Krzyckis werk om zoals Alexander de Grote omging met de Ilias

(Plutarchus Leven van Alexander 8 2 26 1)6 Stanisław Łaski7 Zie brief 1629 noot 18 Vgl Adagia 60 en 2601


297

terug te slaan Maar toen hij ook na de verschijning van de tweede druk in Romenog geen kik gaf wellicht denkend dat dit niet strookte met zijn aanzien enbescheidenheid heb ik mijn soldaten weer naar het legerkamp teruggeleid Ik achttehet verstandiger niet in conflict te raken met figuren die niets anders kennen danwoedeaanvallen en kwaadsprekerij ik heb altijd gemeend dat het eervoller is doordergelijke lieden te worden overwonnen dan ze te verslaanHet ontgaat mij volkomen welke andere brief u bedoelde waarin zoals u zegt

een overzicht van de gebeurtenissen wordt gegeven of het moet zo zijn dat hetnieuws van het Pruisische drama tot bij u is doorgedrongen Deze brief9 heb ikvertrouwelijk aan een vriend10 geschreven hoewel ik daartegen op alle mogelijkemanieren bezwaar maakte is hij onmiddellijk openbaar gemaakt door de doorluchtigeheer Krzysztof Szydłowiecki paladijn en kanselier van dit koninkrijk en ons beidenzeer toegenegen Dit alles rechtvaardigt echter niet mijn Erasmus dat u mij zoveelkunstzinnig vermogen en retorische kwaliteiten toedicht Wat mijn werk ook waardmag zijn ik ben heel blij dat het ons over en weer de aanleiding heeft verschaft tothet aangaan van banden van vriendschap en genegenheid Ik nodig u een- enandermaal uit die te voeden en te versterken door wederzijdse affectie endienstbetoonOok al denkt men waarde Erasmus dat wij de verre Sarmatieumlrs11 zijn ook wij

weten inmiddels heel goed welk noodweer uw Duitsland teistert Onsterfelijke godenmoet het dan altijd zo zijn dat wat de top heeft bereikt in elkaar stort Hoeveelkoninkrijken en imperia zijn na het bereiken van hun hoogtepunt niet ten ondergegaan Iedereen ziet toch duidelijk dat dit nu Duitsland overkomt een land waarvanmen terecht aanneemt dat het alle andere naties ver overtreft zowel in militairediscipline als wat betreft steden burchten handel en ten slotte getalenteerde geestenen geletterde beschaving Ach wat voor storm is onverwacht over u losgebarstendie alles zozeer doet afstevenen op schipbreuk dat zelfs het anker van de godsdienstgeen enkele hoop meer lijkt te bieden en dit op een zo afschuwelijke en onwaardigewijze dat men er niet zonder tranen gewag van kan maken Het zijn ongetwijfeld debeledigde hemelgoden die dit veroorzaken Hoe onbezonnen het is met hen destrijd aan te binden leren de vertelsels van de dichters ons al in voldoende mateom van betrouwbare geschiedkundigen maar

9 De negotio Prutenico epistola (Krakau 1525)10 Giovanni Antonio Buglio11 Een nomadenvolk dat in de oudheid ten noorden van de Zwarte Zee leefde in de Renaissance

vaak voorgesteld als de voorouders van de Polen


298

te zwijgen Dat u mijn Erasmus sieraad van onze tijd en steunpilaar van de letterenmoet leven in dit volkomen verwarde Babylon in dit moeras van Lerna12 voldwalingen en ellende komt mij treurig en onwaardig voor Want wat kunt u uitrichtendaar waar niemand luistert als u een juist advies geeft Daarom verzoek ik u maaktu zich zo snel mogelijk uit de voeten weg van deze troebelen en lsquoontworstel ueilieve aan de vlammenrsquo13 Ik zie niet wat u in uw eigen belang en dat van de letterenbeter kunt doen dan zo snel mogelijk naar ons te verhuizen De bevolking van onsland bestaat weliswaar uit Duitsers en Polen maar er wonen ook graag mensendie beweren dat hun eigen land alle andere in voorspoed en geluk overtreft Wijhebben een vorst wiens deugdzaamheid wijsheid vriendelijkheid vroomheid enverrichtingen niet genoeg benadrukt kunnen worden Wij hebben een zeerverstandige senaat en bestuurders die net zo thuis zijn op het gebied van de letterenals op dat van het krijgsbedrijf Wij hebben mensen met bovengemiddelde talentenwij hebben bovendien een vermaarde tempel van wetenschap14 en we zullen ookmensen als Froben hebben als Erasmus komt Ik zal zorgen voor een uitnodigingen voor omstandigheden die u waardig zijn U hoeft alleen maar toe te stemmen ente laten weten wat u van ons verlangt Zegt u niet dat u oud en zwak bent De luchtis hier zo heilzaam dat u ervan uit mag gaan dat u zich daardoor zelfs jonger kuntgaan voelen en het drinkwater is van een zo beproefde kwaliteit dat u al na kortetijd een halt zult kunnen toeroepen aan uw niersteenkwaal Overweegt u dus tegelegener tijd wat u gaat doen en informeert u ons dan zo snel mogelijk MijnErasmus het ga u buitengewoon goed en weest u Krzycki genegen die van hartede uwe is Krakau december 1525

1653 Aan Nicolaas EveraertsBazel 24 december 1525

Hartelijk gegroet zeer geachte president De verwarrende intriges van de komedieslopen bijna altijd uit op een huwelijk en dan komt ineens alles tot rust De tragediesvan de vorsten hebben nu vaak ook een dergelijke ommekeer als afloop Die levertdan weliswaar het volk geen plezier op maar is toch te verkiezen boven oorlogenU herinnert zich wel de bekende figuur die liever kaalgeplukt dan als slaaf verkochtwilde worden1 Het drama van

12 Adagia 22713 Vergilius Aeneis II 28914 De universiteit van Krakau1 Gaius Fabricius Luscinus zie Cicero De oratore II 268


299

Luther lijkt op hetzelfde uit te lopen De monnik heeft een non getrouwd en opdatu weet dat het huwelijk onder een gunstig gesternte tot stand gekomen is de jongebruid heeft zon veertien dagen na het zingen van het bruiloftslied een kind ter wereldgebracht2 Luther begint nu wat milder te worden en hij gaat niet meer zo met zijnpen tekeer Niets is zo onstuimig of een echtgenote weet dat te temmenIk doe mijn uiterste best om beide partijen zover te krijgen dat zij onder billijke

voorwaarden een bestand aangaan en de heilloze conflicten bijleggen Wilt u wetenin hoeverre ik daarin geslaagd ben Net zover als iemand pleegt te overkomen dietwee mensen probeert te scheiden die elkaar gewapend en uitzinnig van woede endronkenschap te lijf gaan en die vervolgens van beide kanten klappen krijgt Ik denkdat u mijn apologie tegen Cousturier gelezen heeft3 Wie had kunnen denken dater onder theologen en kartuizers zon dom beest schuilging En toch geniet ditmonster bijval onder theologen Als men bij u de schijnheilige boeken van JosseClichtove verkoopt verzoek ik u het derde boek eerste hoofdstuk onder nummerdrie van zijn Antilutherus te lezen want Beacuteda heeft mij per brief meegedeeld datdie passage op mij betrekking heeft4 Als dat waar is begrijpt iedereen dat in datverachtelijke hoofd geen greintje gezond verstand zit En toch zijn het dergelijkenietsnutten die Luther tegen ons in het geweer brengt Ik zie er geen einde aankomen tenzij zoals men dat noemt een of andere deus ex machina verschijnt dieklaarheid in het toneelstuk brengt Van grotere arrogantie heeft de partij van Luthernog nooit blijk gegeven En in plaats van ook maar een duimbreed te wijken haaltde tegenpartij met de dag de oude boeien strakker aan Zij houden er een nieuween ronduit dwaze stelling op na namelijk dat al deze onrust voortgekomen is uit destudie van de talen en de schone letteren Daarvan hebben ze al heel wat vorstenweten te overtuigenOmdat ik niet in de gelegenheid ben u op een andere manier te ontmoeten groet

ik u per brief Wij hebben voortijdig afscheid moeten nemen van Van Dorp Hier zijnaanzienlijk meer dan honderdduizend boeren gedood en dagelijks worden priestersgevangen genomen gemarteld opgehangen onthoofd en verbrand Ik ontken nietdat een remedie noodzakelijk is hoe hard die ook is Maar wij Duitsers zijn meerbedreven in het bestraffen van wandaden dan in het voorkomen ervan Ik bid datvoor u uw echtgenote5 en uw kinderen alles voorspoedig verloopt

2 Zie brief 1633 noot 63 Zie brief 15914 Zie brief 16425 Elizabeth van Bladel


300

Degene die u deze brief bezorgt is Frans van der Dilft mijn voormalige huisgenoot6een jongeman van goede komaf en met zeer hoffelijke omgangsvormen Ik hoopdat u zo goed wilt zijn met hem kennis te makenGegeven te Bazel op de dag voor kerstmis in het jaar 1525Erasmus van Rotterdam voorwaar de uwe eigenhandig geschreven in haastIk had geen tijd om het nog eens over te lezen ExcuusAan de hoogedelgestrenge doctor in de beide rechten de heer Nicolaas Everaerts

president van Holland Te s-Gravenhage

1654 Aan Erasmus SchetsBazel 24 december 1525

Gegroet Ik ben u zeer dankbaar dat u mijn dierbare Schets zo bereidwillig uw hulpaanbiedt Verneemt u in een paar woorden van de hoed en de rand Ik stuur ubrenger dezes Karl Harst mijn even trouwe vriend als betrouwbare bediende diein Engeland mijn geldelijke toelage in ontvangst kan nemen Want door de keizerwordt niets betaald van het hof ontvang ik alleenmaar besprenkelingenmet wijwaterHij zal wat hij ontvangt in bewaring geven bij uw vriend Alvaro1 Wilt u hemuitdrukkelijk schrijven dat hij ervoor zorgt dat het geld met zo min mogelijk verliesvoor mij via u wordt uitbetaald U bent bekend met deze transacties omdat u metdit soort dingen ervaring heeft Voor het geval u daar een vriend heeft die van planis naar Frankfurt te gaan zou ik het op prijs stellen als die het geld overbrengt aande boekhandelaar Johann Froben mijn stadgenoot eveneens met zo min mogelijkverlies voor mij Want ik weet dat het zonder verlies niet kan Laat hij dan wel aanFroben betalen in goudstukken U weet met uw ervaring wel bij welke muntsoort iker het minst bij inschiet ik vermoed bij kronen Als u niet weet hoe u het moetaanpakken bewaart u het geld dan op een veilige plaats totdat ik schrijf wat ikermee wil Er ligt nog een klein bedrag bij Pieter Gillis Hij houdt zich met anderedingen bezig en is niet zo sterk in dit soort transacties de functie van depositohouderbekleedt hij niet graag Ik heb Karl de opdracht gegeven alles mee te nemen watPieter Gillis bewaart en dat bij mij af te leveren tenzij diens broer Frans als hethem niet teveel moeite kost het hele bedrag tijdens de eerstvolgende FrankfurterBuchmesse

6 Frans van der Dilft verbleef in 1525 enige tijd bij Erasmus Bij zijn terugkeer naar deNederlanden nam hij deze brief mee

1 Alvaro de Castro


301

aan Johann Froben kan betalen Zo niet laat hij het dan aan Karl Harst geven zodatdie mijn opdracht kan uitvoeren Ik verzoek u in dat geval een half uur aanwezig tezijn bij het opmaken van de afrekening ter ondersteuning van Pieter Gillis Niet datik hem wantrouw niemand is betrouwbaarder dan hij Maar hij heeft geen aanlegvoor dit soort aangelegenheden omdat hij voor grotere zaken in de wieg is gelegdBovendien zou ik graag willen dat u een rol Hollands linnen koopt niet al te dun

maar dicht geweven en zacht van tachtig of negentig el Frans de broer van PieterGillis zal die wel tussen zijn bagage naar Frankfurt willen brengen en aan Frobenwillen overhandigen Uw echtgenote2 zal hierbij kunnen helpen Laat u heel preciesaantekenen hoeveel el het is en laat u de rol nadat de uiteinden met een merktekenzijn aangegeven inpakken en verzegelen en laat men er een draad bijdoen metde lengte van een Antwerpse elIk stuur voor uw echtgenote een gouden ring die door de koning van Engeland

persoonlijk gezegend is Want op het moment had ik niets anders Druk haar op hethart dat ze deze beter bewaart dan het cadeautje van de eenhoornHet ga u goed Bazel de dag voor kerstmis 1525Aan de weledele heer Erasmus Schets Te Antwerpen

1655 Aan Frans van CraneveltBazel 24 december 1525

Hartelijk gegroet De verwarrende intriges van een komedie lopen bijna altijd uit opeen huwelijk De afloop van het Lutherdrama lijkt dezelfde kant op te gaan Hij heefteen vrouw getrouwd die ooit een Vestaalse maagd was En opdat je weet dat hethuwelijk tot stand is gekomen onder een gelukkig gesternte enkele dagen na hetzingen van het bruiloftslied heeft de kersverse echtgenote een kind ter wereldgebracht1 Als je tijd hebt zal Karl brenger dezes je een levensecht portret van deechtelieden tonenHet boek van Taxander is samengesteld door vier dominicaanse hansworsten2

Ook het titelblad geeft dat aan De titel wordt toegeschreven aan Govaert Strijroymaar Cornelis van Duiveland schreef de tekst Walter Ruys voegde er watstijlbloempjes aan toe en Vincentius Theoderici tot wie mijn

2 Ida van Rechtergem1 Zie brief 1633 noot 62 Zie brief 1581a


302

protestbrief3 is gericht stopte er zijn eigen etter nog bij Enkele jaren geleden wildehij dat al uitbraken maar is daarin door zijn vicaris4 tegengehouden Dedominicaanse windbuil5 die mijn Colloquia heeft vervalst heeft onlangs in Lyon zijnweldoener een protonotaris6 beroofd door hem driehonderd kronen afhandig temaken Toen hij de wijk nam heeft men de achtervolging ingezet en hem te pakkengekregen toen hij met een stel hoeren aan het pimpelen was Zijn monnikskap kwamhem daar goed van pas anders had hij aan een koord gebungeldMaar dit kun je beter horen van mijn trouwe Karl Harst die weer naar mij

terugkeert en van Frans van der Dilft Een oprechter of vriendelijker mens dan dezejongeman heb ik nog nooit ontmoet Hij bewondert jouw geleerdheid hogelijk en wilgraag met jou kennismaken waartoe hij zich laat aanbevelen Het ga je goedvoortreffelijke man In haast geschreven te Bazel op de dag voor Kerstmis in hetjaar 1525Je Erasmus van Rotterdam eigenhandig geschrevenAan de hoogedelgestrenge heer Frans van Cranevelt raadsheer van de Grote

Raad van Mechelen Te Mechelen

1656 Aan Robert AldridgeBazel 25 december 1525

Erasmus van Rotterdam aan de Engelsman Robert Aldridge gegroet

Als jij je onze vroegere vriendschappelijke contacten herinnert1 en trouw geblevenbent aan je levenswandel van destijds zou ik het op prijs stellen als je mij een dienstbewijst die je kunt verrichten zonder dat het je iets kost In Kings College bevindenzich de werken van Seneca in een perkamenten handschrift Hieruit had ik veelaantekeningen overgenomen in mijn eigen exemplaar Ik had de publicatie ervantoevertrouwd aan een Duitser2 die ik voor een zeer betrouwbare vriend hield Tijdensmijn afwezigheid heeft hij

3 Brief 1581a of 15824 Waarschijnlijk Johannes Faber5 Lambertus Campester zie brief 15816 Het is niet bekend om wie het gaat Het verhaal dat Erasmus vertelt is ook niet uit andere

bron bekend1 Aldridge had als jonge geleerde met Erasmus samengewerkt in Cambridge in 15122 Wilhelm Nesen


303

zich bij het drukken uiterst onbetrouwbaar betoond Om niet betrapt te worden heefthij het grootste deel van het origineel verdonkeremaand Deze schande moet ikongedaan maken Daarom verzoek ik je mijn dierbare Aldridge de band met dewerken van Seneca in de uitgave van Froben ter hand te nemen en die aan enkelebetrouwbare mensen te geven om opnieuw de afwijkende lezingen in de marge tenoteren Wil je dat aldus geannoteerde exemplaar naar Thomas More sturen zodathet via hem bij mij terechtkomt Wat de Quaestiones naturales betreft dat werk isuitgegeven3 Ik zal het collationeren van dat werk afmaken Seneca verdient dezeinspanning Ook jij bent veel verschuldigd aan de wetenschappelijke wereld mijben je niets verschuldigd behalve wat voortvloeit uit wederzijdse genegenheidAlles wat je voor deze aangelegenheid uitgeeft betaal ik je tot op de cent terug enbovendien zal ik ervoor zorgen dat je zult zien dat het zaaigoed van jouw dienstenniet op onvruchtbare grond is terechtgekomen Ik zou het heel prettig vinden als ditzo spoedig mogelijk gebeurt Doe namens mij de groeten aan de oude vriendenFawne Humphrey4 Vaughan en aan de boekhandelaren Garret5 Nicolaas6 enJohn Siberch7 Jou wens ik vrede en voorspoedGegeven te Bazel op Kerstmis in het jaar 1525Er zijn daarginds zeer oude handschriften met name in Peterhouse Doe wat je

kunt ommij en Froben te helpen Je zult in ons geenmensen treffen die ondankbaarzijn voor je diensten

1657 Aan Simon GrynaeusBazel 26 december [1525]

Deze brief is een antwoord op een niet bewaard gebleven brief van Grynaeus

Erasmus van Rotterdam aan Simon Grynaeus hartelijk gegroet

Mijn achting voor u is des te groter zeer dierbare Grynaeus omdat u uw diverseintellectuele talenten weet te combineren met een opmerkelijke be-

3 Door Matthaeus Fortunatus (Venetieuml 1523)4 Humphrey Walkden5 Garret Godfrey6 Nicolaas Spierinck7 Johann Lair


304

scheidenheid want mensen die zo zijn ben ik altijd vanwege een bijzondere endoor het lot bepaalde geestesgesteldheid bijzonder toegenegen Maar als u mijnader beschouwt vrees dat ik er weinig overblijft van de hoge dunk die u van mijheeft Toch denk ik dat dit verlies ruimschoots zal worden vergoed als het mij vergundwordt van aangezicht tot aangezicht Grynaeus te zien en te spreken Komt u daaromals een even welkome als aangename gast naar mij toe zodra u daartoe eenmomentgeschikt acht Intussen kunt u ervan overtuigd zijn dat als ik in enig opzicht ietsnuttigs kan doen om uw goede naam te sieren of uw belangen te dienen u zultmerken dat bereidwilligheid van geest wel het laatste is waaraan het mij zalontbrekenVoor het moment kon ik niet meer schrijven dan dit Ik heb met u gewedijverd om

te zien wie van ons het slechtste handschrift heeft en als ik mij niet vergis heb ikgewonnen Het ga u goed zeer dierbare vriend van mijGegeven te Bazel op de feestdag van Stefanus de eerste martelaar


305

Lijst van brieven

131535 Aan John Longland141536 Aan Willibald Pirckheimer151537 Van Pieter de Corte161538 Aan Johannes Oecolampadius181539 Aan de stadsraad van Bazel241540 Van Johann von Botzheim251541 Van Erasmus Schets271542 Van Lorenzo Campeggi281543 Aan Willibald Pirckheimer301544 Aan Stanislaus Thurzo351545 Aan Frans van Cranevelt371546 Aan Frans van Cranevelt371547 Aan Maarten Lips381548 Aan Jan de Hondt401549 Aan Johann von Vlatten411550 Van Georg van Saksen441551 Van Hieronymus Emser451552 Van Floriano Montini501553 Aan Maximilianus Transsilvanus521554 Aan Jean Lalemand541555 Aan Jacopo Sadoleto571556 Aan Jan Sucket591557 Van Caspar Ursinus Velius611558 Aan Willibald Pirckheimer711559 Aan Jean de Lorraine761560 Aan Willibald Pirckheimer771561 Aan Georg van Saksen781562 Aan Cornelis van Bergen781563 Aan Maximiliaan van Bourgondieuml801564 Aan Heinrich Stromer821565 Aan Georg van Saksen831566 Aan Hieronymus Emser841567 Aan Martin Hune


851568 Aan Willibald Pirckheimer861569 Van Johann von Vlatten861570 Van John Longland871571 Aan Noeumll Beacuteda901572 Aan Alexius Thurzo931573 Aan Thieacutebaut Bieacutetry951574 Van Johann von Botzheim971575 Aan Felice Trofino981576 Aan Celio Calcagnini1001577 Aan Friedrich Grau1001578 Aan Floriano Montini1021579 Van Noeumll Beacuteda1091580 Aan Antonio Pucci1101581 Aan Noeumll Beacuteda1371581a Aan X1441582 Aan de theologen van Leuven1481583 Aan Erasmus Schets1491584 Aan Adriaan van Baerland1501585 Aan Maximilianus Transsilvanus1541586 Aan Jacopo Sadoleto1551587 Van Celio Calcagnini1671588 Van Clemens VII

1691589 Van Albert Pigge aan de theologenvan Leuven

1711589a Van Gian Matteo Giberti aanTheodericus Hezius

1721590 Van Erasmus Schets1731591 Aan Jean de Selve


306

1761592 Aan Gianfrancesco Torresani1771593 Aan Krzysztof Szydłowiecki1821593a Aan de lezer1841594 Van Leonard Casembroot1871595 Van Thomas Lupset1921596 Aan Noeumll Beacuteda1941597 Aan Germain de Brie1951598 Aan Jean de Selve1961599 Aan Louis de Berquin1971600 Aan Franccedilois Dubois1981601 Aan Guillaume Budeacute1991602 Aan Jan Antonin1991603 Aan Willibald Pirckheimer2041604 Aan Francesco Minuzio Calvo2051605 Aan Pierre Barbier2061606 Aan Polidoro Virgilio2071607 Van Paul Volz2091608 Aan Nicolas Coppin en de overige

theologen van Leuven2111609 Van Noeumll Beacuteda2151610 Aan Noeumll Beacuteda2201611 Aan Willibald Pirckheimer2211612 Van Michel Boudet2211613 Van Juan Luis Vives2221614 Aan Otto Brunfels2241615 Aan Marguerite van Angoulecircme2261616 Aan Claudius Cantiuncula2281617 Van Lucas Bathodius2291618 Aan Michel Boudet2301619 Aan Guillaume Budeacute2311620 Aan Noeumll Beacuteda2341621 Aan Pierre Barbier2371622 Aan Hieronim Łaski2381623 Aan Giambattista Egnazio2391624 Aan Thomas Lupset


2421625 Aan Christoph Truchsess2441626 Aan Leonard Casembroot2461627 Aan Reginald Pole2471628 Aan Gianfrancesco Torresani2481629 Aan Andrzej Krzycki2491630 Aan Jacobus Apocellus2491631 Aan Paolo Bombace2501632 Aan Friedrich Grau2511633 Aan Daniel Mauch2521634 Aan Alberto Pio2561634a Van Benedetto Giovio2591635 Aan Benedetto Giovio2611636 Aan de stadsraad van Bazel2621637 Aan Conradus Pellicanus2661638 Van Conradus Pellicanus2691639 Van Conradus Pellicanus2771640 Aan Conradus Pellicanus2791641 Aan Konrad Goclenius2791642 Van Noeumll Beacuteda2821643 Van Mercurino Gattinara2831644 Aan Conradus Pellicanus2831645 Aan Maximilianus Transsilvanus2841646 Aan Jan van Heemstede2851647 Van Erasmus Schets2861648 Van Johann Matthaumlus Schad2881649 Van Christoph Truchsess2881650 Van Leonard Casembroot2921650a Van Gian Matteo Giberti2931651 Van Erasmus Schets2941652 Van Andrzej Krzycki2981653 Aan Nicolaas Everaerts3001654 Aan Erasmus Schets3011655 Aan Frans van Cranevelt3021656 Aan Robert Aldridge3031657 Aan Simon Grynaeus


307

Lijst van correspondenten

De cijfers geven de briefnummers weer

Aldridge Robert 1656Antonin Jan 1602Apocellus Jacobus 1630Baerland Adriaan van 1584Barbier Pierre 1605 1621Bathodius Lucas 1617Beacuteda Noeumll 1571 1579 1581 1596 1609 1610 1620 1642Bergen Cornelis van 1562Berquin Louis de 1599Bieacutetry Thieacutebaut 1573Bombace Paolo 1631Botzheim Johann von 1540 1574Boudet Michel 1612 1618Brie Germain de 1597Brunfels Otto 1614Budeacute Guillaume 1601 1619Calcagnini Celio 1576 1587Campeggi Lorenzo 1542Casembroot Leonard 1594 1626 1650Catiuncula Claudius 1616Clemens VII 1588Coppin Nicolas Coppin 1608Corte Pieter de 1537Cranevelt Frans van 1545 1546 1655Dubois Franccedilois 1600Egnazio Giambattista 1623Emser Hieronymus 1551 1566Everaerts Nicolaas 1653Gattinara Mercurino 1643Georg van Saksen 1550 1561 1565Giberti Gian Matteo 1589a 1650aGiovio Benedetto 1634a 1635Goclenius Konrad 1641Grau Friedrich 1577 1632Grynaeus Simon 1657Heemstede Jan van 1646Hezius Theodericus 1589aHondt Jan de 1548Hune Martin 1567Krzycki Andrzej 1629 1652Lalemand Jean 1554Łaski Hieronim 1622lezer 1593aLips Maarten 1547Longland John 1535 1570Lorraine Jean de 1559Lupset Thomas 1595 1624


Marguerite van Angoulecircme 1615Mauch Daniel 1633Maximiliaan van Bourgondieuml 1563Minuzio Calvo Francesco 1604Montini Floriano 1552 1578Oecolampadius Johannes 1538Pellicanus Conradus 1637 1638 1639 1640 1644Pigge Albert 1589Pio Alberto 1634Pirckheimer Willibald 1536 1543 1558 1560 1568 1603 1611Pole Reginald 1627


308

Pucci Antonio 1580Sadoleto Jacopo 1555 1586Schad Johann Matthaumlus 1648Schets Erasmus 1541 1583 1590 1647 1651 1654Selve Jean de 1591 1598stadsraad van Bazel 1539 1636Stromer Heinrich 1564Sucket Jan 1556Szydłowiecki Krzysztof 1593theologen van Leuven 1582Thurzo Alexius 1572Thurzo Stanislaus 1544Torresani Gianfrancesco 1592 1628Transsilvanus Maximilianus 1553 1585 1645Trofino Felice 1575Truchsess Christoph 1625 1649Ursinus Velius Caspar 1557Virgilio Polidoro 1606Vives Juan Luis 1613Vlatten Johann von 1549 1569Volz Paul 1607X 1581a


309

Register van persoonsnamen

Het register heeft betrekking op personen (met inbegrip van personages uit demythologie en literatuur) die in de brieven zelf worden genoemd of aangeduid Depersonen zijn zoveel mogelijk gerangschikt op hun achternaam met uitzonderingvan regerende vorsten en pausen Voor personen uit de oudheid of demiddeleeuwengeldt vaak een afwijkend gebruik Cursief gezette cijfers verwijzen naar nummersvan brieven

A

Accolti Benedetto (1497-1549) pauselijk secretaris aartsbisschop-elect vanRavenna 169Achilles Griekse held uit de Trojaanse oorlog 157Adrianus VI (Adriaan Florisz Boeyens 1454-1523) theoloog paus vanaf 152251 53 89 111 116 119 122 126 132 135 145 152 170Aerts Jan (dagger1537) regulier kanunnik prior van Sint-Maartensdal te Leuven38Aesculapius (Asklepios) god van de geneeskunde in de klassieke mythologie63Agesilaus II (44443-36059 vChr) koning van Sparta 158Agricola Georgius (Georg Pawer 1494-1555) Duits arts en mineraloog 187Albert Valentin (bekend 1517-1528) edelman uit Haubitz student te Leipzig77Albertus Magnus (ca 1200-1280) dominicaans filosoof en theoloog 129Alcibiades (ca 450-40403 vChr) Atheens staatsman en veldheer 74Alciati Andrea (1492-1550) Italiaans jurist 258 261Aldridge Robert (ca 1495-1556) theoloog te Cambridge vanaf 1530 te Oxfordbisschop van Carlisle vanaf 1537 1656Aleandro Giambattista (bekend 1500-1525) broer van de volgende geestelijke40 51 151Aleandro Girolamo (1480-1542) hellenist en hebraiumlst diplomaat in pauselijkedienst aartsbisschop van Brindisi 39 40 51 122 145 151 205 235Alexander van Abonutichus (2e eeuw) Grieks priester en mysticus 158Alexander de Grote (356-323 vChr) koning van Macedonieuml groot veldheer10 62 296Alexander van Hales (dagger1245) franciscaans theoloog en filosoof 103 129Alfonso I dEste (1476-1534) hertog van Ferrara 46


310

Algoet Lieven (dagger1547) bediende van Erasmus 15 37 40 151 187 247Ambrosius (339-397) Latijns kerkvader bisschop van Milaan 103 128 271Amerbach Bonifacius (1495-1562) humanist en jurist gevestigd te Bazel 2554 56 155 261Amphion figuur uit de Griekse mythologie bouwde met zijn broer Zethus demuren rondom Thebe 94Anianus van Celeda (bekend ca 420) geestelijke vertaler van Chrysostomus67 69Antenor stadsbestuurder van Troje legendarische stichter van Padua 288Antoine procurator van Ferry de Carondelet niet nader bekend 217Antonin Jan (ca 1499-ca 1549) arts uit Košice vanaf 1525 praktiserend teKrakau 81 1602Apelles (4e eeuw vChr) beroemdste schilder uit de Griekse oudheid 14 3262 79 204 245Aphrodite godin van de liefde in de Griekse mythologie 244Apocellus (Appozeller) Jacobus (dagger1550) Duits geestelijke gevestigd te Rome1630Apollo zonnegod god van de schoonheid harmonie en muziek in de Grieksemythologie 91 288Aristoteles (384-322 vChr) Grieks wijsgeer 69 113 127 157 189 264 271275Arius (4e eeuw) priester uit Alexandrieuml bestreden als ketter 42 125Arnobius junior (bekend ca 460) priester uit Gallieuml auteur van een commentaarop de Psalmen 13 113 132Arnold Beat (1485-1532) secretaris van Karel V 52Artemisia II zuster en echtgenote van Mausolus heerseres van Carieuml van 353tot 351 vChr 30Astrea godin van de gerechtigheid uit de Griekse mythologie 181Augustinus Aurelius (354-430) Latijns kerkvader bisschop van Hippo 94 95103 104 105 107 128 130 159 192 193 212 213 222 254 256 257271 273Averroes (Abul-Walid Muhammad Ibn Rushd 1126-1192) Arabisch filosoofuit Coacuterdoba commentator van Aristoteles 113

B

Baechem Nicolaas (dagger1526) uit Egmond karmeliet theoloog te Leuven 5152 53 118 121 122 145 152 210 274Baer Ludwig (1479-1554) hoogleraar theologie te Bazel 19 72 88 109 110117 120 134 137 211 215 232 233 261 274 278


311

Baerland Adriaan Cornelisz van (1486-1538) geleerde te Leuven 1584Baraninas (Bar Haninah bekend ca 400) joodse leermeester van Hieronymus73Barbaro Ermolao (145354-1493) Venetiaans geleerde en diplomaat 31 69165Barbier Pierre (dagger155152) kapitteldeken van Doornik 1605 1621Bartolus (Bartolo da Sassoferrato 131314-1357) Italiaans rechtsgeleerde288Basilius (ca 330-379) Grieks kerkvader bisschop van Caesarea 128 159Bathodius (Hackfurt) Lucas (dagger1554) schoolhoofd te Straatsburg 1617Becichemo Marino (ca 1468-1526) Italiaans geleerde uit Scutari (Shkodeumlr)docent te Padua 186 245Becker Jan (ca 1475-ca 1536) uit Borsele geleerde te Leuven 150Beacuteda Noeumll (ca 1470-1537) hoogleraar theologie te Parijs 9 10 1571 15791581 1569 1609 1610 1620 274 1642 299Beda Venerabilis (672-735) Engels monnik en geleerde 89Bedyll Thomas (ca 1486-1537) secretaris van William Warham 285Beken Adriaan van der (bekend 1524-1528) student te Leuven niet naderbekend 149Belial bijbelse demon 101Bembo Pietro (1470-1547) Italiaans humanist vanaf 1521 gevestigd te Padua186 245Bentinus Michael (ca 1495-1527) medewerker van Johann Froben (ca1520-1523) en andere drukkers te Bazel (vanaf 1524) 39Benzi Paolo (bekend 1516-1554) stadsambtenaar te Como 256Bezaleeumll Oudtestamentische figuur 30Beacuterault Nicolas (ca 1470-ca 1545) jurist boekhandelaar te Parijs 31 3290 106 110 195 197 198Bercin Antoine (ca 1490-153738) kanunnik te Besanccedilon 217Bergen Hendrik van (1449-1502) bisschop van Kamerijk 142Bernardus van Clairvaux (1090-1153) cistercieumlnzer monnik en schrijver 214Berquin Louis de (dagger1529) Frans edelman en kerkhervormer 109 120 125135 1599Beuckelaer Karel de (bekend 1525) neef van de volgende niet nader bekend185Beuckelaer Nicolaas de (dagger1549) kanunnik te Antwerpen 185Bieacutetry Thieacutebaut (bekend 1516-1526) priester te Porrentruy 1573 216Birckmann Franz (dagger1530) boekhandelaar te Keulen 76 206Bladel Elizabeth van (dagger1548) echtgenote van Nicolaas Everaerts 299Blount William lord Mountjoy (1479-1534) Engels edelman 241Bombace Paolo (1476-1527) Italiaans humanist pauselijk functionaris 1631


312

Bonaventura (Giovanni Fidenza ca 1217-1274) franciscaans theoloog 103Bonvalot Franccedilois (dagger1560) jurist kanunnik te Besanccedilon 217Bora Katharina von (1499-1552) echtgenote van Maarten Luther 240 251Botzheim Johann von (dagger1535) jurist kanunnik te Konstanz 10 18 1540 561574Boudet Michel (1469-1529) bisschop van Langres 1612 1618Bourchier Anne (1517-1571) dochter van de volgende 191Bourchier Henry II (dagger1540) graaf van Essex 191Bourgondieuml Maximiliaan van (dagger1535) premonstratenzer abt te Middelburg35 1563Brandenburg Albert von (Albrecht van) (1490-1545) aartsbisschop van Mainzkardinaal 121Briart Jan (1460-1520) hoogleraar theologie te Leuven 88 115 118 119Briccedilonnet Guillaume (1472-1534) bisschop van Meaux 107 108 120Brie Germain de (ca 1490-1538) geestelijke jurist humanist Frans hoveling1597 197Brunfels Otto (1488-1534) schoolhoofd te Straatsburg 29 1614 283Bryaxis (4e eeuw vChr) Grieks beeldhouwer 30Budeacute Guillaume (1468-1540) Frans humanist 31 36 195 1601 1619Bugenhagen Johannes (1485-1558) Luthers predikant kerkhervormer inPommeren en Denemarken 21Buglio (Puglioni) Giovanni Antonio (dagger1545) diplomaat in pauselijke dienst297Bureau Nicolas (dagger1551) franciscaan suffragaanbisschop van Doornik 123Burgonius Ananius (Aignan Bourgoin dagger1535) student uit Orleacuteans onderhoudendoor Jan Łaski junior 204 206Busleyden Jeacuterocircme (ca 1470-1517) lid van de Grote Raad van Mechelen 58

C

Caesarius Johann (ca 1468-1550) humanist en arts te Keulen 32Calcagnini Celio (1479-1541) hoogleraar klassieke talen te Ferrara 10 461576 101 1578Calderini Domizio (1446-1478) Italiaans humanist 165Callipedes (5e4e eeuw vChr) Grieks acteur 158Calvo Francesco Giulio (Minuzio) (dagger1548) Italiaans geleerde drukker te Rome154 155 1604Camerarius Joachim (1500-1574) student en docent te Wittenberg(1521-1526) schoolhoofd te Neurenberg (1526-1535) 29Camillus Marcus Furius Romeinse held die in 396 vChr Veii veroverde 91


313

Campeggi Lorenzo (1474-1539) jurist pauselijk functionaris kardinaal 154245 47 48 74 78 250 252Campester Lambertus (dagger na 1538) Duits dominicaan gevestigd in Frankrijk124 174 201 302Cantiuncula Claudius (Claude Chansonnette ca 1490-1549) jurist hoogleraaren stadsambtenaar te Bazel 71 72 1616 261Capito Wolfgang Faber (Koumlpfel ca 1478-1541) theoloog prediker teStraatsburg vanaf 1523 117Carondelet Ferry de (ca 1473-1528) broer van de volgende jurist aartsdiakente Besanccedilon abt van de benedictijner abdij van Montbenoicirct 215Carondelet Jean de (1469-1545) Bourgondisch hoveling aartsbisschop vanPalermo 35 51 52 151 215Carranza Sancho (dagger1531) Spaans theoloog 117Casali Battista (ca 1473-1525) hoogleraar letterkunde te Rome 194 204Casembroot Leonard (1495-1558) jurist vanaf 152728 stadsbestuurder teBrugge 1594 1626 246 1650Castro Alvaro de (bekend 1525-1526) Spaans koopman gevestigd te Londen172 285 243 300Catharina van Aragon (1485-1536) koningin van Engeland 131 132 242Cattaneo Giovanni Maria (dagger152930) geestelijke en geleerde verblijvend teRome 257Ceratinus Jacobus (Jacob Teyng dagger1530) humanist uit Hoorn in 1525 kortetijd hoogleraar Grieks te Leipzig 77 80 81 82 83 85 220Charybdis zeemonster uit de klassieke mythologie 151Christiaan II (1481-1559) koning van Denemarken (1513-1523) 198Chrysippus (ca 280-20804 vChr) Grieks wijsgeer hoofd van de Stoa 158Chrysostomus Johannes (34950-407) Grieks kerkvader aartsbisschop vanConstantinopel 11 61 66 67 68 69 70 76 78 79 159 238 239Cicero Marcus Tullius (106-43 vChr) Romeins staatsman schrijver enredenaar 60 68 160 191 256 288Cipus figuur uit Ovidius Metamorphosae op wiens hoofd horens groeiden158Clemens VII (Giulio de Medici 1478-1534) paus vanaf 1523 24 28 111 116132 1588Clichtove Josse (147273-1543) theoloog en geestelijke te Parijs 44 213233 279 299Cochlaeus (Dobeneck Wendelstinus) Johannes (1479-1552) Duist geleerdefel tegenstander van Luther 100Coppin Nicolas (dagger1535) theoloog te Leuven deken van de Pieterskerk envice-kanselier van de universiteit vanaf 1525 40 148 151 171 1608Cornelis (van Bergen) inwoner van Bergen op Zoom niet nader bekend 1562


314

Coroebus figuur uit Virgilius Aeneis bekend om zijn driestheid en hoogmoed152Coronel Luis Nuacutentildeez (dagger1531) theoloog raadsheer en prediker aan het hof vanKarel V (1519-1522) daarna secretaris van Alonso Manrique aartsbisschopvan Sevilla 135Corte Pieter de (1491-1567) hoogleraar letteren te Leuven vanaf 1515 regentvan het Leliecollege vanaf 1522 hoogleraar theologie vanaf 1531 bisschopvan Brugge vanaf 1561 1537Cotrel Pierre (1461-1545) kanunnik en vicaris-generaal te Kortrijk 71Cousturier (Sutor) Pierre (1475-1537) Frans theoloog en kartuizer 89 96124 127 129 133 136 137 145 153 173 174 175 176 194 195 201208 213 222 223 234 236 241 274 281 288Cranevelt Frans van (1485-1564) jurist lid van de Grote Raad van Mechelen1545 1546 52 123 151 153 154 1655Croesus koning van Lydieuml (ca 560-ca 547 vChr) bekend om zijn rijkdom99 249Croyuml Eustache de (1502-1538) bisschop van Atrecht 291Croyuml Ferry de (ca 1470-1524) heer van Roeulx hoveling van Karel V 291Culemborg Elisabeth van (1475-1555) echtgenote van Antoine de Lalaing51Cyllarus paard van Castor en Pollux in de Romeinse mythologie 237Cyprianus Thascius Caecilius (dagger258) Latijns kerkvader en martelaar bisschopvan Carthago 72 130Cyrus (dagger530 vChr) stichter van het Perzische rijk koning vanaf ca 559 vChr278

D

Danieumll Oudtestamentische figuur 251David (dagger ca 970 vChr) Oudtestamentische koning van Israeumll 27 42 94Deloynes Franccedilois (ca 1468-1524) Frans humanist en jurist lid van hetParlement van Parijs 87 88 106 175 194 197 204Demosthenes (38483-322 vChr) Atheens redenaar en staatsman 162Didymus de Blinde (ca 313-ca 398) leerling van Origenes godsdienstleraarte Alexandrieuml 73Delft Gillis van (dagger1524) theoloog te Parijs 120Delft Jan van (dagger1530) kartuizer te Leuven 284Diem Justus (dagger1527) leerling van Friedrich Grau functionaris van JohannesFabri vanaf 1526 249Diesbach Nikolaus von (1478-1550) coadjutor van de bisschop van Bazel216


315

Dilft Frans van der (dagger1550) bediende van Erasmus (1524-1530 mettussenpozen) functionaris van Alonso de Fonseca (1530-1533) daarnastadsbestuurder te Antwerpen en functionaris van Karel V 36 37 39 52 86300 302Diogenes van Synope (4e eeuw vChr) Grieks cynisch wijsgeer 124 157158 159 161Diomedes Griekse held uit de Trojaanse oorlog 59Dionysius Nieuwtestamentische figuur 233Dionysius (Pseudo-) de Areopagiet (5e-6e eeuw) christelijk neoplatoons denker233Domitianus Titus Flavius (51-96) Romeins keizer vanaf 81 164Dorp Maarten Bartholomeus van (1485-1525) theoloog te Leuven 36 37115 118 119 149 152 153 194 204 284 299Driedo Jan (dagger1535) theoloog te Leuven 148Dubois Franccedilois (ca 1483-1536) schoolmeester te Parijs 9 1600Duchesne Guillaume (dagger1525) theoloog te Parijs 274Duiveland Cornelis van (bekend 1523-1525) dominicaan te Leuven 138 201209 236 241 301Dulcitius (bekend ca 420) Romeins ambtenaar te Carthago 104Duumlrer Albrecht (1471-1528) schilder en beeldend kunstenaar te Neurenberg14 29 62 76 85 204 221

E

Egnazio Giovanni Battista (Giambattista) Cipelli (1478-1553) geleerde teVenetieuml 186 1623 245Emser Hieronymus (1479-1527) geestelijke jurist hoveling van Georg vanSaksen 1551 77 83 1566Endymion figuur uit de Griekse mythologie verkreeg de eeuwige jeugd en deeeuwige slaap 287Eobanus Hessus Helius (1488-1540) dichter en hoogleraar Latijn te Erfurt84Epicurus (34241-27170 vChr) Grieks wijsgeer 160 161Eppendorf Heinrich (1496-na 1551) Saksisch ridder () en publicist 29 4582Eremita kopiist van brief 1542 niet nader bekend 28Eugenius III (dagger1153) paus vanaf 1145 214Euripides (ca 48580-406 vChr) Grieks tragediedichter 159Eustathius van Thessaloniki (dagger ca 1195) aartsbisschop van Thessalonikicommentator van Homerus 68Everaerts Nicolaas (146162-1532) jurist president van het Hof van Hollandvanaf 1528 van de Grote Raad van Mechelen 1653Ezra (Esdras 5e eeuw vChr) Oudtestamentisch profeet 30 153


316

F

Faber Johannes (dagger1532) dominicaan uit Augsburg vicaris-generaal voorDuitsland (1511-1524) 144 152 201 302Fabricius Luscinus Gaius (consul in 282 en 278 vChr) Romeins staatsmanen veldheer 299Farel Guillaume (1489-1565) theoloog prediker reformator in FranstaligZwitserland 18 39 278Fawne John (bekend 1494-1536) theoloog en prediker te Cambridge 303Ferdinand van Oostenrijk (1503-1564) broer van Karel V koning van Hongarijeen Bohemen vanaf 1526 keizer vanaf 1556 16 36 43 52 60 74 78 84122 152 193 200 210Ferriot Georges (bekend 1493-1525) priester te Porrentruy 216Filips de Goede (1396-1467) hertog van Bourgondieuml 80Filonardi Ennio (1466-1549) bisschop van Veroli 200 207Fisher John (1469-1535) bisschop van Rochester 16 88 132 214Fortuna Romeinse godin van het geluk of het toeval 186Fortunatus Matthaeus (na 1480-1528) Hongaars geleerde gevestigd te Padua(1522-1526) 303Frans I (1494-1547) koning van Frankrijk 71 108 120 166 173 175 224225 286Frederik III de Wijze (1463-1525) keurvorst van Saksen beschermer vanLuther 138 240Froben Johann (ca 1460-1527) drukker en uitgever te Bazel 13 30 34 3738 61 70 76 78 81 90 94 95 97 101 173 176 177 191 204 206 220222 238 244 247 254 298 300 301 303Frontinus Sextus Iulius (dagger na 100) Romeins ambtenaar en schrijver 258

G

Galenus (129-199) Griekse arts gevestigd in Rome 185 187 247Gattinara Mercurino Arborio di (1465-1530) grootkanselier van Karel V 1643Gebwiler Johann (bekend 1465-1530) hoogleraar theologie te Bazel 72 274Gelasius I (dagger496) paus vanaf 492 213Geldenhouwer Gerard (1482-1542) humanist uit Nijmegen 35Georg (1471-1539) hertog van Saksen neef van Frederik III de Wijze 15501561 80 1565 83 85Gerson Jean Charlier de (1363-1429) theoloog kanselier van de universiteitvan Parijs 108 113 128 129 192 281Geryon (Geryones) reus met drie lichamen door Hercules gedood 158


317

Giberti Gian Matteo (1495-1543) pauselijk functionaris tot 1528 bisschop vanVerona vanaf 1524 170 1589a 190 1650aGillis Frans (bekend 1525-1526) broer van Pieter niet nader bekend 301Gillis Michiel (bekend 1520-1525) wellicht familie van de volgende secretarisvan Karel V 50Gillis Pieter (ca 1486-1533) gemeentesecretaris van Antwerpen 11 27 3978 222 300 301Giovio Benedetto (ca 1471-ca 1545) jurist te Como 1634a 1635Giuliano bediende van Gian Matteo Giberti niet nader bekend 171Glareanus Henricus (Heinrich Loriti 1488-1563) Zwitsers humanist 191 230Glaucus Trojaanse held 59Goclenius (Wackers) Konrad (dagger1539) hoogleraar Latijn aan hetDrietalencollege te Leuven 37 38 77 1641 284Godfrey Garrett (dagger ca 1539) uit Margraten boekhandelaar te Cambridge303Goliath reus uit het Oude Testament gedood door David 42Gratianus (dagger ca 1145) Italiaans monnik en kerkjurist 102 107 128 271Grau (Nausea) Friedrich (dagger1552) jurist en theoloog in dienst van LorenzoCampeggi (1524-1525) domprediker te Mainz (1526-1534) hofprediker vanFerdinand van Oostenrijk (1534-1541) bisschop van Wenen (1541-1552)1577 1632 251 252Gregorius i de Grote (ca 540-604) Latijns kerkvader paus vanaf 590 103159Gregorius van Nazianze (ca 326-ca 390) Grieks kerkvader bisschop vanConstantinopel 159 260Gregorius van Nyssa (ca 335-ca 395) Grieks kerkvader bisschop van Nyssabroer van Basilius 159Grey Thomas (dagger na 152728) Engels geleerde 240 278 279Gromors Pierre (bekend 1514-1545) drukker te Parijs 124 174 195Gruyegraveres Leacuteonard de (dagger1540) kanunnik en bisschoppelijk officiaal te Besanccedilon216Grynaeus Simon (ca 1494-1541) hoogleraar Grieks te Heidelberg vanaf1529 gevestigd te Bazel 1657Gueacuterard Guillaume (dagger1529) kanunnik en officiaal van de aartsdiaken teBesanccedilon 216

H

Halewijn Joris van (ca 1470-153637) Bourgondisch hoveling en geleerde154Harst Karl (1492-1563) bediende van Erasmus 18 97 99 155 164 167171 184 187 199 235 237 238 241 242 244 246 247 250 283 288300 301 302


318

Hector Trojaanse held 264Heemstede Jan Symons van (bekend 1520-1533) kartuizer te Leuven 1646Hendrik VIII (1491-1547) koning van Engeland 116 122 147Hephaistos god van de smeedkunst in de Griekse mythologie 60Hercules (Heracles) held uit de klassieke mythologie 156 163 238 290Heresbach Konrad (1496-1576) huisleraar en raadsman van Willem V vanKleef (1523-1534) 40Hezius Theodericus (Dirk van Heeze dagger1555) secretaris van Adrianus VI(1522-1523) kanunnik te Luik vanaf 1524 169 170 1589aHieronymus Sophronius Eusebius (34748-41920) Latijns kerkvader 20 7389 105 126 129 130 213 239 258Hilarius (bekend ca 414) christen uit Syracuse correspondent van Augustinus42 107Hilarius van Poitiers (dagger36768) Latijns kerkvader bisschop van Poitiers 42Hiram I koning van Tyrus (980-947 vChr) 30Hoen Cornelis (dagger1524) jurist in dienst van het Hof van Holland 235Hohenlandenberg Hugo von (1457-1532) bisschop van Konstanz 24 56Homerus (8e eeuw vChr) dichter van de Ilias en de Odyssee 59 61 68177 183 296Hondt Jan de (1486-1571) kanunnik te Kortrijk 1548 205 235Hovius Johannes (bekend 1518-1527) bediende van Erasmus (tot 1523)daarna gevestigd te Rome 97 206Hubmaier Balthasar (ca 1480-1528) priester te Waldshut leider van dekerkhervorming aldaar in 1524-1525 25Hulst Frans van der (dagger1530) lid van de Raad van Brabant inquisiteur-generaalvan de Nederlanden (1522-1524) 200 201Hune Martin (bekend 1508-1533) geleerde en arts te Erfurt (tot 1525) Italieuml(1525-1531) en Graz (na 1531) 1567Hus Jan (ca 1370-1415) Tsjechisch kerkhervormer 41 48 157Hutten Ulrich von (1488-1523) Duits ridder en humanist 29 219 223 283

I

Innocentius III (116061-1216) paus vanaf 1198 270Isabella van Portugal (1503-1539) echtgenote van Karel V 286

J

Jesaja (8e eeuw vChr) Oudtestamentische profeet 16 104Johannes (1e eeuw) evangelist 18 106 138 257 258 260 271


319

Johannes Damascenus (ca 650-ca 750) Grieks kerkvader 159Judas Iskariot (1e eeuw) apostel 141Julius II (Giuliano della Rovere 1443-1513) paus vanaf 1503 142 273Jupiter Romeinse oppergod 256

K

Karel V (1500-1558) heer der Nederlanden koning van Spanje keizer 35122 150 201 248 286Karlstadt (Bodenstein) Andreas (ca 1480-1541) theoloog en reformatorprediker te Orlamuumlnde 10 227 234 235 240 242 265 271 276 277Koberger Johann (ca 1454-1543) drukker te Neurenberg 76 203Krzycki Andrzej (1482-1537) bisschop van Przemyšl 1629 1652

L

Lair Johann (John Siberch dagger1554) boekverkoper eerste drukker te Cambridge303Lalaing Antoine de (1480-1540) graaf van Hoogstraten Bourgondisch hoveling36 51 152Lalemand Jean (dagger1560) secretaris van Karel V (tot 1528) 1554Lang Matthaumlus (1468-1540) kardinaal aartsbisschop van Salzburg 200 207Łaski Hieronim Jarosław (1496-1541) Pools edelman en diplomaat 1622244Łaski Jan (1455-1531) oom van de volgende aartsbisschop van Gniezno181Łaski Jan (1499-1560) broer van Hieronim priester secretaris van de Poolsekoning 238 241 246 248 262 277 288Łaski Stanisław (ca 1500-1550) broer van Hieronim diplomaat in Franse(1524-1529) en Poolse dienst 227 248 296Latimer William (ca 1460-1545) Engels geleerde en geestelijke 189 190Latomus Jacobus (Jacques Masson ca 1475-1544) theoloog te Leuven 5788 115 118 119 123 145 146 153 201 202 213 236 241 274Laurensen Laurens (ca 1495-1553) theoloog dominicaan prior te Groningen122 145Lauwerijns (Laurijn) Mark (Marcus Laurinus 1488-1540) deken van deSint-Donaaskerk in Brugge 39Lee Edward (1482-1544) Engels theoloog en diplomaat student te Leuven(1516-1525) aartsbisschop van York vanaf 1531 105 115 116 117 118119 126 133 142 144 207 209 236Lefegravevre dEtaples Jacques (ca 1460-1536) Frans humanist en theoloog 57108Leo X (Giovanni de Medici 1475-1521) paus vanaf 1513 89 111 116


320

Leochares (4e eeuw vChr) Grieks beeldhouwer 30Leoni Ambrogio (ca 1459-ca 1524) arts en filosoof gevestigd te Venetieuml239Leoniceno Niccolograve (1428-1524) hoogleraar geneeskunde te Ferrara 99 165166 189Lethmaet Herman (ca 1492-1555) theoloog functionaris in dienst van Jeande Carondelet kanunnik te Utrecht 120Linacre Thomas (1460-1524) Engels humanist en medicus 11 63 64 189194 204Lips Maarten (ca 1492-155559) uit Brussel kanunnik in Sint-Maartensdalbij Leuven (tot 1525) 1547Lodewijk II (1506-1526) koning van Hongarije en Bohemen 92Lombardus Petrus (dagger1160) theoloog bisschop van Parijs 102 129 130 269273 275Lompart Martin (bekend 1526-1531) koopman te Bazel 293Longland John (1473-1547) bisschop van Lincoln 1535 1570 131Longueil Christophe de (ca 1488-1522) Frans jurist en humanist 191 194204Lorraine Jean de (1498-1550) kardinaal bisschop van oa Metz en Terwaan1559Lucas (1e eeuw) evangelist 87 88 103 106Lucianus van Samosata (ca 120-ca 180) Grieks sofist en satyricus 69 158177Lucretius Carus Titus (9897-55 vChr) Romeins dichter 160 161Lupset Thomas (ca 1498-1530) Engels humanist docent te Cambridge 184185 186 1595 1624 245 246Luther Hans (1459-1530) boer en mijnondernemer vader van de volgende138Luther Maarten (1483-1546) kerkhervormer passimLysippus (4e eeuw vChr) Grieks beeldhouwer 62

M

Maarten (Sint) zie Martinus van ToursManardo Giovanni (1462-1536) hoogleraar geneeskunde te Ferrara 165Manuzio Paolo (1512-1574) zoon van Aldo Manuzio drukker te Venetieuml 176Marcellinus van Carthago (dagger413) Romeins ambtenaar heilige en martelaar105Marck Erard de la (1472-1538) kardinaal prins-bisschop van Luik 36 40 51151 152Margaretha van Navarra (Marguerite dAlenccedilon Marguerite dAngoulecircme1492-1549) zuster van Frans I koningin van Navarra vanaf 1529 196 1615


321

Margaretha van Oostenrijk (1480-1530) regentes der Nederlanden 35 5053 122 150 152 200 201Marguerite dAlenccedilon zie Margaretha van NavarraMarguerite van Angoulecircme zie Margareta van NavarraMaria moeder van Christus 126 270 281Maria Tudor (1516-1558) dochter van Hendrik VIII en Catharina van Aragonkoningin van Engeland vanaf 1553 286Martinus van Tours (dagger397) bisschop van Tours 36 40 50Masseeuw Christiaan (1469-1546) broeder van het Gemene Levenschoolmeester te Kamerijk 213Mattheus (1e eeuw) evangelist 67 106 107 131 135 192 221 271Matthias (1e eeuw) als apostel toegevoegd aan de elf discipelen van Jezuskwam in de plaats van Judas 52 54 282Mauch Daniel (1504-1567) functionaris van Lorenzo Campeggi (1524-15271530-1531) 1633Mausolus (dagger353 vChr) heerser van Carieuml 30Melanchthon Philippus (1497-1560) Duits hellenist en kerkhervormer 240Meltinger Heinrich (dagger1529) stadsbestuurder te Bazel 151Memmius Gaius (ca 98-ca 46 vChr) Romeins politicus en dichter 160Mercurius (Hermes) god van de handel in de klassieke mythologie 205Merula Giorgio (ca 1424-1494) Italiaans humanist 165Metrodorus van Lampsacus (33130-27877 vChr) leerling van Epicurus 161Metrodorus van Stratonicea (bekend ca 110 vChr) aanhanger van Epicuruslater van Carneades 161Meyer Adelberg (1474-1548) lakenkoopman en stadsbestuurder te Bazel151Midas legendarische koning van Phrygieuml kon alles in goud veranderen 4091 249 289Milio (de Miliis) Johannes geestelijke te Cremona niet nader bekend 25Minerva Romeinse godin van de wijsheid 293Moeskroen Willem van (dagger1527) koopman te Brugge 185 186 290Mohammed (ca 570-632) grondlegger van de islam 160 161Montini Floriano (dagger1533) secretaris van Lorenzo Campeggi 10 28 15521578 155 251 252Montrivel Antoine (dagger1534) deken te Montbeacuteliard kanunnik te Besanccedilon 218More Thomas (1478-1535) Engels humanist en staatsman 154 206 303Morel Deacutesireacute (dagger1533) kanunnik te Besanccedilon 217Morillon Guy (dagger1548) hoveling van Karel V 153Mosellanus Petrus (Peter Schade ca 1493-1524) hoogleraar Grieks te Leipzig43 77 80 82 84 85


322

Mosham Rudbert von (1493-1543) Oostenrijks edelman kapitteldeken vanPassau (1524-1529) 29 76Mozes Oudtestamentische profeet 30

N

Nausea zie GrauNebukadnezar II (dagger562 vChr) Oudtestamentische koning van Babylon 278Nesen Wilhelm (1493-1524) Duits geleerde en docent 302Nestor Griekse held uit de Trojaanse Oorlog 287Negraveve Jan de (dagger1522) Leuvens geleerde regent van het Leliecollege 15Nicolaas van Lyra (ca 127075-1349) franciscaans theoloog enbijbelcommentator 89Nonnus van Panopolis (5e eeuw) Grieks episch dichter 257 260

O

OckhamWillem van (ca 1286-1349) Engels franciscaans theoloog en filosoof128Oecolampadius Johannes (Johann Hussgen 1482-1531) theoloogkerkhervormer te Bazel 9 1538 21 72 95 117 147 201 202 227 229 240261 275 276 292Oedipus held uit de Griekse mythologie 43Opizzoni Giambattista (bekend 1509-1525) arts te Venetieuml 185 190 247Orestes figuur uit de Griekse mythologie 245 279Origenes (185-ca 25354) Grieks kerkvader 73 102 107 213Orpheus figuur uit de Griekse mythologie 94

P

Pace Richard (ca 1483-1536) Engels diplomaat deken van de St Pauls inLonden 99 101 166 186 189 190 239 245 246Panizzato Niccolograve Mario (dagger1529) hoogleraar klassieke talen te Ferrara 99166Papillon Antoine (dagger1525) Frans hoveling 196 197Parentibus Lazarus a koopman te Genua niet nader bekend 222Paternina D de secretaris van Lorenzo Campeggi niet nader bekend 28Patroclus Griekse held uit de Trojaanse oorlog vriend van Achilles 264Paulus (1e eeuw) apostel 63 73 111 122 124 128 174 231 232 233254 264


323

Paumgartner Johann (1488-1549) koopman en bankier te Augsburg 26Pausanias (ca 115-ca 180) Grieks geograaf 68 257Pegasus gevleugeld paard in de klassieke mythologie 237Pellicanus Conradus (Konrad Kuumlrschner 1478-1556) franciscaan hoogleraartheologie te Bazel 10 18 21 1637 1638 1639 1640 1644Penelope echtgenote van Odysseus 32Perillus van Athene (6e eeuw vChr) Grieks beeldhouwer 31Petrus (1e eeuw) apostel 73 129Phocion (40201-318 vChr) Atheens veldheer en staatsman 162Phoenix Petrus (Pierre Feacutenix dagger155053) jurist hoogleraar te Docircle 216Pico della Mirandola Giovanni (1463-1494) Italiaans humanist en filosoof 165Pieter (ca 1464-1523) broer van Erasmus 139Pigge Albert (ca 1490-1542) geheim kamerheer van de paus 1589Pio Alberto (1475-1531) prins van Carpi diplomaat in Franse dienst 10 99163 1634PirckheimerWillibald (1470-1530) geleerde en stadsbestuurder te Neurenbergkeizerlijk raadsheer 11 1536 1543 1558 1560 1568 1603 1611Pistofilo Bonaventura (dagger1535) jurist secretaris van Alfonso i dEste 46 155Pistoris Simon (1489-1562) jurist kanselier van Georg van Saksen 77 83Plato (42827-34847 vChr) Grieks wijsgeer 54 65 124 190 237Plautus Titus Maccius (ca 250-ca 184 vChr) Latijns blijspeldichter 32Plinius Secundus Gaius (de Oudere 2324-79) Romeins ambtenaar schrijvervan de Naturalis historia 11 30 31 32 33 34 64 165 177 179 258Plinius Caecilius Secundus Gaius (de Jongere 6162 - voacuteoacuter 117) Romeinsschrijver van een epistolair oeuvre 257 258Plutarchus van Chaeronea (ca 45-ca 120) Grieks wijsgeer en biograaf 1174 90 92 93 158 183 199 289Pole Reginald (1500-1558) achterneef van Hendrik viii geestelijke kardinaalvanaf 1536 aartsbisschop van Canterbury vanaf 1556 186 189 190 2451627 291Poliziano Angelo Ambrogini (1454-1494) Italiaans humanist en dichter 165257 260Pomona Romeinse godin van de boomvruchten 185Pomponazzi Pietro (1462-1525) Italiaans filosoof 163Poppenruyter Johann (ca 1457-1534) wapensmid uit Neurenberg gevestigdin Mechelen 59Prierias Sylvester (Silvestro Mazzolini ca 1456-1523) dominicaan hoogleraartheologie te Rome 126


324

Probus Marcus Valerius (1e eeuw) Romeins filoloog 258Proclus (412-485) Neoplatoons wijsgeer 47Proteus zeegod uit de Grieksemythologie die allerlei gedaanten kon aannemen158Pseudocheus leugenachtig personage uit Erasmus Colloquia 76Ptolemaeus Claudius (2e eeuw) Grieks geograaf astronoom en wiskundige203Publicola Valerius (4e eeuw) Romeins edelman vader van Melania deJongere correspondent van Augustinus 107Pucci Antonio (148485-1544) neef van de volgende theoloog filosoofbisschop van Pistoia kardinaal vanaf 1531 1580Pucci Lorenzo (1458-1531) jurist pauselijk functionaris kardinaal 250Pylades figuur uit de Griekse mythologie neef en vriend van Orestes 245246 279Pythagoras (6e eeuw vChr) Grieks wijsgeer en wiskundige 177Pythius van Priene (4e eeuw vChr) Grieks architect 30

R

Rappoltstein (Ribeaupierre) Ulrich von (ca 1495-1531) edelman uit de Elzaszoon van de volgende 208Rappoltstein (Ribeaupierre) Wilhelm von (1468-1547) edelman uit de Elzaslandvoogd van Vorderoumlsterreich 208Rechtergem Ida van (1490-1548) echtgenote van Erasmus Schets 26 148301Resch Konrad (dagger na 1552) boekhandelaar te Parijs vanaf 1526 te Bazel 88231Reuchlin (Capnio) Johann (145455-1522) Duits jurist hellenist en hebraiumlst125 198 255Rhenanus Beatus (Beat Bild 1485-1547) Duits humanist en geschiedschrijver30 34 50 60 85 191 203 208 261Ricchieri Lodovico (Caelius Rhodiginus 1469-1525) Italiaans humanist docentGrieks te Milaan 99 166Richard kapelaan van Nikolaus von Diesbach niet nader bekend 216Richard Pierre (bekend 1506-1554) theoloog te Parijs 215Ricius Paulus (dagger1541) geleerde en arts van joodse origine bekeerd tot hetchristendom 63 76 85 204 221Risch Michael (bekend 1497-1525) Duits geleerde 45Rogier Servaas (dagger1540) regulier kanunnik prior van Stein bij Gouda van 1504tot ca 1533 142


325

Rollenbutz Lukas (bekend 1505-1530) regulier kanunnik prior van het kloosterSankt Leonhard te Bazel 38Rosemondt Godschalk (ca 1483-1526) theoloog hoogleraar te Leuven 121122 148Ruffault Jean (1471-1546) thesaurier-generaal van Karel V 36 150Rutuba gladiator genoemd door Horatius 79Ruys Walter (dagger1534) dominicaan te Nijmegen student te Leuven ca1524-1526 38 138 201 209 236 241 301

S

Sadoleto Jacopo (1477-1547) Italiaans humanist pauselijk secretaris bisschopvan Carpentras 25 1555 1586 205Sallustius Crispus Gaius (86-34 vChr) Romeins geschiedschrijver 287Salomo (dagger ca 930 vChr) Oudtestamentische koning van Israeumll 30Sapidus Johannes (Johann Witz 1490-1561) schoolmeester te Seacutelestat (tot1526) 208Saul (dagger ca 1010 vChr) Oudtestamentische koning van Israeumll 42 94Seneca Lucius Annaeus (4 vChr-65 na Chr) Romeins filosoof entragedieschrijver 232 302 303Schad JohannMatthaumlus (bekend 1515-1546) domproost van Konstanz 1648Schets Erasmus (dagger1550) koopman en bankier te Antwerpen 11 1541 15831590 1647 1651 1654Schiner Matthaumlus (ca 1465-1522) kardinaal bisschop van Sion en Novara131Schoonhove Cornelis van (dagger1528) jurist advocaat te Gent 185Schoonhove Willem van (bekend 1525-1527) zoon van de vorige studentgeneeskunde te Padua 185 186Schoonhoven Joost van (dagger1502) arts te Bergen op Zoom 78Scopas (4e eeuw vChr) Grieks beeldhouwer 30Scotus Johannes Duns (126566-1308) Engels franciscaans filosoof entheoloog 113 127 129Scriptoris Paulus (dagger1504) gardiaan van de franciscanen en universitair docentte Tuumlbingen (tot ca 1500) 269Scylla zeemonster uit de klassieke mythologie 10 101 151Selve Jean de (1475-1529) Frans edelman jurist en diplomaat 1591 1598Seneca Lucius Annaeus (4 vChr-65 na Chr) Romeins filosoof entragedieschrijver 232 302 303Siberch zie LairSigismund I (1467-1548) koning van Polen 296


326

Silenus aanvoerder van de saters in de Griekse mythologie 177Socrates (469-399 vChr) Grieks wijsgeer 92 159Soderini Francesco (1453-1524) jurist kardinaal Florentijns diplomaatpauselijk functionaris 131Spierinck Nicolaas (dagger154546) boekbinder (en boekhandelaar) te Cambridge303Standish Henry (dagger1535) Engels franciscaan bisschop van St Asaph 121Stewart Alexander (ca 1493-1513) bastaardzoon van koning Jacobus IV vanSchotland aartsbisschop van St Andrews 62Strijroy Govaert (dagger1549) dominicaan theoloog te Leuven 138 201 241 301Stromer Heinrich (1482-1542) hoogleraar geneeskunde in Leipzig 1564 84Sucket Antoon sr (dagger1524) jurist functionaris van Karel V 57 58Sucket Antoon jr (dagger1557) zoon van Antoon sr jurist lid van de Grote Raadvan Mechelen 59Sucket Jan sr (dagger1522) broer van Antoon sr jurist lid van de Grote Raad vanMechelen 1556 59Sucket Jan jr (dagger152122) zoon van Antoon sr overleden als student teLeuven 59Sucket Karel (dagger1532) zoon van Antoon sr jurist docent te Turijn 59Sulpicius Rufus Servius (dagger43 vChr) Romeins staatsman en rechtsgeleerde288Szalkay Laacuteszloacute (1475-1526) aartsbisschop van Esztergom 200 207Szydłowiecki Krzysztof (1467-1532) Pools edelman en staatsman 11 1593238 289 297

T

Tartaret Pierre (dagger1522) theoloog te Parijs 129Terentius Afer Publius (ca 185-ca 160 vChr) Romeins blijspeldichter 4394 228Tertullianus Quintus Septimius Florens (dagger na 220) Latijns kerkvader 72Themistius (ca 317-ca 388) staatsman filosoof en redenaar commentatorvan Aristoteles 69Theoderici Vincentius (Vincent Dierckx 1481-1526) dominicaan theoloog teLeuven 53 123 138 144 201 209 236 241 301Theodorus Mechanicus (5e eeuw) werktuigkundige en filosoof vriend vanProclus 47Thomas van Aquino (1225-1274) dominicaans theoloog en filosoof 257 271Thurzo Alexius (dagger1543) schatmeester van de koning van Hongarije 11 1572199


327

Thurzo Johannes (146465-1520) broer van de vorige bisschop van Breslau34Thurzo Stanislaus (dagger1540) broer van de vorige bisschop van Olomouc 154460 203Timotheus (4e eeuw vChr) Grieks beeldhouwer 30Tomeo Niccolograve Leonico (1456-1531) hellenist te Padua 189Torresani Andrea (1451-1529) drukker te Venetieuml schoonvader en compagnonvan Aldo Manuzio 176 184 238 247Torresani Frederico (dagger1561) zoon van de vorige drukker te Venetieuml 176 274Torresani Gianfrancesco (ca 1480-na 1557) zoon van Andrea drukker teVenetieuml 1592 184 185 187 238 1628Toussain Pierre (1499-1573) kanunnik te Metz 72 73 74 75 224 230 247Transsilvanus Maximilianus (dagger1538) functionaris en diplomaat in dienst vanMargaretha van Oostenrijk en Maria van Hongarije 1553 1585 1645Trofino Felice (dagger1527) kapelaan en secretaris van Clemens VII bisschop vanChieti vanaf 1524 1575Truchsess Christoph (ca 1509-1535) baron van Waldburg student te Padua(1525) krijgsman in Habsburgse dienst 1625 1649Tunstall Cuthbert (1474-1559) jurist geestelijke diplomaat bisschop vanLonden vanaf 1522 van Durham vanaf 1530 89 131 248 294

U

Ulrich (1487-1550) hertog van Wuumlrttemberg 53 96Ursinus Velius Caspar (1493-1539) geleerde uit Silezieuml hoogleraarwelsprekendheid te Wenen 34 1577 203Utenheim Christoph von (ca 1450-1527) bisschop van Bazel 88 134 151212 216 279Uza Oudtestamentische figuur 42 43

V

Valerianus (Valerius dagger396) bisschop van Hippo 94 95Valla Lorenzo (1407-1457) Italiaans humanist en filoloog 233Varro Marcus Terentius (116-27 vChr) veelzijdig Romeins schrijver 256259Vaughan John (bekend 1500-1526) geleerde te Cambridge 303Vaylle Francisco de (bekend 1512-1535) Spaans koopman gevestigd teAntwerpen 26 27Venus godin van de liefde in de Romeinse mythologie 32


328

Vergy Antoine de (dagger1541) aartsbisschop van Besanccedilon 216Vianen Willem van (dagger1529) theoloog te Leuven 148Virgilio Polidoro (ca 1470-1555) Italiaans geestelijke geleerde engeschiedschrijver gevestigd in Engeland 1606Vitoria Pedro de (bekend 1526-1527) Spaans dominicaan broer van Francisco135Vives Juan Luis (1492-1540) humanist uit Valencia gevestigd te Brugge 371613 242Vlatten Johann von (ca 1498-1562) geestelijke raadsman van Johan III vanKleef 1549 1569Volz Paul (1480-1544) benedictijn abt van Hugeshofen (Honcourt) van 1512tot 1526 136 1607

W

Wain Gervasius (ca 1491-1554) hoogleraar theologie te Parijs 137 212Walkden Humphrey (dagger152526) geleerde te Cambridge 303Warham William (ca 1456-1532) aartsbisschop van Canterbury 131 148172 285 293Willem van Auxerre (dagger1231) theoloog te Parijs 103Wimpfeling Jakob (1450-1528) humanist en theoloog te Straatsburg 208Winckel Pieter (dagger na 1505) schoolmeester te Gouda voogd van Erasmus139Winter Thomas (dagger na 1543) onwettige zoon van ThomasWolsey geestelijke191Witz Johann zie Johannes SapidusWolsey Thomas (ca 1473-1530) kardinaal aartsbisschop van York kanseliervan Engeland 16 131 191

Z

Zeno van Elea (dagger ca 445 vChr) Grieks wijsgeer beroemd om zijn paradoxen157Ziegler Jacob (ca 1470-1549) (ca 1470-1549) geleerde uit Landau pauselijkfunctionaris (1521-1525) 59Zuacutentildeiga Diego Loacutepez (Stunica dagger1531) Spaans geleerde gevestigd te Rome57 105 115 116 117 126 133 134 145 153 193Zwick Johann (dagger1542) jurist priester te Riedlingen (1522-1526) prediker teKonstanz (1526-1538) 18 95Zwingli Huldrych (1484-1531) kerkhervormer te Zuumlrich 10 22 25 44 84227 234 240 275 276 277


9

Inleiding

Erasmus in april 1525

Deel 11 van de correspondentie van Erasmus bevat de brieven uit het jaar 1525(brieven 1535-1657) Daarvan zijn er 36 door Erasmus uit Bazel verzonden en 92bij hem afgeleverd Blijkbaar ging het briefverkeer door ondanks het geweld van deDuitse boerenoorlog Berichten daarover bereikten uiteraard ook Erasmus en nietalleen de berichten zelfs de geluiden drongen tot in Bazel door volgens brief 1606waren het geschut en het wapengekletter in de stad te horen Aan het eind van hetjaar geeft hij een schatting van het aantal boeren dat gedood is (lsquoaanzienlijk meerdan honderdduizendrsquo) en geeft hij een opsomming van de gruwelen die priestersondergingen (brief 1653) Het moet allemaal zeer beklemmend voor Erasmus zijngeweest lsquoDe wereld gaat zwanger van een wonderbaarlijke omwentelingrsquo schrijfthij aan Franccedilois Dubois een bevriend geleerde lsquoalles lijkt af te stevenen op eenScythische barbarijrsquo (brief 1600) Vooralsnog was Bazel een veilige woonplaatsmaar aan de universiteit doceerde Johannes Oecolampadius die Erasmus tien jaareerder had geholpen bij zijn uitgave van het Nieuwe Testament en nu de stadvertrouwd maakte met de ideeeumln van de Reformatie Erasmus stelt het niet op prijsin Oecolampadius werken geprezen te worden zo laat hij hem in brief 1538 wetenDe godsdienstige controversen waarmee Erasmus in aanraking kwam vertakten

zich steeds verder In 1524 was zijn boek Over de vrije wil verschenen gericht tegenLuther wiens opvatting over dit onderwerp blijkt uit de titel van het boek waarmeehij zou antwoorden Over de onvrije wil Ondanks zijn aanval op Luther bleef Erasmusdoelwit van de conservatieve katholieke theologen van wie Noeumll Beacuteda verbondenaan de Sorbonne in Parijs in dit deel de representant bij uitstek is In brief 1579verwijt hij Erasmus dat hij voortdurend bezig is nieuwe boeken te schrijven die dekerk niet nodig heeft het zou zeker gezien zijn leeftijd beter zijn als hij die tijdbesteedde aan bezinning Beacuteda raadt hem verder aan de reeds verschenen boekente herzien op punten zoals het celibaat de vasten en het eten van vlees Erasmuswelsprekende antwoord (brief 1581) van meer dan 800 regels in de uitgave vanAllen bewijst dat het schrijven hem gemakkelijk afging Bij Beacuteda lag dat misschienanders aldus Erasmus en daardoor had het idee bij de Parijse


10






11






12


Rob Tuizenga


13






brief 1304)


14










15









16


Rotterdam Te Bazel







17



4 Adagia 669


18










19








20



Eerste onderdeel


3 Vgl brief 1408


21







22




Tweede onderdeel


Derde onderdeel




23



24








van Duitsland


25









26






27







28








29









30









31








32





33





34








35








36









37










38







39









40









41







42






43








44









45









46





47






6 Lorenzo Campeggi


48






49






50








51






52



1525





53





54









55






56








57











58







59










60










61









62






63




6 Filemon 123


64



7 Adagia 1071


65







66






67










68





69







70





71








72






73








74






75





76








77









78











79






80





1 Georg van Saksen


81







82







83








84








85







86







1390


87









88







89







90










91







92






93



6 Adagia 334


94









95








96








97








1 Karl Harst


98







99





100









101








102




IHS1





103






104







105





106





107










108







109








110








111






112





113






114





115






116







117






118







119







120





van Lodegraveve


121






122








123







124







125







126






127






128






129







130



55 Adagia 437


131






132








133






134








135







136




78 Brief 858


137







138







139






140





141







142







143







144









145






146







147







148









149








150









151






152






153






154








155










156







157






158









159






160










161





162





163







164






165








166







uit eigenbelang


167




Paus Clemens VII




168



169







170







171










172









173









174





175





176









177








178







179






180





uitbranding


181







182






183









184







185






186





187









188




189







190






191









192







193






194








195









196










197









198








199








200










201






202






203







204









205










206








verder niets bekend


207






aan Edward Lee


208







209








210





211








212






213






214





215










216






217






218







219





220









221





Vives aan Erasmus




222











223





224









225






226








227








228







229








230








231







232







233








234





235








236






237








238









239










240










241







242








243





244







245







246







247











248


is Te Venetieuml








249











250









251









252










253



1 Adagia 266


254






255






256







257





258









259







260






261









262








263





264






265





266









267




268




1 Adagia I 8 40 740


269




Tweede brief






270





271







272




273





274





275






276






277







278







279










280




4 Vgl Johannes 1922


281







282







zie brieven 1690 1747 1784a en 1815


283









284






Grafschrift




285







286










287





288








289








290






291





292


Bazel


Aan Erasmus






293







294









295





296






297







298






299






300






1 Alvaro de Castro


301









302










303









304




305

Lijst van brieven








306






307







308



309



A



310


B



311



312


C



313



314


D



315


E



316

F


G



317


H



318


I


J



319


K


L



320


M



321



322


N


O


P



323



324


R



325


S



326


T



327


U


V



328


W


Z



10






11






12


Rob Tuizenga


13






brief 1304)


14










15









16


Rotterdam Te Bazel







17



4 Adagia 669


18










19








20



Eerste onderdeel


3 Vgl brief 1408


21







22




Tweede onderdeel


Derde onderdeel




23



24








van Duitsland


25









26






27







28








29









30









31








32





33





34








35








36









37










38







39









40









41







42






43








44









45









46





47






6 Lorenzo Campeggi


48






49






50








51






52



1525





53





54









55






56








57











58







59










60










61









62






63




6 Filemon 123


64



7 Adagia 1071


65







66






67










68





69







70





71








72






73








74






75





76








77









78











79






80





1 Georg van Saksen


81







82







83








84








85







86







1390


87









88







89







90










91







92






93



6 Adagia 334


94









95








96








97








1 Karl Harst


98







99





100









101








102




IHS1





103






104







105





106





107










108







109








110








111






112





113






114





115






116







117






118







119







120





van Lodegraveve


121






122








123







124







125







126






127






128






129







130



55 Adagia 437


131






132








133






134








135







136




78 Brief 858


137







138







139






140





141







142







143







144









145






146







147







148









149








150









151






152






153






154








155










156







157






158









159






160










161





162





163







164






165








166







uit eigenbelang


167




Paus Clemens VII




168



169







170







171










172









173









174





175





176









177








178







179






180





uitbranding


181







182






183









184







185






186





187









188




189







190






191









192







193






194








195









196










197









198








199








200










201






202






203







204









205










206








verder niets bekend


207






aan Edward Lee


208







209








210





211








212






213






214





215










216






217






218







219





220









221





Vives aan Erasmus




222











223





224









225






226








227








228







229








230








231







232







233








234





235








236






237








238









239










240










241







242








243





244







245







246







247











248


is Te Venetieuml








249











250









251









252










253



1 Adagia 266


254






255






256







257





258









259







260






261









262








263





264






265





266









267




268




1 Adagia I 8 40 740


269




Tweede brief






270





271







272




273





274





275






276






277







278







279










280




4 Vgl Johannes 1922


281







282







zie brieven 1690 1747 1784a en 1815


283









284






Grafschrift




285







286










287





288








289








290






291





292


Bazel


Aan Erasmus






293







294









295





296






297







298






299






300






1 Alvaro de Castro


301









302










303









304




305

Lijst van brieven








306






307







308



309



A



310


B



311



312


C



313



314


D



315


E



316

F


G



317


H



318


I


J



319


K


L



320


M



321



322


N


O


P



323



324


R



325


S



326


T



327


U


V



328


W


Z



De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 11 ...

Documents

Transcript of De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 11 ...