anarchistisch tijdschrift

Acht en twintigste jaargang, nr. 132, najaar 2000.De AS verschijnt in vier afleveringen per jaar en is een uitgave vanStichting De AS, Moerkapelle.ISSN-nummer 0920-3257.Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van de AS te Moerkapelle.Jaarabonnement: ƒ37,50; buiten Benelux ƒ42,50.Druk: BSG, Schiedam.Zetwerk: Stichting Rode Emma, Amsterdam.Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter het adres op de kaart)graag met vermelding van de postcode.Reklamering: met vermelding van de laatste betaaldatum, als aangegeven in uw giro-administratie.Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij andersaangegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd.Adres: postbus 43, 2750 AA Moerkapelle.Redactie: André Bons, Marius de Geus, Jaap van der Laan, Wim de Lobel, Hans Ramaer.Redactieraad: Arie Hazekamp, Thom Holterman, Rudolf de Jong, Freek Kallenberg,Judith Metz, Bas Moreel, André de Raaij, Sies van Raaij, Siebe Thissen, RymkeWiersma, Hanneke Willemse.Verder werkten mee: Jan Bervoets, Aat Brand, Cees Bronsveld (gastredacteur),Fadila, Karin van Haasteren (illustraties), Jojam Jora, P'tje Lanser, D.L. Nevin,Lucien van der Walt, Dick de Winter.Publicatie van een bijdrage impliceert niet dat daarin of daardoor redactionele standpuntenworden weergegeven.internethttp://www.geocities.com/deasnl

'BESCHAVING? VOORUITGANG?WIJ NOEMEN HET MOORD!'

Cees Bronsveld en André de RooijEen themanummer over een heel continent is een hachelijke onderneming. We kunnen'Afrika' als een eenheid opvatten, niet omdat het een tamelijk losstaand element is van delandmassa waarvan ook Eurazië deel uitmaakt. Noch fysisch-geografisch, noch historisch-cultureel staat 'Afrika' op zichzelf. De Middellandse Zee, de Rode Zee en de Indische Oce-aan hebben in de menselijke geschiedenis eerder verbindingen dan scheidingen gevormd -wij kunnen hier nu niet op ingaan, hoe interessant het ook zou zijn om er wel bij stil testaan.

'Afrika' is nu 'Afrika' door de Europese van agressieve opdring,ing van de Euro-bemoeienis in de vorm van slavenhan- pese afwijking van het 'algemeen men-del, kolonialisme en 'integratie in de selijk patroon' (de historicus Jan Ro-wereldeconomie' - de speciale vorm mein), die ten opzichte van Afrika

De AS 132

anders was dan tegenover Amerika,Australië of Azië. Niet fundamenteelanders - maar anders niettemin. BasilDavidson stelt dat de algemene hou-ding ten aanzien van Afrika bepaald isdoor wat Hegel erover ten beste meen-de te moeten brengen: "Afrika is eencontinent zonder geschiedenis, een landvan kinderen, gehuld in het duister vande nacht." Uitspraken die het 'bescha-vende' kolonialisme, en daarmee hetracisme, moesten rechtvaardigen2 enwaarvan we niet zeker zijn dat ze nietook in sommige kringen van 'witte'anarchisten, waarin men ook graag inde Vooruitgang geloofde, gemeengoedwaren.Hebben Nederlandse anarchisten ietsmet 'Afrika'? Volkskrantredacteur WimBossema, Afrikaspecialist van deze zelf-verklaarde kwaliteitskrant, schreef eer-der in De Vrije (Socialist). En als waarne-mend ambassadeur bij de VerenigdeNaties sprak Albert Helman, toen nogtegen de geest des tijds, zijn afkeuringuit over de Zuid-Afrikaanse apartheid.Daarmee zijn we er, vrezen we, wel zoongeveer. Ook verder is 'Noord-'Euro-pa niet best vertegenwoordigd. BasilDavidson, die eerder nog een 'nationa-listisch' standpunt had, trekt in Theblack man's burden 3 uit de werking vanhet Europese importproduct 'staat' li-bertaire conclusies. Een late roeping,maar toch. En Hans Paasche, die in ditnummer apart behandeld wordt, koosop grond van zijn ervaringen als kolo-niaal militair de libertaire richting. Vooreen grotere anarchistische betrokken-heid bij 'Afrika' moeten we zoeken inZuid-Europa, waar ook de grotere revo-lutionaire traditie van het anarchisme tevinden is.De opstand onder leiding van Franco in1936 tegen 'de Republiek' werd ge-

voerd met 'Moorse' troepen en door hetVreemdelingenlegioen in Marokko. Eensituatie die aanleiding gaf tot de ergsteanti-'Afrikaanse' sentimenten aan de re-publikeinse zijde. Ook bij de anarchis-ten, die in het kader van het eenheids-front tegen de fascisten het planMarokko onafhankelijkheid te verlenenonder de oude leider Abd El-Krim lie-ten varen. Dit verraad aan het antikolo-niale verleden van de Spaanse anarchis-ten heeft uiteraard de contrarevolutiealleen maar verder versterkt. En hetwas ooit anders geweest: de Semana tra-gica, de acties en stakingen in Barcelonain juli 1909, gingen juist tegen de kolo-niale campagne in Marokko en ook deeerste staking van de anarcho-syndica-listische vakorganisatie CNT (1911) washier tegen gericht. En om het beeld nogeven verder recht te trekken, vermeldenwij dat in de Colonne van Durrutti Ma-rokkanen hebben meegevochten.Italiaanse anarchisten verzetten zich te-gen het bloedige koloniale avonturismein Eritrea, Abessinië en Libië. Malatestawas in 1882 in Egypte toen officieren inopstand kwamen tegen de Britse over-heersing. De opkomende anarchistischebeweging keerde zich tegen het drei-gende kolonialisme, dat in hetzelfdejaar inderdaad toesloeg in Egypte. On-der (Zuid-)Europese arbeiders in Egyp-te was het revolutionaire syndicalismesterk en het trok ook 'inheemse' arbei-ders aan. Het is een interessante vraagin hoeverre dit Europese anarchismeaansloot bij de libertaire onderstroom inhet soefisme, dat in Egypte in 'geheimegenootschappen' georganiseerd ook inde vakbeweging doorwerkte. De anar-chistische stroming in Egypte heeft ech-ter geen stand gehouden tegenover het'nationalisme'.Ook Mozambique, met name Lourenço

2 De AS 132

Marques (Maputo), had een anarcho-syndicalistische beweging tot het fascis-me in het 'moederland' Portugal toe-sloeg. En een belangrijk 'Europees'anarchisme was en is te vinden in Zuid-Afrika, waar wij volgend jaar op terug-komen. De Industrial Workers of theWorld hadden nog een stevige voet aande grond in Sierra Leone en Liberia,toen deze landen implodeerden.Het anarchistisch syndicalisme is ook inAlgerije 'ingevoerd' door Europese ar-beiders. Het bleef echter niet beperkt totde pieds noirs. 'Inheemse' en 'Europese'anarchisten riepen bij het eeuwfeest vande Franse bezetting van Algerije in 1930de leuze die boven deze inleiding staat.En het is de vraag in hoeverre de anar-chistische traditie in Algerije, die ookweer het 'nationalisme' niet overleefdleek te hebben, weer boven kwam in dezelfbeheerbeweging van 1962, waar-over elders in dit nummer meer.Men zou het anarchisme een inbreukop de Europese inbreuk op 'het alge-meen menselijk patroon' kunnen noe-men. Het zou dan ook niet zo vreemdzijn, dat het aansloot bij plaatselijkestromingen in Egypte, Algerije en Zuid-Afrika bijvoorbeeld. Dat er staatlozevolkeren in Afrika waren en misschiennog wel zijn is juist minder bijzonderdan de Europeanen in hun eigenwaanmenen.4 Het 'nationalisme', met zijnfixatie op de staat, die zich bij uitstek inAfrika een moordmachine toont, is eenduidelijker Europees-Noordamerikaansimportproduct. In de zwakste schakelsbreekt de keten van het wereldomvat-tend kapitalisme; IMF en Wereldbankwerken aan dit breken juist uitdrukke-lijk mee.Het kolonialisme introduceerde de'stam' en het 'tribalisme', wat leidt tothet gevecht om de buit die de staat

vormt - het gevecht dat op zoveel plaat-sen gevoerd wordt in Afrika, waarbijmensenlevens geofferd worden op eenschaal die alle verstand en in feite ge-voel te boven gaat. We behandelen ver-derop Rwanda, Soedan, Nigeria enKongo. 1,7 miljoen naamloze doden inKongo de afgelopen twee jaar - het iseen cijfer, en een cijfer dat niet of nau-welijks de krant haalt. De krant is erniet om de gevolgen van de instortingvan het kapitalisme breeduit te meten.De krant is er om 'Afrikanisme', een va-riant op Saids 'oriëntalisme', uit te ven-ten: met 'stammenstrijd', Kabila 'alsdorpshoofd' en Nigeria dat 'niet overaleng is' (bloempjes uit NRC-Handelsbladvan oktober 2000). Het betreft langza-merhand een patroon, de imploderendestaat in Afrika. Net als in de 'ontwikkel-de' wereld wordt er een programmavan 'ontstatelijking en 'privatisering'doorgevoerd, waarbij de sociale voor-zieningen en het onderwijs worden 'af-geslankt' en bijvoorbeeld (thans in Gha-na) de drinkwatervoorziening 'aan demarkt' wordt overgelaten. Zo 'ontwik-kelt' het kapitalisme verder. "Whateverhappens, we have got/the Maxim gun,and they have not" dichtte de Engelselibertair Belloc in de begintijd van hetkolonialisme met nauwelijks verdraag-lijke ironie. Welnu, 'ze' hebben nu degeweren, de 'beschaving' is geleerd enovergenomen.En juist onder deze omstandighedenvan verval van wat vrijwel nooit ge-weest is organiseren mensen hun leven- op een manier die moet overeenko-men met wat anarchisten in de Europe-se sfeer voorstaan. In die zin alleenkunnen wij instemmen met een kreetals 'Afrika - continent van de toekomst'.In dit nummer komen voorbeelden vanbij plaatselijke tradities aansluitend an-

De AS 132

archisme aan de orde, uit Nigeria enUganda.

Wij bieden dit nummer aan in het besefdat wij nog allerlei zaken buiten naderebeschouwing hebben moeten laten: het'Europese' Afrikabeeld in het algemeenen een bijbehorende beoordeling vanhet kolonialisme; het panafrikanisme,dat in zijn consequenties interessanteanarchistische trekken gehad zou moe-ten hebben (maar gekaapt is door 'na-tionalisten'); de (her-)privatisering vanhet leger, die juist in Afrika eerderplaatsvond dan overal elders (uw krantheeft het dan over 'huurlingen'); de an-tropologie met maatschappijkritischeprojecties van bijvoorbeeld Colin Turn-bull; de ontwikkelingen in 'de hoornvan Afrika'; het lot van de Ilois, de be-woners van de Chagos-archipel, inte-graal gedeporteerd naar Mauritius

'waar wij bij waren' - de schanddadenvan het kolonialisme voortgezet - enook de lijst van wat ontbreekt kan nietuitputtend zijn.Het Zuid-Afrikaans anarchisme krijgtzijn eigen plaats in het komende Acht-ste Jaarboek Anarchisme in de vormvan een artikel van Lucien van der Waltuit Johannesburg, dat te groot uitvielvoor opname in dit themanummer.Zonder het kijkje in zijn dissertatie dathij ons gegeven heeft zou de strekkingvan deze inleiding aanzienlijk negatie-ver over 'het anarchisme' ten opzichtevan Afrika zijn geweest - dus wij kun-nen hem niet genoeg dank zeggen. Enwat de samenstellers betreft - niet-wes-ters socioloog en migranten-onderzoe-ker, Cees Bronsveld, en politicoloog en'Afrika'-redacteur van diverse bladen,André de Rag, - komen wij spoedig te-rug op dit continent en zijn bewoners.5

NOTEN

(1) Interview met Basil Davidson in Internationale Samenwerking, november 1997, p. 22. Hetdesbetreffende citaat ligt ook ten grondslag aan het betoog van Raymond Corbey, Wildheid enbeschaving - de Europese verbeelding van Afrika; Baarn 1989, p. 7-8. — (2) Zie voor een kritiek opde vooroordelen die een belangrijke functie binnen de koloniale en postkoloniale ideologieënvervulden de antropoloog Eric Wolf (Europe and the people without history; UP, Berkely 1982). -(3) Basil Davidson, The black man's burden. Africa and the curse of the nation-state; RandomHouse, New York 1992 (Ned. vertaling 1994). - (4) Zie onder andere Harold Barday, Peoplewithout Government. An Anthropology of Anarchism; Kahn & Averill/Cienfuegos Press, London1982. Besproken in De AS 61 (1983). - (5) Een fraai artikel dat niet ongenoemd mag blijven, isdat van de Afrikanist Rob Buijtenhuijs, 'Moeten we Afrika afschrijven? De kansen van eenverloren continent', in Vrij Nederland, 18-6-1994.

STUDIEDAG MIGRATIEDe Werkgroep Andere Tijden organiseert op zaterdag 20 januari 2001 in het InternationaalInstituut voor Sociale Geschiedenis, Cruquiusweg 31 in Amsterdam, een studiedag overNederlandse migratie - vroeger, nu en morgen. Op het programma staan een zestal lezin-gen en een forumdiscussie. Aanvang 10.00 uur. Kosten ƒ25,. (studenten en baanlozenƒ15,=), inclusief lunch (aanmelden per e-mail: age@iisg.n1).

De AS 132

DE POLITIEK VAN HET MASSAGRAFOver het kolonialisme en zijn gevolgen

André de Raaij

Bilad as-Soedan, het land der zwanen, was de gangbare Arabische aanduiding voor de stre-ken waar de mensen donkerder zijn. Het Griekse Ethiopië en het Berberse Guinee betekenenhet zelfde Tot omstreeks 1960 was het eerder een breed geografisch begrip dan een enkeleaanduiding voor één staat: in Frans West-Afrika lag een Frans Soedan, dat deel uitmaaktevan de kortstondige Mali-federatie en dat bij de onafhankelijkheid de naam van dit oude ko-ninkrijk heeft aangenomen.De huidige staat Soedan was tot 1956 de Anglo-Egyptische Soedan, officieel een con-dominium van Groot-Brittannië en Egypte maar aangezien het eerstgenoemde land hettweede tot protectoraat had gemaakt, viel het nogal mee met het Egyptische meebesturen.Het grote gebied tussen Opper-Egypte en Evenaar is de grootste staat van Afrika. Of al-thans, dat zou het zijn als er ooit effectief gezag uitgeoefend was over het gehele gebied. Depretentie is er, en daarbij de 'staatsvormende' behoefte van het numeriek overheersendenoordelijke, Arabisch-islamitische deel. In de gangbare mediavertogen is dit Arabische deelsteeds in oorlog met het door Afrikanen en merendeels christenen bewoonde zuiden.Dit ideologische taalgebruik is zo gangbaar dat ik nog maar even herhaal dat het hier omhet grootste land van Afrika gaat waarvan men mag aannnemen dat alle inwoners zich dusin Afrika bevinden. Er wordt bedoeld dat de zuiderlingen negers zijn, niet-islamieten, niet-Arabischtaligen. Dat het 'noorden' niet homogeen Arabisch is en al helemaal niet homo-geen islamitisch, moet zeker ook vermeld worden. De berichtgeving over dit land weerspie-gelt ongeveer het gehele eurocentrisch-racistische complex.

Het begint al met de geschiedenis. Ikwerd aan het zoeken gebracht doorPaul Robeson, de zanger met de gou-den basstem, zoon van een slaaf, in zijnPatterns of foik song. Hierin noemt hij deKerk van Soedan als deel van de ooster-se traditie van Byzantium. De Kerk vanSoedan? Hiermee kon Robeson niet hetbekeerlingendom van het zwarte zui-den bedoelen en ook niet de Koptisch-orthodoxen die na de verovering doorEgypte in dit gebied zijn komen wonen.Had hij het mis of wist hij meer over degeschiedenis van dit land?

Robeson had het juist. Uit nader onder-zoek leerde ik dat het christendom al in

de derde eeuw gevestigd was in Nubië,thans het noordelijkste deel van Soedanen dat in de loop van de volgende paareeuwen verschillende rijken zuidelijkerlangs de Nijl een vorm van oosterschristendom hadden aangenomen. InDongola heeft een zeer grote kathedraalgestaan, die het als zodanig tot 1317heeft volgehouden. Het laatste christe-lijke rijk, Alwah geheten, heeft tot dezestiende eeuw standgehouden, waar-na dit laatste zelfstandige christelijkerijk in Noord-Afrika voor de druk vanArabische bedoeienen bezweek. In eeneurocentrisch wereldbeeld is het chris-tendom 'westers', Europees. Dat dit niethoudbaar is voor de eenvoudigste his-

De AS 132

torische beschouwing, zal niets aan diteurocentrisme afdoen.1Zelfs de vorming van het land dat nude naam Soedan draagt is niet in de eer-ste plaats aan Europees (Brits) ingrijpenin Afrika te danken. De nominale soe-vereiniteit van het steeds zelfstandigerbinnen het Osrnaanse Rijk optredendeEgypte werd omstreeks 1820 gevestigd.Als Egypte in 1882 'Brits protectoraat'wordt, volgt de Soedan niet willoos:bloedig onderdrukte opstanden enFranse aanspraken hielden het Britse le-ger tot 1898 bezig met de vestiging vankoloniaal bestuur. Er is sprake van ge-weest de zuidelijke, 'zwarte' provinciesdeel te maken van Brits Oost-Afrika(Kenya en Uganda), maar het is niet ge-beurd. En dus is het zuiden nog v66r deonafhankelijkheid in opstand gekomentegen de dreigende 'noordelijke' over-heersing (1955). Afgezien van een on-derbreking - een vredesovereenkomstdie na elf jaar door de 'noordelijke' re-gering verbroken werd - duurt de op-stand voort. De oorlog is nader gecom-pliceerd door aangescherpte onderlingetegenstellingen in het zuiden, waarbijallerhande belangen een rol spelen. Eris olie gevonden in dit tot nu toe zeeronderontwikkelde gebied. De 'noorde-lijke' regering geeft concessies uit.Het is klaarblijkelijk wel interessant omwapens te leveren aan de 'zuidelijke'strijdgroepen, maar een internationaalinitiatief om een beschaafde oplossingvan een al zo lang voortslepend conflictte bewerkstelligen heeft een onzichtbareprioriteit. Het bewind dat in de interna-tionaal erkende staat Soedan de machtvertegenwoordigt, wordt in Washing-ton als internationaal-terroristisch aan-gemerkt. Men kan als het zo uitkomteens een bom op een fabriek in Soedangooien, maar terrorisme binnenslands

zal niet gestraft worden. De 'noordelij-ke' regering kan doorgaan 'zuidelijke'steden te bombarderen, mensen uit tehongeren, dwangarbeid in te stellen dieniet van slavernij is te onderscheiden enintussen - wat langs parlementaire wegnooit gelukt is - ook nog voor het heleland 'islamitische wetgeving' in te voe-ren.De meest gangbare beelden van ver-hongerende zwarte mensen, in krant enop televisie, komen uit Soedan, al bijnatwintig jaar. Het went, want alles went.Hoeveel mensenlevens het conflict in-tussen gekost heeft, valt niet te bedjfe-ren - is het nog binnen de marge vanéén miljoen of gaat het om miljoenen in-middels?2 In 1970 gaven de (toen nogbestaande) Franse linkse intellectueleneen gewaagde verklaring uit, waarin zijde oorverdovende stilte rond Soedanopmerkten. De belangrijkste vraag die'links' stelt is: zijn de slachtoffers vandeze oorlog wel links? Nee, dat zijn zeniet, het zijn 'maar gewoon' mensen, enal wennen de beelden van uitgehonger-de mensen op televisie, voor de uitge-hongerden zal het nooit wennen. Zegaan 'gewoon' nodeloos dood.

SLAVENHANDELAls de nieuwe, onafhankelijke statenvan Afrika niet uitsluitend het maakselzijn van Europese imperialistische mo-gendheden - en er valt iets voor te zeg-gen dat veel van die grenzen niet uit-sluitend zo maar getrokken zijn -,waarom moesten de meeste landen dandie koloniale naam houden? Vooral deFranse ex-koloniën danken hun namenaan Franse patronen van naamgeving:Ifriqiya, waar het hele continent naarvernoemd is, kreeg zelf de naam vanzijn hoofdstad, Tunis; een hele reeks de-partement-achtige riviernamen voor

De AS 132

landen in de grote stukken voormaligFrans West-Afrika en Equatoriaal Afri-ka. Maar dan ook weer niet consequent:Ivoorkust. Het is alsnog een hoon tenopzichte van het werelddeel en zijn in-woners, een land naar een exportpro-duct te noemen. Kameroen, naar hetPortugese woord voor een groot soortgarnaal, voert die garnaal - bij wijzevan zelfspot? - in zijn wapen. De Goud-kust werd bij onafhankelijkheid Ghana,hoewel het huidige Senegal historischgesproken eerder die naam zou moetenvoeren. En hoe had de volkricste staatvan Afrika kunnen heten?De kust aan de Golf van Guinea heettetot in de twintigste eeuw eenvoudig-weg Slavenkust, naar het belangrijksteexportproduct. Slavernij is geen Euro-pese uitvinding, er is echter dit 'maar':op geen plaats en in geen tijd zijn sla-ven, mensen dus, als verhandelbaarding zonder rechten beschouwd, zoalsin de opkomende Democratische Markt-economie (zo moeten we het kapitalis-me thans noemen). De bereidheid meete werken aan deze 'handel' die de wit-te Europeanen ontmoet hebben in Afri-ka is een gevolg van deze houding tenopzichte van mensen, niet iets wat erhandig bij uitkwam en toch al aanwezigwas. De grootschalige mensenroof isruim drie eeuwen doorgegaan, alleen alde morele gevolgen werken in de vierbetrokken continenten tot vandaag door(dacht u echt dat het racisme aan deze'handel' voorafging, in plaats van ereen rechtvaardiging voor te vormen?).Omdat de Democratische Marktecono-mie niet graag aan haar geschiedenisherinnerd wordt, moest er een anderenaam komen voor de Slavenkust. Demare wil, dat de vriendin van de kolo-niale Britse gouverneur Lugard, vroeghoe die grote rivier in het midden van

de Britse onderhorigheid heette. 'De Ni-ger', was het antwoord. 'Waarom noemje het dan niet Nigeria?' En zo is ge-schied - als het niet waar is, is het goedgevonden.Het is niet uniek dat er in deze grotehap op de kaart van West-Afrika men-sen bijeengebracht werden die het voor-dien misschien niet zo goed met elkaarkonden vinden. Het is meer voorgeko-men, en voorzover er staten imploderenin Afrika is de 'etnische' (in verbandmet Afrika heeft men het nog steedsgraag over 'tribale') component in hetconflict niet de hoofdoorzaak van devijandelijkheden.Het had goed kunnen gaan in Nigeria,zelfs als er geen traditioneel Brits ver-deel-en-heersbeleid was gevoerd, als ergeen 'stammen' waren uitgevondendoor de kolonialen, met 'hoofden' dieeen rol in indirect bestuur moesten spe-len. De corruptie - gevolg van de com-binatie van dit verdeel-en-heersbeleiden de op export naar de noordelijke we-reld ingerichte economie, die 'de staat'als belangrijkste binnenlandse nijver-heid overliet - had niet de proportieshoeven aannemen die zij in Nigeriaheeft aangenomen. Zonder de afgunst,die deze staat als buit voor 'tribale' eli-tes oproept, was er geen afscheidings-oorlog geweest. Maar de DemocratischeMarkteconomie heeft nu eenmaal haarbetreurenswaardige schaduwzijden diezich op hun grootste schaal in het zui-delijk deel van de wereld voordoen.De staatsgreep die op 15 januari 1966een einde maakte aan het corrupte par-lementaire bestuur in Nigeria beoogdewellicht een revolutie te zijn, een afre-kening met het neokoloniale verleden.Misschien - maar zelfs als zoiets moge-lijk was, is het in ieder geval niet ge-beurd. Het land dat nog maar amper

De AS 132

een leger had, is sindsdien een legermet een land geworden. Als het eerstemilitaire bewind de federale structuurafschaft, slaat het - vaak als homogeenislamitisch voorgestelde - 'noorden' vanNigeria terug tegen wat een Igbo-com-plot heet te zijn (29 juli 1966). Na enigeverwarring komt de 'noordelijke' chris-ten Yakubu Gowon als militair staats-hoofd naar voren. In het noorden vin-den intussen ongestraft massale po-groms plaats tegen (zuid-)oosterlingen,van wie de Igbo de grootste groep zijn,maar zeker niet het enige doelwit vande moordpartijen. Er vallen tienduizen-den doden, de inwoners van de Ooste-lijke deelstaat vluchten in paniek uit hetnoorden weg.Zoals het landen die de zegeningen vande Democratische Markteconomie on-dervinden betaamt is de landbouw vanNigeria intussen ingericht op handel,de export naar Europa en Noord-Ame-rika. Cacao, pinda's, oliepalmen hebbende plaats ingenomen van gewassen dieter plaatse gebruikt zouden worden.Zoals in Europa in de dagen van de In-dustriële Revolutie wordt het grootstedeel van de bevolking in Afrika in detwintigste eeuw op een eenzijdig dieetgezet. De gebreksziekte bij uitstek, be-horend bij dit dieet, is het beeld van het'hongerende Afrikaanse kindje', kwas-hiorkor.De ziekte is een moderne verworven-heid. Ze kwam al voor in Oost-Nigeria,maar niet endemisch. De toevloed vananderhalf miljoen vluchtelingen uit hetnoorden veroorzaakte een grote drukop de voedselvoorziening en doordatde federale overheid doof bleef voor denoden, blokkeerde de deelstaatregeringvan Oost-Nigeria de afdracht van gel-den aan de federale overheid. Deze rea-geerde met een totale blokkade van het

Oosten. Reden genoeg om de federaleoverheid de rug toe te keren, zou menzeggen, maar de eigenlijke aanleidingtot het afscheiden van het Oosten onderde naam Biafra was een federaal de-creet waarbij een aantal nieuwe deelsta-ten werd ingesteld (30 mei 1967).

B IAFRAHoe graag ik het ook zou willen, er isnu geen tijd en plaats hier een afgewo-gen verhaal te geven van de geschiede-nis van deze afscheiding waaraan zo-veel vragen vastzitten. Biafra (eenhistorische naam die eerder bij Kame-roen zou horen) was als staat uiteraardniet boven kritiek verheven. Er is nietalleen militaire agressie van 'federale'zijde geweest, Biafraanse troepen zijntot dicht bij de federale hoofdstadLagos opgerukt. Er zitten messianisti-sche trekken aan het onafhankelijk-heidsstreven: de charismatische presidentOjukwu, het symbool van de opgaandezon in de vlag, een opbloei van aller-hande geloofsuitingen in de 'Biafraan-se' tijd, het besef in de eerste 'zelfge-maakte' onafhankelijke staat van Afrikate leven3 - het moet de Igbo als staats-dragend volk langer hebben doen door-strijden dan in feite mogelijk was. 'Biaf-ra' staat voor 'honger', in de mediage-stuurde herinnering. En honger is er ge-leden: veroorzaakt door de druk vanoverbevolking, verder verscherpt doornaar steeds kleiner wordend gebiedvluchtende massa's, en de voortduren-de blokkade.'A quick Icill', daarop rekende het neo-koloniale Labourbewind in Londen, ge-steund door de Tories (de Liberalentoonden zich een beschaafde partij bin-nen de Britse verhoudingen, maar hunstem maakte niets uit). De eenheid vande schepping van de United Africa

8 De AS 132

Company, inmiddels onderdeel van deNederlands-Britse 'multinational' Unile-ver, diende bewaard te worden zodatde Britse regering haar volle gewicht inde schaal van de federale junta legde.De Sowjet-Unie sloot zich hierbij aan.Bij gebrek aan Nigeriaanse luchtmacht(dan nog) vlogen, zoals ook in Soedan,Egyptische piloten om bombardemen-ten uit te voeren op Biafra. De wapensvan Biafra zouden van de 'vrije markt'komen, maar de Franse regering had ei-gen belangen na te streven. Aan beidezijden vochten huurlingen mee maarnu het duidelijk was dat 'Bob Denard'in feite steeds Frans agent was geweest,was de Franse betrokkenheid bij Biafraweer wat duidelijker geworden.4 Neo-koloniale projecten spelen bij ongeveerieder gewapend conflict in Afrika mee,zonder dat de aanleiding of oorzaakvan de strijd wortelt in deze projecten.Maar wat de Franse bedoelingen ookgeweest mogen zijn, de Franse olie-maatschappij Total deed, net als alle an-dere oliemaatschappijen, zaken met La-gos, niet met Biafra. Dankzij logistiekesteun van Shell had het 'federale' legeral snel de oliegebieden in handen. In-middels werd 'Biafra' echter meer daneen afgescheiden deelstaat die tegeneen overmacht vocht. Het werd equiva-lent van 'honger'. Meer dan de angstvoor bombardementen of voor het op-treden van het federale leger (dat zichnaar omstandigheden behoorlijk ge-disciplineerd en 'fatsoenlijk' gedragenheeft in de heroverde gebieden, ook alwas de retoriek anders) was er gegron-de reden voor schrik voor de federalendoor het gemak waarmee de bevolkingaan honger werd blootgesteld. Hoeveeldoden zijn er gevallen door de uithon-geringsblokkade? Zoals zo vaak met be-trekking tot Afrika verlaten we het ter-

rein van alle mogelijke zorgvuldigheid.Men zou kunnen, nee moeten zeggen:iedere dode is er een te veel, maar erkan nog steeds gemarchandeerd wor-den over een half tot anderhalf miljoendode Biafraanse mensen ten gevolgevan deze honger.5Op de symbolische datum 15 januari1970 gaf Biafra het op. De gevreesdemoordpartijen bleven uit, de Igbo wer-den snel gereïntegreerd in het geheleNigeria - zonder de voorgeschiedenisvan uithongering, en het vervolg vanvoortdurende corruptie en uitbouw vaneen militair regime, zou men de afwik-keling nog redelijk beschaafd hebbenkunnen noemen. Maar het leger, zoenorm gegroeid door de oorlog, nambezit van het staatsapparaat. Dit is totop heden zo gebleven.

In 1994 is herstel van - hoewel, watnooit geweest is kan men niet herstellen- de instelling van een parlementairedemocratie onder Mashood Abioladoor de militairen gesaboteerd, waarnahet afschuwelijke intermezzo van SaniAbacha (de man van Frankrijk) is ge-volgd. En - bittere ironie van de ge-schiedenis - juist nu een vorm van par-lementaire democratie is ingesteld laait'etnisch' geweld grootschalig op, zoalsin 1966. Er is zelfs een Beweging voorHerstel van de Soevereine Staat Biafra(MASSOB) actief, hoewel het 'etnisch'geweld nu op een oorlog van allen te-gen allen begint te lijken.Maar laat ik even terugblikken op deargumenten waarmee er in 1970 op ditmassagraf gestampt werd. Evenmin alsdestijds wil ik mijn handen bevuilenaan namen van menig lieveling vanlinks die dit stampen beoefend heeft (deslachtoffers waren niet links, tenslotte).De redeneringen waren ongeveer zo:

De AS 132

- Er was een handjevol staten dat Biafraerkend had. Eén daarvan was Haïti, eenvan de abjectste regimes ter wereld, ze-ker - maar Nigeria werd erkend dooralle regimes ter wereld, Haïti incluis.Sterker nog, Haïti erkent Nederland!6Toch werd Biafra deze erkenning aan-gerekend. Hetzelfde schijnargumentwerd aangevoerd tegen de wapenleve-ranties aan Biafra via de Portugese ko-lonie Sao Tomé. Het gold in 1970 nietals links om op het tegenbeeld van deSowjetsteun aan Nigeria te wijzen, datwas anticommunisme...- Biafra bespeelde de openbare meningvia een redamebureau, dat de honge-rende kindertjes exploiteerde. Wat konmen tegen zoiets zeggen? Mocht Biafrageen eigen propaganda-apparaat heb-ben? En werd er dan niet gehongerd?Nogmaals: al was er maar één kind ver-hongerd - de stampers op het massa-graf zullen op cijfers afdingen, nogsteeds. Een bijbehorend schijnargu-ment 'kwashiorkor was al endemisch'.Afgezien van de onjuistheid hiervan, wasde blokkade daarmee gerechtvaardigd?- Dat de ex-koloniale mogendheid en deoliemaatschappijen de 'federale' zijdesteunden, maakte in de volgende schijn-redenering niet uit: Biafra was een po-tentieel olieland en wilde de opbrengstniet delen met de rest. Er werd een pa-rallel gelegd met Katanga, dat zich juistmet steun van de mijnbouwmaatschap-pijen en de oud-koloniale overheid aleen week na de onafhankelijkheid vanKongo afscheidde. Katanga was 'rechts',Biafra=Katanga, en dus een rechts com-plot (de Sowjet-Unie had het goed beke-ken!).- Als 'we' de ex-koloniale grenzen inAfrika ter discussie stellen is het eindezoek. En Nigeria is toevallig wel hetgrootste en mogelijk sterkste Afrikaanse

land en moet dus in stand gehoudenworden? Met andere woorden: zelfbe-schikkingsrecht is eigenlijk niet iets voorAfrika. Geen democratische verkiezingof referendum heeft ooit uitgewezenhoe de Biafranen er zelf over dachten.Dat werd voor hen gedaan, in dit gevaldoor dit soort ideologen. Ik weet nietuit welke bron je gedronken moet heb-ben om zo te redeneren, maar ik spuwer bij dezen in.Het zij mij vergund dat ik de volgendepersoonlijke kanttekening maak. Ik hebmij als lid van het Biafra Aktie Comitédestijds vruchteloos ingezet voor erken-ning van dit land door de parlementai-re democratie Nederland. Behoudensde PSP was er niemand te vinden voorde Biafraanse zaak, op parlementair ni-veau. Binnen de kerken was enige sym-pathie, doordat deze bij de hulpverle-ning tegen de hongersnood betrokkenwaren. Daar bleef het bij, al hebben deIdeologen het voorgesteld alsof Biafra'de' sympathie van 'de' Nederlanderhad, waarbij het woord 'sentimenteel'niet geschuwd is. Een blik in een neoko-loniale, racistische beerput was dezeconfrontatie met de Linkse Ideologen -en mijn weerzin is dertig jaar later on-verminderd.Deze blik, en het onomstotelijke feit dater voor de staatsraison van Nigeria ofBiafra zoveel mensen gedood zijn, wasvoor mij de reden voor het anarchismete kiezen - een keuze die ik nooit zal be-treuren. Ik sluit dit stuk af met dezelfdeafsluitende zin waarmee ik de ideolo-gen destijds in mijn allereerste 'politie-ke' stuk afdeed: Laten we ze vergeten.

Van weinig Afrikaanse landen zijn decontouren af te lezen uit een natuur-kundige kaart - Kongo Vrijstaat, Bel-gisch Kongo, Zaïre, Democratische Re-

10 De AS 132

Ik kan z_e met

F,o,...deh.

ze lijken allemaalzoveel op elkaar!

publiek Congo is een van de uitzonde-ringen. Er zijn op het Congres van Ber-lijn in 1885 wat rechte lijnen getrokkenom het particuliere wingewest van deBelgische koning af te bakenen, maarhet stroomgebied van de rivier is dui-delijk aan te geven. Het is een retorischestoplap: natuurlijke grenzen maken noggeen levensvatbaar land. De misdadigeexploitatie namens koning Leopold,meester in het afhakken van ledematen,werd gevolgd door wat nog steeds ko-loniaal wanbeheer mag heten, dat ein-digde met het 'opleveren' van een landwaar zo goed als geen enkele 'inheem-se' een hogere opleiding had. Volko-men terecht beet de eerste premier deBelgische koning bij de onafhankelijk-heidsverklaring toe, dat de Kongolezengeen enkele reden tot dankbaarheidhadden voor dit wanbestuur. PatriceLumumba heeft er - we konden al ver-moeden dat het de Belgen goed uit-kwam, nog niet dat ze er achter zaten,zoals nu bekend is - met zijn leven voorbetaald.

Maar dat hebben vele bewoners van ditland. Binnen een week na de onafhan-kelijkheid was de door de Belgen inge-stelde 'inheemse' strijdmacht aan hetmuiten, had de rijkste provincie, Katan-ga, zich afgescheiden en waren de Bel-gische militairen alweer terug - om delevens van blanken te beschermen, zoheette dat. Weer een half jaar later wasLumumba 'ontvoerd' naar Katanga endaar vermoord. Zijn tegenstrever Tshom-be, die verantwoordelijk geacht kon wor-den voor deze moord, werd later rege-ringsleider, is na de machtsgreep doorMobutu zelf ontvoerd en weggerot in eencel in Algiers. De geschiedenis van Zaï-re/Kongo-Kinshasa van de afgelopenhonderd jaar kan gelezen worden als hetgrafschrift van iedere toespeling op zoietsals 'Europese beschaving'. In de veertigjaar sinds de onafhankelijkheid hebbenbijna ontelbare interventies plaatsgevon-den - VN-troepen (waarbij de secretaris-generaal Dag Hammarskjöld onder ver-dachte omstandigheden omgekomen is),Amerikaanse bombardementen, guerril-

De AS 132 11

la-avonturen van Che Guevara, anderehuurlingen (want hoe wilt u die Argen-tijn in Cubaanse dienst anders noe-men?), tot de huidige kolonialisme-bij-volmacht-interventie van de buurlan-den toe. De anarchie in de gangbare,negatieve zin van het woord, van veer-tig jaar geleden, had hongersnood totgevolg - en zoals bij alle Afrikaanseconflicten van enige omvang is er eenaantal doden gevallen op ongelooflijkeschaal, een getal van zeven cijfers. Hetgehele dodensaldo van deze kolonialeonderneming is niet te bevatten. Geenverslaggever is er bij nu, naar men zegt,

een oorlog op de schaal van de EersteWereldoorlog woedt in dit land datnooit een staat is geworden. Intussenworden er op alle mogelijke manierenvooral mineralen geroofd door mijn-bouwmaatschappijen uit de 'Eerste We-reld', de massale oorlog maakt niet uit -de humanistische façade van de Demo-cratische Markteconomie zal nooit gel-den in de 'Derde Wereld'. Wonderbaar-lijk is het hoe dan ook dat de meer-derheid van de bevolking in Kongo-Kinshasa toch in de chaos voort kan le-ven. Dit moet een illustratie van positie-ve anarchie zijn.

NOTEN

(1). Een nader verslag van mijn bevindingen in: 'Het verband tussen Soedan en Byzantium',in: Gouden Hoorn, jrg. 6 nr. 2, p. 17-19. Jan van Doggenaar suggereert in Sudan - een land vantegenstellingen (Kampen 1992) dat de Arabisch-islamitische verovering is uitgelokt doordat de-ze christelijke rijken deel hadden genomen aan de Kruistochten (p. 10) - een soort christelijkezelfbeschuldiging met een giftig-eurocentrische bijsmaak: de christenen van 'het oosten' heb-ben niet zitten wachten op de 'broederlijke' hulp van de roomsen, die niet te beroerd warenhen ook af te slachten. - (2) Voor de periode sinds de hervatting van de oorlog (1983) tot 1991komt Rainer Tetzlaff op een aantal van 1,345 miljoen. Het is merkwaardig hoe gemakkelijk dewereld het opneemt: voor een oorlog die op het moment van schrijven 34 jaar aan de gang ismag men dit aantal dode mensen met een slordige factor twee of drie vermenigvuldigen. (Be-rekening in: Rolf Hofmeier 8= Volker Matthies (Hg.), Vergessene Kriege in Afrika; Göttingen,1992, p. 246). - (3) Deze bijzondere rol is in het Nigeria van na de burgeroorlog trouwensruimhartig erkend in 'federale' context - en Ojukwu heeft zelfs een politieke rentree gemaaktin de als altijd corrupte omgeving van het parlementaire intermezzo, in 1983. - (4) Denard iser maar zeer kort in Nigeria geweest. Als de veronderstelling dat hij Frans agent is geweest(zoals de beruchte Schramme waarschijnlijk Belgisch agent was) niet juist zou zijn, wat dan tedenken van 'huurlingen'? Diskwalificatie van lieden die dit vak gekozen hebben berust opeen speciale voorkeur voor nationalisme althans patriottisme. De huidige pretentie in de hui-dige wereldorde dat beroepslegers, in de eerste plaats dienen voor 'vredeshandhaving' bete-kent de terugkeer naar de huurlingenstatus voor iedere soldaat - reden te meer omhuurlingen niet anders te beoordelen dan andere militairen; waarschijnlijk zijn ze wel net ietsgemotiveerder voor het moordenaarschap. - (5) In verband met ex-Joegoslavië zei NenadFischer in een interview tegen mij: "Als je één mens doodt, heet je een moordenaar; als je ver-antwoordelijk bent voor honderdduizenden doden, ben je een onderhandelingspartner." - (6)Misschien - want de vraag blijft - speelde de historische rol van Haïti als eerste zichzelf onaf-hankelijk verklaard hebbende 'zwarte-slavenstaaf een rol, maar Linkse Ideologen in de De-mocratische Markteconomie malen niet om geschiedenis... - (7) Dat aan de rechterzijde deoorlog als argument ten gunste van apartheid - in Zuid-Afrika worden 'de stammen' tenmin-ste van elkaar gescheiden - is natuurlijk ook een abjecte redenering, maar niet abjecter dandie van de Linkse Ideologen.

12 De AS132

GENOCIDE IN RWANDA?Cees Bronsveld

Genocide komt niet alleen in Afrika voor. Met zo'n zin dien je een artikel als dit te be-ginnen. Immers, in een nummer van welk tijdschrift dan ook dat aan Afrika gewijd is, zulje iets over het afschuwelijke vooroordeel moeten zeggen als zou Afrika voor alles het we-relddeel zijn van 'bloedige godsdienstoorlogen en stammenstrijd' - vooral tot uiting ko-mend sinds de koloniale machten zich als zodanig uit dat werelddeel hadden teruggetrok-ken. "If anybody is competent to deal sympthetically with these ( = African, cb) countriesthe Europeans are", schreef ene Pfaff, veelzeggend en nog meer suggererend helaas, een jaarna de genocide in Rwanda in het invloedrijke Amerikaanse tijdschrift Foreign Affairs./Falende 'humanitaire interventies' zoals in Somalië zullen dit beeld van de problemen in Afrika,deze koloniale interpretatie van de Afrikaanse werkelijkheid, alleen maar versterkt hebben.

En: de feiten laten zich niet ontkennen:in Afrika vloeide veel bloed. In de pe-riode 1960-1971 vonden ten zuiden vande Sahara - de republiek Zuid-Afrikabuiten beschouwing gelaten - 4,5 mil-joen mensen de dood in politieke con-flicten, 4 miljoen daarvan bij conflictenbinnen één land. Het bloedigste conflictwas dat in Biafra, Nigeria (1967-1970)waarbij naar schatting zo'n twee mil-joen mensen ankwamen.2 Onderzoeknaar de oorzaken van genocide is uiter-aard van levensbelang. Onderzoek engrondige analyses zijn ook van belangom allerlei door de media, en de daarinfigurerende 'deskundigen', geconstru-eerde beelden te debunken volgens wel-ke de conflicten in Afrika zo ongeveerper definitie te herleiden zijn tot een ofandere vorm van Afrikaans primitivis-me.In deze bijdrage wil ik stilstaan bij dekilling fields van Rwanda, waar in 1994,in nog geen veertien weken tijd, tussende vijfhonderd en zevenhonderd dui-zend (Smith) á achthonderd duizend(NRC-Handelsblad) mensen vermoordwerden. Hutu's en Tutsi's, bij de mees-ten zullen deze namen van "de twee be-

volkinggroepen die met elkaar slaagsraakten" nog bekend in de oren klin-ken... In 1899, een kleine vijftien jaar nahet beruchte Berlijnse congres waarAfrika door Europese staten werd ver-deeld, was Rwanda de facto een kolo-nie van het Duitse keizerrijk geworden.De Duitsers waren niet of nauwelijks inland of volk geïnteresseerd. Het ginghun slechts om een weg door de Rwan-dese heuvels die andere Duitse delenvan Afrika met elkaar zou verbinden.Tijdens de Eerste Wereldoorlog, in1916, bezetten de Belgen Rwanda en hetaangrenzende Burundi, aanvankelijkmet de bedoeling om deze veroverdegebieden met Portugal te ruilen tegeneen ander stukje Afrika. Dat lukte uit-eindelijk niet en een nieuwe Belgischeregering besloot daarop om van Rwan-da een leverancier van voedsel en ar-beidskrachten voor de kopermijnen inKatanga, in Belgisch Kongo, te maken.Rwanda was daarvoor zeer geschikt,meenden de Belgen. En inderdaad: hetland is vruchtbaar. Er groeien bananen,sorghum3 en zo'n tweehonderd ver-schillende soorten bonen. Voor de we-reldmarkt waren deze producten om al-

De AS 132 13

lerlei redenen niet interessant, maarvolgens de Belgen uitermate geschiktvoor Katanga. Al gauw werden er jaar-lijks tonnen voedsel naar Katangagetransporteerd, evenals duizenden ar-beidskrachten. Een onbekend aantalmensen zag kans om naar Uganda tevluchten. De Belgen namen met dezepolitiek uiteraard bewust het risico van,op zijn minst, voedselproblemen in deregio als ook, in het ernstigste geval,van een fundamentele ontwrichting vande Rwandese samenleving.Aan het Belgische 'exportsysteem' kwamabrupt een einde toen na de beurskrachop Wallstreet de wereldmarkt voor koperin elkaar stortte en de koperwinning inKatanga in verval raakte.De Belgen besloten daarom, in 1931, omin Rwanda koffie te gaan produceren.De boeren werden daartoe gedwongenkoffiestruiken aan te planten. Over hunopbrengsten moesten zij belasting beta-len. Daarnaast verrichten de boerendwangarbeid op koffieplantages van deBelgen. De levensomstandigheden inRwanda verslechterden dramatisch. Tij-dens de Tweede Wereldoorlog stiervendriehonderdduizend mensen, tien pro-cent van de bevolking.Ook de latente scheidslijnen binnen deRwandese samenleving werden in dezeperiode scherper. Pre-koloniaal Rwan-da bestond uit twee min of mee 'etni-sche' sociale klassen: een Tutsi-elite('warrior nobles') en Hutu-boeren('peasants'). De Hutu' s zijn nakomelin-gen van een aantal Bantu-sprekendeboeren-bevolkingsgroepen die in Rwan-da woonden toen zich daar, vijf eeuwengeleden, een groep van de veeteelt leven-de Tutsi's vestigden. Na verloop vantijd ging men de term Hutu's gebruikenter aanduiding van een sociale klasse be-staande uit mensen die dienstbaar wa-

ren aan de heersers, de Tutsi's. Hutuwas dan ook niet zozeer een aandui-ding van een etnische groep, maar vaneen sociale klasse: hutu betekent letter-lijk 'onderdaan', 'vasal'. De Hutu's ver-leenden diensten aan de Tutsi's en deHutu's genoten in ruil daarvoor de be-scherming van de Tutsi's. Rijke Hutu'skonden Tutsi worden, arme Tutsi's gin-gen als Hutu door het leven. Strikt (of)raciaal waren de grenzen tussen beidebevolkingsgroepen dus niet. Hutu's enTutsi's spreken dezelfde taal, hebbendezelfde cultuur. Pre-koloniaal Rwandawas zeker geen anarchistische maat-schappij, maar wel een maatschappij,die, gebaseerd op een patronage-systeem,eeuwenlang functioneerde. Het Rwan-dese koninkrijk zou tot grote bloei ko-men. Geleidelijk aan leek het onder-scheid te verdwijnen.

RACISMECAMPAGNE

De bestaande reciprociteit tussen beidesociale klassen kwam echter onder gro-te druk te staan toen de Duitse en laterde Belgische kolonisatoren verschenen.De Duitsers lieten de Tutsi-koning zijntroon - zoals ook de Nederlanders des-tijds in Indië onder meer de Javaanseadel als zodanig lieten voortbestaan. DeDuitsers rekruteerden daarnaast uit de'raciaal superieure' Tutsi-klasse belasting-&uiers, waardoor er een koloniale, nieu-we sociale bovenlaag van Tutsi's ont-stond. De macht van de Tutsi's over deHutta's nam aldus aanzienlijk toe, terwijlhun traditionele verantwoordelijkhedenjegens de Hutu's - zoals het bieden vanbescherming - nagenoeg verdwenen.De Belgen handhaafden dit systeem.Het traditionele respect voor de koningkwam bovendien onder grote druk testaan doordat, op aandringen van derooms-katholieke missionarissen, aller-

14 De AS 132

lei rituelen rondom het min of meer sa-crale koningschap verboden werden.Vele Tutsi's werden door de Belgischemissie gekerstend. Later zou dit leidentot een grote populariteit onder de Tut-si's van de zogenaamde Hamieten-my-the, volgens welke de Tutsi's zouden af-stammen van Cham, één van de zonenvan Noach. De Tutsi's zouden van oor-sprong geen 'negers' zijn, maar liedenmet een Europese inslag, afkomstig uitEthiopië en brengers van de beschavingnaar Rwanda, zoals het koningsschapen de veeteelt. En de Hutu's leerdenvan de Belgen dat de Tutsi's 'zwarteKaukasiërs' waren, raciale vijanden vande Bantu-volkeren.4De Hutu' s werden in ieder geval doorde Tutsi-elite in toenemende mate metgrote minachting behandeld. Langzaammaar zeker ontstond er onder de Hutu-bevolking een diepe haat jegens de Tut-si's. Er kwam een verzetsbeweging opgang die sterker en sterker werd naar-mate de levensomstandigheden inRwanda verslechterden. En dat wasdan weer vooral het gevolg van het feitdat de Belgen meer en meer opbreng-sten uit 'hun' Rwanda wilde persen.Het Hutu-verzet culmineerde in de ja-ren vijftig in een gewapende opstand.Uiteindelijk zou in 1%2 een Hutu-rege-ring aan de macht komen, in een onaf-hankelijk Rwanda. De koning vluchtteen de Belgen konden weinig anders dande nieuwe republiek Rwanda erkennen.Al spoedig bleek dat de legitimiteit vande nieuwe regering niet bijster grootwas. De boeren - de voor economie vanhet land niet onbelangrijke koffie-pro-ducenten! - gaven het regime aanvanke-lijk het voordeel van de twijfel. Ten on-rechte, want de nieuwe machthebbersvoerden weliswaar een nieuw soort pa-tronage-systeem in, in de praktijk ble-

ken daar vooral de families van denieuwe machthebbers in het noordenvan het land van te profiteren.In 1973 volgde een staatsgreep onderleiding van, alweer, een Hutu, de leger-officier Habyarimana, die vervolgenspresident werd. Eén van de eerste da-den van zijn MRND-regering was hetinrichten van een nieuw bureau, deONACO, dat staatscontrole over de eco-nomie nastreefde. De 'zorg' in het wes-ten dat het in Rwanda de communisti-sche kant op ging, lag voor de hand.Erg democratisch ging het er in iedergeval niet aan toe. Het catchword vande nieuwe machthebbers, responsible de-mocracy, liet zich dan ook slechts inpuur Orwelliaanse termen door het re-gime omschrijven. Men was voor "thefree expression of ideas on conditionthat they are seen as useful to the collec-tivity".5 Een populist was Habyarimanazeker niet. Zo voerde hij in 1975 corvee-diensten in. Een ieder werd verplicht omop zaterdag in staatsarbeidsteams werkte verrichten - op weigering stond ge-vangenisstraf.Het regime kon op enige steun rekenenvan de Hutu-bevolking in het noordenvan het land. Van eenheid onder deHutu-bevolking was nauwelijks sprakemeer.5 Daar stond tegenover dat Rwan-da uitgebreide steun kreeg van het IMFen de Wereldbank, juist vanwege hetgekozen 'ontwikkelingsmodel'. Wantmet de corveearbeid werden wegenaangelegd, bomen geplant, en wat nietal: kortom, de infrastructuur werd ver-beterd. In de jaren tachtig kwam hieropde Amerikaanse ontwikkelingshulp opgang. Andere donoren zouden spoedigvolgen. Een van de redenen die het re-gime had om op zijn minst te pógen omde - belastingbetalende! - boeren tevriend te houden, kwam daarmee nage-

De AS 132 15

noeg te vervallen. Politieke steun wasniet langer noodzakelijk, al dienden deboeren natuurlijk wel rustig te blijven...In 1988 stortte de wereldkoffiemarkt in-een. Drie jaar later was er van de Rwan-dese export-inkomsten nog maar dehelft over. Het regime zag zich ge-dwongen bij het IMF aan te kloppen enging akkoord met een Structureel Aan-passings Programma van het IMF - eenfinancieel bolwerk waar inmiddels hetradicale economische gedachtegoed vanReagan en Thatcher de boventoon voer-de. Een 'vrije markteconomie' werd dusbelangrijker geacht dan zoiets als de-mocratie. Het regime werd geen stro-breed in de weg gelegd om de boeren-bevolking inderdaad rustig te houden.Geweld en intimidatie waren op een ge-geven moment aan de orde van de dag.Van de slechte economische situatiekregen vooral de Tutsi's de schuld. Hetregime lanceerde een ongekende racis-mecampagne.

KILLING FIELDS

Intussen raakte het regime ook interna-tionaal in de problemen. In buurlandBurundi, ook een voormalig Belgischprotectoraat, had zich inmiddels eenander drama voltrokken. Toen de Bel-gen zich in de jaren zestig uit Burunditerugtrokken, bleef daar een Tutsi-be-wind aan de macht. Angst voor Hutu-opstanden zoals in Rwanda, verscherp-te vervolgens ook daar de geschetstelatente etno-klasse-tegenstellingen. EenHutu-oproer in 1972 werd door de re-gering van Burundi aangegrepen omeen 'selectieve genocide' uit te voeren.In 1988 en 1993 ging men hier nog tweemaal toe over. Duizenden doden warenhet gevolg. Uiteraard had dit ook zijnweerslag op de toch al gespannen politie-ke verhoudingen in Rwanda.

In het buurland in het noordoosten,Uganda, woonden inmiddels meer daneen miljoen Rwandese vluchtelingen.Een opstand in 1981 tegen het Ugande-se bewind van Obote werd royaal ge-steund door deze Rwandezen. In de ter-reur die volgde vonden driehonderdduizend mensen de dood, waaronderzestig duizend Rwandezen. Toen Obotein 1986 ten val werd gebracht, ver-wachtten de Tutsi's op enigerlei wijzebeloond te worden. Ten onrechte, zobleek. Ook het nieuwe regime bleek deRwandezen te wantrouwen. Verzoekenom te mogen terugkeren naar Rwandawerden afgewezen. Waarop uit Rwan-dese onderdelen van het Ugandese le-ger het Rwandees Patriottisch Front ge-vormd werd.In oktober 1990 viel dit RPF Rwandabinnen met al doel de daar aan demacht zijnde Hutu-regering af te zetten.De aanval werd door regeringstroepenafgeslagen maar de dreiging bleef. Eco-nomisch ging, als gevolg van de gewa-pende strijd, slechter en slechter. Haby-arimana zag zich genoodzaakt om weerbij het IMF aan te kloppen. In 1993 on-dertekende hij namens Rwanda deArusha Akkoorden. In ruil voor nieuweleningen vanuit het buitenland, zegdehet regime daarmee toe de Rwandeseeconomie nog verder aan de IMF-wen-sen aan te passen. Dat lukte in de prak-tijk ook min of meer, vooral ook dankzijde terreur van doodseskaders, zo'n dui-zend man sterk, die sinds 1990 actiefgetraind werden. Vele politieke oppo-santen van het regime werden ver-moord of verdwenen. Saillant detailhierbij is nog dat de eskaders iteraham-we genoemd werden, een naam waar-mee voorheen de teams werden aange-duid die de gedwongen arbeid uitvoer-den. En de slang-uitdrukking voor

16 De AS 132

moord in Rwanda is werk._ "The dis-tance from forced labor to forced mur-der is evidently not as great as it mightseem", concludeert Smith.6Op 6 april 1994 stortte een vliegtuigneer waarbij onder meer de presidentom het leven kwam. De moordmachinekwam nu pas goed op gang. Boerenwerden gedwongen om mee te doenaan moordpartijen. Velen weigerdendat, velen deden er aan mee. De Rwan-dese killing fields, met honderdduizen-den vermoorde Tutsi's en gematigdeHutu' s, waren een feit. De oorzaak:haat tussen Hutu's en Tutsi's? "VVhat,formerly, had been a real antagonismturned into a legitimating myth - amyth to justify murder", schrijft Smith.7Het massale bloedvergieten kwam toteen voorlopig einde toen het RPF in deontstane chaos in juli 1994 de Rwandesehoofdstad Kigali veroverde.8Den Haag, 19 oktober 2000. De voorma-lige premier van Rwanda, Jean Kam-

banda (45), wordt door een speciaal tri-bunaal van de Verenigde Naties tot eenonherroepelijke levenslange gevange-nisstraf veroordeeld wegens het plegenvan genocide. Het tribunaal bevestigdedaarmee een twee jaar daarvoor inArusha, Tanzania, geveld vonnis. Voorhet eerst in de geschiedenis werd ie-mand voor het in een conventie van1948 vastgelegde begrip genocide ver-oordeeld - de rechtsgang werd door Ka-manda's (deels Nederlandse) verdedi-gers overigens omstreden genoemd.'Lagere' verdachten van medeplichtig-heid aan de genocide worden in Rwan-da zelf berecht: zo'n honderdduizendmensen wachten in overvolle gevange-nissen hun proces af; in Arusha wach-ten nog veertig hogere ambtenaren enpolitici op hun berechting.9Tegen het IMF en andere internationaleinstellingen wordt, zoals onlangs inPraag, gedemonstreerd. Dat is tenmin-ste iets.

NOTEN

(1) Pfaff, geciteerd door David Norman Smith, 'Postcolonial genocide. Scardty, ethnidty andmass death in Ruanda', in: M.N. Dobkowski I. Walliman (eds.), The coming age of scarcity.Preventing mass death and genocide in the Twenty-first Century, Syracuse (Syracuse UP) 1998, pp.220-244, p. 239. Deze bijdrage is in belangrijke mate gebaseerd op dit uitstekende artikel vanSmith. Om het aantal noten te beperken, zal ik in slechts een klein aantal gevallen nadere pa-gina-aanduidingen geven. De bundel waar Smith' artikel uitkomt, is een belangrijk boek overgenocide. Het telt 350 pp. en kost 34.95 dollar. Van een eerdere bundel, Genocide and themodern age. Etiology and case studies of mass death (1987), onder redactie van I. Walliman 8.zM.N. Dobkowski, verscheen onlangs een paperback-editie, Syracuse (Syracuse UP), 2000, 322pp., $24.95. - (2) Smith, op. cit., p. 226. - (3) Sorghum is een tropische graansoort. De 'dikkevan Dale' (twaalfde druk) meldt hier als synoniem... kafferlcoren! - (4) Smith, op. cit., p. 228;vgl. A.A. Trouwborst, 'Ruanda en Burundi, historische achtergronden', in: Internationale Spec-tator, 48: 7/8 (juli 1994), pp. 345-348, p. 345. - (5) Smith, op. cit., p. 237. - (6) Smith, op. cit., p.243. - (7) Smith, op. cit., p. 227. De eerder aangehaalde Nederlandse antropoloog Trouwborst(zie noot 4) wil overigens meer gewicht toekennen aan etnische factoren. Waar het mijns in-ziens om gaat is dat, zoals Smith laat zien, deze 'etnische factoren' in de loop van de geschie-denis van het land doelbewust geconstrueerd en aangescherpt werden en reële gevolgenkregen doordat ze vervolgens door het regime gebruikt werden om de bevolking te manipu-leren. - (8) Zie voor de ontwikkelingen in Rwanda na 1994 de doorgaans uitstekende artike-len in het Amerikaanse blad Z-magazine, dat deels ook op Internet verschijnt (www.lol.hareworld.com/zmag) alsook de site van Amnesty International in Londen (www.web.amnesty.org/web). - (9) Marcel Haenen, 'Levenlang voor oud-premier Rwanda', in: NRC-Handels-blad, 20.10.2000.

De AS 132 17

ANARCHISTISCH VERZET IN UGANDA

Joram Jojo

Uganda, ooit de Parel van Afrika genoemd door de Europeanen, is het kolonialisme niet teboven gekomen. Idi Amin, die van 1971 tot 1979 het land beheerste, geldt als een prototypi-sche criminele dictator. Daartegen steken zijn voorganger/opvolger Milton Obote en dehuidige president Yowerri Museveni altijd gunstig af. Dat is dan eigenlijk het enige posi-tieve dat over deze heren en het regime dat zij leiden gezegd kan worden. Museveni is bo-venal de lieveling van de Verenigde Staten, als president van een 'partijloze democratie',een voorbeeld voor 'het nieuwe Afrika'. Een voorbeeld ook voor de gemiddelde 'ontwikkelde'Democratische MarIcteconomie, die zelf in deze richting evolueert. Intussen gaat de burger-oorlog voort, waarbij buurstaten een openlijke of duistere rol spelen, zoals ook Uganda opzijn beurt intervenieert in Kongo-Kinshasa, Soedan en Rwanda. Het is moeilijk uit te ma-ken wat feit is en fictie in het geheel van gewapende groepen.

Bij dit geheel voegde zich in het najaar van 2000 (naar eigen verklaring) anarchistisch ver-zet. De enkele bulletins die wij ontvingen van deze verzetsbeweging herinneren sterk aande Mexicaanse Zapatistas van de afgelopen jaren met hun uitgekiende mediastrategie. Datheeft dit Ugandese verzet niet. Het beroept zich er op aan te sluiten bij plaatselijke traditiesen op vragen aangaande hun inspiratie door Bakoenin, Kropotkin of de Spaanse burgeroor-log believen zij geen antwoord te geven. Dit lijkt mij volkomen terecht. Het streven naarvrijheid en socialisme dat wij aanduiden met 'anarchisme' is, in tegenstelling tot wat ver-waten Europeanen en hun afstammelingen elders denken, geen 'witte' uitvinding, maareen algemeen menselijk streven.

Daarmee wil ook weer niet gezegd zijn dat wij de communiqués over het Ugandese anar-chisme zonder meer moeten accepteren op hun inhoud. Het is moeilijk laveren tussen Euro-pees paternalisme en goedgelovigheid: wij geven de berichten ter beoordeling, mede op ver-zoek van Joram Jojo, die ze ons gestuurd heeft. De ongerijmdheden kan de lezer zelfvaststellen. Het verwerpen van het zittende bewind in Kampala is duidelijk. NRM, deNat ional Resistance Movement, vormt het regime in Uganda, als vertegenwoordiging van'het nieuwe Afrika'. Opmerkelijk: Joram Jojo richt zich tot 'commanders', waar men 'com-rades' verwacht, en noemt zich 'sub-delegate'. Hij is een buitenslands verblijvend student(www.ugandans.com) (AdR)

Allereerst citeren we een persberichtvan 4 september 2000. "Anarchistischeopstandelingen met bivakmutsen ophebben een post van de militaire politieaangevallen en tot op de grond afge-brand. De Anarchistische Democrati-sche Strijdkrachten van Uganda (ADF)vechten nu al drie jaar tegen de militai-

re junta, vanuit de Maanbergen (Ru-wenzori) in westelijk Uganda.Meer dan dertig opstandelingen vanwie vermoed wordt dat ze lid warenvan de ADF hebben de politiepostNkooko in Kibala aangevallen, waarbijtwee agenten gedood zijn en één ont-voerd is. Zij maakten ook twintig gewe-

18 De AS 132

ren en politieuniformen buit. De zwaar-bewapende overvallers, die in een Tata-vrachtwagen reden, staken ook de poli-tiepost in brand en verbrandden docu-menten in het districtshoofdkwartiervan Nkooko. De legerwoordvoerdermajoor Phinehas Katirima zei in een in-terview met het blad The New Vision datde overval op 2 september plaatsvond.Asuman Mugenyi, de woordvoerdervan de politie, identificeerde de tweegedode collega's en heeft gezegd dat delijken nog in het ziekenhuis van Kibogageborgen zijn. Katirima zei dat de ge-wapende opstandelingen ook dertienmilitairen ontvoerd hebben van de postvan Nkooko. Tijdens de overval richt-ten de opstandelingen zich tot de mas-sa's van het marktcentrum van Nkookowaarbij zij leuzen tegen het IMF riepen.De opstandelingen plunderden ook eenmedicijndepot.'Het leger is op jacht naar hen, we kun-nen dit soort terrorisme niet toelaten enwe zullen ze krijgen', verklaarde Katiri-ma. Mugenyi heeft gezegd dat de ont-voerde politieman inmiddels ontsnaptis en dat deze verklaard heeft dat dezwaarbewapende mannen en vrouwenin een uit Kiboga gestolen Tata-vracht-wagen rondreden." Tot zover dit pers-bericht.

BASHEYABasheya is de naam van een eigentijdseanarchistische beweging, die niet vindtdat de Ugandezen politieke leiding no-dig hebben. Dood, corruptie en wreed-heid vormen de grootste nijverheid inhet Uganda van vandaag. Basheya(anarchisme) is de wetenschap die deslachtoffers van deze primitieve indu-strie beschermt en hun kava geeft. Hetkapitalisme is de belangrijkste brand-stof van deze ellende. Het zittende regi-

me van de NRM heeft absolute armoe-de en uithongering als middelen ge-bruikt om de massa's op de knieën tekrijgen. Het geïnstitutionaliseerde sec-tarisme is het belangrijkste wapen datde hielenlikkers van de NRM gebruikenom deze ramp van bijbelse omvang tecreëren. Een parasitaire minderheid be-heerst de economische infrastructuur.Uganda Anarchist Democratie Forces(ADF 'Basheya') is de hedendaagsevoortzetting van de massale volksbewe-ging van 1945-1949. Nu zoals toen is destrijd niet gericht op het veroveren vanpolitieke macht of op beheersing van deregering. Destijds waren de lage lonenen de lage prijzen van de handelsge-wassen de belangrijkste grief van demassa. Maar nu verzetten we ons tegende voortdurende plaag van ziekten,honger en vuiligheid van het onder-drukkende regime van de NRM. Wijverwerpen alle vormen van dwingendeoverheersing en gezag. Wij benadruk-ken geen eenheidsgedachte in de vormvan 'politisering', want dit zou leidentot een politieke machtswisseling. Demethodologie is ons middel en de ideo-logie verbindt ons. Wij verachten IMFen Wereldbank die nu structurele aan-passingsprogramma' s (SAP' s) gebrui-ken door sociale uitgaven voor gezond-heid en onderwijs tot een minimumterug te brengen 'om ons te ontwikke-len'. Wie denken ze wel dat ze zijn?Basheya (anarchisten) willen een gelijkdeel (sheya) van middelen die door ge-neraties van zwoegende massa's (wa-nainchi/ de 'keldermensen') zijn gepro-duceerd. De opstanden van 1945 en1949 waren radicaler in hun autonomieen motivatie. Wanainchi hebben verlo-ren doordat ze niet bewapend waren.Nu zijn wij in staat ons te bewapenendoor eenheden van het 'Ugandese le-

De AS 132 19

ger' te vernietigen en opslagplaatsen teplunderen, waarbij een hinderlaag af entoe handig uitkomt. Net als in 1945-49is de basis onze levenslijn. In 1949 heeftBasheya directe actie georganiseerd:winkels van Aziaten werden geboycot.Basheya wilde af van de middenklassevan Aziatische kapitalisten. Wanainchiverbouwde de katoen; daarom wildenzij deze direct kunnen verkopen aan deBritse kolonisatoren zonder tussen-komst van Aziatische kapitalisten. Nuvechten we tegen de grote bedrijven ende pooiers van het makelaardom.Wanainchi waren onderworpen aan ra-cistisch bepaalde betalingsregels. Hetloon was in drie categorieën verdeeld:de hoogste klasse (Europeanen), demiddenklasse (Aziaten) en de lage klas-se (Wanainchi). Zowel de publieke alsde private sectoren van de economiegrief den Wanainchi. Door de verdeel-en-heerspolitiek van de Britse kolonia-listen pasten de Aziaten dezelfde on-derdrukkende methoden toe opWanianchi als in India tegen de 'onaan-raakbaren'. Het was algemeen gebruikdat de Aziatische kapitalist de 'boyi'-ar-beider niet betaalde, want geen wet be-schermde de 'boyi'. Het onderwijsstel-sel was op dezelfde frauduleuze drielagen gebaseerd. Er heerste dus apart-heid in het onderwijs.Het platform van Basheya (anarchisme)van de jaren veertig werd ontwikkeldtijdens maatschappelijke ceremoniënals begrafenissen en huwelijken. In 1948verzocht de Uganda African ProduceGrowers Union de minister van kolo-niën de opbrengst van het Katoenfondsdirect aan Wanainchi ten goede te doenkomen, in plaats van aan opkopers.Hedendaagse sheya gaat om de verbe-tering van de omstandigheden van Wa-nainchi en om ondubbelzinnige gelijk-

heid. Wij begrijpen werkelijk niet waar-om zeven procent van de bevolkingaanspraak maakt op alles in Uganda -dit is voor ons onaanvaardbaar. Privati-seringscomités zijn de norm. Hoe kaneen of andere dief in de regering doorde natuur geschonken goederen endiensten privatiseren? Omdat zulkemensen in het algemeen niet menselijkzijn, maar maatschappelijke parasieten:ze zuigen je leeg. De economie die Wa-nainchi ten goede zou komen is er eenwaarin vrijwillige samenwerking vaneen grote hoeveelheid verschillende ge-organiseerde groepen goederen produ-ceert om te ruilen of voor eigen gebruik.De geldloze maatschappij is voor onsde stap voorwaarts zodat we geen kas-siers meer hebben die er vandoor gaanof wereldmarktmachten die ons kun-nen afpersen. Internationale Basheya(anarchisme) zou ons kunnen helpen bijhet realiseren hiervan. Directe actie zoubetekenen dat de producenten de nieu-we wereldmarkt'pooiers' opzij kunnenschuiven en dat in de internationaleanarchie iedereen een kans heeft orga-nisch gekweekte producten direct teconsumeren.Net als nu stonden in 1949 opportunis-tische 'politici' en een nationalistischepartij, het Uganda National Congess,op die zich aan het hoofd stelden vande oorspronkelijk leiderloze Basheya-opstand. Nu wordt een contra-adf(allied democratie forces) gebruikt omonze anarchistische zaak teniet te doen.De Anarchist Democratic Forces vor-men een nationaal front dat overal inUganda werkt. Hoewel we mobiel zijn,handhaven we een zeer doeltreffend engecoördineerd programma. Gedwongenrekrutering (ontvoeringen) zijn voorons belachelijk aangezien dit tegen destructuur van onze cellen ingaat. Wij

20 De AS 132

wonen niet in de bossen maar temiddenvan de bevolking. Wij hebben de Ru-wenzori Bergen gebruikt om overzichtte houden en ons van wapens te voor-zien die de reactionaire Ugandese strijd-krachten in Kongo-Kinshasa achtergela-ten hebben. Zijn er twee ADF's? Ja:Anarchist Democratie Forces (ADF) enallied democratie forces (adf). Naar wijbegrijpen woont het oppercommandovan adf in Kampala en ondergaat dit'siyasa'-indoctrinatie.In tegenstelling tot de meeste opstande-lingengroepen is het niet een deel vanonze methoden om op te scheppen oftegen de pers te roepen: 'ja, we zijnanarchisten', want dit zou ons beperkenin onze werkzaamheden. Toen Basheyain 1975 herrees in Kampala, heeft IdiAmin de militaire politie en speciale po-litie-eenheden ingezet om ons te vernie-tigen. Toen heetten we Bayaye (Slim-merds). De Bayaye van nu zijn deactivisten en commandanten ('com-manders' = 'comrades') van het econo-mische model van Basheya geworden.

HOMOSEKSUELEN

Bestuur in het Basheya-model kentgeen regering. De mensen kennen hunzelfbepaalde gedrag dat hun levenvorm geeft volgens geloof en normendie geen regering hun geeft. Organischbestuur zou meer opgevat kunnen wor-den als een werkwijze. De 'heersendeklasse' van de NRM heeft revolutionai-re comités gebruikt om de onderklasse(Wanainchi) te manipuleren en te inti-mideren. Zij kunnen je deporteren ofverbannen uit je moederland, net als deGestapo. De rc's zijn de bureaucratischestructuur van het onderdrukkende regi-me van overste Museveni. Hij is eenzwarte fascist die gelooft dat hij een eli-te-minderheid kan gebruiken om een

hulpeloze hongerige meerderheid teonderdrukken. De NRM is een kadere-lite, voor ons zijn zij de bolsjewiekenvan Uganda doordat zij er vandoor zijngegaan met de revolutie van Wanain-chi. Zij gebruiken voortdurend ideolo-gie, zij hebben het licht gezien en derest zijn idioten. In tegenstelling tot deNRM ziet Basheya niet één quasi-religi-euze waarheid, maar de werkelijkheidzal ons met gezond verstand bewape-nen. De NRM heeft de Ugandezen nietbevrijd maar heeft hen misbruikt enlaat hen in armoede voortleven. Bas-heya preekt niet maar laat haar actiesvoor zich spreken.Anarchist Democratic Forces ontvoerengeen mensen maar gaan uit van vrijwil-lige instemming met het anarchisme.Wij streven niet naar enige vorm vanhulp van buitenaf want dit gaat tegenonze methoden in. Basheya ziet hetAmerikaanse 'African Crisis ResponseInitiative' als een vorm van nieuw kolo-nialisme. In het verleden kwamen mis-sionarissen en zendelingen met hetkruis waarna de vlag volgde. Nu ko-men de Amerikaanse Groene Barettenons prostitueren zoals ze gedaan heb-ben met het leger van El Salvador in dejaren tachtig en met het leger van Zuid-Vietnam in de jaren zestig en zeventig.De Groene Baretten leiden terroristischeaanvallen tegen progressieve bevrij-dingsbewegingen.Wij hebben een hekel aan regeringen inhet algemeen, daar deze wetten gebrui-ken om Wanainchi als vee over hunland te verspreiden. Voor een program-ma van de BBC in 1997 nam Musevenihet team van de omroep naar zijn boer-derij om vee als illustratie voor zijnideologie te gebruiken: "Als die koe las-tig wordt verwijder ik haar voorgoedvan de rest." Ugandezen geven de voor-

De AS 132 21

keur aan hun vrijheid met alle verant-woordelijkheden vandien boven dedwang van het leven volgens een script.ADF beschouwt alle vormen van machtin Uganda als bedrog omdat er gere-geerd wordt zonder instemming van demassa's. Waarom zouden Wanainchigehoorzamen aan een machine die hen'dagelijks uitmelkt? Museveni en de ka-pitalisten noemen het democratie, maarnegentig procent van de Ugandezennoemt het roof bij klaarlichte dag. Hethuidige systeem in Uganda is onaan-vaardbaar omdat wij het zat zijn be-stookt te worden met propaganda diehet gijzelen van een geheel volk moetrechtvaardigen. Doordat de Ugandezenin een voortdurende toestand van vreesen gebrek leven, gedijt onmaatschappe-lijk gedrag als corruptie. De corruptielekt door van boven naar beneden. Jekunt het Basheya niet kwalijk nemendat het weer opduikt.De hardhandige onderdrukking vanhomoseksuelen is de norm in het Ugan-da van overste Museveni. Het Ugande-se wetboek van strafrecht stelt dat "ie-dereen die vleselijke gemeenschap heeftmet iemand, tegen de natuurlijke ordein", levenslange dwangarbeid kan krij-

gen. Museveni heeft opgeroepen tot hetarresteren van alle homoseksuele men-sen. Basheya acht dit onaanvaardbaarin het Uganda van vandaag of waarook ter wereld. Basheya beschouwt hetals een van God gegeven recht dat ho-moseksuelen dezelfde vrijheid hebbenals hun heteroseksuele medemensen,daarbij inbegrepen vrijwaring van on-derdrukking door de staat of door indi-viduen.Gevangenissen en kazernes zitten volmensen die de moed hadden om ele-mentaire mensenrechten te vragen.Uganda is ook de hoofdleverancier vanwapens die in geheel Afrika tegen in-heemse mensen worden ingezet. HetSoedanese SPLA vecht samen met het'Ugandese leger'; 450 mensen zijn ge-dood in de steden Isiro en Buta (Kongo-Kinshasa). Ook mogen we de 1200mensen niet vergeten die in Kisanganigedood zijn door het Ugandese en hetRwandese leger. Basheya roept op totopstand in de buurlanden onder deUgandezen, tegen de dictatuur. Bas-heya zal de onderdrukking beëindigenen het zaad van het internationale anar-chisme zaaien. Want zijden handschoe-nen werken niet in Uganda!

DOMELA-LEZINGEN IN DRUK

Op 18 november 2000 verzorgde Flip Bool, directeur van het Nederlands Foto Archief teRotterdam, in het Domela Nieuwenhuismuseum in Heerenveen de Tweede Domela-lezing. Zijn lezing had als thema Grafische vormgeving en engagement in het interbellum,waarbij Bool met name de toepassing van fotomontage voor politieke affiches behandel-de. Zijn lezing zal binnenkort in druk verschijnen (prijs ƒ25,-).De tekst van de Eerste Domela-lezing (1999) door Homme Wedman (zie het Zevende Jaar-boek Anarchisme) is inmiddels in boekvorm uitgebracht, evenals de lezingen van Rudolfde jong en Wim Harms op de openingsdag van het museum in 1998. Deze twee bijdragenzijn gezamenlijk onder de titel Orde! verschenen. Beide boekjes kosten f19,50 per stuk.De drie boekjes zijn te bestellen via postgiro 631678 van het F. Domela Nieuwenhuisfondsin Amsterdam. Alle sprekers op deze bijeenkomsten kregen op 18 november de bronzenDomela-penning uitgereikt.

22 De AS 132

EEN REIS NAAR NIGERIA*D.L. Nevin

Kort nadat ic aan de universiteit van Chicago was afgestudeerd op Afrikaanse geschiedenis,kreeg ic de kans het continent te bezoeken. ik ging naar Nigeria, met 100 miljoen mensenhet dichtstbevolkte land van Afrika, twee keer zo groot als Californië (en ruim 25 keer Ne-derland).U vraagt zich misschien af wat mij heeft bewogen uitgerekend naar Nigeria te gaan, eenland dat berucht is vanwege de corruptie, criminaliteit en het erfgoed van jarenlange mili-taire overheersing. Het begon allemaal twee jaar geleden, toen mijn vriend Sam Mbah,journalist en schrijver van het boek African Anarchism, een tour maakte door de VS. InChicago logeerde hij bij mij. Hij werd geïnterviewd door een plaatselijk radiostation en rea-liseerde zich dat het fantastisch zou zijn om zoiets ook in Nigeria te hebben. Vervolgenshebben we duizend dollar bijeen gebracht om een radiozender te kopen en een cd-speler, cas-settedeck en mengpaneel. De zender werd verscheept, de rest zou B( meenemen als bagageik kocht een ticket en ging dit voorjaar op reis.

Op het vliegveld werd ik begroet doorSam, mijn gastheer. Ik wilde van de ge-legenheid gebruikmaken mijn e-mail-vriendin Ngozi te ontmoeten, die ge-schiedenis studeert aan de universiteitvan Nsukka, zo'n zestig kilometer tennoorden van Enugu, in het zuidoostenvan Nigeria. Sam is vaak in Enugu, hijbeheert daar onder andere de postbusvan de Awareness League.Op de universiteit van Nsukka zijnslechts twee plekken waar je kunt e-mailen. Dat gaat als volgt: je schrijft eenbericht met de hand en overhandigt hetaan een kantoormedewerker die het uit-typt en verzendt. Het versturen van eene-mailbericht van één pagina kost 150Naira (ƒ3,50), het ontvangen ƒ1,25.Ngozi heeft geen telefoon, dus we kon-den onze komst niet aankondigen. Zewas zeer verrast toen Sam en ik arri-veerden. Ze deelt een kleine studenten-

flat met twee andere meisjes. Ze heeftgeen idee wat ze gaat doen als ze is af-gestudeerd, de werkloosheid in Nigeriais hoog. Misschien iets bij Unesco ofUnicef. Ze liet me hun zwembad zien,een bad van Olympische afmetingenmet een springtoren van drie verdiepin-gen hoog. jammer genoeg zit er geenwater in. De fondsen die waren bedoeldom het zwembad te beheren, zijn ver-dwenen (gestolen). Ambtenaren in Ni-geria schijnen te denken dat publiekefondsen voor hen zijn bedoeld.Op een avond liep ik met Ngozi terugnaar de flat. Men had al vijf dagen geenstroom gehad, maar plotseling spron-gen alle lampen, radio's en ventilatorenaan. In het hele vijf verdiepingen tellen-de gebouw begonnen de studenten tejoelen van vreugde. Ze hoefden nietlanger te studeren bij kaarslicht of eenpetroleumlamp.

* Dit reisverhaal is in enkele bladen in de Verenigde Staten verschenen, en op de discussielijs-ten anarchy_africa@egroups.com en revolt@newmail.net . D.L. Nevin is deejay in Chicago.Vertaling en bewerking: Sies van Raaij.

De AS 132 23

Veel Nigerianen kunnen niet gelovendat ook in de Verenigde Staten armoe-de bestaat, ze denken dat alle Amerika-nen miljonair zijn. Het idee dat er men-sen op straat leven en uit vuilnisbakkeneten, klonk hun ongelooflijk in de oren.Het had 125 dollar gekost om de zenderte verschepen en nog eens 180 dollar (!)örn hem uit het Nigeriaans douanede-pot te krijgen. Dat geld is grotendeelsverdwenen in de zakken van de ambte-naren. De zender zou de basis vormenvoor de Community Radio van de stadAfikpo, zestig kilometer ten zuiden vanEnugu.Toen Sam en ik uit Enugu vertrokken,besloot de taxichauffeur achterafweg-getjes te nemen om de politie op dehoofdwegen te ontwijken. Die vragennamelijk geld als je hen voorbij wilt. De'wegen' zaten vol kuilen, gevuld metregenwater. Het was een dermate hob-belige rit dat ik vreesde voor de appara-tuur - en m'n rug.Toen we in Afikpo aankwamen, washet donker. De volgende ochtendbrachten we de apparatuur naar deplaats waar het radiostation zou ko-men, hoog op een heuvel. De arbeiderswaren nog bezig het dak te leggen, wel-ke bestond uit verroeste metalen platen.Er was geen vloer, noch deuren of ra-men, en ook geen stroom. We moestende apparatuur dus testen met behulpvan onze autoaccu's. Helaas werd bijhet testen per ongeluk een plus-kabelaangesloten op een min-contact. Hier-door brandde niet alleen de zekeringdoor, maar ook een paar condensatorenen de FM-versterker. Deze onderdelenzijn niet te koop in Nigeria. Hierdoorwerd het project enkele weken ver-traagd, maar gelukkig was iemand inCanada zo vriendelijk een nieuwe zen-der te laten verschepen. Het project

loopt in ieder geval en als het goed is, isde Afikpo Community Radio op ditmoment in de lucht - Nigeria's eerstegemeenschapszender. Ze hebben talvan ideeën voor hun lokale program-mering. Allerlei groeperingen - waaron-der vrouwen - willen graag op de radio.Ook willen ze de ouderen van de streekverhalen laten vertellen uit de Igbo tra-dities. Het station zal tweetalig zijn:Engels (Nigeria was tot 1960 een Britsekolonie) en Igbo, de taal en naam vande grootste etnische groepering in datgebied.Hopelijk zijn de dagen van militairedictatuur voorgoed voorbij in Nigeria.Toen ik er was, vierde Nigeria de Dagvan de Democratie. Laten we hopen dathet voortduurt, zodat experimentenmet echte, directe basisdemocratie zoalsde Afikpo Community Radio kunnenbloeien. Donaties kunnen worden ge-stuurd in de vorm van internationaalgeaccepteerde cheques naar AfikpoCommunity Radio, c/o Sam Mbah, P.O.Box 1920, Enugu, Enugu State, Nigeria.Donderdag 7 juni 2000 was de dag dathet hele land tot stilstand kwam door-dat de vakbeweging een eendaagse Al-gehele Staking had uitgeroepen. Ik haddie dag eigenlijk een bezoek willenbrengen aan buurland Benin, maar ikvond dat reizen, naast gevaarlijk, zoietswas als een staking breken. PresidentObasanjo had eerder die week eenzijdigbesloten de prijzen van olieproductenmet vijftig procent te verhogen. De ben-zineprijs zou van de ene op de anderedag van twintig naar dertig naira perliter gaan (ƒ0,70), waardoor ook de prij-zen van voedsel en transport stegen.Het Congres was niet geconsulteerd,zogenaamd uit vrees voor speculatiesmet de olieprijzen. Dit zeer ondemocra-tisch besluit was genomen door een de-

24 De AS 132

--

0

Gaat 't overAfr n ka?

, zap es naaricks GEzE

LLI GERS !

mocratisch gekozen regering - nadatdie pas één jaar aan de macht was. Omlucht te geven aan de frustratie met deregering, waren op alle belangrijke we-gen barricades opgericht van branden-de autobanden. En in Nigeria, waar decommunicatie moeizaam verloopt (detelefoons doen het meestal niet en demedia worden beheerst door de rege-ring), is het vaak niet duidelijk of enwanneer een staking is afgelopen. Vandeze verwarring maken jeugdbendesdankbaar gebruik.Wat de prijsverhoging nog absurdermaakt, is dat Nigeria een olieproduce-rend land is en lid van de OPEC. Mo-menteel zijn de olieprijzen zeer hoog ende OPEC heeft Nigeria toestemming ge-geven nog meer olie te produceren. Degewone burgers echter, laat staan de be-woners van de olieproducerende Niger-delta, profiteren in het geheel niet vandeze ontwikkelingen. Ze worden juiststeeds verder uitgewrongen door maat-regelen van 'structurele aanpassing' die

genomen worden onder druk van hetInternationaal Monetair Fonds.Mijn laatste dag in Nigeria was de dagna de Algehele Staking. Ik wilde naareen museum in Badagry, vlakbij degrens met Benin, waar oude voorwer-pen te zien waren uit de tijd van de sla-venhandel. Toen we vroeg in de och-tend Lagos verlieten, lagen overal deoverblijfselen van de uitgebrande auto-banden; de binnenbedrading deed den-ken aan verkoolde dennennaalden. Wehadden een okada genomen, een motor-taxi. Sam vertelde dat zogenaamde areaboys (jonge criminelen) nogal eens weg-blokkades opwerpen om reizigers geldaf te persen, speciaal tijdens stakingen.En inderdaad, in de verte zag ik alspoedig drie schreeuwende jongens metkapmessen en lange stokken rond auto'sstaan. Ze hadden takken over de weggelegd om het ~keer tegen te houden.Onze chauffeur dacht dat we ze wel tesnel af konden zijn, maar toen we dich-terbij kwamen, dreigden de bandieten

De AS 132 25

ons van de motor af te slaan. Sam gafopdracht te stoppen en ze iets te geven.Gelukkig lieten ze ons voor een bedragvan veertig naira (ƒ0,90) doorrijden. Zewaren net zo zenuwachtig als wij, wantde politie kon elk moment opduiken.Bovendien was het niet onmogelijk datiemand plotseling een pistool zou trek-ken. Ik had het extra benauwd, want ikhad m'n paspoort bij me, zo'n tweehon-derd dollar cash, plus m'n vliegticketvoor die avond.Na deze eerste blokkade kwamen we ernog twee tegen op de vijftig kilometerlange rit van Lagos naar het slaperigestadje Badagri. De tweede was beter ge-organiseerd. Een bende van een stuk oftwintig jongelui had de weg geblok-keerd onder een viaduct. We werdengedwongen uit te stappen. Er hing eenzeer gespannen sfeer. Ondanks dat wevertelden dat we journalisten waren diesympathiek stonden tegenover de Alge-hele Staking, was louter mijn aanwezig-heid als blanke al een provocatie. Inhun ogen vertegenwoordigde ik rijk-dom en privileges. Terwijl Sam en ikwat rondliepen, onderhandelde onzebestuurder over de prijs. Het werd aan-zienlijk duurder dan bij de eerste stop:bijna acht dollar.De laatste blokkade was nog de gevaar-lijkste. Toen de bandieten ons som-meerden te stoppen, gaf onze bestuur-der vol gas. Met een vaart van honderdkilometer per uur stoven we recht opde groep af. Ik verwachtte elk momenteen steen door het windscherm. Inangst vroeg ik mezelf hardop af: "Is ditdapperheid of stompzinnigheid? Is eenmuseumbezoek de moeite waard omberoofd te worden, of zelfs gedood?"Even later hoorden we op de radio destem van Mark, een Amerikaansedeejay van Cool-FM in Lagos. Hij was

op de hoogte van het feit dat mensendachten dat de Algehele Staking nogaan de gang was en dat dat een vrijbriefwas voor dit soort wegblokkades. Markdeed de oproep: 'Real Men don't steal.Let's stay Cool!'Het verbazingwekkendste was, dat toenwe Badagry binnenreden, het stadje eenongelooflijke rust uitstraalde. De men-sen waren zo vriendelijk en ontspannendat ik het gevoel had dat we een anderetijdzone waren binnengestapt.Het museum, dat bestond uit één ka-mer, was tamelijk eenvoudig, maar tochfasdnerend. In een hoek stond het graf-monument van de eerste hoofdman vanBadagry die slaven had verkocht aan deBrazilianen en Portugezen. De originelekettingen en martelwerktuigen lagenerbij. Niet achter glas, gewoon op tafel,zodat de bezoekers ze konden oppak-ken, en hun gewicht voelen. De meestonrustbarende artefacten waren voormij de beenijzers voor kinderen en eenstaaf die door de voeten van slavenwerd geslagen als ze geprobeerd had-den te vluchten. Voordat de slaven wer-den verscheept, waren ze gedwongente werken op de plantages van dehoofdman. Om ervoor te zorgen dat zetijdens het werk niet zouden eten vande vruchten van het land, werden hunlippen in een ijzeren beugel geklemd.Vervolgens werd er een hangslot (!)dwars door beide lippen gestoken. Hetwas een bewijs van ongekende wreed-heid, dat ik niet snel zal vergeten.Die avond zat ik samen met Sam in detaxi naar het internationale MurtalaMohammed vliegveld, kauwend opkoekjes van geroosterde Akara-bonen.Bij het afscheid bedankte ik niet alleenmijn gastheer maar ook mijn bescher-mengel. Die had vandaag overuren ge-maakt.

26 De AS 132

LIBERTAIREN IN NIGERIA*Gesprek met leden van de Awareness League

D.L. Nevin

Om te beginnen, kun jij, Igarrey, iets vertellen over het radioproject in Afikpo en hoe deAwareness League (AL) daarbij betrokken raakte?Igarrey: Het radiostation is in feite opgericht doordat we hier, waar veel leden vande AL wonen, geen toegang hebben tot de belangrijkste media. Onze stem wordtniet gehoord. We denken dat als we een gemeenschapsradio hebben, de mensenmeer informatie over zichzelf naar de buitenwereld kunnen krijgen.Wat is de betrokkenheid van de AL bij dit project? En hoe kwam jij in contact met de AL?Igarrey: Ik raakte betrokken bij de AL toen ik rechten studeerde aan de universiteitvan Calabar. We correspondeerden met de AIT in Spanje en drie jaar geleden kwa-men enkelen van hen ons opzoeken, iets waardoor we ons zeer gesterkt voelden.Ze kwamen naar Afikpo, Port Harcourt en Calabar. Dat bezoek betekende zoietsals een ommekeer in mijn relatie met het anarchosyndicalisme.De situatie nu is wel even anders dan drie jaar geleden, toen we een militaire dicta-tuur hadden. Het was indertijd vrijwel onmogelijk je bezig te houden met dit soortactiviteiten. Maar nu willen we de grenzen testen van de democratie die we sindseen jaar hebben, en die van de grondwet. Het Afrikaans handvest van de mensen-rechten beschermt de vrijheid van meningsuiting en vereniging, dus we denkendat het volkomen legaal is wat we doen. Bovendien hopen we als ideologischeanarchisten onze idealen vooruit te kunnen helpen.

Wat voor ideeën hebben jullie wat betreft deprogrammering?Igarrey: De programma's moeten ge-richt zijn op de gemeenschap. Groepe-ringen van allerlei leeftijden, zowelmannen als vrouwen, hebben al te ken-nen gegeven geïnteresseerd te zijn. Erzijn dansgroepen en kleine coöperatie-ve groeperingen van vrouwen en boe-ren. De programmering zal vooral in-formatief zijn en, indien mogelijk, edu-catief. Maar er is ook amusement. Watdat betreft zijn we behoorlijk traditio-

neel. We hebben een heleboel traditio-nele dansen, feesten en culturele festi-vals en we willen ook de oude folkloreerbij betrekken, de volksverhalen. Jemoet weten dat onze geschiedenis voor-al orale geschiedenis is.

De Awareness League bestaat uit ambtena-ren, journalisten, studenten en docenten.Gegeven het feit dat er landelijk zo'n dui-zend leden zijn, welke percentages zou jeverbinden aan de diverse beroepsgroepen?Igarrey: In het verleden was het erg

* Transcript van een radio-interview met de schrijvers van African anarchism, nog niet eerderin druk gepubliceerd. Bewerking en vertaling: Sies van Raaij. Misschien mag niet onvermeldblijven dat de interviewer desgevraagd niet kon bevestigen dat het radiostation inderdaad alin de lucht was... Daarbij moet ook aangetekend worden dat FM in de tropen geen gangbareradioband is. D.L. Nevin: www.esperanto.com

De AS 132 27

moeilijk om lid te worden van de AL, infeite stond de organisatie buiten de wet.Tot ongeveer een jaar geleden gedroe-gen we ons als elke andere verbodenorganisatie. Het was heel moei4k ommensen te vinden die zich openlijk wil-den afficheren met de Awareness Lea-gue. Op de universiteiten was het veelmakkelijker om door te dringen tot destudenten, mede doordat ze zoveel din-gen hadden om tegen te rebelleren.Journalisten maken voor vijf procentdeel uit van ons ledental. Dan is er nogde categorie van de ambtenaren. Vooraltijdens de militaire regering was de Ni-geriaanse overkoepelende vakbond ta-melijk actief tegen de militairen. En hetwas erg gemakkelijk om met hun sa-men te werken. Bij stakingen hielpenwe soms mee door bijvoorbeeld span-doeken te maken. En er waren nogalwat stakingen, zowel plaatselijk als lan-delijk. Zo demonstreerden we tijdensde 'Eén miljoen mars' (mensen) tegenAbacha. We organiseerden ook een te-genmars onder de paraplu van JACOM,het joint Action Committee for Demo-cracy. Sinds toen - vorig jaar - isJACOM veel zwakker geworden, som-mige mensen hebben zich zelfs aange-sloten bij politieke partijen.

Sam vertelde dat er momenteel weinig acti-visme is omdat de mensen geen fut meerhebben na jaren van actief verzet tegen hetmilitair regime. Het was immers erg beang-stigend en bedreigend om je openlijk te ver-zetten tegen Abacha. Nu, na een jaar bur-gerregering onder president Obasanjo enhet vermeend nieuwe tijdperk van democra-tie, hebben mensen een houding van 'de katuit de boom kijken.'Igarrey: Er bestaat een enorm verschiltussen de militaire regering van toen enhet systeem van nu. Voorheen zou het

voor jou bijvoorbeeld erg moeilijk zijngeweest om naar Nigeria te komen. Wehadden destijds in Calabar twee kame-raden op bezoek uit Spanje (Valencia)en we waren bijna doodgeschoten opverdenking van spionage. Onder de mi-litairen hebben burgers een hoop rottig-heid meegemaakt. Zelfs de meest vuri-ge activisten willen nu de democratieeen kans geven. Vooral omdat we er al-tijd rekening mee moeten houden datals de situatie zou destabiliseren, de mi-litairen daarin een excuus zouden zienom weer de macht te grijpen. Er bestaatnu een onbewust verlangen de zittenderegering de gelegenheid te geven de de-mocratie wortel te laten schieten.

Het tudioproject hier in Afikpo vertegenwoor-digt dus eigenlijk een nieuwe fase in het acti-visme, een soort activisme dat niet protesteerttegen de officiële radiostations, maar dat ge-woon zelf een station begint. Het is alsof je destaat negeert en zegt 'Dat kunnen wij beter.'ik weet toevallig dat men ook in Nnewil eeneigen gemeenschapsradio wil beginnen.Igarrey: Onder de militairen werden allemedia volledig gecontroleerd door destaat. Informatie werd gecensureerd. Enik moet zeggen dat de radio momen-teel, onder onze zogenaamde democra-tie, nog steeds wordt gecontroleerddoor de staat. Zelfs de een of twee pri-vate radiostations worden zwaar gecen-sureerd en in de gaten gehouden. Watwe dus nu in Afliep° hebben, een ge-meenschapszender, betekent op allerleifronten een revolutie. De overheid iseen beetje zenuwachtig, zelfs in verwar-ring, want ze weten niet waar dit toezou kunnen leiden. In de komende ja-ren zal onze zender ongetwijfeld een al-ternatief gaan vormen, wat we voor-heen niet hadden. Er bestaat vrijwelgeen andere manier om onszelf te uiten.

28 De AS 132

Het lijkt erop dat er overal op de wereld sa-menlevingen zijn waar de heersende klassebang is om de bevolking bepaalde vrijhedente geven. ik vind het interessant dat zoveelmensen hier in Nigeria interesse tonen inhet anarchisme, terwijl de anarchistischeideeën toch zo weinig geuit kunnen worden.Bovendien lijkt het erop dat de mensen hierveel godsdienstiger zijn dan in de Verenig-de Staten, waar de meeste anarchisten felgekant zijn tegen georganiseerde religies. Ikweet dat er AL-leden zijn die zichzelf chris-tenen noemen. Zonder een oordeel uit tespreken over hun religieuze overtuigingen,vraag ik me af hoe ze die in overeenstem-ming brengen met het anarchisme.Igarrey: Lastige vraag. Amerikaanseanarchisten zijn anders dan Spaanse, endie weer anders dan Nigeriaanse. Zoalsje in het boek van Sam en mij, AfricanAnarchism, kunt lezen, vinden wij dathet voor een Afrikaan gemakkelijker isom anarchist te zijn dan voor een Euro-peaan. Dat komt deels vanwege onsontwikkelingsniveau. Het is gemakke-lijker om een stapje terug te doen naareen anarchistische situatie of om eenanarchistische ideologie te omarmendoor wat je om je heen ziet, inclusiefhoe we voorheen leefden. Ons levennam een bepaald patroon aan door dekolonisatie. Bijna alles wat we doenwordt bepaald door het koloniale verle-den, inclusief onze identificatie met dekoloniale (religieuze) ideologieën. Maarik denk absoluut niet, dat religie af-breuk doet aan het anarchistisch per-spectief van AL-leden, want religie be-tekent hier een soort tijdverdrijf,ontspanning. Iets wat je uit je dagelijkseproblemen haalt. Op zondag ga je naarde kerk om te dansen, want er zijn geendiscotheken. Het heeft niks te makenmet politieke ideologie. Het zijn tweeverschillende zaken die we prima van

elkaar kunnen scheiden. Overigens zijnde meesten van ons geen christenen; erzijn animisten zoals ik en ook moslims.We zijn opgegroeid met traditioneleAfrikaanse geloofsopvattingen, maardie beïnvloeden ons niet politiek.

Wat ik ook interessant vind, is hoe de ALbegon. Het kwam eigenlijk voort uit de zeerintellectuele conclusie dat het communismehad gefaald, en dat er iets mis was metstaatscommunisme. Dus gingen mensen opzoek naar een andere ideologie die zou kun-nen verklaren hoe de wereld in elkaar zit.En dat op een meeromvattende manier danhet communisme had gedaan. Kun je ditproces toelichten? Het is namelijk heel ergverschillend van hoe ilc en veel van mijnvrienden betrokken raakten bij anarchisti-sche politiek. ik denk dat wij een anti-auto-ritaire politiek omarmden vanwege onze an-ti-autoritaire persoonlijkheden.Igarrey: ja, het is inderdaad zo dat demeesten van ons oorspronkelijk socia-list of marxist waren. Op de Nigeriaan-se universiteiten hoor je niet veel overhet anarchisme. Toen Sam en ik AfricanAnarchism schreven, gingen we op zoeknaar Nigeriaanse anarchistische ge-schriften, maar daar was erg moeilijkaan te komen. Mensen zaten nog hetdichtst bij staatssocialisme en commu-nisme. Zoals je terecht zei, begrepensommigen van ons dat het socialismetot mislukken gedoemd was. Het konde tegenstrijdigheden die we om onsheen zagen niet verklaren. We zagendat zowel kapitalisme als socialisme au-toritair waren. Zo begon de AwarenessLeague. Maar het verklaart niet waar-om anderen geïnteresseerd raakten inde AL. Want die hadden niet op de uni-versiteit gezeten, maar werden toch lid.En dat had te makel met ons activisme,het soort programma's dat we hadden. In

De AS 132 29

feite zijn we nu iets totaal anders dantoen.Sam: Toch kan de aantrekkingskrachtdie het anarchisme op ons uitoefendeook wel verklaard worden vanuit onzeanti-autoritaire karakters. Op de uni-versiteiten, waar we begonnen als so-cialisten, was dat eigenlijk een uitdruk-king van onze anti-autoritaire houding.Elke socialist op de campus was funda-menteel gekant tegen wat er aan dehand was, ofschoon niet in die mate datmen zou oproepen tot de afschaffingvan de Staat - het essentiële punt vanverschil tussen anarchisten en staatsso-cialisten.

Dit is de eerste keer dat ik in Nigeria ben enik zit vol eerste indrukken. Het valt me opdat veel vrouwen erg verlegen en ingetogenzijn en zich niet zo openlijk bezighoudenmet politiek als mannen. Misschien heefthet te maken met de opvoeding. Anderzijdsweet ik ook dat er vrouwengroepen zijnwaar vrouwelijke AL-leden aan deelnemen.Igarrey: 0, zeker zijn vrouwen niet zoactief als mannen. Dat heeft te makenmet onze sociale geschiedenis. De mees-te vrouwen maken zich veel meer danmannen druk om economische aangele-genheden en willen zo snel mogelijktrouwen, zodat ze verzekerd zijn van le-vensonderhoud. Het heeft niet zozeer temaken met opleiding maar met demaatschappelijke positie van vrouwen.

Sam, zou je met betrekking tot de AL ietskunnen vertellen over de ontwikkelingenvan het laatste jaar?Sam: In de eerste plaats is de AL vanzeer ver gekomen. De AL is geboren tij-dens de militaire dictatuur, en sinds dieperiode ten einde is, is er een soort ver-moeidheid over de leden gekomen. Demeeste massa-organisaties ervaren een

dergelijke futloosheid, na jarenlang te-gen de dictatuur gevochten te hebben.Nu, na de overgang naar democratie,proberen we meer creatieve manierente bedenken om dingen te doen, nietlouter agitatie en strijd. Nu de realiteitvan de democratie steeds duidelijkerwordt, wordt de noodzaak urgent omde grenzen van dit democratisch expe-riment te verkennen.

Toevallig waren we vanochtend getuige vande brandende barricaden op straat als ge-volg van de algehele staking die was uitge-roepen omdat de olieprijzen plotseling metvijftig procent waren verhoogd. Hoe staatde AL daar tegenover, en hoe is de relatie ismet de vakbeweging?Sam: Wat we vanmorgen gezien heb-ben, was een uitbarsting van woede enfrustratie. Een heleboel Nigerianen wa-ren bereid de democratische regeringeen kans te geven, want iedereen wasde militairen zat. Maar na pas één jaarbeginnen velen zich al af te vragen 'Isons leven ook maar iets beter gewordensinds dat jaar?' Geloof me, het ant-woord is nee! De inflatie neemt handover hand toe en de prijzen van oliepro-ducten zijn met de helft gestegen. Voor-heen konden we er redelijk op vertrou-wen dat we twaalf uur per dagelektriciteit hadden, maar dat is stuk-ken slechter geworden. Dus als je terug-kijkt, zie je dat de democratie een hoopbeloofde, maar wat is daarvan terecht-gekomen? De eendaagse staking, uitge-roepen door de NLC (Nigerian LaborCongress) gaf de mensen de gelegen-heid hun woede te uiten. De regeringnu doet precies hetzelfde als wat de mi-litairen deden: met de ene hand gevenen met de andere terugnemen. Laat meiets zeggen over de kennelijke tegen-strijdigheid van het feit dat sommige

30 De AS 132

AL-leden voor de overheid werken,zelfs in de hogere echelons. De over-heid is de werkgever van zestig tot ze-ventig procent van de arbeiders in ditland. In feite is dit getal nog hoger als jeje bedenkt dat de grote oliemaatschap-pijen joint ventures zijn van de nationa-le oliemaatschappij. In de meeste geval-len hebben de anarchisten geen keusomdat er maar zeer weinig private be-drijven zijn waar je zou kunnen wer-ken.

Iets anders: wat mij fascineert is dat de Ni-geriaanse militaire cultuur zo heel anders isdan in Amerika. Hier wordt die geassoci-eerd met marihuana en homoseksualiteit,terwijl die dingen in Amerika over het alge-meen worden geassocieerd met links.Sam: Ja, onze cultuur is best uniek. Wijhouden vast aan bepaalde praktijken,waaronder homoseksualiteit, ook bijvrouwen. Er wordt echter niet in hetopenbaar over gesproken, het is ietswat in het geheim wordt bedreven. Demeeste Afrikanen zien het namelijk alsiets onnatuurlijks.

Maar het lijkt erop alsof het binnen de mili-taire rangen heel normaal wordt gevonden.Sam: Ja, dat is ook zo. In de eerste plaatsis homoseksualiteit altijd al een nor-maal verschijnsel geweest binnen deislamitische paleizen in het noorden. Indie context was homoseksualiteit eenmachtsinstrument De hofbedienden vande emirs zijn voor het grootste deel ho-mo en als je nagaat dat de feitelijkemacht in het noorden berust bij deemirs, zul je begrijpen wat ik bedoel.Van hieruit moet je de relatie bekijkentussen wat er in de paleizen gebeurt enwat er binnen het leger gebeurt. Hetnoorden domineert het leger, en via datleger heeft het noorden gedurende een

jaar of dertig Nigeria bestuurd. Homo-seksualiteit komt nog steeds heel veelvoor in het leger, ondanks dat er wettentegen zijn. Als je gepakt wordt, kun jevoor de krijgsraad komen.

En hoe zit 't met de mogelijkheid van legali-sering van marihuana, als het gebruik al zowijdverspreid is?Sam: Ik denk dat marihuana voorlopignog illegaal zal blijven, hoewel iedereenweet dat zowat iedereen in het leger hetgebruikt. En niemand wordt ervoor ge-arresteerd. Geen enkele soldaat kan er-voor ontslagen worden, dus in die zinis het voor hun niet echt illegaal. Het iszelfs zo dat de hogere rangen, tot aande generaals, ervoor zorgen dat de sol-daten marihuana krijgen. Dit omdatsoldaten gewoonlijk marihuana moetengebruiken voordat ze kunnen vechtenof naar het front gaan. Er bestaat zelfseen officieel budget voor binnen het le-ger. Ik denk dat de regering in de niet alte verre toekomst gaandeweg zal op-schuiven naar het legaliseren van mari-huana. Overal op straat is het te koop.

Sam, zou je ten slotte iets kunnen vertellenover aids? ik heb nogal wat billboards ge-zien met teksten als 'Aids is een echte ziek-te', maar het advies 'Gebruik condooms' zieje nergens.Sam: Ja, de schaal en reikwijdte van deaids-epidemie in Nigeria is, net als inandere delen van Afrika ten zuiden vande Sahara, onvoorstelbaar. Ondanks dater enorm wordt gesjoemeld met de offi-ciële statistieken, wordt de dreiging vanaids langzaam maar zeker voor de helebevolking duidelijk. En onthouding isgeen reëel alternatief. Een probleem isechter dat de condooms die hier ge-maakt worden, niet deugen. Wanneer jeze om wilt doen, scheuren ze.

De AS 132 31

DE ANDERE OORLOG VAN ALGERIJEFadila

Het was de westelijkste uithoek van 'de zieke man van Europa', het Osmaanse Rijk dat zichover de drie continenten van de 'Oude Wereld' uitstrekte. Als reden voor de veroveringdoor de Fransen zijn de activiteiten van zeerovers, de berucht geheten Barbarijse piraten,genoemd. De aanleiding zou de slag met een vliegenmepper zijn geweest die de Franse con-sul van de Dey van Algiers in ontvangst mocht nemen. In feite was het niets meer of min-der dan veroveringsdrang, een gebied makkelijk dichtbij aan de overzijde van de Middel-landse Zee, dat hoogstwaarschijnlijk in die begindagen van de industrialisatie werd gezienals vestigingsgebied voor overtollige Fransen. Want er werd verwacht dat Frankrijk overbe-volkt zou raken.En zo begon de verovering van Algerije in 1830, en het was niet zo'n gemakkelijke onder-neming als de Franse overheid in haar minachting voor de bevolking van het toekomstigeoverzeese gebied dacht. Integendeel, het duurde zeer lang voordat Algerije 'gepacificeerd'was en in zekere zin is het nooit helemaal gelukt. Maar waar de Fransen heer en meesterwaren, heeft de bevolking het ondervonden. De overheersing kan weinig anders dan genoci-daal heten: grote belangrijke steden uit de Osmaanse tijd raakten sterk ontvolkt en de boe-renbevolking werd van haar land verdreven. Oran bijvoorbeeld had in 1831 40.000 inwo-ners, daar waren er in 1838 nog duizend van over. In 1830 had geheel Algerije zes miljoeninwoners, in 1852 woonden er nog tweeëneenhalf miljoen 'moslims'. Er is nog sprake ge-weest van totale deportatie van de Algerijnen naar de Canarische Eilanden, die ooit zelf eenBerberse bevolking hadden gehad die als slaaf was weggevoerd of geheel was uitgeroeid. Hetis niet gebeurd. Zelfs voor de export van de Franse overbevolking bleek Algerije niet ge-schikt, doordat al halverwege de negentiende eeuw de Fransen ophielden zich voldoendevoort te planten. Zowel voor Algerije als voor Frankrijk zelf werden kolonisten uit andereEuropese landen gezocht. De Algerijnen, aangeduid als 'moslims', werden tweederangs-mensen in eigen land.Vanzelfsprekend riep dit verzet op, in tijd en plaats is minder makkelijk vast te stellen waarhet 'ouderwetse' verzet tegen de Franse overweldiging overging in 'modern' nationalisme -eigenlijk is het onderscheid eurocentrisch en irrelevant. Toen de guerrilla in de jaren vijftiguitbrak, had het onajhankelijkheidsstreven van het nationale bevrijdingsfront FLN het getijmee: het directe kolonialisme had zijn tijd gehad. De Algerijnen hadden in hun strijd bond-genoten in de onafhankelijke Arabische landen. De Franse regering hield echter lang vastaan de fictie van het overzeese stuk Frankrijk, waar een belangrijk deel van de landbouwwas overgenomen door de Europese colon die ook de industrie in handen hadden. Erwoonden ongeveer een miljoen als Fransen aangeduide mensen tussen de 'moslims'. De be-vrijdingsoorlog was lang en bloedig, hij stak ook de zee over, waar de vechtersbazen voorAlgérie française als geheim leger (OAS) terreur zaaiden. De oorlog leidde tot wat ten-minste een ongrondwettige regeringswisseling mocht heten in Frankrijk zelf. De man diedaarmee aan de macht kwam, De Gaulle, heeft tenslotte het gevecht tegen de onafhankelijk-heidsstrijders gestaakt. In 1962 was het alsnog afgelopen. De kolonisten, meestal aangeduid

32 De AS 132

als pieds noirs, verlieten het vermeende overzeese Frankrijk massaal.Hier ligt de kern tot het bijzondere van de Algerijnse vrijheidsstrijd, die met zijn vele dodenverder in het Afrikaanse patroon van 'details van de geschiedenis' valt. Landbouw en in-dustrie dreigden door het vertrek van de Europeanen uit te vallen. De 'inheemse' bevolking,de 'moslims' namen spontaan massaal de bedrijven over in zelfbeheer. Meer geschoold inKoran dan Kropotkin gedroegen zij zich zoals het scenario van heel wat revolutievoorspel-lingen luidt - niet uit revolutionaire bevlogenheid, maar eenvoudig omdat de nood der tij-den het vroeg en omdat het de gepaste wijze was de productie op gang te houden.Deze authentieke revolutie, die we anarchistisch kunnen noemen, kon niet getolereeerdworden door de overheid voorzover deze functioneerde. Fracties van de nieuwe heersendeklasse, of ze nu eenvoudigweg militaristisch, 'socialistisch', nationalistisch of zelfs trotskis-tisch waren, hebben gezamenlijk, voorzover ze niet in onderlinge oorlog verwikkeld waren,de autogestion (zelfbeheer) gekanaliseerd en zo om zeep geholpen. Zelfbeheer, en zomaarbijvoorbeeld het eigen inkomen bepalen door de werkers, werd als egoïstisch bestempeld.Het is een unieke gelegenheid geweest waarbij trotskisten in navolging van hun idool eerlij-ke contrarevolutionairen konden zijn door het meewerken aan het formuleren van de decre-ten van maart 1963, die de weg baanden voor nationaliseringen en daarmee voor partijle-den-directeuren en de bijbehorende corruptie. Een verdere militarisering van het regimewas na de staatsgreep van 1%5 voldoende om het zelfbeheer tot niet meer dan een leuze,herinnerend aan de eerste dagen van de onafhankelijkheid, te reduceren. Socialisme was inAlgerije verder een kwestie van retoriek.In 1988, nog vóór de instorting van de andere arbeidersparadijzen, kwam de grote opstandtegen het vermolmde regime van het FLN. Een nieuw, 'pragmatisch' militair bewind be-loofde vrije verkiezingen en, natuurlijk, markteconomische hervormingen - zodat verderemassale armoede en werkloosheid verzekerd waren. Tegen deze sociale achtergrond kan mende voorkeur van het Algerijnse electoraat voor het radicale islamisme van het IslamistischHeilsfront (FIS) zien, dat in 1992 door verkiezingen aan de macht had moeten komen maarhet niet kwam door een nieuwe militaire staatsgreep. Tegen deze diefstal van een verkie-zingsuitslag bleef het muisstil in 'het westen'. Er werden parallellen gelegd tussen het isla-misme en het nazisme, dat achteraf ook maar beter niet via de stembus aan de macht hadmogen komen.Of deze vergelijking geoorloofd was, is niet goed na te gaan. Het buitensporige geweld datvolgde behoort bij de Algerijnse geschiedenis, en kent geen tegenhanger (hoewel - Joegosla-vië?). In feite werd opnieuw een oorlog tussen fracties van de heersende klasse uitgevochten- 'islamisten' of 'integristen' tegen de 'seculieren' van het oude regime. Opnieuw werd eentraditie uit de koloniale periode, ruimtelijke ordening door middel van massamoord, uitge-voerd. Hele streken raakten ontvolkt, in de steden hoopte zich de werkloze massa verder op.De balans van het aantal doden moet nog opgemaakt worden - het loopt waarschijnlijk inde zes cijfers.Vooral in de onderwijssector is niettemin verzet gevoerd tegen de 'seculiere' regering, dieeen soort godsvrede afgedwongen leek te hebben in de uitroeiingsstrijd tegen het islamisti-sche verzet. Er zijn stakingsacties geweest, maar terreur en contraterreur maken vakbonds-strijd zeer zwaar. Na de verkiezingen van 1999, die een vertegenwoordiger van het 'oudebewind' tot president maakte, Bouteflica, lijkt het alsof de oorlog geluwd is. Als dit eenmeer duurzame situatie mocht worden, zal eens te meer duidelijk zijn dat het gevecht een

De AS 132 33

interne strijd van de heersende klasse was, misschien met steun van verschillende neokolo-niale machten - misschien zullen we er ooit meer van weten. Hieronder een Algerijnse visieop de oorlog van het afgelopen decennium. Fadila is een Algerijnse anarchiste, woonachtigin Frankrijk - merk op dat zij de ideologische term 'westers' laat vallen, waar 'noordelijk'alleen al uit geografisch oogpunt juister is. (AdR)

Algerije is ruim zeven jaar in oorlog.Totalitarisme van de staat tegen religi-eus totalitarisme. De officiële aanspre-kers noemen een aantal doden van eenhalf miljoen.Zeven jaar machtsstrijd tussen de clans!Tweehonderd doden per dag! En dit zalniet ophouden zolang niet alle goede-ren door de ene of de andere kliek inbeslag genomen zijn. Daarna zal de oor-log misschien ophouden, tenzij er eensociale opstand komt. Het verval vande levensomstandigheden van het volkis er naar. Achter deze oorlog, die zichvoordoet als een tussen democratie enislamisme, gaat een cynische sloop vanAlgerije schuil. En hiervan zullen demedia nooit spreken. Nu ik terug benuit Algiers en enkele steden in het zui-den, wil ik het andere gezicht van deoorlog aanklagen, het gezicht van geld,winst, uitbuiting en plundering.Dankzij deze oorlog kan het IMF in allerust een structureel aanpassingsplandoordrukken dat het liberaliseren vande markt, het privatiseren van onderne-mingen en massaontslag (70.000 ontsla-gen in vier jaar) inhoudt. Onder Bou-mediene en consorten stierf het volkniet van de honger, ook al had het geendeel aan de rijkdom van de heersendeclan, dankzij de gas- en oliewinning. Destaat subsidieerde de invoer van alleeerste levensbenodigdheden, het onder-wijs en de gezondheidszorg waren gra-tis. Kalief Boumediene en zijn militaireachterban heersten als vaders en moe-ders, zonder politieke instabiliteit, zon-

der maatschappelijke onrust. Toen detijd van de 'mondialisering' was aange-broken was de machtsstrijd zeker wel-kom. Niets houdt de mensen beter inbedwang dan angst. 'Terreur slaat vol-keren met stomheid', heel wat dictato-ren zullen het u zeggen.Dankzij deze oorlog zijn er concessiesvoor de oliewinning uitgegeven aanAmerikaanse, Duitse, Canadese, Franseen Italiaanse kapitalisten. Op dezeplaatsen hoort men niet van aanslagen,wegversperringen, slachtpartijen ofbloedbaden. Olie en gas vloeien rijke-lijk. De bewaking is onfeilbaar. DeAmerikanen hebben hun eigen waak-honden in hun bagage meegenomen.Geen burger kan er doordringen zon-der toestemming. 'Een staat in eenstaat'. Men heeft goudlagen ontdekt inde Sahara. Een ontginningsmaatschap-pij is al aan de slag in joint-venture metZuidafrikanen. Tijdens de winter van1998-1999 is een ploeg Amerikanen,Canadezen en Australiërs uitgenodigddoor de machthebbers in Algerije omandere boorplaatsen te bekijken en teonderhandelen over toekomstige con-cessies. Het schijnt dat ze zeer gelig zijnen niet de traditionele 49 procent van deonderneming willen, maar 50 procentDankzij deze oorlog hebben de militai-ren en de vertegenwoordigers van destaat alle grote markten (medicijnen,onroerend goed, koffie, suiker, bana-nen) in handen gekregen De staatson-derneming voor de productie van me-dicijnen (Enpharm), na door deze kliek

34 De AS 132

DE WApENHANDELAAP._

DAAR VALT N i ks —TE VERDIENEN,ZE GEI3RUIKE n.---**"..L....._

ALLEN/AA L kAPriEssEN !

ingepikt te zijn, is sinds februari 1999genoteerd op de beurs, waarbij de mili-tairen en politici de grootaandeelhou-ders zijn.Dankzij deze oorlog hebben eindelijkde multinationals, zoals Coca-Cola enDaewoo, vaste grond onder de voetengekregen in Algerije.Dankzij deze oorlog, en met steun vanhet IMF, heeft de inflatie een voor demeerderheid van de bevolking on-draaglijke hoogte bereikt. En dit is niethet einde, het is het begin. De ellendeheeft overal toegeslagen. Er is geenmiddenklasse meer. Er zijn rijken, zeerrijken, er zijn de armeren en er zijn degeheel berooiden. De kloof tussen rijken arm is onoverbrugbaar.Wat moet men doen als het loon vaneen gewoon arbeider 5000 dinar, datvan het middenkader 15000 dinar be-draagt, terwijl een brood 9 dinar, een li-

ter melk 22, een kilo meel 40, een kilorijst 60, pasta 70, erwten en bonen tus-sen 50 en 80, een kilo vlees 500, garna-len tussen 500 en 1000, kip 150, sardines(de vis van de armen in de jaren zeven-tig en tachtig) 70, en een ei 6 dinar kos-ten? Hoe kan men voor zichzelf zorgenals het eenvoudigste recept (tegen griepof keelpijn) tenminste 1000 dinar kosten de ziektekostenverzekering nog maartwintig tot veertig procent vergoedt?Een bevriende arts vertelde mij dat demensen alleen nog de 'meest noodzake-lijke' medicijnen aanschaffen. Voor hetoverige moet men zijn of haar leed ge-duldig dragen. Naarmate de staat zichverder terugtrekt uit alle openbarediensten (gezondheid, onderwijs, huis-vesting, werkverschaffing) is er ook hetdramatische probleem van de huisves-ting dat alleen maar verergerd is doorde oorlog. Met de privatisering en libe-

De AS 132 35

ralisering zijn de huren de hoogte in ge-schoten. Voor een tweekamerwoninkjein de armenwijk van Algiers betaalt mentussen de 8000 en 13000 dinar per maand.Sommige verhuurders maken per jaar tevernieuwen huurcontracten op, waarbijzij een jaar huur vooruit eisen.Om hieraan te ontkomen is er nog hetfamilienetwerk, tenminste wanneer dekinderen de leeftijd hebben om te wer-ken en er in slagen een behoorlijke baante vinden. Zo niet, dan is er nog het Sy-steem D. In heel Algiers zijn er jongerendie losse sigaretten verkopen omdat demensen het zich niet meer kunnen ver-oorloven een heel pakje te kopen. Er isde wilde verkoop van alles wat los- envastzit, vooral importgoederen. Er zijnoude vrouwen en kleine kinderen die,in de omgeving van de markten Close'en Messonier, brood, couscous en klus-jes aanbieden. Er is het gilde van bede-laars, dat zich in vier jaar over heel Al-giers heeft uitgebreid. Kinderen tussenacht en twaalf jaar, oude mannen envrouwen die de hele dag bedelend win-kels, restaurants en reisbureaus afgaan.Er zijn er ook steeds meer die hun ver-stand zijn kwijtgeraakt, 'gekken', die inzichzelf lopen te praten en intussen poli-tieke vertogen houden die niet zo onsa-menhangend zijn als je wel zou denken.En het is nog maar het begin, het ergstemoet nog komen. De macht kan zichnog meester maken van de grond. Dewetten voor de privatisering van degrond liggen klaar. Maar wie zal er vanprofiteren? De fellahs, die deze landerij-en hebben bewerkt in de tijd van deagrarische revolutie, toen de leuze luid-de: 'het land aan wie het bewerkt'? Deoude eigenaren van vbör de onafhanke-lijkheidsoorlog (immers, in die tijd washet land 'tribaal' bezit, de gemeen-schappelijke gronden van de stam)? Of

de grote rijkdommen verbonden aan demacht (militairen en andere maffiosi)?Men moet misschien onderstrepen datde beruchte 'driehoek des doods', zoalsde westerse pers die noemt, de grotevlakte van de Mitidja is, de vruchtbaar-ste gronden van Algerije. Is het een tac-tiek in de economische oorlogvoeringdie erop gericht is door terreur en hetafslachten van hele families deze gron-den ontvolkt te krijgen om het in bezitnemen door hen die het land aan hetverdelen zijn te vergemakkelijken?Wat schuilgaat achter deze oorlog, zo-als trouwens achter al die andere (deGolfoorlog, Kosovo, Rwanda, bezet Pa-lestina) zijn economische en geostrate-gische belangen. Er is een nieuwe ver-deling van de wereld aan de gang,waarbij een verwoede controverse mee-speelt tussen Amerikanen en Europea-nen. De volkeren mogen omkomen,door bommen, sabelhouwen of doorhonger (dertig miljoen mensen stervenieder jaar door honger). Dit is de groot-ste genocide van onze tijd, maar hetmaakt hun weinig uit. Wat hun interes-seert is het opleggen van hun nieuwepolitieke en economische orde, met me-deplichtigheid van plaatselijke overhe-den, of ze nu fascistisch zijn of totalitair,en met de actieve medewerking van demedia, die dit alles bewust verzwijgen.Ik zou willen besluiten met een citaatvan een vriend uit Algiers. "Bovenalvernielen ze het maatschappelijk weef-sel, de solidariteit, het samen delen, dewarmte, het gevoel van gastvrijheid."En wanneer dit geheel gelukt is zullenze geslaagd zijn. Ieder zal nog alleenaan zijn of haar eigen huid denken bijhet verlaten van het zinkende schip. Wijzullen individualisten zijn. En dat indi-vidualisme is één van de fundamentenvan het kapitalisme.

36 De AS 132

ALBERT CAMUS EN ALGERIJE

Aat Brand

Albert Camus (1913-1960) heeft het in het Parijs van de jaren veertig en vijftig van de vo-rige eeuw niet gemakkelijk. Ondanks zijn populariteit als schrijver van romans, korte ver-halen en essays en de Nobelprijs die hem ten deel valt, wordt hij door invloedrijke schrijversals Raymond Aron en vooral de kring rond Jean-Paul Sartre als politiek en filosofisch on-derlegd intellectueel niet voor vol aangezien. In 1951, na het verschijnen van Camus'L'homme révolt4 dat vooral een felle aanklacht is tegen het stalinisme in de Sovjet-Unie,wordt hij door Sartre beschuldigd van een rabiaat anticommunisme waarin ieder strevennaar een socialisme met een menselijk gezicht wordt opgegeven. Vooral Camus' opvattingdat het stalinisme een inherente consequentie van het marxisme is, steekt Sartre en de zij-nen. Er resteert Camus, aldus Sartre, slechts een vaag moralisme of humanisme (met eenvleugje anarchisme) en slechts een vergeestelijkte opstandigheid waarmee een werkelijkekritiek op het onmenselijke kapitalisme onmogelijk is geworden. Behalve op politiek gebiedvindt Sartre het boek filosofisch onder de maat en "gemaakt van haastig en uit de tweedehand gemaakte kennis". De open brief waarin Sartre deze kritiek uit en de uit 1943 date-rende vriendschap opzegt, is een van zijn wreedste en felste teksten.

Nu had Camus hem in de aan de briefvoorafgaande gepubliceerde polemiekrond L'homme révolté een bourgeois ge-noemd en dat moet Sartre zeer hebbengestoken. Zeker, Sartre was de erfge-naam van een beschaafde familie - metboeken, cultuur, muziek en diploma's -en Camus, de zoon van een in de eerstewereldoorlog gesneuvelde arbeider eneen analfabete schoonmaakster uit Al-gerije, was in Sartre's ogen toch eenparvenu, met een dandy-achtig voorko-men. En dat de, in de ogen van Sartrereactionair geworden Camus hem, derevolutionair, een bourgeois noemt,doet voor hem de deur dicht.'Na de ineenstorting van het reëel be-staand socialisme in Oost-Europa, de'liberalisering' van het maoïsme en hetuit de gratie raken van het marxismeals theorie is de waardering van wester-se intellectuelen voor beide Franse

schrijvers sterk veranderd. Nu de GroteVerhalen zijn doodverklaard, ligt eenweinig politiek en ideologisch bevlogenschrijver als Camus veel beter in demarkt dan Sartre. Camus' waarschu-wing tegen totaliserende en metafysi-sche politieke standpunten past goedbij het huidige tijdsgewricht. Maar hethuidige gelijk van Camus, dat zich im-mers ook uitstrekt tot zijn visie op hetkolonialisme en het dekolonisatieprocesin Algerije, weerspiegelt toch ook insterke mate onze tijdgeest waarin deontideologisering onder intellectuelenzozeer is voortgeschreden dat slechtsverregaande onverschilligheid overgrote maatschappelijke vraagstukkenlijkt te resteren.

De jonge Camus, een telg uit een armeFranse immigrantenfamilie in Algerije

De AS 132 37

(pieds noirs), kent geen Arabisch, heeftniet of nauwelijks contact met Arabi-sche Algerijnen en heeft, zomin als methet katholicisme, kennis noch affiniteitmet de islam. Toch zijn hun onderdruk-king, armoede en rechteloosheid voorCamus een belangrijke drijfveer zich bijde communistische beweging aan tesluiten. Hoewel zijn belangrijkste mo-tief de slechte sociale positie van zijn ei-gen familie en verdere Franse socialeomgeving is, hoopt hij dat het commu-nisme ook de overwinning van het Ara-bische volk op de eigen en Franse heer-sende klasse zal betekenen. 2 Camuspleit in de (late) jaren twintig en dertig,onder invloed van André Malraux,voor de waardigheid en sociale en poli-tieke rechten voor deze Arabieren en hijziet daarbij het superioriteitsgevoel vande Franse Algerijnen, ook van de com-munisten onder hen, als een ernstigebarrière.In zijn eerste baan als artistiek leidervan een theater en cultuurcentrum vande Communistische Partij in Algiersdoet hij ook een poging aandacht teschenken aan Arabische cultuuruitin-gen, maar als deze geen succes heeft,ziet hij er definitief vanaf. Als duidelijkwordt dat de Communistische Partijhalverwege de jaren dertig een antifas-cistische strategie belangrijker vindtdan de strijd tegen het kolonialismeschrijft hij daar een pamflet tegen dattot heftige partijreacties aanleidinggeeft die hem in 1937/1938 doen bre-ken met de Partij en het communisme.Hij is ook meteen zijn baan kwijt engaat schrijven voor Alger Républicain,een krant die, net als Camus, streeftnaar sociale gelijkheid voor alle Algerij-nen, ongeacht hun afkomst, religie of le-vensovertuiging.In 1939 schrijft hij in die krant een op

journalistiek veldwerk gebaseerde serievan elf artikelen over Kabylië, de streekvan de Algerijnse Berberbevolking. Hijis geshockeerd door de extreme armoe-de van deze minderheidsgroep, maarhij stelt hier niet alleen het kolonialismevoor verantwoordelijk. Hij zoekt hetook in de geschiedenis, in het gebrekaan ambities, in de 'achterlijkheid' vande Berbers.3In maart 1940 vertrekt Camus naar Pa-rijs waar hij, onderbroken door buiten-landse reizen naar onder meer Algerijeen door regelmatig verblijf op het Zuid-Franse platteland vanwege zijn ernstigetuberculose, tot zijn dodelijk auto-onge-luk in 1960 zal blijven wonen. Hij kanzijn journalistieke loopbaan meteenvoortzetten bij Paris -Soir en wordt kortdaarna geconfronteerd met de Duitsebezetting. Hij wordt snel ontslagen enkeert enige tijd terug naar Algiers.Daarna komt hij weer naar Frankrijk enkomt in contact met het verzet, zonderoverigens zelf ooit bij acties betrokkente raken. Zijn bijdrage bestaat vooral uithet schrijven voor de verzetskrant Com-bat dat hij tot 1947 blijft doen, om daar-na regelmatig artikelen te schrijvenvoor L'Express, vooral over Algerije.Ook hij kan er niet omheen zijn politiekeaandacht geheel tegen het fascisme terichten en niet tegen het kolonialisme.In het voorjaar van 1945 worden in Al-gerije bij terreuracties meer dan hon-derd kolonisten door Arabieren ver-moord en eenzelfde aantal (zwaar)gewond. In wraakacties vallen ook veleArabische slachtoffers, maar de Fransepers heeft alleen aandacht voor het ge-weld tegen de kolonisten. Alleen Ca-mus richt zich op de andere partij enwijst op de oorzaken van het geweldvan de Arabieren, de totale verpaupe-ring als gevolg van de oorlog. Hij pleit

38 De AS 132

weer voor politieke hervormingen inAlgerije, maar wijst volledige onafhan-kelijkheid duidelijk af.In het tweede deel van de jaren veertigneemt hij steeds meer afstand van linksen zoekt een 'derde weg' tussen hetrechtse (gaullistisch) nationalisme enhet communistisch internationalisme,waarbij hij wel het kapitalisme en devrije markt blijft afwijzen. Voor zijnlinkse Parijse vrienden is hij eind jarenveertig, begin jaren vijftig al iemand dieuit de politiek is gevlucht en onderdakheeft gevonden in een vage humanisti-sche en anarchistische moraal.Het valt velen op dat hij geheel zwijgtover de beginnende onafhankelijk-heidsstrijd tegen het Franse kolonialis-me in Azië (Vietnam).Op1 november 1954 ontketent het Frontpour la Libération Nationale (FLN), eensocialistische en nationalistische organi-satie van militante, antikoloniale Ara-bieren, een golf van terroristische aan-slagen op de Franse bevolking. HetFranse leger antwoordt met zware re-presailles en beide partijen zijn weldrain een zware en smerige strijd gewik-keld die weldra de Algerijnse oorloggenoemd wordt. Die zal, met afwisse-lend rustiger en intensere perioden, in1962 worden beëindigd met de volledi-ge onafhankelijkheid van Algerije enhet gedwongen vertrek van de kolonis-ten of pieds noirs. De trieste balans aanmensenlevens die dan kan worden op-gemaakt is 31.000 Fransen (27.500 mili-tairen en 3.600 burgers) en naar schat-ting een half miljoen Arabieren, burgerszowel als strijders.4Bij het uitbreken van de strijd is heelFrankrijk in rep en roer. Rechts Frank-rijk roept op tot een koloniale oorlogwaarin de Arabieren mores moet wor-den geleerd. Maar een grote poep link-

se Franse schrijvers, waaronder Sartre,Simone de Beauvoir en MargueriteDuras, schaart zich meteen achter hetFLN.Camus doet dat niet. Hij wijst erop dathij al in 1936 aan de zijde van de Ara-bieren stond, maar dat hij nu het in zijnogen terroristische en communistischeFLN niet kan steunen; het front zietgeen plaats voor de kolonisten in hettoekomstige Algerije, de groep waarCamus zelf uit is voortgekomen en vanwie een deel al vele generaties in Alge-rije is gevestigd. 5 Hij wil geen onafhan-kelijkheid voor Algerije waar de meer-derheid van de Europese bevolkingarm is en slechts enkele duizendenFransen echt profiteren van het kolonia-le systeem. Ook het terrorisme van hetFLN wijst hij in scherpe bewoordingenaf. Na de Tweede Wereldoorlog is hijgeleidelijk dusdanig sadder and wiser ge-worden over het gebruik van geweldvoor nobele doelen dat hij het niet lan-ger kan legitimeren.6Hij erkent dat de Europese bevolkingeen sterk superioriteitsgevoel jegens deArabieren aan de dag legt en dat hetFranse leger zeer hard optreedt.' Ookblijft hij begrip opbrengen voor de oor-zaken van het tegen de kolonisten ge-richte terrorisme van het FLN.Hij blijft hameren op een einde aan hetgeweld en verzoening, ondanks de ge-weldsspiraal waar Algerije zich in be-vindt. Als in de nacht van 21 op 22 au-gustus 1955 71 Fransen en 52 Arabierendoor het FLN worden afgeslacht en hetFranse leger uit wraak 1273 moslimre-bellen executeert, is het iedereen duide-lijk dat een vergelijk tussen de strijden-de partijen niet meer mogelijk is. MaarCamus blijft zich op dat standpunt stel-len en raakt nu verder geïsoleerd vanzijn oude progressieve vrienden die

De AS 132 39

hem er steeds openlijker van beschuldi-gen een reactionair en koloniaal stand-punt in te nemen.In 1956 brengt Camus een bezoek aanAlgerije, waar hij vele manifestaties envergaderingen bijwoont. Als hij eenvergadering van Arabische leraren inAlgiers toespreekt en zijn bekendestandpunt verwoordt, wordt hij uitge-jouwd en klinkt tot ver na de bijeen-komst het 'dood aan Camus' in de stra-ten van Algiers. Geschrokken keert hijnaar Parijs terug, waar hij zich steedsmeer in een zwijgen hult, zeker over Al-gerije. Achter de schermen en soms inhet openbaar blijft hij zich wel inzettenvoor gratie voor terdoodveroordeeldeArabieren in Algerije.In 1957 wordt het nog moeilijker voorhem omdat de oorlog in Algerije verderescaleert en het FLN ook een gewelds-campagne in de steden is begonnenwaardoor zijn familie direct gevaarloopt. Militair verliest het FLN, maar ophet diplomatieke en politieke veld winthet terrein. Soms klinkt zijn stem nogtegen het geweld aan beide kanten envoor de noodzaak van een vergelijk, on-der andere door een weinig realistischemachts- en gebiedsdeling waarbij Oran,Algiers en andere stedelijke gebiedenaan de Franse bevolking zouden moe-ten toebehoren en de rest aan de Ara-bieren.In oktober 1957 krijgt hij de Nobelprijsvoor literatuur. De Zweedse Academiegeeft hiermee weer voedsel aan dealoude suggestie dat laureaten niet al-leen de beschikking moeten hebbenover grote literaire gaven, maar ook hetpolitieke tij mee moeten hebben. En dathad Camus (als we in de suggestie mee-gaan) als Frans-Algerijns schrijver enpleitbezorger van een vergelijk in Alge-rije en tegen geweld in een steeds hefti-

ger wordende koloniale oorlog. Eerderhad hij zijn critici tegen zich in het har-nas gejaagd door te verklaren dat hij inrechtvaardigheid gelooft (voor de Ara-bieren in Algerije), maar dat zijn moe-der in Algiers vóór rechtvaardigheidgaat. Hij doelt hier op de kans die zijnmoeder loopt slachtoffer te worden vande zich steeds meer naar de steden uit-breidende terreur van het FLN.In 1958 verschijnt zijn verzamelingjournalistieke artikelen over AlgerijeActuelles HL - Chroniques algériennes1939-1958, waarin zijn geschetste stand-punten over Algerije nog eens helderuiteen zijn gezet. Hij blijft een vijandvan het FLN, is tegen onafhankelijkheiden weigert in te stemmen met de eva-cuatie of repatriëring van de Franse Al-gerijnen. Dit is voor hem het offerenvan een hele gemeenschap en die prijsvindt hij te goot. Als rechts te boekstaande intellectuelen als Aron en poli-tici als De Gaulle hebben die oplossingdan al wel voor ogen. Ondanks zijnroem als schrijver heeft hij zich doorvast te houden aan zijn standpunt overAlgerije de laatste paar jaar van zijn le-ven in politieke zin geheel geïsoleerd.Hij wordt alom beschouwd als een 'vij-and van het volk', een felle anticommu-nist, koloniaal en imperialist.In het begin van de jaren zestig zal Sar-tre Camus' slogan over Algerije "nochde slachtoffers, noch de beulen" op dekorrel nemen. Met dit standpunt van dedan al overleden Camus wordt de ge-koloniseerden de mogelijkheid ontzegdtegen de kolonisators op te staan en kangeweld voor een nobel doel nooit wor-den gelegitimeerd. Daarmee is Camus,aldus nog steeds Sartre, voorstandervan en medeplichtig aan koloniale on-derdrukking. Deze houding wordt ookwel denigrerend zijn Rode-Kruismenta-

40 De AS 132

liteits genoemd, waarmee alles bij hetoude wordt gelaten en structurele ver-andering onmogelijk is.

Hoewel enkele literaire werken van Ca-mus in Algerije zijn gesitueerd, valtmeteen op dat personages uit het milieuvan de Franse kolonisten veel beter zijnuitgewerkt dan wanneer het om Arabi-sche Algerijnen gaat. 9 De toch al nietveelvuldig in deze werken voorkomen-de Arabische romanfiguren wordennooit echte personages. Dit geldt voorde Arabier in L'Etranger (1942) die doorde kolonist Meursault wordt vermoord.Deze Arabier heeft geen naam, geenverwanten of andere sociale relaties enblijft zonder geschiedenis. De kolonistwordt uitvoerig beschreven in zijn bele-ving van de moord. Daarin is geen en-kele ruimte voor mededogen met hetslachtoffer, nee, wat Meursault heeft ge-daan is juist en gerechtvaardigd. Ner-gens in zijn werk wordt zo duidelijk dathij voor een Frans lezerspubliek de Al-gerijnse kolonist (die hij zelf is) repre-senteert. In Meursault wordt de werke-lijke menselijke inspanning van dezegemeenschap voor Algerije getoond,maar ook de onmogelijkheid een on-rechtvaardig politiek systeem op te ge-ven.1°In La Peste (1947), vaak als zijn meester-werk beschouwd, neemt de pest bezitvan de Algerijnse stad Oran wat dedood van zeer vele duizenden Arabie-ren tot gevolg heeft. De pest is het sym-bool van het nazisme, de ratten spelende rol van de Duitsers en (para)medi-sche teams die de pest proberen te be-strijden verbeelden het verzet tegen hetnazisme. Deze beklemmende romangaat dus over het vooral Europese pro-bleem van het fascisme en de rol van de

strijd, de rebellie ertegen. Het boek gaatniet over de koloniale situatie, althansniet direct. Er is wel enige parallellietussen beide politieke situaties, maardie koloniale situatie krijgt geen uitwer-king. En weer blijven de Arabieren, diede stad bewonen en aan de pest ster-ven, schimmen zonder duidelijk hande-len, zonder naam, zonder gezicht. Hetzijn Franse helden die het voortouw ne-men in de poging de pest het hoofd tebieden.Dezelfde verhoudingen doen zich voorin het korte verhaal Les Muets (uit deverhalenbundel L'Exil et le royaume,1957). Het speelt in Belcourt, de leven-dige volkswijk van Arabieren en armekolonisten in Algiers. Eerstgenoemdenzijn slechts aanwezig, hangen rond, zit-ten zwijgzaam in trams, terwijl de armeFranse Algerijnen juist prachtig wordenbeschreven en in alles de actieve tegen-hangers van de Arabieren zijn. Dit isdan ook het sodale milieu (en de wijk)waarin Camus zelf is opgegroeid.Zijn laatste en onvoltooide roman is Lepremier homme, waarvan het manuscriptwerd aangetroffen in zijn tas op deplaats van het hem fataal geworden au-to-ongeluk in januari 1960. Ook dit pasin 1994 uitgegeven, sterk autobiografi-sche boek handelt in en over Algerije ende koloniale oorlog die daar woedt alsde tekst wordt geschreven. Camustoont in deze roman een imploderendesamenleving die zichzelf, haar energieen haar mensen 'opvreet' in steeds ver-der toenemende gewelddadigheid. Hetboek eindigt met het benadrukken vande onmogelijkheid tot het aangaan enonderhouden van relaties tussen de ge-meenschappen van Franse kolonistenen Arabieren.11Deze sombere voorstelling van zakenover de relaties tussen dragers van een

De AS 132 41

westerse en dragers van een niet-wes-terse Arabische en islami(s)tische cul-tuur in Algerije gaat ook op voor hethuidige Algerije waar het geweld alsdoel op zich de laatste acht jaar meerdan honderdduizend mensen het levenheeft gekost.12 De Raaij noemt elders indit nummer zelfs een dodental van eenhalf miljoen.

Arabieren blijven in Camus' literairewerk schetsmatige, passief rondhan-gende en mysterieuze figuren die zwij-gen, geen naam hebben en van wie inhun passiviteit dreiging uitgaat. Hethanteren van taal, het bezit van een ei-gen naam, het hebben van actieve con-trole over de eigen situatie zijn bij uit-stek kenmerken van het mens zijnwaarover Arabieren in de romans vanCamus niet beschikken. Zij worden vanmenselijke kenmerken ontdaan en ma-ken dus geen deel uit van de cultuur. Inieder geval zijn zij 'minder mens' danwesterlingen.Een dergelijke wijze van westersebeeldvorming over de oosterse wereldis door de Palestijns-Amerikaanse lite-ratuurwetenschapper Edward Said ineen invloedrijk boek uit 1978 oriëntalis-me genoemd. 13 Hij verandert een allang bestaande neutrale term voor destudie van oosterse talen en culturen envult deze met een andere betekenis. Hijmaakt er een fundamenteel-kritisch be-grip van waarmee hij grip probeert tekrijgen op het systematische, vanuit deeigen superioriteit vertrekkende, ver-toog over 'het oosten' van alle Europese(westerse) vormen van kennis en ver-beelding. Ofwel, behalve van geleerdenals arabisten, indologen, sinologen enjapanologen, ook die van militairen,handelaren, bestuursambtenaren, poli-

tici, kunstenaars enz. In de toepassingvan het begrip wordt de door Said ge-hanteerde beperking tot het oostenvaak losgelaten en vervangen door 'hetniet-westen'. Het concept wordt van-zelfsprekend ook gebruikt als het gaatom de westerse kennis en verbeeldingvan 'allochtonen' in de eigen samenle-ving.Said laat in de genoemde studie ziendat oriëntalisme vanaf het eind van deachttiende eeuw gezien kan worden alseen georganiseerde institutie 'van ken-nis en verbeelding' (AB) om zich methet oosten te verstaan, het te beschrij-ven, er beweringen over te doen, eroverte doceren en het te domineren en te be-heersen. Juist door dit alles (met dankaan Michel Foucault) als een vertoog tezien, "is de enorm systematische disci-pline te begrijpen waardoor de Europe-se cultuur, in de periode na de Verlich-ting, in staat was het oosten politiek,sociologisch, militair, ideologisch, we-tenschappelijk en door beeldvorming tebeheersen — en zelfs te produceren".14Door de systematische analyse van hetoosten in termen van heidendom, irra-tionalisme, kinderlijkheid, despotie, ge-welddadigheid en achterlijkheid en dievan het eigen westen in termen van hettegenovergestelde van deze toegeschre-ven karakteristieken kan het koloniale'project' worden voorgesteld als bevrij-ding en het opnemen van deze gebie-den in "een universele geschiedenis vanvooruitgang".13 Hiermee koppelt hij hetorië.ntalisme aan het imperialisme datonderstreept wordt in zijn uit 1993 da-terende boek Culture and imperialism.Is in Orientalism de westerse verbeel-ding van het oosten vrijwel per definitie'corrupt' en iedere westerling die hetoosten verbeeldt in laatste instantie eenracist, etnocentrist en (cultuur)imperia-

42 De AS 132

list, in zijn latere boek wordt het betoogminder hermetisch. Said heeft dan meeroog voor de dubbelzinnigheden in hetoriëntalisme en in de houding vanoriëntalisten. Hij erkent in en met datlatere boek dat de morele betrokken-heid bij waarheid over en vrijheid in hetoosten waarop zijn aanklacht is geba-seerd toch een normatief kader (vanwaarborgen van rechten voor minder-heden, rechtvaardigheid, 'good gover-nance' en dergelijke) nodig heeft om dieaanklacht tegen de dominante westersebeeldvorming te legitimeren. 16 Hij er-kent nu dat het alleen benadrukken vanlokale autonomie en recht op eigenheidook een vrijbrief kan zijn voor onrecht,etnisch geweld en corruptie in niet-wes-terse samenlevingen. En het valt niet teontkennen dat daar veel recente voor-beelden van te geven zijn.De Australisch-Amerikaanse cultureelantropoloog Michael Taussig, net alsSaid werkzaam aan de New Yorkse Co-lumbia universiteit, heeft ook een diep-gaande historisch-antropologische ana-lyse gemaakt van de langdurige ge-welddadige koloniale 'ontmoeting',weliswaar niet in Afrika, maar in La-tijns-Amerika (Peru en Colombia). Inzijn analyse staat het geweld in dezeontmoeting centraal. Hij hanteert daar-toe de begrippen 'doodsruimte' of 'cul-tuur van verschrikking'. 17 Hij laat over-tuigend zien hoe de door geweld, dood,vrees en verschrikking gekenmerkte re-latie tussen Spaanse kolonisten en in-dianen in beide gemeenschappen de be-tekenisgeving, de verbeelding en hetbewustzijn heeft gedomineerd en datnog steeds doet. Aan beide zijdenwordt de andere partij als de verzinne-beelding van het kwaad gezien.Vergeleken bij Said focust Taussig veelsterker op het geweld dat de betrekkin-

gen tussen beide gemeenschappen sterkkleurt. Overigens is de meerwaarde vandeze benadering dat Taussig beide par-tijen, de westerse en niet-westerse, eenactieve rol toedicht in de beeldvormingover de andere gemeenschap. In niet-westerse samenlevingen worden hetwesten, de westerse cultuur en haardragers ook waargenomen, beschouwden aan beeldvorming onderworpen, zolaat Taussig zien. Deze kant van de ko-loniale ontmoeting blijft bij Said achter-wege.Terug naar de analyse van geweld. Ookin Algerije lijken beide partijen tussen1954 en 1962 in de ban van de 'doods-ruimte' of 'cultuur van verschrikking'te zijn geweest (en nu weer te zijn) metsoortgelijke gevolgen voor de weder-zijdse beeldvorming als in Zuid-Ameri-ka. Aan Franse kant lijkt deze beeldvor-ming nog sterker en heftiger te zijn danonder de Arabieren. Zo heeft Camus erverscheidene keren geërgerd op gewe-zen dat hun woordvoerders nooit deFranse slachtoffers van hun geweldda-den betreuren, terwijl de Fransen datwel zouden hebben gedaan waar hetom Arabische slachtoffers van hun ge-welddaden ging Hiermee wekt hij desuggestie het FLN als barbaarser te be-schouwen dan het Franse leger. Hetlijkt er inderdaad op dat ook Camusmet zijn diepe afkeer van geweld in deban is geweest van deze 'cultuur vanverschrikking' als het gaat om zijn lite-raire verbeelding van Arabieren.Ik concludeer met Said dat Camus'oriëntalisme mededogen met en begripvoor hun opvattingen, hun streven naaronafhankelijkheid en hun nationalismeblokkeerde. Zeker vergeleken bij deFranstalige dekolonisatieliteratuur van

vervolg op pag. 46

De AS 132 43

'EEN COMMUNIST IN DE ZIN VAN TOLSTOJ'Hans Paasche's kritiek op het kolonialisme

André de Rooij

Wie de Nederlandse televisie bijna alleen kent van in verbijstering langszappen, heeft tochal snel genoeg materiaal om ergernis te uiten: geïnterviewd wordt de 'Afrikaanse' schrijvervan een reisverhaal over Groenland. Keken ze daar niet raar op van u? De schrijver ant-woordt beleefd: 'ja hoor'. De interviewster vindt impliciet dat alleen toeristen van het noor-delijk halfrond het recht hebben als legitiem toerist gezien te worden - en erger, weet blijk-baar niet dat Groenland in feite een groot uitgevallen vliegdekschip van het Amerikaanseleger is, en zo wel, dan weet ze niet hoe het Amerikaanse leger is samengesteld. 'Afrikanen'op reis -grappig hoor.

Deze grappigheid speelt niet in de reis-brieven die Hans Paasche heeft samen-gesteld; de verzameling heet in het Ne-derlands De ontdekkingsreis van de negerLulcanga Mukara in de binnenlanden vanDuitsland. Paasche is bloedserieus enklaarblijkelijk is het verhaal op een echtmondeling reisverslag gebaseerd. Al-leen is het niet waarschijnlijk dat 'de ne-ger' Paasches maatschappijkritiek pre-cies zo deelt. Het beeld van roodaanlo-pende zuipschuiten, met een degen-houw op de wang, altijd bereid totvechten, stinkende rookrollen oppaf-fend - het staat voor alles waar Paaschevan gruwt, in Duitsland. Sommige ob-servaties gaan verder: de behoefte totadministreren, het idee dat tellen(kwantificeren) goed is, de fixatie opgeld - het leukste punt is dat LukangaMukara het racisme op zijn kop zetdoor zich af te vragen of de Wasungu(blanke Europeanen, hier dus Duitsers)wel mensen zijn. Zij denken van wel,maar ze zijn het natuurlijk niet.

Hans Paasche kende (Duits) Oost-Afri-ka, waar hij als officier gediend heeft,en waar hij zwarte mensen gedoodheeft die als 'opstandelingen' golden,

terwijl ze hun eigen huis en haard ver-dedigden. In feite kan hij de 'goede' ne-gers niet van de 'slechte' onderscheidenen dit leidt hem tot het besef van hetkwaad van oorlog en het doden vanmedemensen in het algemeen. Hij moetAfrika verlaten door voortdurende ma-laria, trouwt en betrekt zijn landgoedWaldfrieden. Hij is van zeer bemiddel-de bourgeois-afkomst (dit klinkt weldoor in zijn maatschappijkritiek, diezich richt op het gedrag van de 'hogerestanden' - dat al erg genoeg is, dat wel).

Hij sluit zich aan bij levenshervormers,radicale ethici, die in feite de Duitse te-genhanger van de Nederlandse chris-ten-anarchisten vormen. Een Duitsebiograaf uit deze kring, MagnusSchwantje, noemt hem 'communist inde zin van Tolstoj'? Voorzover ik kanoverzien is hij bij beste benadering deredder van het gezicht van het histo-risch anarchisme ten aanzien van 'Afri-ka'. 'Afrika' heeft Europa, vooral oor-logszuchtig Duitsland, een les te leren -niet, omdat men in Afrika heilig is enbijvoorbeeld geen oorlog voert, maar debeschaving staat er wel degelijk op eenhoger peil. Dat is inderdaad een onwel-

44 De AS 132

kome boodschap, ook negentig jaarlater.Lukanga Mukara is dan ook gekaaptdoor een overtuigde nazi, die de Samo-aan Tuiavii in feite laat terugverlangennaar het Duitse bestuur en ook verderde fundamentele kritiek de tanden uit-trekt. Deze parodie, de Papalagi, is eengroot succes bij groenige kringen inDuitsland (en Nederland) - slechtsovertroffen door het schandelijke be-drog van de zogenaamde toespraak vanChief Seattle. Dat mensen in de gekolo-niseerde wereld zich als mensen be-schouwen en niet als de naar eigen be-lieven met nobelheid toe te rustenwilden, is iets wat de gemiddelde'noorderling' eigenlijk niet kan of wilbevatten.

Hans Paasche is een van de eerste foto-grafen van goot wild geweest, die zijnleven min of meer waagde voor hetvastleggen van beelden die niet meer temaken zijn, omdat de 'wildheid' van denatuur van Afrika het kolonialisme nietdoorstaan heeft. Als levenshervormerhoudt hij een blinde vlek voor de jacht -ook in Duitsland moet die toegelatenblijven. Zijn behoefte tot wereldverbete-ring doet soms bijna griezelig naïef aan:weer aangetreden als officier bij het uit-breken van de Eerste Wereldoorlog,pleit hij al snel voor levenshervormen-de opvoeding van de soldaten, inclusieflessen in pacifisme. Het komt hem opontslag te staan en tenslotte een aan-klacht wegens hoogverraad, die eindigtmet detentie 'als geesteszieke'. Op 9 no-vember 1918 - die datum wordt nietherdacht in Duitsland - wordt hij doorde revolutionaire matrozen van Wil-helmshaven bevrijd en meteen afge-vaardigd in de revolutionaire volksver-tegenwoordiging in Berlijn. Hij blijft

maar kort lid hiervan - hij is teleurge-steld over het weinig revolutionaire ge-halte van de omwenteling en is aange-slagen door de dood van zijn vrouw.En deze man, die zich in geschriftekeerde tegen het Duitsland van de 'fris-se vrolijke oorlog' en het 'op de vluchtneergeschoten' deelt het lot van zoveleandere prominente 'goede' Duitsers.Op 21 mei 1920 komt een overvalcom-mando van zestig militairen het land-goed van deze tolstojaan doorzoekenop verdenking van opslag van wapensvoor de komende communistische op-stand. Hans Paasche wordt 'op devlucht neergeschoten'. Hij had de Duit-sers in het algemeen verweten niet eenste weten wat vrijheid is, laat staan datze er naar streefden?

Het kolonialisme van de toekomst zoudat van het hart, de gedachte, de vrij-heid zijn - in een tijd waarin de staat-kundige kaarten van Azië en Afrika dekleuren van allerhande Europese lan-den vertoonden, viel er waarschijnlijkniet buiten het paradigma van 'koloni-sering' te denken.3 Maar Paasche deeddit meer dan critici als Conrad, Gide enMorel. Niet geheel overigens. Hij ge-looft echt dat het Britse koloniaal be-stuur in Nigeria de inwoners meer inhun waarde laat dan het Duitse heeftgedaan (en misschien is dit ook weljuist - als je voorbijziet aan de vooraf-gaande eeuwen slavenjagen). Zijn kri-tiek was grotendeels niet in de geestvan de tijd.Zegt het iets over de geest van die tijddat de vertaling van zijn Lukanga Mukarainmiddels in de ramsj ligt, naast GidesReis naar Congo? Het zou mij liever zijnals de Papalagi daar naast 'Chief Seattle'lag - de mensheid heeft nog een langeweg te gaan.4

De AS 132 45

NOTEN

(1). M. Schwantje, Hans Paasche - sein Leben und Wirken; Berlin 1921, p. 22. - (2) Hans Paasche,Das verlorene Afrika; Berlin 1919, p. 9. - (3) Das verlorene Afrika, p. 4. — (4). Maar je weet nooit -cultuurpessisme is meestal nogal gemakkelijk. Adam Hochschild, De geest van koning LeopoldII en de plundering van de Congo, een erbarmelijke vertaling uit het Engels, heeft in twee jaartijd negen drukken gehaald in het Nederlandse taalgebied. Ik vraag mij af hoe groot het aan-deel is van België in het succes van dit boek over de massamoord en slavernij in de 'KongoVrijstaat' en de rol van E.D. Morel in het aan de kaak stellen hiervan. Zie in dit verband te-vens Aat Brand en Cees Bronsveld, 'Een koning in koloniale zaken en de gevolgen daarvan',in De AS 104(1993/94).

ALBERT CAMUS EN ALGERIJEvervolg van pag. 43

zijn tijd (Duras, Fanon, Genet, Sartre) teraire uitwerking krijgt. Die verhalen,worden zijn 'Algerijnse' romans en ver- zo sluit Said zijn analyse van Camus alshalen gekenmerkt door eert negatieve oriëntalist af, "drukken een verspillingvitaliteit, waarin de koloniale inspan- en triestheid uit die we nog steeds nietning voor het laatst, voordat deze over- geheel hebben begrepen en waarvan weal een ruïne wordt, zijn laatste grote li- nog steeds niet hersteld zijn".

18

NOTEN

(1) A. Cohen-Salal, Jean-Paul Sartre, zijn biografie; Van Gennep; Amsterdam 1990, pp. 360-361;0. Todd, Albert Camus. A Life; Carroll & Graf; New York 2000, pp. 299-310. - (2) De Europesebevolking van Algerije, in overgrote meerderheid Fransen (en kleine groepen Joden, Italia-nen, Maltezen en Spanjaarden), telt in de jaren dertig tussen de 800.000 en 900.000 personen,van wie velen in Algerije zijn geboren. De Arabische bevolking heeft een omvang van meerdan zeven miljoen. Als de onafhankelijkheidsoorlog in 1954 begint, zijn deze aantallen res-pectievelijk 984.000 en rond negen miljoen. In: B. Droz & Y Lever, Histoire de la guerre d'Algé-rie, 1954-1%2; Paris, Editions du Seui11982, pp. 19-24; pp. 40-41. - (3) Todd, op. dt., pp. 37-81.Tenzij anders aangegeven, wordt in het vervolg van deze bijdrage voor de feitelijke gegevenssteeds geput uit deze 'gezaghebbende' recente biografie over Camus. - (4) Droz & Lever, op.cit., p. 343. - (5) Het FLN heeft ondanks de overwegend westerse socialistische en nationalisti-sche ideologie een islamistische onderstroom, wat onder andere blijkt uit het feit dat het re-gelmatig heeft duidelijk gemaakt dat Fransen die tot de islam overgaan in Algerije kunnenblijven. - (6) J. Sperna Weiland, 'Albert Camus, 1913-1%0', p. 203, in: De mens in de filosofie vande twintigste eeuw; Meulenhoff, Amsterdam 1990, pp. 194-209. - (7) "De boernoesen doet zwe-ten", zoals Camus denigrerend schrijft, Todd, op. cit., p. 325. - (8) Sperna Weiland, op. cit., p.204. - (9) Todd, op. cit., p. 351. - (10) E. Said, Culture and imperialism; London, Vintage 1994(oorspr. 1993), pp. 223-224. - (11) A Camus, Le premier homme ; Gallimard, Paris 1994. - (12) M.Beker, 'De burgeroorlog in Algerije', in: Facta, Sociaal-wetenschappelijk magazine, jrg. 8, no-vember 2000, pp. 14-16. - (13) E. Said, Orientalism. Western conceptions of the Orient; PenguinBooks, Harmondsworth, Middlesex 1995 (oorspr. 1978). - (14) Said, op. cit., 1995, p. 3. - (15) P.van der Veer, Modern oriëntalisme. Essays over de westerse beschavingsdrang Meulenhoff; Am-sterdam 1995, pp. 15-16. - (16) Zie S. de Jong, Edward W. Said: 'Orientalism', 1978, in: NRCHandelsblad; 6 februari 1998. - (17) M. Taussig, Shamanism, colonialism and the wild man. A studyin terror and healing; The University of Chicago Press, Chicago/London, pp. 3-17. - (18) Said,op. dt., 1994, p.224 (vertaling AB).

46 De AS 132

I NEuRopA !

HET GAATGOED MET DE

ECONOMIE r.

DE Koop- KRACHT

-,)„

ST JGT... i

(--",--0,

ECHT -~ARM

•'

,.4 7Akik

1> rri,

-,, i• '

.• /

De AS 132 47

BLADSPIEGEL 2

In de Nar 160 (postbus 136, 3000 Leuven, Bel-gië), het zeswekelijkse Belgische anarchisti-sche actieblad, kun je lezen dat veganistischemannen een verminderde kans op prostaat-kanker hebben. Dat vermeldt het BritishJournal of Cancer. Bof ik even! Verder hetprachtige bericht dat een onderzoeksrechtereen individu bendevorming ten laste poogtte leggen. Hoe één persoon een bende kanvormen blijft natuurlijk een groot raadsel. Indeze Nar, die een geheel vernieuwd (A-4)formaat heeft en een andere lay-out, het arti-kel 'Weg met de manifesten' van Ludwig:" Maar er is geen enkele reden waarom hetvanzelfsprekend, verantwoord of gerecht-vaardigd zou zijn dat een manager van eenmultinational met één pennestreek het levenvan miljoenen mensen kan en mag beïnvloe-den, terwijl die miljoenen mensen dat te slik-ken hebben, of er een ontzaglijke groteinspanning tegenaan moeten gooien om degenomen beslissingen alsnog te kunnendwarsbomen of ongedaan te maken." Dit iswat mij betreft de kern van het anarchisme.In Filosofie Magazine 5 (postbus 1528, 1000BM Amsterdam)juni 2000, lees ik voor heteerste in mijn leven de term `gentlemen'sanarchisme'. Marjolein Drenth, alias M. Fe-bruari, zegt er: "Ik houd van gentlemen'sanarchisme. Dat je je probeert aan te sluitenbij het establishment en tegelijkertijd ietsdoet dat daar volkomen tegenin gaat en datop een plek te doen waar je het niet ver-wacht." Drenth/Februari werd geinterviewdnaar aanleiding van haar proefschrift, waar-in ze poogt aan te tonen dat binnen de eco-nomische wetenschappen onmogelijk eenmodel gemaakt zou kunnen worden dat al-truïsme en egoïsme met elkaar verzoent. Inhet oktobernummer van Filosofie Magazineeen gepassioneerd artikel van de Leidse Bij-zonder hoogleraar filosofie Edith Brugmans,getiteld 'Open grenzen': "Waar halen wijde brutaliteit vandaan om anderen, die doorhun komst te kennen geven dat ze een levenhier willen opbouwen, te verbieden hier te

zijn? Hoe halen wij het in ons hoofd om tedenken dat het moreel terecht kan zijn om'afgewezenen' en 'uitgeprocedeerden' des-noods plat te spuiten en op een vliegtuig tezetten naar 'elswhere'!" Brugmans geeft achtregels voor een nieuw 'vreemdelingenbe-leid': "Ten eerste: de nationale grenzen die-nen onvoorwaardelijk opengesteld te wor-den, zodat een volstrekt vrij verkeer van per-sonen mogelijk wordt. Iedereen die de grenspasseert, wordt geregistreerd." Dat registe-ren vind ik geen goed idee en nog beter zouhet zijn om grenzen simpelweg op te heffen.Dit pleidooi gaat echter een eind de goederichting op.In Alert! zomer 2000 (postbus 2884, 3500 GWUtrecht) schrijft Eric Krebbers in 'Het haken-kruis van de communisten?': "Nieuw-rechts(lijkt) opnieuw een zwak punt te hebben ge-vonden in het ideeëngoed van de heden-daagse radikaal-linkse activist. Ook in diekringen wordt immers wel eens gezegd dathet allemaal één pot nat was, fascisme encommunisme. Maar de geschiedenis van po-litieke systemen en de betekenis daarvan kanvanzelfsprekend niet begrepen worden aande hand van een simpele berekening van hetaantal slachtoffers. Noch met een haast evensimpele morele afkeuring waarbij elk poli-tiek systeem dat niet vrij socialistisch was opeen en dezelfde vuilnishoop van foute bewe-gingen gegooid wordt. Bij zo'n beoordelingis het in ieder geval belangrijk om onder-scheid te maken tussen de ideologie en deuiteindelijke praktijk, en tussen mensen aande top en de basis. Zo handelden veel com-munistische basisactivisten uit prima huma-nitaire en anti-fascistische idealen. Hetfascistische voetvolk bestond daarentegenuit gewillige beulen." Het is inderdaad sim-plistisch om fascisme en communisme opeen hoop te gooien. Toch vind ik ook Eric'sanalyse simpel, teveel uitgaand van de 'goe-den' en de 'slechten'. Want welke oogklep-pen hadden humanitaire communistischebasisactivisten in de Spaanse revolutie op,toen ze meenden anarchistische brigadesoverhoop te moeten schieten en zo medever-

48 De AS 132

antwoordelifi< waren voor het mislukkenvan die revolutie?In De Groene Amsterdammer (postbus 353,1000 AJ Amsterdam), van 14 oktober 2000,verscheen een artikel van Peter Vermaas, ge-titeld 'Het trauma van Kronstade. Over deop het eiland Kronstadt vergeten geschiede-nis van de opstand in 1921 van matrozen, ar-beiders en soldaten. In 1917 kwamen zij al inhet geweer voor vrije verkiezingen voor eenplaatselijke sovjet. Deze opstand werd echterdoor een leger van humanitaire communisti-sche basisactivisten onder leiding van Trots-ki bloedig neergeslagen. De officiële Rus-sische geschiedenisboeken reppen overigensnog steeds over 'muiterij', als het over Kron-stadt gaat.In American Voices (Spuistraat 231, 2987 TLRidderkerk of bas-moreel@yahoo.com), nr. 3& 4, juli 2000, verhaalt AS-redacteur Bas Mo-reel over zijn reizen langs anarchistischekringen in de VS, Polen en Duitsland. Verderveel aandacht voor de hopeloze situatie vande bevolking van Irak, die te lijden heeft on-der de boycot van de westerse landen. Sa-dam Hussein en zijn hielenlikkers hebbenvanzelfsprekend geen last van zo'n boycot,die zorgen dat ze wel aan hun natje endroogje komen, en zeker ook aan de rest. Ishier sprake van een 'democratische' variantop de 'Vereleridungstheorie', ooit door Marxgeponeerd? Deze verelendung betekent ech-ter niets anders dan dat mensen dood gaanvan de honger. In Strafblad (postbus 22141,1100 CC Amsterdam), herfst 2000, CatholicWorker Nieuwsbrief van het Jeanette Noël-huis in Amsterdam, een artikel van een an-dere AS-redacteur, André de Raaij, overchristen-anarchisme ('christiananarchy: throwtruth not bombs!') getiteld 'Paradox of para-digma?'. Een antwoord op deze vraag heb ikna het lezen jammer genoeg niet weten tevinden. In Food Not Bombs nieuwsbrief (post-bus 255, 3500 AG Utrecht), september 2000,een verslag van Soupstock 2000, waar voormaar liefst 15.000 mensen in San Franciscovoor gratis eten gezorgd werd. Verder onderandere aandacht voor een Food Not Bombs

groep op de Filippijnen. In Straatnieuws(Jansveld 49bis, 3512 BE Utrecht), 2000/10,aandacht voor Food Not Bombs Utrecht: "Ba-sisbehoeften zouden gratis moeten zijn. Wewillen laten zien dat er meer is dan alleenconsumeren, kopen-kopen-kopen." KritischInfocentrum De Onderste Steen (Oudegracht229, 3511 NJ Utrecht) bracht ook een nieuws-brief uit, Dondersteen, geheten. In tegenstel-ling tot de duidelijke layout van de Food NotBombs-nieuwsbrief ziet deze nieuwsbrief ererg chaotisch uit. Kwestie van smaak?In het Volkskrant-magazine nr. 56, van 23 sep-tember 2000, staat een interview met DanielCohn Bendit, vroeger ook wel 'rode Danny'genoemd. "Ik hoorde tot een heel kleingroepje libertair anarchisten dat eigenlijkmaar weinig voorstelde. (...) We wilden hetleven zelf kunnen bepalen. (...) De meestemensen willen niet permanent met politiekbezig zijn. (...) Dat delegeren ze liever aanpolitici. Dat hebben wij toen niet begrepen."Het is inderdaad een gegeven dat veel men-sen politiek beperken tot eens in de vier jaarstemmen, als ze tenminste in een land wo-nen waar daartoe de mogelijkheid bestaat.Maar, in plaats van je daarbij neer te leggen,kun je ook proberen mensen te bewegen hetheft in eigen hand te nemen. Het is in mijnogen namelijk een kwestie van een cultuurdat men niet in beweging te krijgen is. "Ikzag in dat je met een beroep op de revolutiede ergste dingen kunt goedpraten. En als jedan ook nog eens keek hoe het toeging in decommunistische landen, dan moest je tot deconclusie komen dat de politieke democratiehet enige systeem is dat past bij de mens, datvat vol tegenstrijdigheden." Maar wat zegtdit over het (libertair) anarchisme?In De verboden saxofoon van Vrij Nederland-redacteur Rudie Kagie, een interessant boekover censuur op muziek, worden ook anar-chisten eventjes genoemd: "Het anarchisti-sche orgaan Recht voor Allen herkende in depublieke belangstelling voor 'crazy rhythm'(- swingmuziek, met name gemaakt doorzwarte muzikanten, zoals Lionel Hampton -)een symptoom van maatschappelijke dege-

De AS 132 49

neratie." Deze anarchisten waren dus netzulke fatsoensrakkers als hun gedegenereer-de medeburgers. Stand-up comedian RaoulHeertje, inderdaad zoon van de econoom 'tHeertje waar menigeen een economieboekop de middelbare school van in handen ge-had heeft, was afgelopen zomer te zien in hetVPRO-programma 'Zomergasten' van Adri-aan van Dis. Eerder was schrijver Geert Makal op een drie uur durend gesprek geweest.Aanvankelijk leek Raoul mij nauwelijksgrappig, maar uiteindelijk wist hij mij eenaantal malen tot schuddebuiken te bewegen.Dus maar een boek van hem uit de biblio-theek geleend, Een vruchtbaar gesprek. Daarinkun je lezen: "Een groep mensen die heel ergontzettend anders doen, doen uiteindelijkheel gewoon. Daarom zien alle zogenaamdeanarchisten en punkers er hetzelfde uit. Zezijn het zo met elkaar eens over hun afkeervan autoriteit en hierarchie dat ze zich pre-cies laten voorschrijven hoe hun anti-autori-taire kleding eruit moet zien." Zit hier watin? En wat vind Heertje er zelf van? "(...) ditzijn echt filosofieën waar de gemiddelde wc-tegel wit van weg trekt? Over de VPRO ge-sproken: in het blad VPRO Badcstage staateen profiel-enquête voor een nieuwe hoofd-redacteur televisie. Op vraag 7 'welk mi-lieu?' zijn de volgende vier antwoordenmogelijk: 1) kritisch links, 2) nouveau riche,3) beschermd, 4) anarchistisch.In Aardig (Simon Bolivarstraat 95, 3573 ZKUtrecht), oktober 2000, dit maal veel boekbe-sprekingen en een stukje van Weia over 'Itfuke', een film die op het recente NederlandsFilm Festival in Utrecht werd vertoond. Dehoofdpersoon is een onverzettelijke anar-chist, die zijn streven naar persoonlijke vrij-heid met de dood moet bekopen. De film isgebaseerd op de roman De fuik van Rink vander Velde (uitgeverij Callenbach, ISBN 90-266-0438-6), die zijn boek weer gebaseerdheeft op het drama van het Tjeukemeer datzich afgespeelde tijdens de Tweede Wereld-oorlog. De fuik is niet alleen de val waar deanarchist (en stroper, da's wat minder) in ziten niet meer uitkomt, als lezer van het boek

kreeg ik het gevoel zelf in een fuik te zitten.Een aanrader. Overigens schijnt de film nogbeter te zijn.De BRT vertoonde in oktober 2000 een tv-speelfilm over Ted Kaczynski, ook wel be-kend als de 'Unabomber'. Hij stuurde in dejaren negentig van de vorige eeuw bombrie-ven naar in zijn ogen verderfelijke weten-schappers en directeuren van grote bedrij-ven, waar heel wat slachtoffers bij vielen,waarvan een aantal met dodelijke afloop.Het was zijn broer die hem uiteindelijk bij depolitie aangaf, nadat hij het Unabomber-mani-fest gelezen had in de New York Times. In defilm werd bijzonder matig geacteerd, maarhet dilemma van de broer kwam wel haar-scherp naar voren, Ik heb nooit enige sympa-thie voor de 'Unabomber' gevoeld, maar nahet zien van de documentaire vind ik het ge-koketteer van sommige radicaal-linksen methet Unabomber-manifest helemaal smake-loos.In de Volkskrant van 7 oktober 2000 een arti-kel over 'Het rebelse jeugdblad', over de ge-schiedenis van het jeugdtijdschrift. "Ook deRussische revolutie vond sympathie bij som-mige jeugbladen die streefden naar een radi-kale vernieuwing, zoals de Zaaier en hetanarchistische De Jeugdige Werker. Anar-chist Henk Eikeboom voerde de redactieover de Stormklok (...) en stuurde aan opeenheid in de proletarische gelederen, dievolgens Eikeboom met een revolutie te berei-ken was." Verder worden nog bladen alsProvo, de Kraakkrant en Bluf! genoemd."Maar na de krakers werd het stil rond de re-belse jeugdbladen. Doofde het engagement?"Actieblad Ravage, opvolger van NN, datweer uit Bluf! voortkwam, wordt in het arti-kel niet genoemd. Niet rebels genoeg?In Ravage #13 (van Ostadestraat 233n, 1073TN Amsterdam), van 13 oktober 2000, eenartikel getiteld 'India in beweging', van Auk-je en Jasper. "Op ideologisch terrein is hetonmogelijk een onderscheid te maken tussende verschillende actiegroepen. In theorie zijnze allemaal anarchistisch, want aanhangersvan de ideeën van Gandhi die zei dat hij

50 De AS 132

theoretisch gezien een anarchist was." Dezeconclusie, hoe sympthiek ook, is wat mij be-treft toch een tikkeltje kort door de bocht.Het artikel geeft een interessant beeld vanIndia en actiegroepen aldaar. Nooit gewetendat er in India ook Critica] Mass-acties zijn,dat zijn grootschalige fietsdemonstraties.Een week later krijgt in de Volkskrant in deReflex-rubriek 'Goed & Slecht' Eveline Lub-bers van Buro Jansen en Janssen het woord.Dit buro is sedert 1984 een kritisch volgervan inlichtingendiensten en ander gespuis."Waarom ik het blijf doen? Ik vind het be-langrijk te blijven spitten, mensen aan hetdenken te zetten. We doen het praktischvoor niets en we zijn afhankelijk van anonie-me weldoeners."Laatst bezocht ik kort het Centraal Museumin Utrecht om samen met huisgenoten eenaantal werken van materie-schilder Jaap Wa-gemaker te aanschouwen. In een boek overhem lees ik: "Zijn vader was fanatiek anar-chist, aanhanger van Domela Nieuwenhuis,geheelonthouder en vegetariër. Beroep: za-delmaker, stoffeerder." Je komt ze toch ookoveral tegen, hè, die anarchisten! Ook in hetprogrammablaadje van het Utrechtse Mu-ziekcentrum Vredenburg: "John Cage kanworden beschouwd als een van de meest in-novatieve componisten van de 20e eeuw. Devondsten van deze Amerikaanse musicus,provocerend denker, anarchist, zen-boedd-hist en paddestoelenverzamelaar zouden pa-gina's kunnen vullen."En dan belandden de afgelopen maandeneen hele zwik Freedom's (84b WhitechapelHigh Street, London El, 7QX, Engeland) inmijn brievenbus. Het blad wordt namelijktweewekelijks uitgegeven. In vol 61, no. 9kon ik lezen dat de Verenigde Staten maarliefst twee miljoen gevangenen kennen endat de gevangenisindustrie op multinationalGeneral Motors na de grootste 'werkgever'is, met 523.000 'werknemers'. Spotgoedkope,rechtenloze arbeidskrachten dus. In Freedom61/10 is veel te lezen over alternatief onder-wijs: "Summerhill is undoubtly the freest ofthe free schools and kids can avoid lessons

for their entire school career if they wish".Dat is toch wel wat anders dan de Werk-plaats Kindergemeenschap (ook wel KeesBoekesdiool genoemd) waar ik tegenwoor-dig wiskunde geef. Maar goed, ook bij Sum-merhill worden kanttekeningen geplaatst: "...where pupils are surrounded by womenemployed to fulfil their traditional roles ofcooking, deaning and serving the communi-ty." Maar, "Summerhill, Sands, Hartland (-op de laatste twee koken kinderen zelf enmaken ze ook zelf schoon -) and all theseother centres of liberated learning are seedsbeneath the heavy snowfall of authoritarianeducation. They are a delight, an inspirationand a demonstration that freedom works." InFreedom vol. 61/13 een vervolgartikel overanti-autoritair onderwijs. Overigens wordt inFreedom vol. 61/11 een stalinist (ja ja, ze zijner nog) aangehaald die vindt dat de Conser-vatieven in Engeland de werkelijke anarchis-ten zijn. Iets niet begrepen klaarblijkelijk.Wellicht doet deze persoon er goed aan eenseen bezoekje te brengen aan een heuse anar-chistische 'Speakers Corner' in het LondonseHyde Park.José Bové, een militante boerenactivist uitFrankrijk en veroordeeld wegens het demon-teren van een McDonald's vestiging in aan-bouw, wordt besproken in Freedom vol.61/14. Bové noemt zich een anarcho-syndi-calist en zegt beïnvloed te zijn door Bakoe-nin, Kropotkin en de Spaanse Revolutie. Hetartikel over Bové is verder tamelijk warrig,en de schrijver ervan meent flink te moetenschoppen tegen de 'anarcho-vegan cuisine':"The junk food of McMerde and others, andthe artificial ideological anarcho-vegan cuisi-ne are the modern reactions to the grandiosetradition of cuisine". Wat die 'grandiose tra-dition' in moge houden, laat de schrijverwijselijk in het midden. Ook iets niet begre-pen blijkbaar.In ZOZ (postbus 81, 5600 AB Eindhoven),nummer 37, een artikel over FriedensreichHundertwasser, een architect die de rechtelijn in de architectuur verafschuwde (terwijldie toch zo mooi kan zijn!). Hundertwasser

De AS 132 51

introduceerde boomhuurders en was eenkleurrijk levenskunstenaar, die betaalbaarwilde bouwen voor en met gewone mensenen niet voor een elite. Taschen Verlag brachteen boek over hem uit In ZOZ 39 staat hetartikel 'Geen patent op Indiase tandenbor-stels'. Milieuactivisten hebben weten te voor-komen dat een Amerikaanse firma patent-recht verwierf op de commerciële toepassingvan Neem-hout. In India gebruiken mensenal sinds mensenheugenis takjes van deNeem-boom om hun tanden mee te poetsen.Of het nu om domeinnamen op Internet gaatof om patentrecht, sommige mensen en be-drijven zijn niet anders te omschrijven danals ordinaire parasieten. Vervolgens lees ikin dezelfde ZOZ een bericht over 'mondialekunstgebittenuitleen'. Er blijkt echter 'kunst-uitleen' te staan, blijkbaar was ik teveel in degebittensfeer blijven hangen.ZOZ is het tijdschrift voor doendenkers, enwordt uitgegeven door Omslag. Wie weetzal het woord 'doendenken' ooit opgenomenworden in het van Dale woordenboek voorde Nederlandse taal, net als zijn tegenhanger'doemdenken', waar ooit Van Kooten en DeBie de Nederlandse taal mee verrijkten. ZOZis een voorbeeld van "echte veranderingenkomen doordat mensen ter plaatse keuzesmaken". Deze zin valt te lezen in het voor-woord van nummer 40. Verder in dat num-mer aandacht voor de Marga Klompéprijs2000, voor vrede en gerechtigheid, die op 28oktober aan het Leidse anarchistische collec-tief Eurodusnie voor hun weggeefwinkelwerd uitgereikt. Ik had dit bericht al eerdergehoord, maar was in de veronderstellingdat het weer eens eens een goede grap uitLeidse hoek betrof. Niets is minder waar.Het geld zal worden gebruikt voor een krantmet tips en ideeën voor het opzetten vanweggeefwinkels. Verder in dit nummer aan-dacht voor Joegoslavische dienstweigeraars,jongens die tijdens de Navo-bombardemen-ten opgeroepen werden te deserteren, maarnu Fort Europa niet binnen komen en ergensin een stuk niemandsland in Hongarije ge-doogd worden. Ze krijgen geen politiek asiel

en hoe ze aan eten moeten komen, moeten zezelf maar zien. Amnesty International enWest-Europese vredesgroepen houden zichmet hen bezig. Het zou ook iets voor GroenLinks zijn maar aangezien de voltallige frac-tie voor de defensienota stemde, moet daarook maar niets van verwacht worden. Hetpluche lokt nadrukkelijk.Het gaat slecht met het anarchistische boekin Nederland, althans, dat zijn de berichtendie mij wel eens ter ore komen. Niet alleenhier is dat het geval. AK Press & Distribution(PO Box 12766, Edinburgh, HEH 89 YE, Scot-land) meldt in haar 147 pagina's dikke cata-logus van het jaar 2000: "The radical booktrade is being squeezed right now." Er staannog slechts zeven winkels in heel Groot-Brit-tannië in de catalogus vermeld. Dan zijn wehier in Nederland nog helemaal niet zoslecht af. De jaarlijkse Anarchist Bookfair (84bWhitechapel High Street, London El, 7QX),dit maal op 14 oktober voor de achttiendemaal gehouden, trok echter weer een hoopvolk. Iets minder dan de drieduizend bezoe-kersters van vorig jaar, maar desalniettemingenoeg reden om volgend jaar te verkassennaar een andere, grotere lokatie, CamdenTown Hall (tegenover Kings Cross tube sta-tion). Bezoek de website: http:/ /freespace.virgin.net/ariarchist.bookfair . De tweedeNederlandse Anarchistische Boekenmarkt (p/aSimon Bolivarstraat 91, 3573 ZK Utrecht), ge-houden op 21 oktober, trok meer dan vier-honderd bezoekersters. Al met al gaat hetheus zo slecht nog niet met het anarchisti-sche boek.Wereldrevolutie (postbus 339, 2800 AH Gou-da), krant in Nederland van de internationa-le communistische stroming, was ook ditjaar weer present, pal voor de boekenmarkt,zij het iets minder hinderlijk dan bij de vori-ge editie. Een oproep aan de lezers: "De ernstvan de huidige historische situatie van ver-snelde ontbinding van het kapitalisme ver-eist van de revolutionairen een toenemendetussenkomst in de arbeidersstrijd. (...) Geziende moeilijkheden waarmee het proletariaatvandaag geconfronteerd wordt", etcetera.

52 De AS 132

Hoe die versnelde ontbinding eruit ziet enwelke problemen Jan met de Pet vandaag dedag heeft, wordt echter niet verteld.Het blad bevat verder een artikel 'De on-macht van de anarchisten om het kapitalis-me te bestrijden', dat werd geschreven naaraanleiding van een discussieavond in Am-sterdam in november 1999 'Radenkommu-nisme: een brug tussen marxisme en anar-chisme?': "dat (...) wat het marxisme radicaalvan het anarchisme onderscheidt de histori-sche en dynamische methode is, die toelaatde bewegende werkelijkheid van de proleta-rische strijd te vatten en er alle lessen uit tetrekken tegenover de abstrakte, tijdloze enidealistische stellingen van de 'libertaire' be-nadering". Het lijkt wel een verkooppraatjevoor een nieuw merk stofzuiger, die natuur-lijk veel en veel beter werkt dan de stofzui-ger van het merk A. Bakoenintjelief, datzelfingenomen toontje! Nog meer? "De ka-meraden uit het anarchistische milieu wor-den bij het innemen van een consequente engefundeerde internationalistische houdingniet alleen gehinderd door het - aan anar-chisme eigen - gebrek aan een wetenschap-pelijke methode om de ontwikkeling van hetkapitalisme als een historische produktiewij-ze, met zijn perioden van opkomst en verval,te begrijpen en de betekenis van oorlogen indat kader te analyseren vanuit het klassen-standpunt." Wellicht dat het lezen van Dearmoede van het historisme van de weten-schapsfilosoof Karl Popper de schrijver enigewetenschappelijkheid kan bijbrengen. Al-hoewel, Popper was politiek gezien liberaal,dus bourgeois. En dus fout.Dat Friedrich Engels en Karl Marx, grond-leggers van die fantastische historische, dy-namische theorie, beiden een bourgeoislevenleidden en dat Engels zelfs het liefst elke dagaan de jacht meedeed, moet maar even bui-ten beschouwing gelaten worden. In Freedomvol. 61/20, van 21 oktober 2000, staat eenartikel 'Marxism and anarchism: a reply tothe Socialist Workers Party', wat ook goedals reactie op Wereldrevolutie gelezen kanworden.

Buiten de Orde (postvus 1338, 3500 BHUtrecht), 2000/3, bevat een inside-verslagvan de recente omwenteling in Servië, 'Ser-vische revolutie in anarchistisch perspectief':"Zonder twijfel heeft onze samenleving eenstap gezet op de weg naar vrijheid. Maarvanuit anarchistisch perspectief is het slechtseen kleine stap. Om ons doel te bereiken vaneen vrije samenleving zonder onrechtmatigeautoriteiten, klassen en uitbuiting, zullen wenog harder moeten vechten, maar uiteinde-lijk zal het idee van een vrije wereld zegevie-ren." Een hoopvol geluid. Ries Agterbergblikt in het artikel 'Het land van de verlorenrevolutie' terug op de Nicaraguaanse revolu-tie. Elf jaar na als bouwbrigadist er te zijn ge-weest, keert hij terug. Verder in deze Buitende Orde een stuk van Bob Black 'MurrayBookchin, gigant van de geest'. Het is in mijnogen een ordinaire vete die hij uitvecht endaarom absoluut onïnteressant.In Boekberichten #24 (Jodenbreestraat 24,1011 NK Amsterdam), van Groninger boek-handel Rosa en het Amsterdamse Fort vanSjakoo, een interview met Murray Bookchin,getiteld 'Een beweging opbouwen': "Ik ge-loof sterk dat de bestaande sociale orde uit-eindelijk revolutionaire impulsen zal voort-brengen, voornamelijk vanwege de schadedie ze noodzakelijkerwijs toebrengt aan le-yens van mensen. Wanneer dit begint te ge-beuren, moeten groepen klaar staan —uitdrukkelijk revolutionaire groepen — diekunnen opvoeden, mobiliseren en de meer-derheid van het volk helpen te werken aanfundamentele sociale hervormingen." In mijnoren klinkt het te betuttelend, ik hou niet zovan voorhoedes die zouden moeten opvoe-den. Bookchin roept verder op tot het vor-men van sociaal-ecologische studiegroepen:"Het is de plicht van onze studiegroep of po-litieke groep politiek bewustzijn te bevorde-ren." Hoezo, plicht?Sinds ik verliefd ben op een Duits/Ameri-kaanse ben ik mijn blik ook op het Duitsta-lige gebied, gaan richten. Anares Buchvertrieb(postfach 107510, 28075 Bremen, e-mail:anares-nord@gmx.de), aanwezig op de twee-

De AS 132 53

de Anarchistische Boekenmarkt in Utrecht,heeft een 84 pagina's tellende catalogus uit-gebracht. Wat bestaan er veel anarchistischeboeken in het Duits! Active Distribution (BMActive, London WC1N 3XX, UK), mail ordercatalogue 5, bevat een enorme hoeveelheidaan anarchistische boekjes en pamfletten: "Atthe risk of being laughed at I say love is themost powerful revolutionary force", alduseen van de drijvende krachten achter ActiveDistribution.Naast anarchisme loop ik helemaal warmvoor wiskunde. Ik weet het, het is iets heelanders, maar goed. NRC Handelsblad van 17juni 2000 bevat een artikel 'Oneindigheid isallemaal negens'. Kinderen filosoferen opeen basisschool over de oneindigheid vangetallen en over welk getal de baas is: "Zevinden eigenlijk dat alle getallen om de beurt

de baas zouden moeten zijn." Een gedichtvan een leerlinge gaat als volgt: "Cijferland.Alle cijfers zijn de baas, want ze hebben el-kaar nodig. Geen koning en geen koningin.Niemand is de koning of de koningin."Anarchisme is voor kinderen helemaal zovreemd niet.In de Vogelvrije Fietser (postbus 2828, 3500GV Utrecht) van september/oktober 2000wordt ingegaan op de autoloze zondag:"Hoe belastend iets is, merk je pas goed alshet weg is. Auto's bijvoorbeeld. Je bent zogewend ertussen door te slalommen en uit jedoppen te kijken, dat er een enorme last vanje af valt als ze er ineens niet zijn: een feeste-lijk anarchistische gevoel." Een feestelijkanarchistisch gevoel, dat is nog eens eenmooie uitdrukking!P'tje Unser

BOEKBESPREKINGEN

AFRIKANEN IN NEDERLANDEind 1998 werd het 50-jarige jubileum vanhet Leidse Afrika-Studiecentrum (ASC) ge-vierd. Een groot deel van het programma be-stond uit een reeks lezingen over Afrikaansegemeenschappen in Nederland, verzorgddoor Afrikaanse en Nederlandse 'kenners'.Begin 2000 werden deze inleidingen in eenbundel bijeengebracht - een bundel die ver-scheen bij het Koninklijk Instituut voor de Tro-pen (KIT), onder de titel Afrikanen in Neder-land. Het ASC houdt zich bezig met Afrikaten zuiden van de Sahara. Als in een inlei-dend artikel in de bundel gemeld wordt, datvolgens het CBS op 1 januari 1998 ruim83.000 Afrikanen in Nederland wonen, blij-ken de Marokkaanse Nederlanders en ande-re in Nederland verblijvende Noordafrikaan-se bevolkingsgroepen daarbij (dus) niet tezijn meegeteld. Sterker nog: de Noordafrika-nen ontbreken zelfs helemaal in deze bundel.Daar is overigens veel voor te zeggen. OverMarokkanen bijvoorbeeld is - en wordt - veelgeschreven, de in de bundel opgenomen

portretten van de Kaapverdiërs, Zuid-Afri-kanen, Ethiopiërs, Eritreërs, Ghanezen, So-maliërs en Kongolezen in Nederland vormendaarentegen vaak de eerste beschrijvingenvan deze bevolkingsgroepen. Dat geldt ove-rigens niet voor de bijdrage van de Rotter-damse antropologe Henny Strooif: zijpubliceerde eerder over 'haar' RotterdamseKaapverdiërs.De inleiding van Gerrie ter Haar biedt nuttigcijfermateriaal over de zeven grootste offici-eel in ons land verblijvende 'Afrikaanse' be-volkingsgroepen, betreffende zaken alsvestigingspatronen (dat toch iets sympathie-ker klinkt dan 'spreiding per provincie' - ookal is zeker sprake van spreiding als gevolgvan de organisatie van de opvang van asiel-zoekers in Nederland!), vergelijkingen metvestigingen elders in de wereld, migratieont-wikkelingen en patronen van gemeen-schapsvorming. Interessant zijn vooral degrote verschillen tussen de genoemde goe-pen die in de bundel naar voren komen. Ver-schillen die uiteraard het gevolg zijn vanverschillen in culturele achtergrond in de di-verse landen van herkomst maar ook het ge-

54 De AS 132

volg kunnen zijn van de uiteenlopende erva-ringen voor en tijdens de emigratie en de'opvang' in Nederland. In elk hoofdstuk is erwat dat betreft een aantal interessante waar-nemingen te vinden.Henny Strooij wijst op het toeval dat in be-langrijke mate de aanwezigheid van de rela-tief grote Kaapverdische gemeenschap inRotterdam verklaart: "Als Joáo Silva in 1955niet als zieke matroos de haven van Rotter-dam was binnengevaren, was het nog maarde vraag geweest of er nu vijftienduizendKaapverdiërs hadden gewoond. Tijdens zijnverblijf in het havenziekenhuis kreeg Silvabezoek van twee landgenoten, die bij hetPortugese consulaat werkten. Zij adviseer-den de zieke zeeman na zijn herstel op eenNederlands schip aan te monsteren. Daarwaren de arbeidsvoorwaarden beter dan opschepen onder een andere vlag, vertelden zehem. Hij volgde hun raad op en toen het ver-haal bleek te kloppen, stelde hij vrienden enfamilie in Kaapverdië op de hoogte van zijngoede ervaringen. Zo kwam de kettingmi-gratie vanuit de Afrikaanse archipel, zeshon-derd kilometer uit de kust van Senegal in deAtlantische Oceaan, naar Nederland opgang."De Zuidafrikanen die Enk van den Bergh be-handelt in zijn bijdrage blijken zowel 'wit'als 'zwart'. De 'witten' stellen hem onmid-dellijk voor het probleem wanneer een Hol-landse kolonist als 'Zuidafrikaan' be-schouwd dient te worden. Hoe dan ook: inhet begin van de twintigste eeuw warenblanke Zuid-Afrikanen hier zeer welkom -pas in de jaren zeventig sloeg de 'stamver-wantschap' tussen Nederland en Zuid-Afri-ka om in vijandigheid jegens de (potentiële)aanhangers van het apartheidsregime - zelfsverklaarde tegenstanders van het apart-heidsregime (dienstweigeraars bijvoorbeeld)stonden niet zondermeer boven verdenking:het zou tenslotte om spionnen kunnen gaan!Aan de paranoia van links zou trouwens eeninteressante studie te wijden zijn! De waan-zin waartoe de gemeente Amsterdam zich inde jaren tachtig/negentig verlaagde: de boy-

cot van Willem Frederik Hermans omdat hijde euvele moed had om Zuid-Afrika te be-zoeken - politieke correctheid avant la lettrein 'Staphorst aan de Amstel' (Bart Tromp) -viel in ieder geval buiten het bestek van debijdrage van Van den Bergh. 'Zwarte' Zuid-Afrikanen kwamen vooral naar Nederlandals vluchteling, wetenschapper of student.De bekendste onder deze studenten is waar-schijnlijk de theoloog Alan Boesak die in1976 in Kampen promoveerde.'Band met land van herkomst blijft het fun-dament van het bestaan' luidt de kop bovende bijdrage van Emebet Dejene over de Ethio-piërs in Nederland. Hierin onder meer aan-dacht voor de problemen die menig Ethio-pisch vluchteling ondervond bij de verhorendoor de Nederlandse Immigratie- en Natura-lisatie Dienst (IND). "Volgens een Neder-landse advocate zijn mensen die slechtsmarginaal (politiek) betrokken zijn geweest,vaak niet in staat om hun probleem goed uitte leggen, in tegenstelling tot de welbe-spraakte politieke voormannen." Bovendien:"Er is een groot verschil in overdracht- envertelcultuur met Nederland. Het idee vanvervolging kunnen zij hierdoor niet onderwoorden brengen. Zij vinden het systeem inEthiopië zo vanzelfsprekend, dat zij vergetenhet te vertellen."Een probleem bij het beschrijven van de Eri-trese gemeenschap in Nederland is het feitdat velen ooit als Ethiopiër geregistreerdwerden. Het CBS telde aldus begin 1998slechts 214 Eritreërs die in Nederland verble-ven, terwijl het werkelijke aantal ergens rondde 4500 gelegen moet hebben. Dit is uiter-aard het gevolg van het feit dat Eritrea pas in1991 onafhankelijk werd - voor die tijd wer-den vluchtelingen uit Eritrea als Ethiopiërsgeregistreerd. Het gaat niet goed met de Eri-treërs in Nederland, concludeert Habtom Yo-hannes: "De gewenste terugkeer wordt steedsonwaarschijnlijker, terwijl de eigen plaats inde Nederlandse samenleving nog veroverdmoet worden."De aanwezigheid van Ghanezen in Neder-land kreeg grote bekendheid als gevolg van

De AS 132 55

de Bijlmerramp. Kwame Nimako, de auteurvan de bijdrage over de Nederlandse Ghane-se gemeenschap, laat dit feit onbesproken -ten onrechte, want dit feit zal zeker van in-vloed zijn geweest op de beeldvorming vandeze bevolkingsgroep. "In 1998 woonde 57procent (van de Ghanezen in Nederland) inAmsterdam en van deze 7300 mensen woon-de 68 procent daarvan in Amsterdam-Zuid-oost", meldt Nimako droogjes. Wat Nimakowel biedt maakt evenwel veel goed. Zo wijsthij in een boeiende schets op het feit dat deemigratie van Ghanezen naar onder meerEuropa vooraf gegaan werd door de emigra-tie van zo'n miljoen Ghanezen naar buur-land (en oliestaat!) Nigeria, in de periodevan de oliecrisis (1973/74) tot 1983. In datjaar begon Nigeria met het uitzetten van eenmiljoen Ghanezen. Nigeria fungeerde aldusals een - niet zelf gekozen - springplankvoor migratie naar elders in de wereld: Gha-nezen in Nederland zijn daardoor in de regelgeen vluchtelingen. De migratie naar Neder-land hangt verder samen met de Britse im-migratiewetgeving die onder meer in 1%2en 1971 werd aangescherpt, bedoeld om deimmigratie uit het Afrikaanse deel van deCommonwealth te bemoeilijken.De Somaliër Abdullah Mohamoud schreef eenbijdrage over de ongeveer 26.000 (1998) So-maliërs in Nederland. Zijn oordeel over dehouding van zijn landgenoten hier is hard:hij verwijt "sommigen" onder hen ondermeer "parasitair en afhankelijk gedrag". Endat zou verklaren waarom Nederlandse soci-aal-werkers Somaliërs "de moeilijkste groepvinden om mee te werken". Dat is mijns in-ziens wel erg kort door de bocht gerede-neerd. Misschien dat Somaliërs een apartebenadering behoeven? Of misschien is deargwaan die Somaliërs koesteren bij het Ne-derlandse verschijnsel 'hulpverlening' welzeer terecht? Verder slaagt Mohamoud er inom in zijn bijdrage die nog geen twaalf blad-zijden beslaat de nodige verwarring te stich-ten. Zo verklaart hij het hoge percentageechtscheidingen onder Somaliërs eerst uit dewerkloosheid van de Somalische mannen:

hierdoor zouden zij hun gezagsbasis in hetgezin verliezen. Een paar bladzijden verde-rop wordt het qat-gebruik door getrouwdemannen als de belangrijkste oorzaak van hetgrote aantal echtscheidingen genoemd. Qat-gebruik - een complex verschijnsel dat de au-teur in nog geen tien regels behandelt - leidttot hoge werkloosheid, schrijft hij nog. Dat ersterke aanwijzingen zijn dat deze relatie ookwel eens andersom zou kunnen liggen blijftonvermeld.'Ook de meeste Kongolezen (1998: 4400) kwa-men naar Nederland als vluchteling. Hoewelde meeste Kongolezen een voorkeur hebbenvoor (deels) Franstalige landen als België,Frankrijk en Zwitserland, kwamen landenals Duitsland, Zweden en Nederland inbeeld vanaf het moment dat het toelatingsbe-leid in de voorkeurslanden restrictieverwerd. De paragraaf met de migratiegeschie-denis is sowieso de meeste informatieve uitdeze bijdrage van Mindanda Mohogu, wantover het 'integratieproces' van Kongolezenin Nederland blijkt vooralsnog weinig ge-meld te kunnen worden. Aan het eind vande bundel schiet de bundel geheel in deschemata van de dominante stroming van deNederlandse 'minderhedenkunde' (jan Rath):Nina Tellegen schreef een eerste verkenningvan 'Afrikanen op de Nederlandse arbeids-markt'. Veel leuker, en leerzamer, wat mijbetreft is de bijdrage van Tjalling Dijkstrawaarin hij Afrikaanse ondernemers in Ne-derland en hun producten behandelt Daarlezen wij bijvoorbeeld over het feit dat 'demarkt' in Ghana een vrouwenaangelegen-heid is en dat Ghanese mannen daarom nau-welijks geïnteresseerd zijn om hier inNederland op de markt te gaan staan. Enover een koekjesfabrikant in Wildervank diebij toeval ontdekte dat zijn 'zoete hardbrood-jes' als twee druppels water lijken op de bola-cha-koekjes waar Kaapverdiërs zo dol opzijn. Andere verhalen, over Ghanese enKaapverdische ondernemers en Ethiopischerestauranthouders, zijn al even onderhou-dend en informatief.Ook in de recent verschenen Nijmeegse bun-

56 De AS132

del Nieuwe etnische groepen in Nederland wor-den een aantal Afrikaanse migrantengroepenbehandeld: onder de behandelde categorie'vluchtelingen en statushouders' vallen be-halve mensen afkomstig uit Afghanistan,Iran en Vietnam ook Afrikanen: Ethiopiërs,Eritreërs en Somaliërs. De bundel is - in te-genstelling tot de Leidse bundel - gebaseerdop (nieuw) sociaal-wetenschappelijk onder-zoek. Dat heeft uiteraard zo zijn voordelen -de onderzoekers presenteren allerlei nieuwcijfermateriaal - maar ook zo zijn nadelen.De bundel biedt namelijk vooral die cijfersen tabellen waarin de opdrachtgevers, demanagers van de BV Nederland op een aan-tal Haagse ministeries, in geïnteresseerd zijn:Hoeveel Somaliërs hebben er een betaaldwerk? En: Hoe geïntegreerd zijn Eritreërs?Wat is het onderwijsnivo van de Ethiopiërs?Niet onbelangrijke kwesties uiteraard enjuist omdat er grote onderlinge verschillenbestaan, levert het verrichte onderzoek zekerook interessante bevindingen op. Maar wieecht geïnteresseerd is in deze nieuwe Neder-landers, kan toch veelal beter terecht in deLeidse bundel. (CB)* Vgl. Cees Bronsveld, Somaliërs in Rotterdam:politieke en sociaal-culturele achtergronden, in:Renata Kolk e.a., Somalische jongeren in Rotter-dam, Rotterdam (SoZaWe/SWA, in opdracht vanVluchtelingen Werk Rijnmond), 1999, pp. 13-28.Te bestellen via de auteur, 010-2435212

Ineke van Kessel en Nina Tellegen (red.), Afrika-nen in Nederland; KIT1ASC, Amsterdam/Leiden;223 pag. + 12 pag. foto's; f 39,95.Harry van den Tillaart e.a., Nieuwe etnische groe-pen in Nederland. Een onderzoek onder vluchtelin-gen en statushouders uit Afghanistan, Ethiopië enEritrea, Iran, Somalië en Vietnam; NijmegenlUb-bergen, ITS/Tandem Felix; 316 pag.; f55,00.

'SPINOZISTEN'"Proef de proefschriften, neem de tijd voor de tijd-schriften", schreef socioloog Kees Schuijt eentijdje terug in het jubilerende tijdschrift Mensen Maatschappij; in een artikel dat nadrukke-lijk een aanbeveling v66r het lezen van tijd-

schriften wilde zijn. Maar zou hij daarmeeook bedoeld hebben dat je proefschriften alsregel vooral helemaal niet, en zeker niet he-lemaal, moet lezen? Wij kunnen er slechtsnaar raden maar houden het er op datSchuijt ook deze gevolgtrekking uit zijnwoorden voor zijn rekening zou willen ne-men. Al was het maar, wat mij betreft, om-dat Schuijt daarmee aansluit bij de visie indeze van 'mijn held', de Amerikaanse socio-loog William I. Thomas. Deze Thomas wasnamelijk van mening dat je boeken vooralniet van kaft tot kaft moet gaan zitten lezen,maar dient te 'inspecteren'. En tja, dat lijktmij zeker als het gaat over het modale Ne-derlandse proefschrift in de 'geestesweten-schappen', een verstandige aanbeveling.AS-medewerker en filosoof /historicus SiebeThissen schreef gelukkig een bijzonder pret-tig leesbaar proefschrift. 'Zelfs' opponentSchuijt liet tijdens de promotieplechtigheidin het Rotterdamse weten het proefschriftmet plezier gelezen te hebben! Niks 'proe-ven' of: 'inspecteren' dus, hier kan gelezenworden!Thissen behandelt in zijn fraai uitgegeven(en desalniettemin betaalbare!) boek, wat hijnoemt, 'een wijsgerige beweging', en wel dieder Nederlandse spinozisten — negentiende-eeuwse bewonderaars van Benedictus de Spi-noza (1632-1677) dus. Terwijl de belang-stelling voor Spinoza en zijn werk aan dewijsgerige universitaire instituten pas na degrote Spinoza-herdenking van 1877 serieuzevormen begon aan te nemen, blijken er alveel eerder, met name in de periode na circa1850, allerlei clubjes mensen met Spinoza inde weer te zijn geweest: theologen, vrijden-kers, dichters, vrijmetselaars en wat niet al.Literator Carel Vormaer bekende zelfs te lij-den aan een heuse 'spirtozalcoorts'! Dat bij-voorbeeld Johannes van Vloten al in 1862 de

eerste studie over Spinoza schreef en dat in1880 in Den Haag zowaar een standbeeldvan de radicale 'politieke' filosoof onthuldzou worden, Thissen weet dit soort 'spino-zistische hoogtepunten' op even fraaie alsovertuigende wijze in de tijd te plaatsen.

De AS 132 57

Zo komen wij ook 'werkman-filosoof" Ber-nard Damme tegen, wiens Spinoza-boekjeuit 1908 door Thissen in 1992 opnieuw werduitgegeven (Cagliostro, Rotterdam) en, uiter-aard, ook Ferdinand Domela Nieuwenhuis.Interessant is hier zijn uiteenzetting van despanning die er bestond tussen het spinozis-tische streven naar persoonlijke verlichtingenerzijds en het collectivisme van de opko-mende arbeidersbeweging anderzijds.Thissens grootste verdienste is mijns inziensdat hij vat gekregen heeft op de (niet-wijsge-rige!) sociaal-culturele functies van die ne-gentiende-eeuwse spinozistische dubjes enbewegingen. Een van de eerste functies washet opvullen van het levensbeschouwelijkegat dat de toenemende ontkerkelijking gesla-gen had. Het monistische spinozisme was al-dus voor vele schrijvers en strevers eenheilsleer - met alle quasi-religieuze trekkenvan dien, zou ik zeggen - zoals dat ook bijde hegelarij van Bolland en zijn 'volgelingenin Hegel' het geval was. Later - na 1880- is ervooral een antisciéntistisch moment in hetspinozistisch streven aan te wijzen. De zoek-tocht naar authentieke, niet-gemediatiseerdelevenspraktijken daarentegen is een blijvendkenmerk. En daarmee hebben we 'onmiddel-lijk' ook, vermoed ik, de drijfveer van This-sen, om juist buiten academia op zoek te zijngegaan voor een promotie-onderzoek, tepakken. Geen wonder dus dat behalve Sie-bes held William cut-up Burroughs, ook Ha-kim immediatism Bey een plaatsje vond inzijn literatuuropgave.Of Thissens visies stand zullen houden, valtuiteraard niet te voorspellen - door mij alsrelatieve leek in deze, al helemaal niet. Dat ermeer onderzoek zal volgen, geïnspireerd opzijn vertoog, daarentegen natuurlijk wel. Dewetenschappelijke waarde van Thissens stu-die kan dan ook nauwelijks overschat wor-den. Hij legde ogenschijnlijk moeiteloos, enin ieder geval zonder veel opsmuk, een heelnieuw veld van onderzoek bloot. (CB)Siebe Thissen, De spinozisten. Wijsgerige bewe-ging in Nederland (1850-1907); SDU, Den Haag2000; 322 pag.; j39,90

EDWARD SAIDEen spinozist zou ik Edward Said (Jeruza-lem, Palestina, 1935) niet willen noemen.Toch was Said blij met de Spinozalens, eenNederlandse filosofieprijs die hij in 1999 inAmsterdam kreeg uitgereikt."Alle pogingen om zaken op een beargumenteer-de grond te plaatsen, om te proberen te tonen watde ethische en intellectuele basis is van individu-eeel, menselijk gedrag bewonder ll< zeer. Spinozawas hierin een meester. Ook dat hij joods was en17c Palestijn ben... dat is geweldig."Met deze woorden besloot Said een inter-view met Diederik van Hoogstraten, Een ge-voel van vervreemding, dat te vinden is in eeneven klein als mooi boekje dat de StichingInternationale Spinozaprijs het licht deedzien naar aanleiding van de prijsuitreiking.Het hoe en waarom van de toekenning blijktuit het juryrapport waarvoor de Amster-damse hoogleraar godsdienstwetenschappenPeter van der Veer tekende. In het woordvooraf merkte Lolle Nauta al op dat de prijswordt toegekend aan iemand die "een ver-nieuwende invloed heeft op het maatschap-pelijke debat en kwesties van normatieveaard niet uit de weg gaat."Said is literauurwetenschapper. Uit de bij-drage van Aat Brand over Camus elders indit Afrika-nummer moge het belang van zijnanalyses reeds gebleken zijn. Op analogewijze nam hij bijvoorbeeld Joseph Conrad'sHeart of darkness onder handen, zowel in zijnproefschrift uit 1964 als in het boek waarmeeSaid zich internationale faam verwierf, Cul-ture and imperialism (1993, Nederlandse ver-taling 1994). Said oversteeg daarin uiteraardde grenzen van de traditionle literatuurwe-tenschap - een essay van Reinoud Leendersen Mouin Rabbani over zijn werk in ditboekje kreeg dan ook de veelzeggende titelEen grensverleggende amateur in de oppositie.Terecht wijzen de auteurs op de misvattin-gen en stereotype beeldvorming ten aanzienvan moslims en politieke ontwikkelingen inhet Midden-Oosten en Noord-Afrika - wiedenkt het in deze met 'de krant' en/of No-va af te kunnen, leze vooral Said's Covering

58 De AS 132

islam - how the media and the experts detenninehow we see the rest of the world (1981, rev. ed.1997) - waarin Said en passant ook de grotewaarde van het 'politieke werk' van Chomskyonderstreept!Eén van Said's bekendste essays, Cultuur,identiteit en geschiedenis, is in een Nederland-se vertaling in dit boekje opgenomen. Eenbelangrijk essay, vind ik. En als daar één zinin staat die de modale Nederlandse anarchistzich, denk ik, zou moeten aantrekken, dan ishet deze: "Ik wil (...) niet zeggen dat er ietsmis is met het zich concentreren op vooralEuropa en het Westen. Het probleem is datmen zich er niet van bewust is dat men ditdoet." (CB)Stichting Internationale Spinoza-prijs, EdwardSaid - denker over grenzen; Amsterdam; BoomIln-ternationale Spinozapnjs 1999; 86 pag.; f22,59.

PAUL DE GROOT'Hoe groot is De Groot?' vroeg de historicusGer Harmsen zich af in 1966 in De Gids. UitJan Willem Stutjes dikke dissertatie blijkthetzelfde wat Ger Harmsen zelf ook mee-maakte in de Communistische Partij van Ne-derland (CPN): groot in geruzie binnen hetpartijbestuur en groot in het nietsontzienduitoefenen van zijn bureaucratische machtaan de top. Het gewone partijlid kwam erniet aan te pas, (partij)democratie was ver tezoeken. Depolitisering het logisch gevolg.Kritiek op de leiding (= kritiek op De Groot)stond gelijk met politieke zelfmoord. Omdathet leven van de partijleden, ook de vrije-tijdsbesteding, zich voornamelijk binnen desfeer van de partij af speelde, veroorzaaktedat geestelijke 'inteelt'. Kritiek op de leiden-de top van de partij of op bepaalde leerstel-lingen, leidde bij de partijleden maar al tegemakkelijk tot zelfcensuur. Wie toch vol-hardde, werd uitgestoten en op de politiekemestvaalt gedeponeerd in een boze buiten-wereld, waarvan men na jaren hersenspoe-ling vaak hopeloos vervreemd was. Omhevige gevoelens van verlatingsangst te ver-mijden, schikten velen zich in het onvermij-delijke en pasten zich (weer) aan.

De Groot was ook groot in het aan de lei-band lopen van Moskou. Want dat is welduidelijk uit Jan Willem Stutjes intrigerendeboek: zonder onderwerping aan de politiekelijn die door Stalin en zijn opvolgers werdbevolen kwam je niet ver. Er werd dus veelen op het goede moment naar het oosten,richting Moskou, gebogen en gepapegaaid.Paul de Groot hield het meer dan veertig jaarvol om baas te spelen in de CPN. Hoe kandat?"Een oorspronkelijk denker" was hij niet,schrijft Jan Willem Stutje, maar hij sprak welzijn talen, was gewend aan discipline enplanning, las veel en had "zijn emotionelezelfstandigheid" en zelfvertrouwen na zijnbuitenlandse omzwervingen zien toenemen.Maar de keerzijde van zijn weg naar de topwas wel een toenemende "angst", "paranoia"en "een roekeloos superioriteitsgevoel datnog versterkt werd door de schanddadenvan het stalinisme waarvoor hij zelf verant-woordelific was". Met zijn ervaring als vak-bondsman wist hij "de kloof te dichtentussen de partij-intellectuelen en de grotestroom nieuwe leden".De Groot werd de erkende partijleider,trouw aan de Sovjet-Unie. Een trouw die beloond werd met onder andere reisjes naar dezonovergoten Russische Krim. Bij de beschrijvingen van Jan Willem Stutje komenflarden van George Orwells magistrale satireAnimal Farm (Boerderij der Dieren) in gedachten waarbij de geprivilegieerde varkenslui achterover leunen terwijl de rest zich ka-pot werkt.Het is slechts een kleine groep van geïnteres-seerden die wil weten hoe groot De Grootwas. Aan het eind van de jaren zeventig im-mers werd Paul de Groot zelf van het politie-ke toneel geduwd. Hij is nu bijna vergeten.Maar het begrip 'communisme' heeft nogsteeds een vieze stalinistische bijsmaak.Waren er geen kritische geluiden in de linksehoek tegen het stalinisme? Natuurlijk wel:sociaaldemocraten (SDAP en NVV), anar-chisten, radencommunisten, revolutionair-so-cialisten (RSP, RSAP en NAS) en trotskisten

De AS 132 59

hebben elk op hun wijze stelling genomentegen dit rigide stalinisme dat getekendwerd door onvrijheid, terreur en een dogma-tisch, gesloten wereldbeeld. Al de hierbovengenoemde groepen werden door de CPNverketterd. Sociaaldemocraten heetten - totde zoveelste politieke ommezwaai van Mos-kou - 'sociaal-fascisten', revolutionair-socia-listen werden voor 'fascisten' of 'trotskisten'uitgescholden en anarchisten waren de be-kende 'wildgeworden kleinburgers'. Com-munisten die het lef hadden zich tegen Stalinte keren en zich 'trotskist' durfden te noem-den, hadden helemaal geen leven.Fysiek geweld werd ook gebruikt. Bekend isdat de Rotterdamse RSP-er Ab Menist opeen donkere plek in de wijk Vreewijk doorCPN-ers werd opgewacht en met een tafel-poot bijna werd doodgeslagen. De revolu-tionair-socialist Henk Sneevliet aarzelde nietde CPN als 'de syfilis van de arbeidersbewe-ging' te bestempelen.In de inleiding tot het boek stelt Jan WillemStutje dat hij vooral gefascineerd is door dit'stalinisme'. Dat klinkt begrijpelijk uit demond van een vroegere trotskist. Maar watdat 'stalinisme' precies is, welke kenmerken-de karakteristieken het vertoont, dát geeft hijniet aan. Je mist een verklarend theoretischkader waarbinnen het stalinisme inzichtelijkwordt in de politieke gedragingen van Paulde Groot. Dat kader moet de lezer zelf maaropbouwen. Wel dient gezegd dat Jan WillemStutje in de slotbeschouwing een verdienste-lijke poging doet gedrag en houding van DeGroot te begrijpen, waarbij ook Freud om dehoek komt kijken. Maar de losse draadjesworden niet altijd tot een overtuigende een-heid verbonden.Jan Willem Stutje is een meeslepend vertel-ler. Hij weet interessante feiten aan te dragenen de sfeer van ergerlijke verdachtmaking enparanoia binnen de CPN met vele voorbeel-den uitstekend te treffen. Maar toch wreektzich, hoe interessant ook, het één-dimensio-nale van zijn beschrijving. De door hem ge-kozen biografievorm waarin zijn dissertatiegestalte heeft gekregen, werkt dat in de

hand. Bij hem zal je bijvoorbeeld geen schetsvan de sociaal-politieke en economische ont-wikkelingen, waartegen het leven van DeGroot zich in de tijd heeft afgespeeld, tegen-komen. En dat blijft jammer. Daardoor ko-men ook de verhouding van de CPN tot deopkomende studentenbeweging, Provo ende uiteindelijke electorale neergang van deCPN analytisch minder goed uit de verf.Een ander kritisch geluid geldt het gebruikvan zijn bronnen. Zo mis ik bijvoorbeeldraadpleging van de periodieken van deRSP/RSAP. Ook het anarcho-syndicalisti-sche Buiten de Perken, waaraan ook zijn leer-meester Ger Harmsen in het verleden eentijdlang heeft meegewerkt, is niet gebruikt.Terwijl dit toch tijdschriften zijn waarvan be-kend is dat daarin gefundeerde kritiek ophet stalinisme werd geleverd.Het ziet er niet naar uit dat er nog eens eenstraat of laan in Nederland naar Paul deGroot zal worden vernoemd. Dat is maargoed ook; het is al bedenkelijk dat er in deTweede Kamer een zaal naar de CPN-politi-cus Marcus Bakker is genoemd. Een politi-cus die - zoals Jan Willem Stutje laat zien -zeker niet brandschoon is, maar wel met ge-voel voor theater velen zand in de ogen konstrooien. (DdW)Jan Willem Stutje, De man die de weg wees.Leven en werk van Paul de Groot 1899-1986;Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 2000; 620pag.; ƒ59,50.

ANARCHISMEDe Duitser Paul Eltzbacher is een van de eer-ste mij bekende juristen die een goed boekheeft geschreven over de denkbeelden vanuiteenlopende klassieke anarchisten (God-win, Proudhon, Stirner, Bakoenin, Kropot-kin, Tucker en Tolstoj). Dit is des te op-merkelijker daar Eltzbacher, in het dagelijksleven gerechtsdienaar en privaatdocent,zichzelf niet als anarchist zag. Wat hij heeftgedaan is de teksten van genoemde anar-chisten analyseren aan de hand van de the-ma's recht, staat en eigendom. Wie dat doet,leert niet alleen wat er met betrekking tot die

60 De AS 132

thema's door anarchisten wordt verworpen,maar ook wat en hoe elementen daarvanworden aanvaard en gebruikt als bouwste-nen voor het denken over een andere maat-schappelijke orde dan de bestaande.Het hier bedoelde boek van Eltzbacher is eeneeuw oud (de Duitstalige tekst dateert van1900; Libertad Verlag Berlin verzorgde daar-van een heruitgave in 1977). De AS presen-teert nu een herdruk van de Nederlandsevertaling ervan uit 1903. Voor de studiehoof-den onder ons is er overigens een meer re-cente tekst in dezelfde sfeer beschikbaar. Datbetreft het proefschrift van Jan Cattepoel,Anarchismus, Rechts- und staatsphilosophischePrinzipien (München 1973). Daar bestaat ech-ter geen Nederlandse vertaling van.Men kan zich afvragen welk nut zulke tek-sten hebben in een tijd waarin het voorbij isdat er grote omwentelingen te verwachtenzijn, die door de arbeidende massa's zoudenworden uitgevoerd (denk bijvoorbeeld aande anarcho-syndicalistische grote, algemenestaking). De tijd van de 'grote verhalen' heb-ben we toch gehad? Echter, gebleven is denoodzaak tot analyse, waarbij anarchisme als'kritische theorie' zijn waarde kan bewijzen.Daarvoor kan het geen kwaad opnieuw tebestuderen wat die klassieke anarchisten enom welke reden bezighield. Eltzbachers tekstkan dienen als goede inleiding op die bestu-dering. Natuurlijk zal er de behoefte zijn omverder te gaan dan Eltzbacher. Een kortetekst als van van Peter Heintz, Anarchismusund Gegenwart (1951; herdrukt door KarinKramer Verlag in 1973) kan wat dat betreftzijn dienst bewijzen. Jammer is alleen dat de-ze tekst bij mijn weten niet in het Nederlandsis vertaald. Wie zich daar nu aan zou zetten,kan tegelijk een hoofdstuk toevoegen dat de'Gegenwart' ('huidige tijd') actualiseert. Waar-om in dit geval voor Heintz gekozen?Heintz had een ander doel dan Eltzbacher.De laatste wilde zijn lezer alleen informerenen wel op zo'n objectief mogelijke wijze. Alsdaarmee de kritische zin van de lezer aan-gescherpt wordt, is dat mooi meegenomen.Heintz echter is met die kritische zin zelf be-

zig. Dat aangrijpingspunt is door hem voor-bewerkt. Hij wil dat we naar maatschappe-lijke verschijnselen kijken vanuit het instru-mentarium voor machtsideologie. Om daar-over zijn gedachten te groeperen, is hijevenals Eltzbacher aan de slag gegaan metteksten van klassieke anarchiste". Zijn syste-matisering daarvan leidt tot een onderscheidtussen negatief en positief anarchisme.Wie het voorgaande in verband brengt metbijvoorbeeld het debat over de Nederlandsemonarchie, kan het volgende opmerken. Na-dat eerst de vlees noch vis visie van een pro-minent lid van D66 over de Nederlandsemonarchie tot krantekoppen had geleid,kwam vervolgens de Staatsrechtkring meteen publicatie uit onder de titel Monarchie enRepubliek (Deventer 2000). Wie vuurwerkverwacht, kan thuis blijven. In genoemdepublicatie - verzorgd door erudiete vakbroe-ders en één vakzuster in het staatsrechtelijkdenken - komt men de naam van AntonConstandse noch die van Henc van Maarse-veen geciteerd tegel (tenzij ik er over heenheb gelezen). Dat Constandse geen rol speeltin de betogen is nog te begrijpen, want ten-slotte gaat het in dat geval om een anarchist.Dat de opvattingen van Hertc van Maarse-veen buiten beeld zijn gelaten, is veelzeg-gend.Van Maarseveen was tot voor enkele jarenals hoogleraar staatsrecht een kritisch beoe-fenaar van zijn vak (en enige in zijn soort). Inzijn tijd heeft hij scherpe dingen over de mo-narchie gezegd. De scherpte ervan zat in deafwijzing van het instrumentarium vanmachtsideologie - waarvan het monarchismeeen exponent is. Het denken in zulke termenis niet in de mode. En niemand leert het nog.Daarom is het goed dat het materiaal dat on-der het wegdek is geraakt, zoals zo'n tekstvan Eltzbacher, weer wordt opgegraven.Want leerden wij niet: Unter dem Pflaster liegtder Strand (de titel van een anarchistisch tijd-schrift in de jaren zeventig en tachtig, uitge-geven door Karin Kramer Verlag)? (ThH)Paul Eltzbacher, Anarchisme; De AS, Moerka-pelle 2000 (oorspr. 1903); 293 pag.; /29,50 (te be-

De AS 132 61

stellen door overmaking van dit bedrag op post-bank 4460315 van De AS in Moerkapelle).

LUIHEIDOf Apologie van de luiheid een dada-geschift isof behoort tot de traditie van het surrealisme,weet ik niet. De schrijver, Clement Pansaers,stierf in 1922, dus vier jaar voor het Eerstemanifest van André Breton, op 37-jarige leef-tijd overleden aan de ziekte van Hodgkin.Het jaar daarv66r brak hij met de Parijsegroep rond Littérature, waarin naast Bretononder meer zijn vriend Francis Picabia zat:bij de beweging zou hij dus niet beland zijngeweest.Het doet er niet toe, want Apologie van de lui-heid is eerder een anarchistisch geschrift datzich tegen systemen en esthetica richt met deboodschap dat 'de mens' slechts bestaat bijde gratie van de - eroties geladen - luiheid.Het heeft een duidelijk op dit engagementgebaseerde structuur, met hoofdstukken diezich in thema's laten onderverdelen: de pros-titutie, de filosofie, de powetika, het mece-naat en andere vormen van corruptie.Daarbinnen het loflied aan de zwangerevrouw, onderhevig aan 'anarchistische be-smetting'? (het staat er zo!). De grondinspi-ratie van dit alles zou de Tao te tsjing zijn,die door meer dadaïsten als antimilitaristischof ordeverstorend is opgevat Recente edities,die de Tao nog hebben uitgebreid, schijnenhen (en De Vrije, die ooit een brochure over deTao heeft verzorgd!) daarin gelijk te geven.Het gedicht wordt van een gedegen inleidingen verklaring voorzien door Robert HennotMaar als één van die door de kennis van hetFrans verwende lezers zou ik graag naast devertaling het origineel eens willen zien... (J13)Clemens Pansaers, Apologie van de Luihei ct Uit-geverij Vantilt (Dommer van Poldersveldtweg14); Nijmegen, 2000; f29,9).

INTELLECTUEEL BEDROGIn het lente/zomernummer 1996 van hettijdschrift voor culturele studies Social Textwerd het artikel 'Transgressie van de gren-zen: naar een transformatieve hermeneutiek

van de kwantumgravitatie' van Alan Sokalgeplaatst. Hoewel het artikel een parodie isop het gekoketteer met wiskundige en na-tuurkundige theorieën door een aantal socia-le wetenschappers, verscheen het zonderenig redactioneel commentaar. Pas nadatSokal zelf zijn grap bekend had gemaakt,barstte de discussie los. In 1999 verscheen bijuitgeverij Epo/de Geus het boek Intellectueelbedrog van de natuurkundigen Alan Sokal enJean Bricmont, waarin zij uitgebreid ingaan opde goede grap van Sokal en op zijn motieven.Het boek wil een beknopte kritiek geven opwat zij 'de postmoderne nevelvlek' noemen.Postmodernisme wordt door Sokal en Bric-mont gedefinieerd als een intellectuele stro-ming die wordt gekenmerkt door de min ofmeer expliciete verwerping van de traditio-nalistische traditie van de Verlichting. Hetwordt gekenmerkt door het 'relativisme', datstelt dat de geldigheid van een bewering af-hankelijk is van een individu en/of samenle-ving. Een wetenschappelijke exponent vanhet relativisme is de 'anything goes' theorievan Paul Feyerabend. Door sommige anar-chisten wordt Feyerabend op handen gedra-gen, omdat hij zichzelf een anarchistischwetenschapsfilosoof noemde. Maar hij ver-wierp het politieke anarchisme. Het relativis-me heeft volgens Sokal en Bricrnont beden-kelijke gevolgen voor de cultuur en het den-ken in het algemeen. Beetje bij beetje hebbenbepaalde stromingen in de mensweten-schappen de mensheid namelijk verdeeld inculturen en groepen die elk hun conceptueleuniversum bezitten - en soms een eigen 'rea-liteit' - en die in een bijna-onmogelijkheidverkeren om met elkaar te communiceren.Verder willen Sokal en Bricmont met hunboek aantonen dat bekende sociale weten-schappers zoals Lacan, Kristeva, Irigaray,Baudrillard en Deleuze bij herhaling weten-schappelijke concepten hebben misbruikt,door het scheutig strooien met jargon zonderenig oog voor de bruikbaarheid en de bete-kenis ervan. Het prestige van de exacte we-tenschappen wordt gebruikt om verhande-lingen een wetenschappelijke zweem te geven.

62 De AS 132

De kritiek van Sokal en Bricmont houdt zichoverigens niet bezig met fouten, maar met deoverduidelijke ontoepasbaarheid van de we-tenschappelijke terminologie voor het ver-meende studieobject. En over die foutenzeggen ze: "Ze maken niet alleen foute rede-neringen, het zijn kortweg opscheppers." Zobeweerde de, inmiddels overleden, psycho-analyticus Lacan: "Als we het subject nusymboliseren door die fundamentele door-snede, kunnen we aantonen dat de doorsne-de van de torus ('een opgepompte fiets-band') overeenkomt met het neurotischesubject, en van een zelfsnijdend oppervlakmet een ander soort geestesziekte." Dat isgewoonweg pompeus-uit-de-nek-kletsen, in-houdelijk slaat de vergelijking van een on-derdeel van de wiskunde met de psycho-analyse bovendien als een tang op een var-ken. Nog eentje dan maar: "Sinds de dagwaarop Gödel aantoonde dat er geen bewijsbestaat voor de consistentie van de reken-kunde van Peano dat in het kader van detheorie geformaliseerd kan worden, warende politicologen in staat te begrijpen waaromhet nodig was Lenin te balsemen." Dit be-weerde Régis Debray in 1980. Dat zo iemandzichzelf nog serieus neemt!De bekritiseerde wetenschappers noemenzich over het algemeen politiek links. Toch ishet bestaan van een verband tussen politieklinks en postmodernisme volgens Sokal enBricmont op het eerste gezicht paradoxaal.Gedurende het grootste deel van de afgelo-pen tweehonderd jaar heeft links zich name-lijk geïdentificeerd met de strijd van dewetenschap tegen het obscurantisme, vanuithet idee dat rationeel denken en een objectie-ve analyse van de natuurlijke en sociale rea-liteit niet alleen wenselijk is, maar essentiëlewerktuigen vormen in de strijd tegen demystificatie verspreid door de machtheb-bers. Een bron van het postmoderne denkenis volgens Sokal en Bricmont dan ook dewanhopige toestand en de algemene des-oriëntatie van links. Ze hopen evenwel dathet de andere kant opgaat, dat er een intel-lectuele cultuur ontstaat die rationalistisch

maar niet dogmatisch is, wetenschappelijkmaar niet scientistisc.h, breeddenkend maarniet frivool, politiek progressief maar nietsektarisch.Intellectueel bedrog bespreekt de diverse den-kers die zich volgens Sokal en Bricmont aan'intellectueel terrorisme' schuldig hebben ge-maakt en wisselt dat af met stukken over bij-voorbeeld kennistheorie en quantummecha-nica. Als appendix is het beruchte artikel op-genomen, dat in tegenstelling tot de bespro-ken postmoderne auteurs ondanks allehalve, kwart en onwaarheden opmerkelijkgenoeg een toonbeeld van helderheid is.Maar waarom schreef Sokal het artikel datzo'n hoop stof deed opdwarrelen? "Ik geeftoe dat ik een onbeschaamde oude linkserakker ben die nooit begrepen heeft hoe de-constructie de arbeidersklasse vooruit kanhelpen. (...) En ik ben een saaie wetenschap-per met het (naïeve) geloof dat er een externewereld is, dat er over die wereld objectievewaarheden bestaan en het mijn job is eenaantal daarvan te ontdekken. (...) Mijn be-zorgdheid is uitgesproken politiek: ik wil hetvandaag erg modieuze postmodernisme/poststructuralisme/sociaal-constructivismebestrijden (...) want dit alles is, mijns in-ziens, schadelijk voor de waarden en de toe-komst van de linkerzijde."En hoe reageerden de bekritiseerden op degrap? Jacques Derrida had het over 'de armeSokal', Julia Kristeva noemde het artikel'desinformatie, een intellectueel en politiekonbetekenend product'. Humor kennen dezewetenschappers blijkbaar ook al niet. In mijnogen een leuk boek dus, maar wat is dewaarde ervan voor de anarchistische bewe-ging? Ook binnen de anarchistische theorie-vorming heeft het postmodernisme eenduidelijke plaats gevonden. Daarnaast speel-de een aantal jaren geleden binnen dezebeweging de zogeheten 'immediatisme'-dis-cussie. Immediatisten verwerpen 'grote ver-halen' en benadrukken het vieren van deanarchie in het hier en nu. Menig 'immedi-atist' zal het mogelijk hevig afwijzen, maarwat mij betreft is veel kritiek van Sokal en

De AS 132 63

Bricmont op het postmodernisme ook perfectvan toepassing op het 'immediatisme'. (PL)Alan Sokal en Jean Bricmont, Intellectueel be-drog: post-modernisme, wetenschap en anti-we-

tenschap; Uitgeverij Epolde Geus, 1999; ISBN905226588 7 (Nederland). (Deze bespreking ver-scheen eerder in een uitgebreide versie in Aardig(Simon Bolivarstraat 95, 3573 ZK Utrecht).

REACTIES & DISCUSSIES

'DE LIBERTAIRE BEWEGING' TEGENHET PRIKKELDRAAD

Marius de Geus begint zijn artikel Landbouw,landschap en prikkeldraad (De AS 130/131)met onder meer het opwerpen van de vraag"hoe de libertaire beweging zich dient opstellen" tegenover de - inderdaad - onmis-kenbare verwoesting van het traditioneleNederlandse landschap. Over dat laatstezegt hij behartenswaardige dingen waar ikmij persoonlijk zeer wel in kan vinden. Tege-lijkertijd vond ik het jammer dat hij dat Ne-derlandse landschap als voor alles eencultuurlandschap niet problematiseerde. Datinzicht heeft mij dunkt nogal wat consequen-ties voor de discussie die De Geus - terecht -wil voeren. Is het, om maar eens wat te noe-men, niet weer gewoon een kwestie vanwennen, die landschapsaanpassingen'? Hetdagblad Trouw startte hierover onlangs eeninteresante discussie, Worstelen met mooi enlelijk In de eerste aflevering daarvan(2.11.2000) komt bijvoorbeeld een land-schapsarchitect aan het woord die liever derook ziet van een vuilverbrandingoven danbomen die zijn uitzicht belemmeren...Maar goed, ook ik besef: je kunt niet alles ineen AS-artikel van vijf bladzijden.

Problematischer vond ik echter dat hij devraag wil - en meent te kunnen - beantwoor-den hoe de libertaire beweging zich in dezedient op te stellen. Dat lijkt mij vanuit anar-chistisch standpunt zelfs een erg foute -want: 'marxistoïde'- vraagstelling. En het isvervolgens zeker geen toeval, mij dunkt, datDe Geus bijvoorbeeld niet wijst op het be-staan van een club als Nemo, een verenigingvan 'vrije wandelaars' (Nemo, Westerpark 2,1013 RR Amsterdam, tel. 020-6817013, e-mailnemo@pz.n1) die al wandelend actie voeren

vóór het behoud van diverse paden, vóór detoegang tot allerlei terreinen. Ik meldde dezeclub al eens eerder, toen ik in dit blad nogeen Bladeren-rubriek mocht verzorgen.Trouwens: zijn er niet vele andere mensendie zich verzetten tegen ongewenste veran-deringen in het landschap? Ook het land-schap hoeft gelukkig niet te wachten tot DeGeus en de zijnen zijn uitgediscussieerd enDe Libertaire Beweging een standpunt heeftingenomen!Of er onder Nemo's vrije wandelaars veel'bewuste' anarchisten zijn is mij niet bekend.Dat doet godzijdank ook niet zo heel erg terzake. En juist daarom heeft het iets treurigsals een 'pragmatisch-anarchistisch theoreti-cus' zoals De Geus pretendeert te zijn, zichbekreunt over de vraag hoe een (imaginai-re?) libertaire beweging zich zou dienen opte stellen... De nemoïsten, vele malen 'prag-matischer' dan De Geus lijkt mij zo, negerenintussen - hegeliaans en anderszins - nu alvele jaren, vrijwel ieder weekend, allerleihindernissen, zoals die van dat vermaledijdeprikkeldraad en de artikel-zoveel bordjesVerboden Toegang, zich daarbij beroepend ophet traditonele 'recht op overpad'... En: zongde Amerikaanse folkie Woody Guthrie, waarDe Geus in dit blad eerder over schreef, ookal niet dat hij, zonder Kropotkin of Bakoeningelezen te hebben, schijt had aan No trespas-sing-bordjes: This land was made for you andme... Mijn punt zal duidelijk zijn: een "post-modern gelouterde" (Huijer) anarchistischevisie zou geestverruimend moeten zijn, nietblikvernauwend... In dat kader ook het vol-gende: vrijdenkende anarchisten die zich bijNemo zouden willen aansluiten zij gewaar-schuwd voor het feit dat Nemo zich ook in-zet voor het behoud van kerkepaden! Ookdie waarover dominee Domela zich (n)ooitbewogen heeft...Cees Bronsveld

64 De AS 132

Beste lezer(es),* Helaas verlaat verschijnt dit Afrikanummer. Het is dikker dan gebruikelijk endat is dan ook behalve de gestegen productie- en verzendkosten de reden dat wede abonnementsprijs voor 2001 vastgesteld hebben op f37,50.* Daarnaast rekenen we uiteraard weer op uw bijdrage naar draagkracht aan hetSteunfonds De AS. Want zoals bekend kan dit tijdschrift niet uitgegeven wordenzonder dergelijke donaties via postgiro 4460315 van De AS in Moerkapelle. Totdecember 2000 ontvingen we 0388,50 aan extra steun. Alle goede gevers dankenwe zeer.* Sinds kort heeft De AS een website-in-aanbouw:http://www. geocities.com/deasnl En eveneens sinds kort maakt Judith Metz deeluit van de redactieraad.* Het in september 2001 verschijnende dubbelnummer combineert het AchtsteJaarboek Anarchisme met een aflevering gewijd aan de Duitse anarchistischeliterator en politiek activist Erich Mühsam, die in 1934 in het concentratiekampOraniénburg werd doodgeslagen. Mühsam-kenner Hubert van den Berg isaangetrokken als gastredacteur.* Voorjaar 2000 verschijnt het eerste nummer van de 29ste jaargang dat gewijd zalzijn aan het thema techno.* De Reprint Reeks is uitgebreid met een herdruk van het Spanjenummer uit 1966van het anarchistische maandblad De Vrije. Het kost inclusief verzendkosten zesgulden.Verder heeft De AS de Nederlandse uitgave van de klassieke studie van dr. PaulEltzbacher herdrukt. Deze 293p. tellende paperback kost inclusief verzendkostenf29,50. Meer informatie over beide uitgaven elders in dit katern en in de rubriekBoekbesprekingen.* Alle afleveringen van De AS (deels originele uitgaven, deels reprints) zijn tegengereduceerde prijzen leverbaar. De nummers zijn afzonderlijk te bestellen (zieelders in dit infokatern) maar goedkoper nog als compleet pakket. AANBIEDING1: inclusief verzendkosten kosten alle nummers, plus het apart verschenen EersteJaarboek Anarchisme en de onmisbare Bibliografie van 26 jaargangen van De ASslechts 200 gulden. Ook alle nog leverbare originele nummers (zie het overzichtelders in dit katern) zijn extra goedkoop in één pakket te verkrijgen (AAN-BIEDING 2). Dit pakket kost inclusief verzendkosten slechts 75 gulden. AANBIE-DING 3 betreft de boeken en brochures die De AS inmiddels heeft uitgebracht(zie het overzicht Reprint Reeks en Overige Uitgaven elders in dit katern), metuitzondering van het Eerste Jaarboek Anarchisme en de Bibliografie De AS. Deze16 uitgaven kosten in een pakket slechts 70 gulden (indusief verzendkosten). Endan is er nog AANBIEDING 4: een pakket van alle uitgaven (aanbieding 3 plusEerste Jaarboek en Bibliografie), dat inclusief verzendkosten slechts 85 guldenkost. Vanzelfsprekend gelden alle aanbiedingen zo lang de voorzaad strekt.

Redactie en administratie De AS

LOSSE EXEMPLARENZolang de voorraad strekt zijn nog losse exemplaren verkrijgbaar van diverse reedsverschenen afleveringen van de AS. Men kan deze nummers bestellen door stor-ting/overmaking van 54,50 (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315 van de AS,postbus 43,2750 AA Moerkapelle. In verband met de portokosten moet voor tenmin-ste 513,50 besteld worden!Leverbaar zijn de volgende afleveringen nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41(Gezondheidszorg), nr. 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & Antimilitarisme), nr.46 (USA), rit 47 (Geweld), nr. 55/56 (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anarchistischeperspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 63 (Anarchie & avantgarde), nr. 64 (De crisis), nr. 65(Nationalisme &bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertaire staat?), nr. 67 (Arbeids-ethos), nr. 68 (Anarchisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe sociale bewegingen), nr. 70 (ClaraWidunann), nr. 71 (Staatskunst of straatcultuur), nr. 72 (Eigendom), nr. 73 (Tech-nologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. 75 (Macht), nr. 76 (De sodocratie van KeesBoeke), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (Max Stimer), nr. 79 (MusicaAnarchica), nr. 80 (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82 (Tegenethiek), nr. 83 (Provo), rit84 (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87 (Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staatvan de ecologie), nr. 89 (Onder anarchisten), nr. 90 (De verlokking van rechts), nr. 91(Murray Bookchin), nr. 92 (Menselijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, straat,federatie), nr. 94 (Het labyrint van de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96(Buitenstaanders over anarchisme), nr. 97 (Israël), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo),nr. 100 (Beeldvorming), nr. 101 (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103(William Godwin), nr. 104/105 (België), nr. 106 (Economie), nr. 107 (Politiek), nr. 108(Wim van Dooren), nr. 111 (Voorheen Sovjetunie), nr. 113 (Gustav Landauer), nr. 114(Poëzie als ordeverstoring), nr. 115 (Latijns Amerika), nr. 117 (Domela als internatio-nale figuur), nr. 118 (Italië), nr. 121 (Leren), nr. 124 (Dieren), nr. 125 (Disciplinering),nr. 128 (Armoede), nr. 129 (Frankrijk).Dubbelnummers kosten 59,- per stuk. Dit zijn: nr. 109/110 (De bevrijding van hetanarchisme), nr. 112 (Tweede jaarboek Anardrisme), nr. 116 (Derde jaarboek Anarchis-me), nr. 119/120 (Vierde jaarboek Anarchisme), m. 122/123 (Vijfde jaarboek Anarchis-me), nr. 126/127 (Zesde jaarboek Anarchisme/Anarchisme in Nederland), nr. 130/131(Zevende jaarboek Anarchisme/Landbouw).Er zijn nu ook reprints verkrijgbaar van: nr. 1 (Syndicalisme), nr. 2 (Marxisrnekritiek),nr. 3 (Anarchisme vandaag), nr. 4 (Vrouwenbevrijding), nr. 5 (Zelfbeheer), nr. 6(Registratie), nr. 7 (Energie), nr. 8 (Anarchisme & parlement), nr. 9/10 (Onderwijs,opvoeding, misvorming), nr. 11 (De vakbeweging in de krisis), nr. 12 (De GroteDepressie), nr. 13 (Terrorisme), nr. 14 (Godsdienst), nr. 15/16 (Fascisme), nr. 17(Misdaad en straf, met teksten van Clara Widunann), nr. 18 (Arthur Lehning,), nr. 19(Antimilitarisme), nr. 20 (Monarchie en Oranje), nr. 21/22 (Bakoenin), nr. 23 (Duits-land), nr. 24 (Anarchisme), nr. 25 (Organisatie), nr. 26 (Kiezen of delen), nr. 27 (Bouwen& wonen), nr. 28 (Kropotkin), nr. 29/30 (Veiligheid), nr. 31 (Milieu & macht), nr. 32(Ontwikkelingshulp?), nr. 33/34 (Sexualiteit), nr. 35 (Anarchisten en de staat), nr. 36(Europa), nr. 37 (Anarchisme en wetenschap), nr. 39/40 (Anton Constandse en hetanarchisme), er. 48 (Kunst & Anarchie), er. 49 (Stembiljet of sociale aktie), m. 50/51/52(Anarchisme over de grenzen), nr. 53 (De Staat van verzorging), nr. 54 (Schijnanarchis-me), nr. 57 (Tolstoj), nr. 58 (Coöperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt), nr. 85(Anarcha-feminisme). Alle reprints (ook de dubbelnummers) kosten 54,50 per stuk.Als speciale aanbieding geldt alle nog leverbare afleveringen (exclusief reprints)van De AS voor slechts 575,-

REPRINT REEKSDe AS brengt een serie herdrukken van oude anarchistische pamfletten en brochures.In deze reprint-reeks van curieuze geschriften zijn nu verschenen:-Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende beschou-wing die bij Constandse' s eigen uitgeverij de Albatros verscheen (001);-R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door de schrijverin eigen beheer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- en eetrecht wordtverdedigd (002);- Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24p. tellende, in 1921 bij Libertas(de drukkerij van Rijnders' Vrije Socialist) verschenen betoog van Henk Eikeboom datveel stof deed opwaaien. Clara VVidunann sabelde Eikebooms pleidooi voor 'Stirne-riaanse lustbeleving' fijntjes neer (003);- Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende, 48p.tellende brochure van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoonlijkheden,een uitgave van Orion (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (004);

- J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modern gewaad; een bundel die in1951 verscheen bij Het Rode Boek te Rotterdam. Met een inleiding van B. Damme. 64p. (bestelmunmer: 005);- Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; een in 1981 bij de Vrije Gedachteverschenen essay. 42p. (bestelnummer: 006);- Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; een reprint van de in 1935voor het eerst verschenen brochure over de voorhoedefunctie van de gedeklasseerden('neem en eet'), aa gevuld met een herdruk van het artikel De vooruitzichten derarbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een biografische schets van Piet Kooijman doorHans Ramaer. 48p. (bestelnr.: 007).- Spanje 1936-1966. Een 47 p. tellende geïllustreerde special van het anarchistischtijdschrift De Vrije (juli 1966) met een interview met een oud-Spanjestrijder en verderbijdragen van o.a. Rudolf de Jong, Jose Peirats, Hem Day en Victor Garcia (bestelnr.:008)Deze reprints kan men franco per post ontvangen door storting/overmaking oppostgirorekening 4460315 van De AS, Moerkapelle met vermelding van besteinum-mer(s): 001-003: f6,=; 004: 56,=; 005: 56,=; 006: 56,=; 007: 56,=; 008: 56,=.

OVERIGE UITGAVENBibliografie De AS jaargangen 1972-1998; 105 • .; inclusief verzendkosten 515,-.Paul Eltzbacher, AnanaSisme Reprint in p • - •ack van de Nederlandse vertaling uit1903; 293p.; indusief verzendkosten 529, e.Eerste Jaarboek Anarchisme; 151 p.; inclusief verzendkosten 512,50.Anton Constandse, De zelfvernietiging van het protestantisme, een in 1926 verschenenkritische beschouwing van de godsdienst. Complete reprint in paperback; VIII + 120pag.; inclusief verzendkosten 15,-.Anton Constandse, De ellende er religie. Reprint van brochure uit 1923; 20p.; indusiefverzendkosten 52,50.Anton Constandse, God is het kwaad. Reprint van brochure uit 1924; 31 p.; indusiefverzendkosten 53,50.Anton Constandse, Kan er een God zijn?. Reprint van brochure uit 1927; 16 p.; indusiefverzendkosten 52,50.Anton Constanclse, Godsdienst opium voor het ook. Reprint van brochure uit 1929; 15p.; inclusief verzendkosten 52,50.,knton Constandse, Nederland, God en Oranje. Reprint van brochure uit 1932; 15 p.;inclusief verzendkosten 52,50.Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Tekst van de achtste AntonConstandselezing (1994) voor De Vrije Gedachte in brochurevorm; 22p.; indusiefverzendkosten 53,50.Alle uitgaven te bestellen door storting op postrekening 4460315 van De AS teMoerkapelle.

Invullen en in gefrankeerde enveloppe opsturen naar adm. De AS,pb 43,2750 AA Moerkapelle

• Ik word abonnee en stort 137,50 op postgiro 4460315 van De AS inMoerkapelle voor het jaarabonnement• Ik geef een jaarabonnement op De AS cadeau aan:Naam: .......................................................................................................Adres: .......................................................................................................Plaats/postcode: .......................................................................................

Dit cadeau-abonnement betreft jaargang 2001.1k betaal daarvoor 537,50 viapostgiro 4460315 van De AS te Moerkapelle.Nieuwe abonnees, alsmede degenen die een cadeau-abo geven, ontvangen gratis eenreprint van oude anarchistische brochures (zie hierboven), naar keuze 001-003,004, 005, 006, 007 of 008.Naam: .......................................................................................................Adres: .......................................................................................................Plaats/postcode: .................................... Ik kies reprint .................................

Datum: ................... Handtekening: ................................................

f 5,50

J 15,00

f 10,00

f 15,00

JAN BÖRGER-BIBLIOTHEEK FILOSOFIEAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA

BOEKEN/BROCHURES:Jan BörgenHet spookt in de Sint fan! De filosofischebetekenis van het offer en de levenskunst. f 39,50Selectieve heruitgave van vroeg werk.Biografie en inleiding: Wim de LobeL(1997,356 blz. ISBN 90-76033-01-3)De Kerstgedachte.Een evangelisch wijsgerige formule. j 15,00(heruitgave 1997, 100 blz. ISBN 90-76033-02-1)

Wim de Lobel: (lezing)Jan Börger, filosoof en anarchist(1995, 25 blz. - bewerkte versie met notenapparaat)Spiritueel anarchisme en de orde van de zelfbeteugeling.Het universele principe - Arche anarchos estin.(Bundel, 1999, 112 blz. geïll. ISBN 90-76033-04-8)

G.M. de GeldenRussische denkers. Tsaadajew; Chomjakow; Kirejewsky; Herzen;Tolstoj; Dostojewsky; Solowjow; Berdjajew. (1934 168 blz. reprint 2900.) f 20,00

Hans de HeenOer-informatie. Een confrontatie van de modernenatuurkunde met de filosofie van jan Börger.(1998, 50 blz. ISBN 90-76033-03)Geest van stof. De Mnemocratische Evolutievan het bewustwordingsproces.(2000, 93 blz. ISBN 90-76033-06-4)

Michiel Wielema:Ketters en verlichters. De invloed van het spinozisme enwolfflanisme op de verlichting in gereformeerd Nederland. f 39,50(Academisch proefschrift, 1999, ringband A-4196 blz. ISBN 90-76033-05-6)Prijzen inclusief porto

Bestellingen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgever,

Jan Börger-Bibliotheek Postbus 43,2750 AA MOERKAPELLE. Postgiro 77 0 36.(Vanwege portokosten minimaal voor j" 12,50 bestellen.)

Meer informatie zie website: http://www.ibizweb.nl/borger (ook verkoop)

ALTERNATIEVE BOEKENBEURS

Anarchistische en andere alternatieve uitgaven zijn te vinden op de boekenbeursdie op zaterdag 17 maart 2001 in Gent (België) wordt georganiseerd.Bovendien zijn er lezingen, exposities en video's.De alternatieve beurs is open van 10.00 tot 20.00 uur en wordt gehouden in hetS.B.C, Nieuwland 62, Gent-centrum.Info: e-mail: aboekenbeurs@hotmaiLcom.