Cursusmap Natuurmanagement - Amazon Web Services
335
Cursusmap Natuurmanagement Specialisatie boswachter Derde editie, 2020.
Transcript of Cursusmap Natuurmanagement - Amazon Web Services
Cursusmap
Natuurmanagement
Specialisatie boswachter
Derde editie, 2020.
Inleiding tot de cursus natuurmanagement specialisatie boswachter ... 13
Les voorbereiden met cursustekst en online .................................................................................... 13
Werken met ecopedia ....................................................................................................................... 14
Inhoud van de cursus ........................................................................................................................ 15
Een deel is zelfstudie ......................................................................................................................... 15
Natuurstreefbeelden inleiding ............................................................... 19
Wat zijn natuurstreefbeelden? ......................................................................................................... 19
Drie types van natuurstreefbeelden .............................................................................................. 19
Factoren, kenmerken en abiotiek ..................................................................................................... 22
Kenmerken ..................................................................................................................................... 23
Abiotiek .......................................................................................................................................... 24
Factoren ......................................................................................................................................... 25
Criteria inzake natuurbeheer ............................................................................................................ 26
Onderhoud-, herstel- en ontwikkelingsbeheer ................................................................................. 27
Typische natuurherstelmaatregelen .............................................................................................. 28
Herkennen van natuurstreefbeelden vegetaties .............................................................................. 31
Meer lezen over natuurstreefbeelden en hun beheer ..................................................................... 32
Natuurstreefbeelden bossen ................................................................. 37
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van bossen ................................................................... 37
Minimum structuurareaal (MSA) .................................................................................................. 37
Bosconstantie ................................................................................................................................ 37
Aanwezigheid van sleutelsoorten .................................................................................................. 38
Verticale structuur ......................................................................................................................... 38
Horizontale structuur ..................................................................................................................... 39
Dood hout ...................................................................................................................................... 39
Invasieve exoten ............................................................................................................................ 40
Verruiging, ruderalisering en vergrassing ..................................................................................... 40
Algemene beheeringrepen bij bossen............................................................................................... 41
Bosrandbeheer .............................................................................................................................. 41
Hakhout ......................................................................................................................................... 41
Ringen van bomen ......................................................................................................................... 41
Nulbeheer ...................................................................................................................................... 42
Behouden van voldoende dood hout ............................................................................................. 43
Aanduiden van zone met als hoofdfunctie natuur ........................................................................ 43
Andere beheertechnieken .............................................................................................................. 44
Te kennen natuurstreefbeelden Bos ................................................................................................. 44
Veldbies-Beukenbossen (9110) ...................................................................................................... 44
Eiken-Beukenbossen op zure bodems (9120) ................................................................................ 45
Eiken-Beukenbossen met Wilde hyacint en Parelgras-Beukenbossen (9130) ............................... 45
Essen-Eikenbossen zonder Wilde hyacint (9160) ........................................................................... 46
Oude Eiken-Berkenbossen op zeer voedselarm zand (9190) ......................................................... 46
Structuurrijke, oude aanplanten van Grove den (rbbppm) ........................................................... 47
Bronbos (91E0_vc, 91E0_bron) ..................................................................................................... 48
Valleibossen (91E0_va, 91E0_veb) ................................................................................................ 48
Ruigt Elzenbos (91E0_vn, 91E0_eutr) ............................................................................................ 49
Matig voedselrijk broekbos (91E0_vm, 91E0_meso) ..................................................................... 49
Voedselarm broekbos (91E0_vo, 91E0_oli) ................................................................................... 50
Wilgenvloedbos, Zachthoutooibos (91E0_sf, 91E0_wvb) .............................................................. 50
Natuurstreefbeelden struwelen ............................................................. 55
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden struwelen ......................................................................... 55
Brem- en gaspeldoornstruweel (rbbsg) ......................................................................................... 55
Doornstruweel van leemhoudende gronden (rbbsp) ..................................................................... 55
Gagelstruweel (rbbsm) .................................................................................................................. 56
Moerasbos van breedbladige wilgen (rbbsf) ................................................................................. 56
Vochtig wilgenstruweel op venige en zure grond (rbbso) ............................................................. 56
Natuurstreefbeelden ruigtes ................................................................. 61
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van ruigtes ................................................................... 61
Beheer van ruigtes............................................................................................................................. 62
Cyclisch maaien ............................................................................................................................. 62
Begrazing ....................................................................................................................................... 62
Waterbeheer.................................................................................................................................. 63
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Ruigtes ............................................................................. 63
Moerasspirearuigtes (6430_hf) ..................................................................................................... 63
Ruigtes van het Harig wilgenroosjesverbond (6430_hw) .............................................................. 64
Voedselrijke boszomen met minder algemene plantensoorten (6430_bz) ................................... 64
Moerasspirearuigte met graslandkenmerken (rbbhf) ................................................................... 65
Natuurstreefbeelden heide .................................................................... 69
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van heide...................................................................... 69
Bedekking door dwergstuiken ....................................................................................................... 69
Ouderdomsstructuur van Struikhei ................................................................................................ 69
Verbossing ..................................................................................................................................... 70
Vergrassing .................................................................................................................................... 70
Verruiging ...................................................................................................................................... 71
Invasieve exoten ............................................................................................................................ 71
Beheeringrepen bij heide .................................................................................................................. 71
Begrazen ........................................................................................................................................ 71
Maaien........................................................................................................................................... 73
Branden ......................................................................................................................................... 74
Chopperen ..................................................................................................................................... 76
Plaggen .......................................................................................................................................... 77
Boomopslag verwijderen ............................................................................................................... 78
Herstel van de waterhuishouding .................................................................................................. 79
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden heide ................................................................................ 80
Vochtige tot natte heide (4010) .................................................................................................... 80
Slenken en plagplekken op vochtige bodems in de heide (7150) .................................................. 81
Droge heide (4030) ........................................................................................................................ 81
Natuurstreefbeelden landduinen ........................................................... 85
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van landduinen ............................................................ 85
Open zand en éénjarige plantensoorten ....................................................................................... 85
Invasieve exoten ............................................................................................................................ 85
Verbossing ..................................................................................................................................... 86
Vergrassing .................................................................................................................................... 86
Beheeringrepen bij landduinen ......................................................................................................... 86
Uitzeven, frezen, eggen en ploegen van zandbodems .................................................................. 86
Kleinschalig plaggen ...................................................................................................................... 86
Verwijderen van opslag van bomen en struiken ........................................................................... 87
Begrazen ........................................................................................................................................ 87
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden van landduinen ................................................................ 89
Buntgraslanden op zandduinen (2330_bu) ................................................................................... 89
Dwerghavergraslanden (2330_dw) ............................................................................................... 89
Duinheide, Psammofiele heide (2310) ........................................................................................... 89
Natuurstreefbeelden graslanden ........................................................... 93
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van graslanden ............................................................. 93
Voedselrijkdom .............................................................................................................................. 93
Structuur ........................................................................................................................................ 93
Open bodem en mossen ................................................................................................................ 93
Verbossing en verbraming ............................................................................................................. 94
Vergrassing .................................................................................................................................... 94
Vervilting ....................................................................................................................................... 94
Verruiging en verstoring ................................................................................................................ 94
Vernatting en verdroging .............................................................................................................. 95
Algemene beheeringrepen bij graslanden ........................................................................................ 95
Maaien........................................................................................................................................... 96
Begrazen ........................................................................................................................................ 98
Waterbeheer................................................................................................................................ 101
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Grasland ......................................................................... 102
Voedselarm of voedselrijk ........................................................................................................... 102
Blauwgraslanden en Veldrusgraslanden (6410_ve en 6410_mo) ............................................... 102
Droog heischraal grasland (6230_hn) ......................................................................................... 103
Soortenrijke graslanden van zure bodems, subtype struisgrasland (6230_ha) .......................... 104
Vochtig heischraal grasland (6230_hmo) .................................................................................... 104
Droog kalkrijk heischraal grasland (6230_hnk) ........................................................................... 105
Grote vossenstaartgraslanden met Weidekervel, Weidekervel-torkruid en of Kievitsbloem
(6510_hua) .................................................................................................................................. 105
Soortenrijke glanshavergraslanden (6510_hu) ........................................................................... 106
Soortenrijke glanshaverhooilanden met Grote pimpernel (6510_hus) ....................................... 106
Kamgrasland (rbbkam) ................................................................................................................ 107
Soortenrijke kalkrijke kamgraslanden (6510_huk) ...................................................................... 107
Soortenrijk dotterbloemgrasland (rbbhc) .................................................................................... 108
Zilverschoongrasland (rbbzil) ...................................................................................................... 108
Zilte graslanden (1330_hpr en 1310_pol) ................................................................................... 109
Natuurstreefbeelden moeras ............................................................... 113
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van moerassen ........................................................... 113
Water ........................................................................................................................................... 113
Dynamiek ..................................................................................................................................... 113
Verbossing ................................................................................................................................... 113
Strooisellaag ................................................................................................................................ 113
Vergrassing .................................................................................................................................. 114
Algemene beheeringrepen bij moerassen ...................................................................................... 114
Maaien......................................................................................................................................... 114
Waterbeheer................................................................................................................................ 115
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Moeras ........................................................................... 115
Grote zeggenvegetaties (rrbmc) .................................................................................................. 116
Kleine zeggenvegetatie (rbbms) .................................................................................................. 116
Overgangsveen en trilvenen (7140)............................................................................................. 117
Rietland (rbbmr) .......................................................................................................................... 118
Rietland met Echte heemst, Moeraslathyrus en/of Moerasmelkdistel (6430_mr) ..................... 119
Natuurstreefbeelden water ................................................................. 123
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van wateren ............................................................... 123
Waterkwaliteit ............................................................................................................................. 123
Helderheid ................................................................................................................................... 123
Verlanding ................................................................................................................................... 124
Beheer .......................................................................................................................................... 125
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden water .............................................................................. 126
Ondiepe beken en rivieren met goede structuur en watervegetaties (3260) .............................. 126
Open wateren met vele waterplanten (3150) ............................................................................. 126
Vennen (3110 en 3130) ............................................................................................................... 127
Natuurstreefbeelden kusten ................................................................ 131
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden kusten ............................................................................ 133
Buitendijks gelegen slikvegetaties (1310_zk en 1310_zv) ........................................................... 133
Buitendijks gelegen schorrenvegetaties (1330_da) .................................................................... 133
Vastgelegde duinen (2130) .......................................................................................................... 134
Duinstruweel met Duindoorn (2160) ........................................................................................... 134
Duinvalleien met Kruipwilg (2170) .............................................................................................. 134
Wandelende duinen met Helmgras (2120).................................................................................. 135
Vochtige duinvalleien (2190) ....................................................................................................... 135
Zelfstudie ......................................................................................................................................... 135
Bosbeheer ........................................................................................... 139
Vereiste voorkennis ......................................................................................................................... 139
Dunning en houtkwaliteit ................................................................................................................ 140
Herkennen van houtgebreken ..................................................................................................... 140
QD-methode vs. Toekomstboommethode (en Ongelijkvormig hooghoutbeheer) ...................... 147
Keuze van wijkers bij toekomstbomen ........................................................................................ 150
Dunning uitvoeren in de praktijk ................................................................................................. 151
Doeldiameter en kapbaarheid ..................................................................................................... 152
Meten van bomen en bossen .......................................................................................................... 155
Meten van de dikte van bomen ................................................................................................... 155
Meten van de hoogte van bomen ............................................................................................... 156
Volume van gevelde stammen .................................................................................................... 159
Volume van bomen op stam ........................................................................................................ 161
Meten van de bestandsvoorraad................................................................................................. 163
Bosexploitatie .................................................................................................................................. 165
Exploitatiemethoden ................................................................................................................... 165
Relatie tussen exploitatiemethode en schadebeeld .................................................................... 166
Moreel belang van de keuze van exploitatiemethode ................................................................ 167
Bestandsontsluiting met vaste ruimingspistes ............................................................................ 167
Aanduiden van ruimingspistes .................................................................................................... 169
Invloed van bosexploitatie op het ecosysteem ............................................................................ 171
Bosverjonging .................................................................................................................................. 180
Kunstmatige verjonging – keuze plantsoen – inkuilen – inboeten .............................................. 180
Kunstmatige verjonging – planttechnieken ................................................................................. 183
Wildschadepreventie ................................................................................................................... 184
Het natuurbeheerplan ......................................................................... 197
Wat is een natuurbeheerplan?........................................................................................................ 197
Noot i.v.m. de nieuwe regelgeving .............................................................................................. 197
Voor welke terreinen? Vrijwillig of verplicht?.............................................................................. 198
Adaptief beheer ........................................................................................................................... 199
Verschillende ambitieniveaus zijn mogelijk .................................................................................... 200
De 3 functies van een natuurterrein ............................................................................................... 202
De ecologische functie ................................................................................................................. 203
De sociale functie ......................................................................................................................... 205
De economische functie ............................................................................................................... 206
Stapsgewijs doorheen de opmaak van een natuurbeheerplan ...................................................... 208
Verkenning ................................................................................................................................... 208
Inventaris ..................................................................................................................................... 210
Beheerdoelstellingen ................................................................................................................... 212
Beheermaatregelen ..................................................................................................................... 214
Opvolging .................................................................................................................................... 215
Biologische waarderingskaart, habitatkaart en natuurstreefbeelden .. 221
De biologische waarderingskaart, BWK .......................................................................................... 221
Het groene boekje en de aanvullende tekst ................................................................................ 221
Een aantal belangrijke regels bij de BWK .................................................................................... 222
De BWK lezen ............................................................................................................................... 224
Zelf een BWK-code toekennen/nakijken ...................................................................................... 225
De habitatkaart ................................................................................................................................ 225
Zelf habitattype of regionaal belangrijk biotoop bepalen ........................................................... 226
Natuurstreefbeelden vegetaties, regionaal belangrijke biotopen en Natura 2000 habitats .......... 226
Gebruik van machines en veiligheid .................................................... 229
Wet op het welzijn .......................................................................................................................... 229
Persoonlijke veiligheidsmiddelen (PBM’s) ...................................................................................... 229
De helm ........................................................................................................................................ 230
Het vizier ...................................................................................................................................... 230
De veiligheidsbril ......................................................................................................................... 230
De handschoenen ........................................................................................................................ 231
De zaagbeveiligde broek ............................................................................................................. 231
De bosmaaierbroek/heggenschaarveilige broek ......................................................................... 232
Schoenen ..................................................................................................................................... 232
Signalisatiekleding ....................................................................................................................... 232
Gehoorbescherming .................................................................................................................... 233
De kettingzaag ................................................................................................................................. 234
Veiligheidsvoorzieningen op een kettingzaag ............................................................................. 234
Hoe kan je veilig een boom vellen? ................................................................................................. 235
Velhulpmiddelen .......................................................................................................................... 235
De bosmaaier .................................................................................................................................. 237
De veiligheidsvoorzieningen op een bosmaaier: ......................................................................... 239
De éénassige trekker ....................................................................................................................... 240
Tractor ............................................................................................................................................. 241
Het juiste maaiwerktuig kiezen ....................................................................................................... 243
Maaiwerktuigen die de vegetatie op lengte afmaaien ............................................................... 243
Schijvenmaaier ............................................................................................................................ 246
Maaiwerktuigen die de vegetatie versnipperen ............................................................................. 247
Slag- of cirkelmaaier .................................................................................................................... 247
Klepelmaaier ................................................................................................................................ 248
Vijzelmaaier ................................................................................................................................. 250
Bio-smeermiddelen ......................................................................................................................... 250
Voorkomen is beter dan genezen ................................................................................................ 251
Alternatief .................................................................................................................................... 251
Bodemverdichting ........................................................................................................................... 252
Relatie bodemdruk en het contactoppervlak met de bodem ...................................................... 253
Natuurwetgeving voor boswachters .................................................... 257
Boswachters, taken en relatie met wetgeving ................................................................................ 257
Ecologische functie: uitvoering natuurbeheer(plan), inrichtings- en beheermaatregelen en
concessies ........................................................................................................................................ 258
Horizontale maatregelen: stand-still, zorgplicht, ecologische compensatie en schade vermijden
..................................................................................................................................................... 258
Gebiedsgericht beleid .................................................................................................................. 259
Maatregelen om de natuur te beschermen buiten VEN, SBZ en reservaten ............................... 264
Natuurbeheerplannen ................................................................................................................. 265
Inrichtings- en beheerwerken ...................................................................................................... 265
Vergunningsplicht bij werken in natuurterreinen ........................................................................ 270
Gebruiksovereenkomsten ............................................................................................................ 274
Soortenbeheer ............................................................................................................................. 275
Economische functie: houtverkoop en exploitatie ......................................................................... 305
Duurzame houtexploitatie in Vlaamse bossen ............................................................................ 305
Bomen blessen/schalmen/markering .......................................................................................... 305
Houtverkoop uit openbare bossen .............................................................................................. 308
Erkenning van kopers en exploitanten ........................................................................................ 310
Toezicht en controle op erkenningsvoorwaarden ....................................................................... 314
Verkoopsvoorwaarden houtverkoop ........................................................................................... 315
Verantwoordelijkheden kopers en exploitanten van een lot hout .............................................. 318
Vellings- en exploitatietermijnen ................................................................................................. 318
De eigenlijke exploitatie .............................................................................................................. 319
Vervoer en transport van hout .................................................................................................... 322
Sociale functie: toegankelijkheid en activiteiten in natuurterreinen .............................................. 324
Basisprincipe toegankelijkheid .................................................................................................... 324
De toegankelijkheidsregeling (TR) ............................................................................................... 324
Kunnen terreinen ontoegankelijk gesteld worden? ..................................................................... 327
Verbodsbepalingen van belang voor recreatie ............................................................................ 328
Activiteiten organiseren in natuurterreinen ................................................................................ 329
Toezicht en handhaving .................................................................................................................. 331
Het milieuhandhavingsdecreet .................................................................................................... 331
Cel Natuurinspectie ..................................................................................................................... 331
Handhaving – toezicht - opsporing .............................................................................................. 331
Onderscheid milieu-inbreuken en milieumisdrijven..................................................................... 332
Een voorbeeld: optreden boswachter bij sluikstorten in ANB-domeinen .................................... 334
Bronnen ....................................................................................................................................... 335
Inleiding cursus 13
Inleiding tot de cursus natuurmanagement
specialisatie boswachter
De cursus natuurmanagement boswachter is gericht naar iedereen die het
basisgetuigschrift natuurmanagement heeft behaald of een getuigschrift heeft in de
bosbouwbekwaamheid welk de voorloper was van natuurmanagement. Zonder één van
deze getuigschriften kan men niet deel nemen aan deze cursus en / of het examen.
In deze cursus ligt de nadruk op de herkenning en het beheer van natuurstreefbeelden
en leer je hoe een natuurbeheerplan eruit ziet. Daarnaast behandelen we de wetgeving
en de communicatieve vaardigheden die voor een boswachter van belang zijn. Ook
materiaal en veilig komt aan bod.
Deze cursus bestaat uit twaalf contactdagen. Naast de contactdagen is er ook
inhoudelijke ondersteuning via www.ecopedia.be.
Net zoals in de basiscursus moet je bereid zijn om voldoende tijd vrij te maken voor
zelfstudie, tijdens maar ook na de cursus. Kennis over natuur opbouwen en soorten leren
herkennen doe je niet in zes maanden en ook niet met 2 cursussen van 6 maanden.
Les voorbereiden met cursustekst en online
De lessen bereid je zelf voor. Dat doe je met behulp van deze cursusmap en lesmateriaal
dat zal verschijnen op www.ecopedia.be/pagina/natuurmanagement-specialisatie-
boswachter. Als cursist heb je dus toegang tot internet nodig. Tijdens de les zelf ga je
dieper in op vragen en is er meer tijd voor oefeningen en discussie. Als cursusmateriaal
krijg je deze werkmap met daarin cursusteksten en verwijzingen naar materiaal op
www.ecopedia.be. Reken per les ongeveer 3 tot 4 uur voorbereidingstijd (de cursustekst
lezen plus het online voortraject raadplegen op ecopedia). Soms kan dit wat meer zijn,
soms wat minder.
Al de te kennen leerstof staat in je cursusmap, met uitzondering van de soortenkennis.
De verplichte soorten leer je herkennen door middel van zelfstudie. Op ecopedia vind je
informatie die je kan helpen om de soorten onder de knie te krijgen.
Ecopedia gebruik je om:
− je les voor te bereiden;
− extra informatie te raadplegen;
− filmpjes en schema’s te bekijken die de leerstof duidelijker maken;
− een quiz te doen.
Belangrijk: lees het lesmateriaal in je cursusmap en doe de voorbereiding op
ecopedia voordat je naar de les komt.
Inleiding cursus 14
Werken met ecopedia
Op www.ecopedia.be/pagina/natuurmanagement-specialisatie-boswachter kan je het
online lesmateriaal raadplegen. Het online lesmateriaal is opgesplitst in trajecten.
Sommige lessen hebben één traject andere lessen hebben er meerdere.
Wanneer je in een traject zit, staat er bovenaan de webpagina een groene balk met
daarop de titels van de pagina's. Via deze balk kan je navigeren doorheen het traject.
Soms is er een zijsprong, deze staat dan lager in de groen balk. Elk traject begint met
een overzichtspagina.
Soms staan er linken naar webpagina's buiten het traject, dit voor extra informatie. Als
je buiten het traject bent merk je dit onmiddellijk doordat er bovenaan geen groene balk
meer staat. Terugkeren naar het traject doe je door één of meerdere malen op de knop
'ga naar vorige pagina' te klikken. Een test of quiz opent zich in een nieuw tabblad. Na de
test sluit je dit tabblad, zo kom je terug in het tabblad van het traject.
Nog een laatste tip: met crtl + en crtl - kan je de grootte van een webpagina aanpassen.
Inleiding cursus 15
Inhoud van de cursus
Let op de volgorde die de cursusmap volgt is niet noodzakelijk de volgorde waarin de
lessen doorgaan. Kijk altijd naar het lessenschema om te weten welke les wanneer
doorgaat. De cursus bestaat uit 12 contactdagen met volgende thema’s (niet
noodzakelijk in volgorde dat je les krijgt):
1. Natuurstreefbeelden inleiding, natuurtreefbeelden heide en landduinen.
2. Natuurwetgeving voor boswachter deel 1
3. Natuurwetgeving voor boswachter deel 2
4. Communicatieve vaardigheden voor boswachters
5. Het natuurbeheerplan en kaartmateriaal.
6. Bosbeheer 1. (hele dag buiten)
7. Bosbeheer 2. (hele dag buiten)
8. Gebruik van machines en veiligheid. (hele dag buiten)
9. Natuurstreefbeelden bos. (hele dag buiten)
10. Natuurstreefbeelden schrale natuur. (hele dag buiten)
11. Natuurstreefbeelden grasland en moeras. (hele dag buiten)
12. Veldoefening om kennis toe te passen op het terrein. (zeker een deel buiten)
Een deel is zelfstudie
Volgende onderwerpen zijn grotendeels of deels zelfstudie:
• Natuurstreefbeelden kusten, water, ruigte en struweel.
• Soortenkennis.
Inleiding cursus 16
Inleiding natuurstreefbeelden 17
Natuurstreefbeelden
inleiding
Inleiding natuurstreefbeelden 18
Inleiding natuurstreefbeelden 19
Natuurstreefbeelden inleiding
Wat zijn natuurstreefbeelden?
Een natuurstreefbeeld is een nagestreefd biotoop, mozaïek van biotopen of een
leefgebied van een soort dat je wil behouden of verkrijgen via een goed natuurbeheer.
Voorbeelden zijn droge heide, een mozaïeklandschap van vochtige ruigtes en
wilgenstruweel of het leefgebied van de watervleermuis.
In Vlaanderen werken we met een vaste lijst van natuurstreefbeelden die zijn
opgenomen in bijlage 3 van het besluit van de Vlaamse regering betreffende de
natuurbeheerplannen en de erkenning van natuurreservaten. Dit besluit is een uitvoering
van de aanpassingen van het natuur- en bosdecreet welke in werking is getreden eind
2017. Het besluit en de bijlage kan je terugvinden op de Vlaamse codex,
https://codex.vlaanderen.be/, zoek op ‘natuurbeheerplannen en de erkenning van
natuurreservaten’ open het juiste besluit en kijk naar bijlage 3.
Deze bijlage gebruik je dus om te weten welke natuurstreefbeelden je mag gebruiken als
doel in een beheerplan. Zoals reeds gezien in Natuurmanagement basis kan je een
beheerplan opstellen voor natuurterreinen van type 1, 2, 3 of 4 of een combinatie
hiervan. Meer informatie over de nieuwe stijl van beheerplannen vind je verder in deze
cursus bij het onderdeel natuurbeheerplannen. Natuurstreefbeelden gebruik je voor het
bepalen van je doelen en je opvolging.
Voor het uitwerken van je beheermaatregelen is het vaak niet nodig op het niveau
natuurstreefbeelden te blijven, je kan dan verschillende gelijkende natuurstreefbeelden
groeperen. Voor deze groepering van natuurdoelen is een lijst opgesteld door ANB. In
deze lijst worden bijvoorbeeld alle droge Europees beschermde boshabitats
samengenomen tot één doel. Je kan dan in het beheerplan een beheer uitwerken voor
deze groep van natuurstreefbeelden en je moet niet voor elk droog bosnatuurstreefbeeld
apart een beheer uitwerken. De tabel kan je vinden op
https://www.natuurenbos.be/beleid-wetgeving/natuurbeheer/natuurbeheerplan/het-
nieuwe-natuurbeheerplan-geldig-van-28102017-3 (bijlage 6 standaardlijst
beheerdoelstellingen).
Drie types van natuurstreefbeelden
Er zijn drie types van natuurstreefbeelden:
1. Natuurstreefbeelden vegetaties: dit zijn goed ontwikkelde vegetaties, met
kenmerkende plant- en diersoorten en bepalende abiotische kenmerken zoals
laagste grondwaterstand en hoeveelheid beschikbaar stikstof.
2. Natuurstreefbeelden leefgebieden: hierbij moet het natuurstreefbeeld een
onderdeel zijn van het habitat van een beschermde soort.
Inleiding natuurstreefbeelden 20
3. Natuurstreefbeeld procesgestuurde natuur: deze natuurstreefbeelden bestaan uit
een complex van goed ontwikkelde vegetaties en/of leefgebieden van beschermde
soorten. Het zijn mozaïeklandschappen ontstaan door extensieve begrazing,
dynamische processen zoals wind, waterwerking of successie. Ook onbeheerde
climaxvegetaties behoren hiertoe.
Natuurstreefbeelden vegetaties
Deze natuurstreefbeelden worden omschreven aan de hand van de aanwezige vegetatie.
Voor herkenning zijn de kenmerkende plantensoorten van belang.
Er zijn drie types van natuurstreefbeelden vegetaties:
1. Europees beschermde habitats
2. Regionaal belangrijke biotopen
3. Andere vegetaties
De Europees beschermde habitats zijn de in Vlaanderen voorkomende habitats die
beschermd zijn door de habitatrichtlijn. Een opsomming van de regionaal belangrijke
biotopen (afgekort rbb’s) en de andere vegetaties vind je in bijlage 3 van het hiervoor
genoemde besluit. In de hierop volgende hoofdstukken kan je de Natura 2000 habitats
herkennen aan een code die begint met een nummer, de regionaal belangrijke biotopen
hebben een code die begint met rbb.
De natuurstreefbeelden vegetatie zijn een combinatie van 2 indelingen, zijnde de
Europees beschermde habitats en de BWK-indeling. Dit is duidelijk te zien in de codes die
de natuurstreefbeelden krijgen. We maken dit duidelijk met een aantal voorbeelden.
Het natuurstreefbeeld vochtige tot natte heide is een Europees beschermd habitat. De
code voor dit natuurstreefbeeld is 4010. Dit is ook de Europese code voor dit habitattype.
De officiële titel voor dit habitat is trouwens Noord-Atlantische vochtige heide met Erica
tetralix. Maar we proberen deze meestal langere en moeilijkere titels niet te veel te
gebruiken.
Maar de code van Europees beschermde habitats is niet altijd gewoon een nummer. Het
kan ook een nummer zijn in combinatie met een lettercode. Deze lettercode is vaak,
maar niet altijd afkomstig van de BWK-indeling. Dit is het geval voor alle Europees
beschermde habitat met subtypes.
Een voorbeeld maakt dit weer duidelijk. Op droge zandgronden en landduinen zijn er
twee types van pioniersgraslanden zijnde buntgras-graslanden en
dwerghavergraslanden. Beide vallen onder de habitatcode 2330. We onderscheiden ze
door aan de cijfercode een lettercode toe te voegen. Zijnde 2330_bu voor buntgras-
graslanden en 2330_dw voor dwerghavergraslanden. In dit voorbeeld zijn de lettercodes
geen BWK-code. Dit is wel het geval bij bossen op vochtige tot natte bodems. Deze
hebben allemaal als Europese code 91E0. Maar er zijn veel subtypes zoals bijvoorbeeld
Inleiding natuurstreefbeelden 21
91E0_vc, wat staat voor bronbossen, waarbij vc de BWK-code is van bronbos. 91E0_vm
staat dan weer voor een ander subtype zijnde mesotroof elzenbroekbos, waarbij vm dan
weer de bwk-code is.
Regionaal belangrijke biotopen maken ook gebruik van de BWK-lettercode. Zo staat
rbbmr voor het regionaal belangrijk biotoop (rrb) rietland (mr). Maar let op niet alle mr’s
op een BWK-kaart zijn regionaal belangrijke rietlanden. Om een regionaal belangrijk
biotoop (rbb) te zijn moet je aan een aantal eisen voldoen. Nagaan of een vegetatie een
Europees beschermd habitat is of een rbb kan je met behulp van veldsleutels. Deze
worden gemaakt door het inbo. Met behulp van deze sleutels bepaald je ook de BWK-
code. Deze bestaan nog niet voor alle biotoopgroepen maar al wel voor bossen, heide en
stilstaand water. Je kan deze sleutels vinden op https://www.inbo.be/nl/de-biologische-
waarderingskaart-bwk onder ‘handleiding en veldsleutels’.
Voor type 3 en 4 natuurterreinen komen alle Europees beschermde habitats en een
aantal regionaal belangrijke biotopen in aanmerking als streefbeeld. Voor type 2 komen
ook nog een aantal andere ecologisch waardevolle vegetaties in aanmerking.
In het beheerplan wordt per perceel aangegeven wat het na te streven natuurstreefbeeld
is. Het herkennen en bepalen van deze natuurstreefbeelden vegetaties komt op het einde
van dit hoofdstuk aan bod.
Natuurstreefbeelden leefgebieden
Bij de opmaak van beheerplannen wordt normaal eerst gewerkt met natuurtreefbeelden
vegetaties. Als er nog soorten zijn die extra aandacht en extra beheer vragen kan je ook
werken met leefgebieden van diersoorten. Een leefgebied omvat het geheel van biotopen
die een soort nodig heeft tijdens een deel van of de gehele levenscyclus om te voorzien
in haar behoeften inzake voeding, beschutting en voortplanting.
De soorten die in aanmerking komen voor natuurterreinen type 3 en 4 zijn:
- de Europees beschermde soorten van de habitat- en vogelrichtlijn,
- de typische soorten van Europees beschermd habitats,
- de soorten met een goedgekeurd soortenbeschermingsprogramma.
Voor type 2 natuurterreinen zijn ook leefgebieden van soorten die beschermd zijn
overeenkomstig het soortenbesluit van 15 mei 2009 natuurstreefbeelden.
Om na te gaan of een soort tot één van bovenvermelde categorieën behoort kan je de
links op deze pagina raadplegen: https://www.ecopedia.be/pagina/natuurstreefbeelden-
leefgebieden.
Het natuurstreefbeeld leefgebied van een soort zal in het beheerplan bestaan uit percelen
die natuurtreefbeeld vegetatie zijn of andere vegetaties zoals kleine
landschapselementen en structuurrijke overgangen. Deze vegetaties moeten natuurlijk
Inleiding natuurstreefbeelden 22
deel uit maken van het leefgebied van de soort. In het beheerplan wordt ook duidelijk
aangeven welk extra beheer nodig is voor deze diersoorten. Voor dit beheer kan je dan
eventueel subsidies krijgen.
De vereisten van het leefgebied voor soorten van de Vogel- en Habitatrichtlijn staan in de
overeenkomstige LSVI-tabellen van het inbo. Voor bepaalde soorten kan men ook beroep
doen op goedgekeurde soortenbeschermingsprogramma’s. Maar ook vele andere bronnen
die specifiek over een bepaalde soort of soortengroep gaan kan je raadplegen, bv. het
boek “Handboek voor beheerders, Europese natuurdoelstellingen op terrein, deel 2
soorten”.
Natuurlijk kan je in een beheerplan ook aandacht geven aan zeldzame plantensoorten. Er
zijn namelijk ook typische plantensoorten voor Europees beschermde habitats en de rode
lijst geeft je informatie over zeldzaamheid. Meestal worden deze soorten goed beheerd
door het reguliere beheer. Maar als specifieke maatregelen nodig zijn om deze zeldzame
plantensoorten te behouden neem je deze natuurlijk op in je beheerplan.
Natuurstreefbeelden procesgestuurde natuur
In dit streefbeeld zijn natuurlijke processen zoals getijdewerking, natuurlijke
bosdynamiek, vegetatiedynamiek onder extensieve begrazing … een doel op zich. De
vegetaties zijn het resultaat van deze processen en kunnen veranderen in ruimte en tijd.
Dit streefbeeld wordt als volgt gedefinieerd:
- voor vegetaties is er een mozaïek van streefbeelden. In het beheerplan geef je
een inschatting van het relatief oppervlakteaandeel (%) van de verschillende
natuurstreefbeelden vegetaties. Aangezien het om dynamische natuur gaat,
kan dit onder de vorm van een vork. Bijvoorbeeld 40 tot 50 % droge heide
(code 4030), 15 tot 20 % natte heide (code 4010), 3 tot 5 % slenken en
plagplekken (7150) en 30 tot 40 % structuurrijke, oude aanplanten van Grove
den (rbbppm).
- voor soorten geef je aan voor welke soorten het streefbeeld procesgestuurde
natuur fungeert als leefgebied.
Factoren, kenmerken en abiotiek
Natuurstreefbeelden kan je beschrijven op basis van kenmerken en worden beïnvloed
door factoren. Ook de abiotiek van het milieu speelt een belangrijke rol voor het
natuurstreefbeeld. Daarnaast is het beheer ook een bepalende factor. Informatie over
natuurstreefbeelden bevat dus volgende belangrijke info:
- Beschrijving van het natuurstreefbeeld op basis van kenmerken zoals
kenmerkende soorten en structuur.
- Beschrijving van het abiotisch bereik. Dit zijn de abiotische condities die nodig zijn
voor het streefbeeld.
Inleiding natuurstreefbeelden 23
- Beschrijving van de factoren die een invloed hebben op het natuurstreefbeeld.
Factoren kunnen een invloed hebben op zowel de abiotiek als de biotiek.
- Beschrijving van het goede beheer. Het beheer moet er voor zorgen dat het
natuurstreefbeeld in een goede toestand komt of blijft. Waar mogelijk zal het
beheer dus invloed uitoefenen op factoren. Het natuurbeheer probeert zo de
kenmerken in een goede staat te brengen.
Kenmerken
Kenmerken zijn waarneembare en dus meetbare eigenschappen van een
natuurstreefbeeld of een ander beheerdoel. Deze kenmerken worden beïnvloed door de
factoren, het beheer en de abiotiek. Het opmeten/waarnemen van deze kenmerken geeft
informatie over de toestand van het natuurstreefbeeld. Bepaalde specifieke kenmerken
ga je selecteren om het beheer te evalueren. Deze kenmerken geven je info over de
kwaliteit van je beheer en het al dan niet behalen van je doel. Je selecteert hierbij
kenmerken die info geven over het beheer en je gestelde doelen. Een voorbeeld hiervan
is het percentage dood hout in een bosnatuurstreefbeeld. Deze informatie kan je
gebruiken om je beheer i.v.m. dood hout te evalueren en eventueel bij te sturen.
In deze cursus zullen we de kenmerken per biotoopgroep bespreken. We verwachten van
jou dat je weet wat de belangrijke kenmerken zijn voor graslanden, bossen, moerassen…
We verwachten niet dat je alle kenmerken kent per streefbeeld.
Wel moet je een beschrijving kennen van elk natuurstreefbeeld. In deze beschrijving zijn
een aantal kenmerken zoals kenmerkende plantensoorten opgenomen.
LSVI als bron voor kenmerken
Voor de Europees beschermde habitats zijn gewenste kenmerken te vinden in de LSVI-
tabellen (LSVI = lokale staat van instandhouding). Ook informatie over de factoren kan
je hierin deels vinden. Op dit moment werken we met de tweede versie van de LSVI en is
de derde versie in opbouw. Ook voor de regionaal belangrijke biotopen worden LSVI-
tabellen gemaakt, maar deze zijn nog niet afgewerkt.
Voor het bepalen van de kenmerken en factoren van een bepaald natuurstreefbeeld mag
je gerust ook andere informatie gebruiken dan de LSVI-tabellen. Maar voor de Europees
beschermde habitats en in de toekomst ook voor de regionaal belangrijke biotopen geven
de LSVI-tabellen duidelijk aan welke kenmerken in welke staat moeten zijn om een goed
ontwikkeld natuurstreefbeeld te hebben.
Een voorbeeld om dit duidelijk te maken. Het natuurstreefbeeld soortenrijke
glanshaverhooilanden is een Europees beschermd habitattype. In de LSVI-tabellen versie
2 vinden we volgende kenmerkende voor een goede tot voldoende staat:
- hoge grassen hebben een bedekking < 70 %
- middelhoge en lage grassen hebben een bedekking > 5 %
Inleiding natuurstreefbeelden 24
- geen enkele soort is dominant (bedekking > 50 %) aanwezig
- verruigingsindicatoren hebben een bedekking <30 %
- op minder dan 30 % van het grasland is er een strooisellaag aanwezig
- verbossing is minder dan 10 % aanwezig
- het aantal kenmerkende soorten (sleutelsoorten) is ≥ 7
- de kenmerkende soorten hebben samen een bedekking > 50 %.
Deze kenmerken geven duidelijk aan hoe dit natuurstreefbeeld moet ontwikkeld zijn om
in goede tot voldoende staat te zijn.
Deze kenmerken worden deels ook overgenomen in de standaarddocumenten bij het
opstellen en opvolgen van beheerplanen zoals op de inventarisatiefiches
(beheerinventarisatie) en bij de resultaatindicatoren (beheeropvolging).
Abiotiek
Niet elk natuurstreefbeeld kan op elke plaats voorkomen. De eigenschappen van de
bodem en het water bepalen in grote mate welke natuurstreefbeeld op een bepaalde
plaats voorkomt. Natuurstreefbeelden komen meestal voor binnen een bepaald bereik
van abiotische eigenschappen. We noemen dit het abiotisch bereik van een
natuurstreefbeeld. We weten reeds veel van deze abiotische bereiken maar zeker niet
alles. Van alle natuurstreefbeelden is dus niet perfect geweten wat hun abiotisch bereik is
voor een bepaalde parameter.
Belangrijke abiotische eigenschappen/parameters zijn bijvoorbeeld:
- Grondwaterafhankelijk of niet. Zo ja welke eigenschappen heeft dit grondwater.
Bv. de gemiddelde grondwaterstand in het voorjaar of de hoeveelheid kalk in het
grondwater.
- Totaal aan stikstof (N) in de bodem
- Totaal aan fosfaat (P) in de bodem
- Totaal aan beschikbaar fosfaat in de bodem
- Is overstroming met gebiedsvreemd water gewenst of niet
Bij het werken met abiotische parameters moet je op volgende zaken letten:
- Dezelfde parameter kan soms op verschillende manieren gemeten worden. Zo kan
je de pH van de bodem met de H2O-methode of met de KCL-methode. Je moet
dus goed bekijken welke methode gebruikt is om vergelijkingen te maken.
- Parameters lijken soms hetzelfde maar zijn dit niet. Er is voorbeeld een groot
verschil tussen het meten van de totale gehalte aan fosfaat in een bodem t.o.v.
het beschikbaar fosfaat. Men gebruikt hiervoor dan ook verschillende
meettechnieken en het zijn verschillende parameters.
- Het abiotisch bereik wordt per parameter bepaald maar de natuur is veel
complexer. Abiotische en biotische parameters hebben complexe invloeden op
elkaar.
Inleiding natuurstreefbeelden 25
- Veel gegevens komen nu nog uit het buitenland. De vraag is of we deze zomaar
kunnen toepassen in Vlaanderen.
In deze cursus zal de abiotiek per natuurtreefbeeld besproken worden maar niet per
parameter in detail. Je zal hierbij leren wat de algemene abiotische voorwaarden zijn
voor het natuurstreefbeeld. Zo zal je bijvoorbeeld leren of het natuurstreefbeeld op matig
voedselrijke of arme bodems staat en grondwaterafhankelijk is of niet. Daarnaast zal je
een aantal parameters in detail bekijken, leren opzoeken en leren interpreteren.
Een publicatie van het inbo met de abiotiek per Europees beschermd habitattype vind je
hier: https://www.ecopedia.be/pagina/abiotiek-van-natuurstreefbeelden.
Factoren
Factoren zijn invloeden of processen die het ecosysteem sturen. Voorbeelden van
factoren zijn verbossing of de atmosferische depositie. Sommige factoren, zoals
verbossing, kan je als beheerder beïnvloeden. Bij andere factoren lukt dit nauwelijks of
niet. Bijvoorbeeld de atmosferische depositie kan je als beheerder niet rechtstreeks
wijzigen. Hiervoor kunnen wel acties genomen worden door het beleid. Op het terrein
kan je proberen de negatieve effecten van een bepaalde factor te milderen door een
specifiek beheer. Maar dit is niet altijd mogelijk. Wanneer belangrijke factoren niet in
orde zijn en je deze niet kan wijzigen is het verwezenlijken van een specifiek
natuurstreefbeeld niet mogelijk.
Zowel de biotiek als de abiotiek van een streefbeeld worden beïnvloed door factoren. Zo
heeft vermesting een invloed op de hoeveelheid stikstof en fosfor in de bodem en het
water. Deze wijziging in abiotiek heeft vaak een effect op de biotiek van het
natuurstreefbeeld. Zo zal een verhoogde stikstofdepositie in graslanden meestal leiden
tot een verhoogde productie en nemen sterk groeiende grassen toe ten koste van
kruiden. Hierdoor wijzigen de kenmerken van het natuurstreefbeeld. In dit voorbeeld
gaat het aantal kenmerkende kruiden achteruit en neemt de vergrassing toe.
De invloed van vele factoren is complex en niet altijd eenduidig. In deze cursus
bespreken we de factoren niet per streefbeeld. Wel bekijken we een aantal cases zodat je
de belangrijkste factoren leert kennen en weet wat hun effecten zijn.
Beheer
Beheer is de factor die we het meeste onder controle hebben. Het is voor de beheerder
de belangrijkste factor om zijn doel te realiseren. Door het juiste beheer te voeren
proberen we de kenmerken van een natuurstreefbeeld in goede toestand te krijgen.
Zo kan je met het ringen van bomen het percentage dood hout doen toenemen. Dit is
een gericht beheermaatregel om het kenmerk ‘percentage dood hout’ in orde te krijgen.
Bij de meest bostypes moet dit minstens 4 % zijn en streven we naar 10 %.
Inleiding natuurstreefbeelden 26
Niet alle factoren zijn te sturen met actief beheer in een gebied. De depositie van stikstof
kan je niet stoppen door een actief beheer. Wel kan je proberen extra
beheermaatregelen te treffen om het negatief effect van de factor te milderen. Veel
belangrijker bij zulke factoren is een beleid dat de factor aan de bron aanpakt.
Instrumenten om dit aan te pakken in speciale beschermingszones zijn de voortoets en
de passende beoordeling.
De programmatische aanpas stikstof (PAS) is ook een voorbeeld. De factor
stikstofdepositie is namelijk voor heel wat natuurstreefbeelden een probleem. Via de PAS
wordt er gezocht naar een oplossing hiervoor.
Criteria inzake natuurbeheer
De criteria inzake natuurbeheer vind je in de bijlage bij het ‘besluit van de Vlaamse
regering houdende vaststelling van de criteria voor geïntegreerd natuurbeheer’. Deze
criteria vormen de algemene leidraad bij het opmaken van natuurbeheerplannen. Ze
dienen als garantie voor een duurzaam beheer op maat van het natuurterrein. Hierbij
streef je naar een optimale invulling van zowel de ecologische, de sociale als de
economische functie binnen de lokale draagkracht van een gebied.
Voor elk van de drie functies zijn criteria opgesteld. Hierbij onderscheid je eerst een
algemeen principe, waaraan het terreinbeheer voor deze functie moet voldoen. Dat wordt
vervolgens uitgewerkt in kwalitatieve criteria, die verder verfijnd worden in indicatoren.
Indicatoren zijn meetbare en controleerbare parameters.
Bij het toepassen van de criteria gelden enkele belangrijke randvoorwaarden:
- Voor type 1 terreinen moet het beheerplan alleen voldoen aan de volgende
criteria:
- instandhouding van de aanwezige natuurkwaliteit en het natuurlijk milieu;
- naleving van de zorgplicht van het natuurdecreet.
- Voor terreinen van type 2, 3 of 4 zijn alle criteria en indicatoren relevant. Een
afwijking hiervan kan, mits dit gemotiveerd wordt in het beheerplan. De afwijking
mag evenwel geen belemmering vormen voor de realisatie van de
beheerdoelstellingen;
- De criteria worden opgedeeld in horizontale maatregelen welke van toepassing
zijn op heel het terrein en maatregelen die maar gelden op bepaalde locaties waar
bepaalde doelen zijn gelegd.
De volledige criteria vind je op de Vlaamse codex, https://codex.vlaanderen.be/ , zoek
op ‘criteria geïntegreerd natuurbeheer’. De criteria zelf vind je in de bijlage. Een
samenvatting van de criteria kan je terug vinden op de website van ANB
https://www.natuurenbos.be/beleid-wetgeving/natuurbeheer/natuurbeheerplan . Ook
veel andere info over het nieuwe beheerplan kan je hier vinden.
Hieronder enkele voorbeelden:
Inleiding natuurstreefbeelden 27
1° criterium 1.1: horizontale maatregelen met betrekking tot de kwaliteit van het
natuurlijk milieu.
- indicator 1.1.1: de beheerder zorgt, binnen de mogelijkheden van het beheerplan,
voor een natuurlijke waterhuishouding.
- indicator 1.1.2: natuurvreemde stoffen en producten die de bodemkwaliteit of de
natuurwaarden kunnen schaden, worden zo veel mogelijk uit het terrein geweerd.
3° criterium 1.3. natuurstreefbeelden: de beheerder zorgt voor de realisatie van
natuurstreefbeelden. Dit is geen horizontale maatregel, maar enkel van toepassing op
locaties die als doel een bepaald natuurstreefbeeld hebben.
- indicator 1.3.1: de beheerder neemt de nodige beheermaatregelen om de
vooropgestelde natuurstreefbeelden te realiseren en om de wenselijke
kwaliteitsnormen te behalen binnen de termijn, bepaald in het natuurbeheerplan.
- indicator 1.3.2: de beheerder neemt de nodige beheermaatregelen om het
vooropgestelde natuurstreefbeeld optimaal af te stemmen op de goedgekeurde
instandhoudingsdoelstellingen, de goedgekeurde managementplannen Natura
2000, op andere goedgekeurde managementplannen, op goedgekeurde
soortbeschermingsprogramma’s en in voorkomend geval op de
natuurrichtplannen.
Onderhoud-, herstel- en ontwikkelingsbeheer
Wanneer we een natuurstreefbeeld willen behouden gaan we onderhouds- of
instandhoudingsbeheer uitvoeren. Beide termen zeggen hetzelfde. De uitgevoerde
beheermaatregelen hebben als doel het natuurstreefbeeld in goede staat te houden.
Wanneer een streefbeeld gedegradeerd is moet je herstelbeheer uitvoeren, ook soms
omvormingsbeheer genoemd. De beheeringrepen moeten dan zorgen dat het
natuurstreefbeeld zijn vooropgestelde kenmerken terug ontwikkelt. Voorbeeld van
herstelbeheer zijn het maaien van graslanden eind mei om zo de dominantie van grassen
te doorbreken. De graslanden kunnen dan opnieuw kruidenrijker worden als de
abiotische randvoorwaarden in orde zijn. Door deze beheermaatregel wordt de
vergrassing en de dominantie van soorten aangepakt. Eens het herstel is ingezet zal je
op het goede moment moeten omschakelen naar instandhoudingsbeheer.
Bij natuurontwikkeling gaan we één of meerdere éénmalige ingrepen uitvoeren. Deze
ingrepen gaan de biotiek of abiotiek sterk wijzigen. Voorbeelden zijn het verwijderen van
een bos of het afgraven van grond. Doel van deze ingrepen is om een goede
uitgangssituatie te creëren voor het tot doel gestelde natuurstreefbeeld. Zo kan het
afgraven van een deel van de bodem nodig zijn om de hoeveelheid fosfaat in de bodem
laag genoeg te krijgen, of is het verwijderen van de boomlaag nodig om een grasland of
heide te creëren. Na de éénmalige ingreep is dan ontwikkelingsbeheer nodig om het
gewenste natuurstreefbeeld te bereiken. Eens het natuurstreefbeeld is bereikt voer je
een instandhoudings- of onderhoudsbeheer uit.
Inleiding natuurstreefbeelden 28
Typische natuurherstelmaatregelen
Voedselrijke gronden verschralen
Wanneer gronden in natuurbeheer komen die vroeger onder landbouwgebruik waren, is
de grote hoeveelheid fosfaat in de bodem vaak een probleem voor de ontwikkeling van
soortenrijke natuurstreefbeelden. De hoeveelheid fosfaat in de bodem moet dan sterk
dalen voordat natuurherstel mogelijk is. Afhankelijk van hoeveel en hoe diep fosfaat in
de bodem zit zijn er verschillende opties:
1) Maar een beetje teveel fosfaat aanwezig, via maaien en afvoeren proberen we dit
op te lossen.
2) Vrij veel fosfaat aanwezig, uitmijnen is mogelijks een oplossing.
3) Zeer veel fosfaat aanwezig, ontgronden is mogelijks een oplossing.
Naast herstel naar soortenrijke natuurstreefbeelden die lage fosfaatconcentraties eisen is
het ook mogelijk voor een ander natuurtype te kiezen. Vaak zal dit type dan wat
plantensoorten betreft niet zo soortenrijk worden. Je werkt dan best rond
structuurvariatie wat voor heel wat fauna belangrijk is. We denken dan aan
Inleiding natuurstreefbeelden 29
natuurbeelden waarbij veel structuur mogelijk is zoals bos, bosranden, struweel en
ruigte.
Bij natuurherstel is een goede voorstudie essentieel. De studie geeft dan aan op welke
gronden best welk beheer wordt gevoerd. Zo kan je een goede keuze maken tussen
maaien, uitmijnen, ontgronden of een ander natuurdoel kiezen.
Uitmijnen
Bij uitmijnen gaan we proberen via het oogsten van een gewas zoveel mogelijk fosfaat
uit de bodem te krijgen. Dit kan door nog een aantal jaar een gewas (maïs, boekweit) te
telen maar enkel met stikstof en kalium te bemesten. Ook het inzaaien met een
gras/klaver mengsel is mogelijk. De klaver zal dan zorgen voor stikstof, zelf kan je dan
nog aan kaliumbemesting doen.
Uitmijnen zorgt voor een versnelde afvoer van fosfaat t.o.v. gewoon maaien. Wanneer dit
in samenwerking kan met een landbouwer kunnen de kosten laag blijven omdat er nog
een gewas geoogst wordt. Echter na verloop van tijd zal de productie verlagen en stopt
de samenwerking of moet de landbouwer compensatie krijgen.
Uitmijnen vertrekkend vanuit een akker is eenvoudiger dan vanuit een bestaand
grasland. Bij een bestaand grasland zal je ofwel:
- moeten omploegen wat een vernietiging betekent van het aanwezige biotoop
- moeten bemesten met stikstof en kalium op het bestaand grasland, waarbij de
aanwezig vegetatie voor de uitmijning moet zorgen. De resultaten kunnen in dit
geval sterk variëren en zijn waarschijnlijk afhankelijk van de reeds aanwezige
plantensoorten.
Uitmijnen is een recente en nieuwe techniek waarbij we nog veel moeten leren over het
hoe en wanneer we deze techniek het best toepassen.
Ontgronden, afgraven
Wanneer de hoeveelheid fosfaat veel te hoog is kan er geopteerd worden om te
ontgronden. Hierbij wordt vaak 30 cm of meer van de grond afgegraven. Vaak moet er
meer dan de bouwvoor worden afgegraven omdat de fosfaat dieper in de bodem is
gedrongen. De bouwvoor is dat deel van de bodem dat wordt/werd bewerkt door
bijvoorbeeld ploegen. Het is duidelijk dat deze maatregel ook nadelen heeft:
- de aanwezige fauna en flora wordt volledig vernietigd
- de zaadbank wordt volledig of bijna volledig verwijderd
- de bodem wordt zwaar verstoord waarbij een deel van het bufferend vermogen
verdwijnt
- het is een zeer dure maatregel, hoewel 20 jaar of langer maaien en afvoeren
voordat het doel bereikt wordt ook duur is
Inleiding natuurstreefbeelden 30
- er is een daling van het maaiveld waardoor je een badkuip kan krijgen. Je moet
dus goed op de hoogte zijn van de grondwaterstanden.
Van bos naar een ander natuurstreefbeeld
Gronden die vroeger bebost zijn, hebben als voordeel dat ze vaak niet of nauwelijks
bemest zijn. Het fosfaatprobleem dat we hiervoor vermelden is dus vaak niet van
toepassing. Onder de (recent) aangeplante boomlaag kunnen ook nog soorten staan van
de vroegere vegetatie (grasland of heide) en in de bodem is mogelijks een zaadbank
aanwezig (vaak het geval bij heide). Het herstellen van het open biotoop is dan mogelijk.
Natuurlijk heeft het verwijderen van het bos als groot nadeel dat je het bosbiotoop
vernietigt. Waardevolle bosbiotopen komen dus zeker niet in aanmerking. Enkel vrij
soortenarme recente bebossingen komen hiervoor in aanmerking. Vaak gaat het dan om
gelijkjarige en niet gemengde bestanden van den op zandgronden of van cultuurpopulier
op voedselrijkere gronden.
Bij het herstel van het nieuwe, meer open biotoop is het van belang dat:
- indien er een dikke strooisellaag ligt deze ook wordt verwijderd;
- het terrein in orde is voor het vervolgbeheer, indien dit machinaal maaien is
moeten ook de stonken verwijderd worden (stronken frezen);
- waar mogelijk je dood hout en stronken laat staan voor structuurvariatie.
Inleiding natuurstreefbeelden 31
Herkennen van natuurstreefbeelden vegetaties
Natuurstreefbeelden vegetaties worden voornamelijk beschreven via kenmerkende
plantensoorten. Structuur en zichtbare abiotische kenmerken helpen ook bij de
herkenning. Ook de geografisch locatie geeft je informatie, sommige streefbeelden
komen namelijk alleen voor in bepaalde regio’s. Zo zijn er heel wat streefbeelden die je
alleen aan de kust vindt. In het totaal zijn er iets meer dan 100 natuurstreefbeelden
vegetaties.
De natuurstreefbeelden vegetaties kan je groeperen in biotoopgroepen. Volgende
biotoopgroepen onderscheiden we:
- Strand en duinen
- Slikken en schorren
- Stilstaande wateren
- Moerassen
- Heide, landduinen en hoogveen
- Graslanden
- Ruigten en pioniervegetaties
- Struwelen
- Bossen
In de volgende hoofstukken zullen we de natuurstreefbeelden behandelen per
biotoopgroep. Van sommige streefbeelden moet je enkel een korte beschrijving kennen,
van andere moet je ook soorten kunnen herkennen en weten hoe ze best beheerd
worden. Het herkennen van een biotoopgroep is meestal niet zo moeilijk, maar soms kan
je wel twijfelen, bijvoorbeeld tussen struweel en bos of tussen ruigte en grasland en
sommige moerasvegetaties.
Natuurstreefbeelden herkennen is niet eenvoudig. Voor een goede herkenning heb je
heel wat ervaring en soortenkennis nodig. Dat is de reden waarom je voor deze cursus
heel wat soorten moet kennen. Het leren herkennen van soorten is zelfstudie. Dit kan je
leren door ze eerst via foto’s en afbeeldingen te herkennen. Eens je de soorten op deze
manier herkent moet je naar buiten om de kennis te oefenen en nog eens te oefenen. Af
en toe meegaan met personen die reeds heel wat soortenkennis hebben helpt zeer veel
en is de manier om het goed te leren.
Maar er zijn ook hulpmiddelen die het eenvoudiger maken om het natuurstreefbeeld of
natuurbeeld op een bepaalde locatie te herkennen. Je kan hiervoor als volgt te werk
gaan.
Stap 1 zoek de BWK-code en habitatcode op. Via de biologische waarderingskaart
(BWK) die gebiedsdekkend voor Vlaanderen is gemaakt kan je de BWK-code(s) van je
perceel terug vinden. De BWK-code vind je onder eenheid 1, 2 en andere eenheden als
er nog meer zijn. Een voorbeeld van een BWK-code is mr, welk staat voor rietland. De
habitatcode kan je vinden via de habitatkaart. Beide kaarten vind je op geopunt.be.
Inleiding natuurstreefbeelden 32
Stap 2 zoek op wat de BWK-code en habitatcode wil zeggen. BWK-codes en
habitatcodes zijn afkortingen voor een vegetatiebeschrijving. Wat de code wil zeggen zal
je leren tijdens de les kaartmateriaal. Kijk in dat hoofdstuk voor meer informatie
hierover.
Stap 3 verifieer op terrein of de BWK-code nog correct is. De BWK-kaart versie
twee is opgemaakt tussen 1997 en 2010. Vooral in habitatrichtlijngebieden wordt nu de
BWK up to date gemaakt. Maar sommige karteringen zijn vrij oud en kunnen gewijzigd
zijn. Ook kleine fouten zijn mogelijk. Indien de code niet meer correct is probeer dan zelf
de juiste code te geven. Meer informatie over de BWK-codes en hoe je ze moet
gebruiken krijg in de les kaartmateriaal.
Je kan ook rechtstreeks het natuurstreefbeeld en de BWK bepalen. Hiervoor moet je wel
de natuurstreefbeelden goed kennen. Zoals reeds eerder vermeld maakt het inbo
veldsleutels om rechtstreeks de BWK-code, habitatcode en dus het aanwezig
natuur(streef)beeld te bepalen.
Let wel op het aanwezig natuurbeeld is daarom niet gelijk aan het natuurstreefbeeld. Het
kan zijn dat je als beheerder het aanwezig natuurbeeld wil herstellen of wil laten
ontwikkelen naar een anders natuurstreefbeeld.
Je kan ook zelf de biotoopgroepen indelen in kleinere groepen om dan in de kleinere
groep het juiste streefbeeld te zoeken. Bijvoorbeeld de graslanden kan je opsplitsen in
graslanden op matig voedselrijke bodems en graslanden op arme bodems. Je kan ze dan
nog eens opsplitsen in droge en vochtige types. Maar hiervoor heb je wel heel wat kennis
nodig. De opsplitsing in verschillende groepen komt aan bod in de hoofstukken van de
verschillende biotoopgroepen.
Meer lezen over natuurstreefbeelden en hun beheer
In de volgende lessen zal je de natuurstreefbeelden meer in detail leren kennen. Meer
informatie over de natuurstreefbeelden, Natura 2000 habitats en regionaal belangrijke
biotopen vind je ook in volgende bronnen:
- www.ecopedia.be/natuursteefbeelden_inleiding , als eerste worden hier de
natuurstreefbeelden vegetatie uitgewerkt
- www.natura2000.vlaanderen.be , de Natura 2000 website van het ANB
- Handboek voor beheerders, Europese natuurdoelstellingen op het terrein, deel 1
habitats. Van Uytvanck J. & De Blust G.(red) , 2012, inbo Lannoo. Dit boek geeft
informatie over het beheer van Natura 2000 habitats.
- Het toepassen in het beheerplan:
- Handboek voor beheerders, Europese natuurdoelstellingen op het terrein, deel 2
soorten. Van Uytvanck J. & Goethals V.(red) , 2014, inbo & Lannoo. Dit boek geeft
informatie over het beheer van Europees beschermde soorten in Vlaanderen.
- Europees beschermde natuur in Vlaanderen en het Belgisch deel van de Noordzee.
Decleer K. (red). 2007, inbo. In dit boek vind je een omschrijving van alle
Inleiding natuurstreefbeelden 33
Europees beschermde habitats en soorten van Vlaanderen. De inhoud kan je ook
raadplegen op ecopedia. Het boek kan je downloaden op de website van het inbo.
Je kan het niet meer kopen. https://www.ecopedia.be/pagina/europees-
beschermde-natuur-0 .
- De verschillende LSVI-tabellen. Deze kan je downloaden via de website van het
inbo of op
www.ecopedia.be/1117/encyclopedie/Lokale_Staat_Van_Instandhouding
- Het wettelijk kader rond natuurstreefbeelden en ook info over het nieuwe
beheerplan vind je op https://www.natuurenbos.be/beleid-
wetgeving/natuurbeheer/natuurbeheerplan
- Bepaling van het gunstig abiotisch bereik voor Europese habitattypen in
Vlaanderen Overzicht 2014, Maud Raman et al., 2014, inbo. Deze publicatie kan
je downloaden op https://www.ecopedia.be/pagina/abiotiek-van-
natuurstreefbeelden.
Inleiding natuurstreefbeelden 34
Natuurstreefbeelden bossen 35
Natuurstreefbeelden
bossen
Natuurstreefbeelden bossen 36
Natuurstreefbeelden bossen 37
Natuurstreefbeelden bossen
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van bossen
Bossen zijn structuurrijke vegetaties die opgebouwd zijn uit meerdere vegetatielagen
zoals de boom-, struik- en kruidlaag. Bij goed ontwikkelde bossen is er een variatie aan
inheems standplaatsgeschikte boomsoorten en zijn de bomen van verschillende leeftijden
en diameterklassen. Ook oude bomen en dood hout zijn belangrijke kenmerken. In het
bos en bij de overgang naar andere biotopen is het belangrijk dat er aandacht is voor
bosranden en open plekken.
Deze variatie in plekken met jonge bomen, volgroeide bomen, oude stervende bomen,
open plekken en bosranden kan alleen in bossen van een bepaalde oppervlakte. Goed
ontwikkelde bossen mogen dus niet te klein zijn.
Volgende ecologische kenmerken zijn belangrijk bij bossen:
- minimum structuurareaal, de minimum oppervlakte voor een goed ontwikkeld
bosstreefbeeld
- bosconstantie
- aanwezigheid van sleutelsoorten in de boom-, struik- en kruidlaag
- verticale structuur (boom-,struik-, en kruidlaag)
- horizontale structuur
- dood hout
- invasieve exoten in de boom- en struik- en kruidlaag
- aanwezigheid van verruigingsindicatoren
Minimum structuurareaal (MSA)
De minimale oppervlakte om in een natuurlijk bos alle ontwikkelingsstadia naast elkaar
te laten bestaan, van verjongingsgroep tot de verouderingsfase, wordt aangeduid met de
term ‘minimum structuurareaal’ (MSA). Deze minimale oppervlakte is noodzakelijk voor
de volwaardige ontwikkeling van een habitat. Het MSA is afhankelijk van het bostype en
varieert van 10 ha tot 50 ha. Ook in beheerde bossen kan je doorgaans op een
vergelijkbare oppervlakte de meeste ontwikkelingsstadia naast elkaar aantreffen of
ontwikkelen.
Bosconstantie
De bosconstantie is de aaneengesloten periode dat het landgebruik ‘bos’ is geweest. De
bosconstantie kan niet in het veld ingeschat worden, maar wordt beoordeeld op basis van
de bosleeftijdskaart. Deze kan je raadplegen op www.geopunt.be, via Kaarten en
plaatsen > natuur en milieu > bos > bosleeftijd.
Natuurstreefbeelden bossen 38
Uit tal van onderzoeken blijkt dat oude bossen (bossen met een hoge bosconstante)
doorgaans veel meer typische bossoorten herbergen dan recente bebossingen. Deze
grotere soortenrijkdom wordt niet alleen gekenmerkt door de aanwezigheid van een
typische flora van voorjaarsbloeiers maar ook door een grotere soortenrijkdom aan tal
van kleine, onopvallende organismen met een vaak verborgen levenswijze of met
moeilijk te determineren soorten zoals bv. insecten of paddenstoelen. De beoordeling van
de sleutelsoorten van de kruidlaag bevat wel soorten die aan oude bossen gebonden zijn.
Maar voor de vele andere specifieke soorten is het veel eenvoudiger om voorwaarden te
stellen aan de bosconstantie in de veronderstelling dat hier over het algemeen meer
typische bosgebonden soorten zullen voorkomen. Ook de bodemontwikkeling en daarmee
gepaarde ecologische processen verschillen tussen oude bossen en bebossingen.
Aanwezigheid van sleutelsoorten
Bij alle natuurstreefbeelden is de aanwezigheid van sleutelsoorten belangrijk.
Sleutelsoorten zijn vaak typische soorten die duiden op een goede ontwikkeling. Bij de
kruidlaag-sleutelsoorten van bossen zitten daarom vaak oude bosplanten. Moeilijk te
herkennen en zeer zeldzame soorten worden zoveel mogelijk vermeden. Anders dan bij
andere biotoopgroepen wordt bij bossen de kruidlaag apart bekeken van de boom- en de
struiklaag. Er zijn dus ook sleutelsoorten voor de boom- en de struiklaag.
Verticale structuur
Bossen met een goede structuur hebben naast een boomlaag ook een struik- en een
kruidlaag. De aanwezigheid van deze gelaagdheid noemen we de verticale structuur. Bij
sommige bostypes die van nature wat donkerder zijn, is deze wat minder aanwezig maar
in alle bostypes wordt deze structuur verwacht.
- Onder de kruidlaag wordt begrepen: de laag met kruidachtige gewassen en
verjonging van de struik- en de boomlaag tot 2 m hoogte.
- De struiklaag is de laag met houtige gewassen groter dan 2 m maar met een
diameter (op borsthoogte) kleiner dan 7 cm.
- De boomlaag is de laag met houtige gewassen met een diameter (op borsthoogte)
van minstens 7 cm.
De afwezigheid van een goede verticale structuur duidt vaak op een verdonkering van
het bos. De beheerder kan dan door dunningen het bos lichter maken, maar het
verwijderen van de struiklaag kan ook door beheer gebeurd zijn, bijvoorbeeld bij een
exploitatie. Tijdens de houthoogst is het van belang aandacht te hebben voor de stuik-
en de kruidlaag, welke veel schade kunnen oplopen door bijvoorbeeld bodemcompactie.
Natuurstreefbeelden bossen 39
Horizontale structuur
Bij een goede horizontale structuur is het bos ongelijkjarig en zijn de boomsoorten
gemengd. Indien er bosingrepen gebeuren worden deze toegepast op kleine schaal (tot
0,3 ha, plenterslagstructuur) of via een iets grotere mozaïekstructuur (0,3 – 1 ha,
femelslagstructuur).
In het bosbestand zijn er dan ook verschillende groeiklassen aanwezig, waarbij we
streven naar de aanwezigheid van groeiklasse 7 met daarbij ook twee tot vier andere
groeiklassen. Bij voedselarme broekbossen en wilgenvloedbossen worden de bomen vaak
niet zo dik. Bij deze bostypes is groeiklasse 5 en 6 i.p.v. 7 ook goed.
De verschillende groeifase worden als volgt gedefinieerd:
- klasse 1 = open plek
- klasse 2 = vroege stadia van natuurlijke bebossing met habitat-typische
pioniershoutsoorten (gemiddelde hoogte < 2 meter)
- klasse 3 = jonge boompjes (gemiddelde hoogte 2 meter)
- klasse 4 = jong hout (gemiddelde hoogte > 2 m tot diameter 13 cm)
- klasse 5 = hout met geringe tot middelmatige dikte (diameter 14-49 cm)
- klasse 6 = dik hout (diameter 50-79 cm)
- klasse 7 = zeer dik hout (vanaf diameter 80 cm)
Dood hout
Het aandeel dood hout is een belangrijk kenmerk in de structuurbeoordeling in functie
van de aanwezigheid van tal van organismen die gebonden zijn aan dood hout. Een zeer
groot aandeel van de biodiversiteit van bossen is op de een of andere manier afhankelijk
van de aanwezigheid van dood hout. Het aandeel dood hout zegt echter niet altijd
voldoende over de kwaliteit van het dood hout. Elke aan dood hout gebonden soort heeft
een eigen voorkeur qua boomsoort, dimensie, afbraakstadium, liggend of staand,
overschaduwing en vochtgehalte van het dood hout. Het opnemen van al deze prameters
is echter onmogelijk op het veld, daarom wordt er voor dood hout gekeken naar de
verhouding tussen het volume dood hout en het totale volume hout.
Dik dood hout is voor vele kritische soorten belangrijk, tal van zeldzaam geworden
soorten komen enkel voor als er voldoende dik dood hout aanwezig is. Anderzijds kan het
bosbeheer hier sterk op inspelen. Daarom wordt er naast het totale aandeel dood hout
ook een tweede criterium beoordeeld, nl. het voorkomen van dikke dode bomen. Bij de
beoordeling wordt ook dood hout van uitheemse boomsoorten meegenomen. In de
meeste onderzoeken wordt er geen of slechts weinig verschil gevonden tussen de
biodiversiteit van uitheems dood hout t.o.v. inheems.
Natuurstreefbeelden bossen 40
De twee kenmerken die we in het bos dus bekijken zijn:
- volume dood hout t.o.v. het totale volume aan hout in het bos uitgedrukt in %.
Voor een goede staat ligt dit op ≥ 4%, maar we streven best naar 10 %.
- het aantal dikke (diameter > 40 cm) dode bomen per ha. Hierbij streven we
minstens naar 1/ha maar er zijn best drie of meer dikke dode bomen per ha.
Invasieve exoten
Invasieve exoten in bossen worden afzonderlijk bekeken in de kruidlaag en de boom- en
de struiklaag. Voor een goed ontwikkeld bosnatuurstreefbeeld streven we naar bestanden
met inheemse boomsoorten. Maar soms zijn uitheemse bomen de enige dikke of holle
bomen in het bos en zou het verwijderen ervan kunnen lijden tot het verdwijnen van
holtebewonende dieren of organismen die aan oude of dikke bomen gebonden zijn. De
aanwezige exotische boomsoorten zijn meestal ook eenvoudiger te beheren dan
invasieve kruidsoorten, hoewel dit niet bij elke invasieve boom- of struiksoort het geval
is. In de meeste bossen streven we daarom naar het hoogstens sporadisch (≤ 5 %)
voorkomen van invasieve kruidachtigen, voor de boom- en struiklaag ligt de drempel wat
hoger, zijnde ≤ 10%. Maar ook in de boomlaag streeft men best op termijn naar het
slechts sporadisch voorkomen van exoten.
Verruiging, ruderalisering en vergrassing
De opdeling in verruiging, ruderalisering en vergrassing is in bossen niet zo eenvoudig te
zien. Daarom dat al deze soorten onder één kernmerk worden beoordeeld, met name
verruiging. Belangrijke negatieve indicatoren zijn:
- Gewone braam (Rubus fruticosus), Brede stekelvaren (Dryopteris dilatata), Witbol
(Holcus lanatus:mollis), Pijpenstrootje (Molinia caerulea) en Bochtige smele
(Deschampsia flexuosa) wijzen vaak op stikstofaanrijking, bij de laatste twee
eventueel in combinatie met verzuring. Verdroging van natte bostypen geeft een
versnelde afbraak van het organisch materiaal in de bodem wat eveneens voor
stikstofaanrijking en bodemverzuring zorgt waardoor dezelfde indicatorsoorten
gaan domineren.
- Vlier (Sambucus nigra), Grote brandnetel (Urtica dioica), Hondsdraf (Glechoma
hederacea) en Kleefkruid (Galium aparine) wijzen op fosforaanrijking.
- Waterpeper (Polygonum hydropiper), Pitrus (Juncus effusus) en IJle zegge (Carex
remota) wijzen op bodemverdichting meestal als gevolg van bosexploitaties met
zware machines.
Natuurstreefbeelden bossen 41
Algemene beheeringrepen bij bossen
Bosrandbeheer
Mantels en zomen vormen de geleidelijke overgang van bos naar grasland (of open
vegetatietypen) en zijn een belangrijk onderdeel van een natuurlijk systeem. Vele
ongewervelden (vlinders, zweefvliegen …) en planten zijn kenmerkend voor dit
gevarieerde milieu. Door intensief gebruik van het bos en zijn omgeving (onder andere
landbouwgebieden) ontbreken goed ontwikkelde mantels en zomen bijna altijd. Zomen
zijn kruidenrijk en bevatten typische zoomsoorten en ruigtekruiden. Ze kunnen best
beheerd worden door te maaien (rotatiebeheer met cyclus van 2-3 jaar).
Mantels bestaan uit (doorn)struiken en laag vertakkende bomen (hakhout). Ze worden
beheerd door periodiek kappen (rotatiebeheer met cyclus 8-16 jaar), waarbij je de
struiksoorten kan sparen bij het kapbeheer. Indien je te weinig ruimte hebt kan het ook
nodig zijn de struiksoorten te kappen zodat deze kleiner blijven.
Hakhout
Beheervorm waarbij meerstammige bomen en struiken worden behouden door periodiek
kappen dicht bij de grond. Op deze manier ontstaan stobben die opnieuw uitlopen. Niet
alle boomsoorten zijn hiervoor geschikt (bij ons voornamelijk toegepast bij zomereik,
gewone es, zwarte els, hazelaar, linde-, iepen- en wilgensoorten). Bospercelen van ± een
halve hectare worden in een rotatiecyclus van 8-16 jaar gekapt. Deze beheervorm gaat
gepaard met een periodieke verhoging van de lichttoevoer op de bosbodem. Dit
bevordert de ontwikkeling van bloemrijke bosvegetaties in mesotrofe en voedselrijke
bossen. Vaak is het nodig om samen met de periodieke kap van een perceel eventueel
bramenvegetaties te maaien (tot de kroonsluiting zich hersteld heeft).
Het kappen gebeurt vanaf november tot eind februari als de bomen en struiken in rust
zijn. De stam wordt schuin afgezaagd zodat er geen water blijft op staan. De hoogte van
de overblijvende stobbe is best gelijk aan de diameter van de stam. Meestal is dat zo’n
20 tot 40 cm.
Hakhout pas je toe in de mantel maar kan je ook toepassen op percelen, je krijgt dan
een hakhoutbos.
Ringen van bomen
Het ringen van bomen pas je toe als je staand dood hout wil creëren. Hierbij wordt met
behulp van een kettingzaag, bijl of frees de schors verwijderd over een ringvormige
strook rond de stam. De breedte van de strook hangt af van de boomsoort: ± 3 cm
breed voor de meeste naaldbomen en berken, 5-10 cm voor beuken, 20-30 cm voor
eiken. Hierdoor sterft de boom staande. Veelal worden hiervoor te verwijderen exoten
uitgekozen (bv. Amerikaanse eiken, populieren …). Staand dood hout is in vele bossen
zeldzaam en is van belang voor onder andere vogels, vleermuizen en ongewervelden.
Natuurstreefbeelden bossen 42
Beschermen van ecologische waardevolle bomen
Net zoals je toekomstbomen kan aanduiden voor houtexploitatie kan je ook bomen
aanduiden die een belangrijke rol hebben voor de biodiversiteit. Deze bomen worden dan
gespaard bij exploitatie en dragen bij tot een biodivers bos. We kijken dan vooral naar
- dikke, inheemse bomen
- zeldzame inheemse bomen die thuishoren in het natuurstreefbeeld maar nog
weinig aanwezig zijn
- broed-, nest- of koloniebomen van bijzondere vogels of zoogdieren
- gastbomen van bijzondere paddenstoelen, insecten of andere natuurwaarden
- holle, afgebroken, kromme of gevorkte bomen
Nulbeheer
Bij het starten met nulbeheer in bossen zijn er vaak een aantal startmaatregelen voordat
het eigenlijke nulbeheer begint. Startmaatregelen zijn bijvoorbeeld het verwijderen van
de exoten, het afsluiten van wandelwegen en, indien nodig, het herstel van de
waterhuishouding. Wanneer na dit startbeheer geen beheermatergelen meer worden
uitgevoerd, spreken we van integrale bosreservaten. Deze reservaten hebben als eerste
een wetenschappelijke functie om na te gaan hoe bossen evolueren zonder menselijk
ingrijpen. Omdat deze bossen op termijn meer dood hout en structuur krijgen, is er vaak
ook een positief effect op de biodiversiteit.
Nulbeheer zal echter niet altijd de diversiteit verhogen, in bepaalde fases zal het bos
bijvoorbeeld donkerder worden en zullen kruidachtige planten misschien achteruitgaan.
Maar indien het bosreservaat voldoende groot is zal er op een andere plaats een opening
vallen. Daarom functioneert nulbeheer alleen goed als je voldoende oppervlakte hebt.
Voor een volledige ontwikkeling van spontane processen is dan ook een oppervlakte van
minstens het minimum structuurareaal vereist, best is dit zelfs meer.
Om de hoeveelheid oude, dikke, stervende en dode bomen op termijn te doen toenemen
kan je ook kleine delen van het bos uit productie nemen en hier nulbeheer op toepassen.
Deze verouderingseilanden zijn minstens 1 hectare en beste enkele hectaren groot.
Maar er zijn duidelijk ook een aantal situaties waar nulbeheer minder is aangewezen,
zoals bij:
- het in stand houden van historische middel- of hakhoutbossen
- het onderhouden van soortenrijke open plekken en bosranden
- het behouden van een zeldzame, kruidenrijke ondergroei die een specifiek beheer
vereist
- in homogene aanplantingen die nog moeten omgevormd worden naar gemengde,
structuurrijke bossen
- In kleinere bossen, hier kan je wel werken met verouderingseilanden
Natuurstreefbeelden bossen 43
Behouden van voldoende dood hout
Vele van onze huidige bossen hebben te weinig dood hout. De hoeveelheid dood hout kan
je vermeerderen door:
• bij exploitaties het kroonhout te laten liggen
• bomen met een beschadigde stamvoet boven de beschadiging af te zagen
• het nalaten niet-economische dunningsproducten te exploiteren
• kwijnende bomen te laten staan
• staande en liggende, dode bomen laten liggen of staan
• actief het aandeel verhogen door te ringen of te vellen en de dode boom te laten
staan of liggen
De hoeveelheid dood hout bouwt zich langzaam op. Het aandeel ten opzichte van de
totale houtvoorraad moet minstens 4 % zijn en er wordt gestreefd naar 10 %. Omdat
vele organismen die in dood hout leven enkel in bomen van een bepaalde grootte
voorkomen is het belangrijk om ook voldoende dikkere dode bomen te hebben. Verder is
het belangrijk om een goede spreiding te hebben over boomsoorten, verteringsklassen,
staande en liggende bomen en zonbeschenen en beschaduwde bomen. Voor bossen die
nu al grote hoeveelheden dood hout hebben, is het minstens de doelstelling het aandeel
dood hout te bewaren.
Aanduiden van zone met als hoofdfunctie natuur
In een bos waar houtproductie een grote rol speelt, is het belangrijk ecologische
waardevolle kwetsbare zones af te bakenen. Het kan gaan om ecologisch zeer
waardevolle bosbestanden met bijvoorbeeld veel oude of dode bomen, om zones met
zeer waardevolle vegetaties in de open sfeer (bv. natte heide, poelen, soortenrijk
graslandje) of bijzondere faunawaarden (bv. dassenburcht, reigerkolonies, broedbomen
van roofvogels). Dergelijke zones kunnen verder ook moeilijk exploiteerbare terreinen
omvatten zoals hellingen, brongebieden en afgelegen stukjes. Ook ecologisch
waardevolle bosranden met geleidelijke overgangen van bos naar open terrein kunnen
hierin opgenomen worden.
Voor elk van deze zones moet je vervolgens nagaan wat het geschikte beheer kan zijn.
Het kan zijn dat in deze zones op een andere manier of niet meer aan houtexploitatie
gedaan wordt. Andere zones zoals bosranden en open plekken hebben een beheer dat
totaal anders is dat de rest van het bos.
Bij voorkeur wordt minstens 5 % van het bosverbreidingsgebied aangeduid en wordt
hierbinnen maximaal rekening gehouden met actuele natuurwaarden of -potenties. Bij
bossen die nu al rijk zijn aan bijzondere biotopen is het de bedoeling om deze rijkdom
minstens te behouden.
Natuurstreefbeelden bossen 44
Andere beheertechnieken
Naast een ecologische functie hebben vele bossen ook een economische functie namelijk
de productie van hout. Bij het bespreken van de natuurstreefbeelden gaan we hier niet
dieper op in, dit aspect heb je deels gezien in natuurmanagement basis en komt verder
aan bod in de lessen bosbeheer. Vele beheertechnieken die je bij bosbeheer ziet zal je
ook inzetten voor de ecologische doelen van het natuurstreefbeeld. Variabel dunnen,
toekomstbomen, Qd zijn allemaal technieken die je nodig hebt om onze bossen te laten
evolueren naar structuurrijke gemengde biodiverse bossen.
Te kennen natuurstreefbeelden Bos
Bij de meeste natuurstreefbeelden bos wordt er geen aparte informatie gegeven over het
beheer. Bij bossen zijn volgende algemene zaken van belang:
- Let bij zure leembodems met weinig bodemactiviteit op bodemverdichting.
- In vochtige tot natte bostypes kan je niet werken met zware bosmachines. Hier
zijn aangepaste exploitatiemethodes nodig en de meest kwetsbare zones moet je
vrijwaren van exploitatie.
- Welke beheertechnieken je toepast, hangt grotendeels af van de kenmerken
waaraan je moet werken. Deze zijn bij bossen meestal onafhankelijk van het
natuurstreefbeeld.
Veldbies-Beukenbossen (9110)
Officiële naam: Beukenbossen van het type Luzulo-Fagetum
Beschrijving: Dit natuurstreefbeeld omvat de beukenbossen op zure bodems,
gekenmerkt door het sporadisch voorkomen van Witte veldbies, Trosvlier,
Kranssalomonszegel en Grote veldbies. Vaak vergezeld door andere soorten van zure
voedselarme bossen zoals Adelaarsvaren en Bochtige smele. Het is een typisch
continentaal en submontaan bostype van Centraal-Europa, dat zeer wijdverbreid
voorkomt in Wallonië, Duitsland en Frankrijk. In Vlaanderen komt dit bostype, aan de
uiterste rand van zijn areaal, slechts marginaal voor. Het verschil met het
natuurstreefbeeld Eiken-Beukenbossen op zure bodems is het voorkomen van een aantal
meer continentale soorten zoals Trosvlier, Kranssalomonszegel en Witte veldbies.
Abiotiek: Zure voedselarme bodems waarvan de textuur van de bodems sterk
verschillen. De strooisellaag kan erg dik zijn (tot 13 cm) door de dominante boomsoorten
eik en beuk. Het type is meestal grondwateronafhankelijk.
Natuurstreefbeelden bossen 45
Eiken-Beukenbossen op zure bodems (9120)
Officiële naam: Atlantische zuurminnende beukenbossen met Ilex en soms ook Taxus in
de ondergroei (Quercion robori-petraeae of Ilici-Fagenion)
Deze beukenbossen komen voor op zure, droge bodems. De boomlaag van dit bostype
kan gedomineerd worden door Zomereik als gevolg van het vroegere beheer, maar van
nature is Beuk dominant in deze bossen. Kenmerkende soorten voor de boom- en
struiklaag zijn Beuk, Zomereik, Wintereik, Ruwe berk, Lijsterbes Hulst en Hazelaar. In de
kruidlaag vinden we typische soorten van de vrij zure, arme, oude bossen zoals Lelietje-
van-dalen, Dalkruid, Witte klaverzuring, Gewone salomonszegel en Adelaarsvaren.
Abiotiek: Zure, voedselarme bodems waarvan de textuur van de bodems sterk
verschillen. De strooisellaag kan erg dik zijn (tot 13 cm) door de dominante boomsoorten
eik en beuk. Het type is meestal grondwateronafhankelijk.
Eiken-Beukenbossen met Wilde hyacint en Parelgras-Beukenbossen (9130)
Officiële naam: Beukenbossen van het type Asperulo-Fagetum
Beschrijving: Dit natuurstreefbeeld omvat de beukenbossen met een goed ontwikkelde
voorjaarsflora, die voorkomen op licht zure tot pH-neutrale bodems met een goed
verteerde humuslaag. Ten opzichte van de Eiken-Beukenbossen zijn de bodems minder
arm en is de strooisellaag minder dik. Typisch voor deze bossen is het voorkomen van
Wilde Hyacint. De aanwezigheid van Wilde hyacint (wat een Atlantische soort is), is het
verschil met het natuurstreefbeeld Essen-Eikenbossen zonder Wilde hyacint.
Daarnaast is er ook nog een subtype met Lievevrouwebedstro en Eenbloemig parelgras
maar goed ontwikkeld vind je dit enkel in de Voerstreek. Kleine, minder goed
ontwikkelde plekjes vind je ook in de Vlaamse Ardennen.
Kenmerkende soorten in de boom- en struiklaag zijn Beuk, Zomereik, Es, Zoete kers,
Zomerlinde en Rode kornoelje. De kruidlaag is rijk aan lentebloeiers zoals Wilde hyacint,
Muskuskruid, Gevlekte aronskelk, Gele dovenetel en Witte klaverzuring.
Abiotiek: Dit natuurstreefbeeld is sterk gebonden aan leembodems en erg gevoelig voor
verzuring. Indien de pH te laag zakt, verdwijnen de lentebloeiers van minder zure
bodems. Het evolueert dan naar de Eiken-Beukenbossen op zure bodems met veel
minder lentebloeiers en een dikkere strooisellaag. Wilde hyacint en Witte klaverzuring
kunnen hier nog het best tegen. De soortenrijke vormen vind je dan ook op meer
neutrale bodems.
Natuurstreefbeelden bossen 46
Essen-Eikenbossen zonder Wilde hyacint (9160)
Officiële naam: Sub-Atlantische en Midden-Europese wintereikenbossen of eiken-
haagbeukbossen behoren de tot het Carpinion-betuli
Beschrijving: Het natuurstreefbeeld Essen-eikenbossen zonder Wilde hyacint komt op
dezelfde standplaatsen voor als het natuurstreefbeeld Eiken-Beukenbossen met Wilde
hyacint. Het grote verschil is de afwezigheid van Wilde hyacint. Net zoals in dit vorige
type komt het voor op licht zure tot meer neutrale bodem. Ook hier zijn de bossen met
meer neutrale bodem rijker aan lentebloeiers.
Kruidachtige planten die voorkomen op de wat zuurdere leembodems zijn bijvoorbeeld
Bosanemoon, Gele dovenetel, Gewone salomonszegel en Witte klaverzuring. Op bodems
die meer neutraal zijn vinden we soorten als Eenbes, Aardbeiganzerik, Slanke
sleutelbloem en Daslook. Vaak zijn deze bodems ook wat vochtiger.
In de boomlaag staan soorten als Zomereik, Wintereik, Haagbeuk, Spaanse aak, Gewone
esdoorn en Zoete kers.
Abiotiek: Dit natuurstreefbeeld is sterk gebonden aan leembodems en erg gevoelig voor
verzuring. Indien de pH te laag zakt verdwijnen de lentebloeiers van minder zure
bodems. Het evolueert dan naar de Eiken-Beukenbossen op zure bodems met veel
minder lentebloeiers en een dikkere strooisellaag. De soortenrijke vormen vind je dan
ook op meer neutrale bodems.
Oude Eiken-Berkenbossen op zeer voedselarm zand (9190)
Officiële naam: Oude zuurminnende eikenbossen op zandvlakten met Quercus robur.
Beschrijving : Op voedselarme zandgronden staan bossen met Zomereik en Ruwe berk
en in mindere mate ook Wintereik en Beuk. Iets lager in de boomlaag vinden we
Lijsterbes en Sporkehout, echte struiksoorten zijn nauwelijks aanwezig. De kruidlaag is
arm en bestaat vooral uit Bochtige smele, Blauwe bosbes, Struikhei en grassen en
kruiden van zure bodems. In de vochtige variant kan Pijpenstrootje dominant zijn.
Van nature komt dit natuurstreefbeeld voor als een tussenstadium in de successie van
heide naar de climaxvegetatie Eiken-Beukenbossen op zure bodems. De eiken-
berkenbossen die we nu aantreffen zijn ofwel oude successiestadia vanuit
heidevegetaties, ofwel het resultaat van voormalig intensief beheer waarbij er veel
gekapt werd maar ook het strooisel werd verwijderd. Op de armste zandgronden in de
Kempen gaat de spontane successie zeer traag. Hier kan het zonder al te intensief
beheer behouden blijven. Momenteel komen relicten ook op heel wat andere plaatsen
met rijkere zandbodems voor. Onder het huidige beheer waarbij de strooisellaag zich wel
kan opbouwen en bij natuurlijke successie evolueren deze bossen doorgaans naar het
streefbeeld Eiken-beukenbossen op zure bodems. In de meeste gevallen zal er hier niet
ingegrepen worden en zal de successie plaats vinden.
Natuurstreefbeelden bossen 47
Enkel in uitzonderlijke gevallen met belangrijke oppervlakten of zeer goed ontwikkelde
voorbeelden van dit habitattype waarin zeldzame lichtminnende plant- of diersoorten (bv.
gladde slang) voorkomen, wordt dit habitattype ook als einddoel gesteld op rijkere
zandgronden. Een ijle variant van dit type kan ook gecreëerd of behouden worden als
verbindingsgebied tussen bestaande waardevolle heidegebieden. Het behoud van dit
habitattype vereist het actief tegengaan of periodiek terugdringen van de successie door
onder meer kappen, afvoeren van strooisel, plaggen en/of maaien met afvoeren, al dan
niet in combinatie met extensieve begrazing.
In veel gevallen zal beheer voor dit type gebeuren in een mozaïeklandschap waarbij
gesloten en ijle typen van dit bos worden nagestreefd, in combinatie met droge heide en
allerhande overgangen. In ruimte en tijd worden verschillende beheervormen vlekvormig
afgewisseld (rotatiebeheer). Zo kan in dit bostype sterk gekapt worden met behoud van
een aantal oude en ecologisch waardevolle bomen in combinatie met het verwijderen van
strooisel en eventueel plaatselijk plaggen.
Een dergelijke kapvlakte kan daarna een aantal jaren als heide met opgaande bomen
beheerd worden om nadien weer spontaan te verbossen. Het beheer kan ook deels uit ijl
middelhoutbeheer en plaatselijk hakhoutbeheer bestaan. De successie kan ook
tegengegaan worden door kapbeheer te combineren met een extensieve begrazing die
geregeld onderbroken wordt om verjonging toe te laten.
Abiotiek: Droog tot vochtig, voedselarm, zuur zand.
Beheer: Om dit bostype te behouden moet het bos lichtrijk blijven en mag de
strooisellaag niet te dik worden. Regelmatig moeten sterke kappingen in het hakhout en
de boomopslag uitgevoerd worden zodat een lichtrijk bos ontstaat, waarbij vooral eiken,
berken en lijsterbes worden nagestreefd. Als strooiselophoping plaatsvindt en soorten als
struikhei achteruitgaan, kan strooiselafvoer met eventueel plaatselijk maaien en plaggen
uitgevoerd worden. Ook periodieke stootbegrazing of permanente extensieve jaarrond- of
seizoensbegrazing kunnen daartoe ingezet worden.
Structuurrijke, oude aanplanten van Grove den (rbbppm)
Officiële naam: Structuurrijke, oude bestanden van Grove den met een minimale
leeftijd van tachtig jaar.
Beschrijving: Enkel oude Grove dennenbossen met een rijke structuur en een
ondergroei van Blauwe bosbes, Struikhei en/of varens behoren tot dit natuurstreefbeeld.
Er mag geen dominantie zijn van Amerikaanse vogelkers en er moet een natuurlijke,
rijke vegetatie en paddenstoelen aanwezig zijn. In de ondergroei kunnen reeds soorten
aanwezig zijn van de oude eiken-berkenbossen zoals Zomereik, Ruwe Berk, Lijsterbes of
Sporkehout. De meeste van deze bossen zijn aanplantingen van vroeger voor de
mijnbouw.
Abiotiek: Voedselarme, droge, zure zandgronden.
Natuurstreefbeelden bossen 48
Bronbos (91E0_vc, 91E0_bron)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), subtype: Goudveil-essenbos (Carici-
Remotae fraxinetum).
Beschrijving: Het Goudveil-Essenbos komt voor aan bronnen en bronbeken, op lemige
tot zandlemige bodems in reliëfrijke omgeving. Door het reliëf en een hoge
grondwatertafel zal het grondwater op bepaalde plaatsen aan de oppervlakte komen. Op
deze plekken kan je typische bronflora vinden zoals Paarbladig en Verspreidbladig
goudveil, Reuzenpaardenstaart en Bittere veldkers. Dit type wordt ook kortweg “bronbos”
genoemd.
Abiotiek: Permanent hoge grondwatertafel met uittredend grondwater in reliëfrijke
omgeving. Bronnen hebben meestal een hoge pH, maar die kan ook kalkarm zijn en de
bodem kan een uiteenlopende textuur hebben. De grondwaterstand is relatief constant
en hoog. Overstromingen treden sporadisch op en zijn beperkt in hoogte en duur.
Bronbossen hebben een intermediaire nutriëntenbeschikbaarheid.
Beheer: Bronbossen zijn zeer gevoelig voor verstoring, het zijn meestal maar kleine
oppervlaktes in het bos. Het aanduiden van deze natuurzones is belangrijk om er voor te
zorgen dat er geen bosbouwmachines in deze zone komen. Ook recreatie moet vermeden
worden.
Valleibossen (91E0_va, 91E0_veb)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), Subtype: beekbegeleidend vogelkers-
essenbos en essen-iepenbos (Pruno-Fraxinetum).
Beschrijving: Valleibossen komen overwegend voor op bodems die ’s winters vanuit de
waterloop kortstondig kunnen overstromen. De boomlaag is soortenrijk, naast Es komen
ook Europese vogelkers, Grauwe abeel, Iep , Zomereik en Zoete kers voor. Typisch is de
combinatie van bossoorten (rijke voorjaarsflora) met vochtminnende soorten en
ruigtesoorten van rijke bodems. De rijke voorjaarsflora bestaat o.a. uit Slanke
sleutelbloem, Daslook, Eenbes, Bosanemoon en Speenkruid. Vochtminnende soorten zijn
o.a. Echte valeriaan, Kruipend zenegroen en Moerasspirea. Ook meer ruderale soorten
zoals Dagkoekoeksbloem, Grote brandnetel en Kleefkruid kunnen voorkomen. Op
kwelplaatsen zijn vaak ook soorten aanwezig van bronbossen. Op de hoger gelegen
plaatsen kan een overgang worden waargenomen naar Essen-Eikenbossen zonder Wilde
hyacint (9160). In het natuurlijk verspreidingsgebied van Wilde hyacint kan dit een
overgang zijn naar Eiken-Beukenbossen met Wilde hyacint (habitattype 9130).
Abiotiek: Meestal zijn deze bossen beekbegeleidend maar ze kunnen ook voorkomen op
andere plaatsen die voldoende vochtig zijn. Het type komt voor op plaatsen waar het
grondwater in de winter meestal niet lager komt dan 30 cm onder het maaiveld. In de
Natuurstreefbeelden bossen 49
zomer mag de bodem oppervlakkig uitdrogen. Er is nauwelijks een strooisellaag
aanwezig en het grondwater is baserijk. De pH van de bodem is vrij hoog (pH KCL > 5).
Deze bossen zijn zeer gevoelig voor aanrijking met fosfaat. Bij overstroming met
fosfaatrijkwater zal de vegetatie sterk verruigen en gedomineerd worden door Grote
brandnetel.
Ruigt Elzenbos (91E0_vn, 91E0_eutr)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), Subtype: Ruigt elzenbos (Filipendulo-
Alnetum, Macrophorbio-Alnetum, Cirsio-Alnetum)
Beschrijving: Het voedselrijke Elzenbos is typerend voor vrij voedselrijke, natte
standplaatsen en heeft soms een soortenarme ondergroei gedomineerd door grote
zeggesoorten (Oeverzegge en Moeraszegge). Maar er zijn ook soortenrijkere varianten
met soorten zoals Gele lis, Grote kattenstaart, Wolfspoot, Grote wederik, Moerasspirea,
Koninginnenkruid en Moesdistel. In de boomlaag is Zwarte els dominant.
Het betreft vaak jonge bossen, aangeplant of spontaan ontwikkeld vanuit voedselrijke,
natte hooilanden. Ook matig voedselrijke elzenbroekenbossen die verdrogen of
overstromen met voedselrijk oppervlaktewater evolueren naar ruigt Elzenbos. Bij een te
grote voedselaanrijking en verdroging gaan ruigtekruiden als Grote brandnetel
domineren.
Abiotiek: Het ruigt elzenbroek bos heeft vaak hoge grondwaterstanden in de winter
(enkele centimeters boven maaiveld) maar deze kunnen vrij diep zakken in de zomer, tot
80 cm onder maaiveld. Het grondwater is baserijk en de pH van de bodem is vrij hoog
(pH KCL > 5)
Beheer: In vochtige bossen moet je opletten met houtexploitatie; deze bossen zijn
gevoelig voor bodemverdichting. Op plaatsen die geen droge periode hebben kan je niet
of zeer moeilijk exploiteren.
Matig voedselrijk broekbos (91E0_vm, 91E0_meso)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), subtype: mesotroof broekbos op minder
voedselrijke standplaatsen (Carici elongatae-Alnetum).
Beschrijving: Mesotrofe broekbossen komen voor op matig voedselrijke standplaatsen
en worden getypeerd door soorten als Moerasvaren, Elzenzegge, Zwarte bes en in de
Kempen ook Slangenwortel. Dit bostype kan zich ook spontaan ontwikkelen in de
verlandingssuccessie door verbossing van mesotrofe trilvenen. Bij toevoer van basenrijke
kwel komen ook soorten van bronbossen voor en in de ondiepe plasjes kunnen dan
amfibische soorten als Waterviolier aangetroffen worden. In de boomlaag is Zwarte els
dominant.
Natuurstreefbeelden bossen 50
Abiotiek: Vrij baserijk grondwater dat gedurende heel het jaar dicht tegen het maaiveld
staat. De grondwaterschommelingen moeten zeer beperkt zijn. De pH van de bodem is
licht zuur.
Beheer: Broekbossen zijn meestal te nat en daardoor te kwetsbaar voor houtexploitatie.
De belangrijkste beheermaatregel is zorgen voor een goede waterhuishouding.
Voedselarm broekbos (91E0_vo, 91E0_oli)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), Subtype: oligotroof broekbos, inclusief
elzen-berkenbroekbos en berkenbroekbos (Carici laevigata-Alnetum).
Beschrijving: Oligotrofe broekbossen zijn bossen die zich ontwikkelen op voedselarme
plaatsen met mineraalarm grondwater dat gedurende het hele jaar dicht tegen het
maaiveld staat. Dit bostype ontwikkelt zich ook spontaan in de verlandingssuccessie door
verbossing van oligotrofe venen. Typische soorten zijn o.a. Zachte berk, veenmossen,
Koningsvaren, Klein glidkruid, Moerasviooltje en Zompzegge.
Abiotiek: Voedselarme plaatsen met mineraalarm grondwater dat gedurende het hele
jaar dicht tegen het maaiveld staat.
Beheer: Broekbossen zijn meestal te nat en daardoor te kwetsbaar voor houtexploitatie.
De belangrijkste beheermaatregel is zorgen voor een goede waterhuishouding.
Wilgenvloedbos, Zachthoutooibos (91E0_sf, 91E0_wvb)
Officiële naam: Bossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior
(Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae), Subtype: zachthoutooibos (wilgenvloedbos;
Salicetum albae).
Beschrijving: Wilgenvloedbossen of Zachthoutooibossen zijn typische climaxbossen van
hoog uitgroeiende wilgen in de natuurlijke overstromingszones van grote rivieren.
Karakteristiek zijn de regelmatige, langdurige overstromingen, vooral in het
winterhalfjaar. De karakteristieke boomsoort is de Schietwilg, die bij langdurige
overstromingen een typisch kluwen van stamwortels kan ontwikkelen. Minder frequent
voorkomende soorten zijn de Kraakwilg en de zeer zeldzame Zwarte populier;
struikvormende wilgensoorten zoals Grauwe wilg en Katwilg kunnen in de ondergroei
voorkomen. In de ondergroei komen overwegend algemene soorten van moeras en natte
ruigte voor, zoals Gele lis, Riet, Oeverzegge en Rietgras.
Wilgenbossen in natte terreinen, die niet of slechts zeer uitzonderlijk onderhevig zijn aan
extreme overstromingsdynamiek, worden niet tot dit subtype gerekend. Ze vormen
meestal het pioniersstadium in de successie naar een ander bostype. In de hoger gelegen
delen van natuurlijke overstromingsgebieden kunnen pionier-wilgenbossen evolueren
naar ‘hardhout-ooibos’.
Natuurstreefbeelden bossen 51
Abiotiek: Regelmatige, langdurige overstromingen, vooral in het winterhalfjaar. In
getijdenrivieren komen types voor die dagelijks tweemaal overstromen.
Natuurstreefbeelden bossen 52
Natuurstreefbeelden struwelen 53
Natuurstreefbeelden
struwelen
Natuurstreefbeelden struwelen 54
Natuurstreefbeelden struwelen 55
Natuurstreefbeelden struwelen
Struwelen en mantels zijn vegetaties die bestaan uit struiken. Struweel is een algemene
term en mantel slaat op een struweel van een bosrand. Een mantelvegetatie loopt
meestal langs een bos dat in ontwikkeling is en bevat soms sluierelementen (lianen,
kruidige klimplanten, …). De ruigte langs een mantel wordt zoom genoemd.
In een beperkt aantal gevallen kan struweel beschouwd worden als climaxvegetatie. Zo
zal een gagelstruweel door de abiotiek langdurig bosvorming kunnen weerstaan. Op
plaatsen waar zich bomen kunnen ontwikkelen in het struweel is meestal een zekere
vorm van beheer nodig om de struwelen te behouden. Zonder beheer zullen deze
struwelen bos worden.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden struwelen
Brem- en gaspeldoornstruweel (rbbsg)
Officiële naam: Brem- en gaspeldoornstruwelen
Beschrijving: Dit type staat voor begroeiingen waar Brem veel voorkomt of domineert.
Soms komt ook de veel zeldzamere Gaspeldoorn voor. Bremstruwelen bedekken zelden
volledige percelen. In de meeste gevallen komt dit type voor als lijnvormige vegetatie in
bermen of bosranden. Van nature komt Brem voor op lichtrijke plaatsen met een eerder
droge en vrij voedselarme bodem. Brem is een pioniersstruweelsoort van voedselarme
gronden. Daarom wordt het ook vaak aangetroffen op verstoorde gronden, daar waar de
voedselarme bodem naar boven gewerkt is (bv. op industrieterreinen of verlaten akkers).
Bij verdere successie treedt verbossing op.
Doornstruweel van leemhoudende gronden (rbbsp)
Officiële naam: Doornstruwelen van leemhoudende gronden
Beschrijving: Dit zijn struwelen die gedomineerd worden door houtige, doornige
soorten zoals Sleedoorn, meidoorn (eenstijlige en tweestijlige) en/of rozen. We vinden de
doornige struwelen vooral terug als houtkanten en uitgegroeide hagen. Doornstruweel
wordt soms ook vlakvormig aangetroffen, bijvoorbeeld als onderetage in
populieraanplantingen. Plaatselijk zijn het mantelzoomvegetaties met doornige soorten.
Naast doornige soorten kunnen ook struiksoorten voorkomen zoals Rode kornoelje,
Gelderse roos, Gewone vlier en Hazelaar.
Beheer: Een zekere vorm van beheer of verstoring is nodig om deze struwelen te
behouden, vooral bij mantels, hagen en op andere plaatsen waar zich bomen kunnen
ontwikkelen in het struweel die uiteindelijk het struweel zullen omvormen tot bos.
Natuurstreefbeelden struwelen 56
Het beheer bestaat dan uit het in hakhout zetten: om de paar jaar worden de
stammetjes afgezaagd tot enige decimeters boven de grond. Vervolgens lopen de bomen
opnieuw uit. De omlooptijd (de tijd tussen twee hakbeurten) is soortafhankelijk: trage
groeiers zoals Sleedoorn en meidoorn om de 7 à 10 jaar, snelle groeiers zoals Gewone es
en wilg kan je om de 5 jaar afzetten. Langer wachten kan, maar dat levert onder meer
scheurgevaar op. Ook lopen sommige soorten moeilijker uit als je langer wacht.
Scheuren kan je voorkomen door eerst 40 cm hoger af te zagen en dan pas op de goede
hoogte af te zetten.
Afzetten kan als de bomen in rust zijn en als het niet te hard vriest. Meestal dus ergens
tussen november en maart. Zaag ook niet volledig horizontaal maar enigszins schuin
zodat regenwater kan afvloeien. In het belang van fauna wordt soms gefaseerd gewerkt,
elke keer wordt de helft of een derde afgezet, vooral als er geen andere hagen of
bosmantels in de buurt zijn. Het afzetten van de boomsoorten is essentieel. De
struiksoorten kan je ofwel mee afzetten of, als je voldoende plaats hebt, kan je er ook
voor kiezen om niet af te zetten.
Gagelstruweel (rbbsm)
Officiële naam: Gagelstruweel
Beschrijving: Dit zijn struwelen die gekenmerkt worden door de aanwezigheid van
Wilde gagel. De ondergroei bestaat vaak uit Pijpenstrootje, soms met nog soorten van
natte heide, zuur laagveen of venoevers.
Wilde gagel groeit overwegend op natte, voedselarme tot matig voedselrijke zand- tot
lichte zandleemgronden en op veen. Gagel kan ook voorkomen in oligotrofe broekbossen.
Moerasbos van breedbladige wilgen (rbbsf)
Officiële naam: Moerasbos van breedbladige wilgen
Beschrijving: Wilgenstruwelen op matig voedselrijke bodems met een permanent hoge
waterstand behoren tot dit type. De struiklaag bestaat uit breedbladige wilgen, meestal
Grauwe wilg, maar ook Geoorde wilg of Boswilg kunnen voorkomen. In de ondergroei
vind je soorten van moerasbossen zoals Gele lis, grote zeggesoorten, Bitterzoet en
Dotterbloem. Door de hoge waterstand gaat de successie naar een Ruig Elzenbos of
Mesotroof Elzenbroekbos traag.
Vochtig wilgenstruweel op venige en zure grond (rbbso)
Officiële naam: Vochtig wilgenstruweel op venige en zure grond
Beschrijving: De vochtige wilgenstruwelen op venige of zure grond worden
aangetroffen in voedselarme, vochtige tot zeer natte milieus. Naast Geoorde wilg, de
Natuurstreefbeelden struwelen 57
enige kensoort, kunnen andere boomsoorten zoals Grauwe wilg, Zachte berk of
Sporkehout een belangrijk deel uitmaken van het struweel.
De ondergroei bevat voornamelijk soorten uit voedselarme moerasvegetaties, die vaak
met verminderde vitaliteit (zonder te bloeien) standhouden in de schaduw van de boom–
en struiklaag. Er zijn weinig of geen differentiërende soorten in de kruidlaag. Dit type
situeert zich vaak op de grens van voedselarme broekbossen en moerassen en treedt
daar veelal mantelvormend op.
Natuurstreefbeelden struwelen 58
Natuurstreefbeelden ruigtes 59
Natuurstreefbeelden
ruigtes
Natuurstreefbeelden ruigtes 60
Natuurstreefbeelden ruigtes 61
Natuurstreefbeelden ruigtes
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van ruigtes
Ruigtes zijn vegetaties die gedomineerd worden door forse, hoge kruiden en grassen.
Deze kruiden en grassen sterven in de winter bovengronds af en vormen op die manier
soms dikke voedselrijke strooiselpakketten. Door die dikke strooisellaag kunnen soorten
van graslanden maar met moeite kiemen, de forse kruiden priemen hier wel elke lente
door. Dikke strooiselpakketten zorgen echter ook in ruigtes voor soortenarmere
vegetaties. Het afvoeren van het maaisel is dan ook nodig in dit soort type van
vegetaties.
Ruigtes ontstaan als het beheer extensiever wordt, als graslanden niet elk jaar meer
worden gemaaid en het strooisel zich opbouwt. Als het beheer helemaal wegvalt of nog
extensiever wordt, ontstaat struweel en uiteindelijk bos. Het is dus de opdracht om toch
een minimaal beheer te voeren.
Ruigtes kunnen heel bloemrijk zijn en ze zijn door hun voedselaanbod en beschutting dan
ook bijzonder belangrijk voor fauna. Het is een zeer geschikt landbiotoop voor amfibieën,
sabelsprinkhanen komen er in grote getale voor en ook voor veel vogelsoorten is het een
geschikt voedsel- en nestgebied.
Bijzondere ruigtes zijn boszomen, het zijn de kruidenrijke randen tussen de bosmantel
(struiken) en het open veld.
Natuurstreefbeelden ruigtes 62
Beheer van ruigtes
Cyclisch maaien
Met cyclisch maaibeheer wordt bedoeld dat de ruigte niet elk jaar volledig wordt
gemaaid. Jaarlijkse maaibeurten leiden namelijk tot graslandvegetaties. Bij de van
nature zeer productieve natte ruigtes wordt een cyclus van 2-3 jaar aangeraden, bij de
boszomen cycli van 2-5 jaar. Bij cyclisch maaibeheer wordt de te beheren oppervlakte
dus in twee tot vijf eenheden verdeeld met een evenwaardige oppervlakte of werklast.
Elk jaar wordt één van deze delen gemaaid met afvoer van het maaisel.
Vaak worden boszomen en ruigtes samen beheerd met graslanden die jaarlijks worden
gemaaid. Boszomen vormen de minder intensief gemaaide overgangen naar het bos.
Tussen waterloop en natte ruigte kunnen zich in het ideale geval ook onbeheerde maar
dynamische moeraszones bevinden, tussen bos en zoom bevindt zich in het ideale geval
ook een mantelvegetatie die bestaat uit struwelen of bomen in hakhoutvorm, die
eveneens in een cyclus van 7-10 jaar worden gekapt.
Aangezien de meeste soortenrijke ruigtes of boszomen vooral uit zomerbloeiers bestaan,
wordt de maaibeurt in de nazomer uitgevoerd (eind augustus tot half oktober). In deze
periode worden van nature ook de laagste grondwaterstanden gemeten, wat ook gunstig
is voor machinaal maaien en waardoor bodemschade of het wegzakken van
maaimachines vermeden kan worden.
Begrazing
Begrazing is een belangrijke maatregel voor grotere terreinen, waar voldoende ruimte is
om (op vaak niet te voorspellen plaatsten) ruigtes en boszomen te laten ontwikkelen. Dit
proces gaat ook gepaard met struweelvorming in deze ruigtes of langs bosranden. In
kleinere terreinen is cyclisch maaibeheer aan de orde.
Bij gestuurd of cyclisch graasbeheer worden veelal tijdelijke rasters geplaatst, dat is ook
meteen een van de grote nadelen, want dit vraag veel werk. Daarom wordt er best
geopteerd om de volledige natte ruigte om de 2-3 jaar (eventueel mee met aanpalend
grasland) te laten begrazen en niet jaarlijks te werken met een deel van het perceel. Dit
heeft vooral zin bij iets grotere terreinen (> 5 ha). Voor kleinere terreinen wordt best
enkel cyclisch maaibeheer voorzien.
In grote terreinen (> 10 ha) is een scheiding door rasters met andere begraasde
vegetatietypen niet nodig. Doordat het om extensieve begrazing gaat, worden bestaande
natte ruigtes in de oeverzone of bestaande boszomen niet elk jaar volledig afgegraasd.
In graslanden zullen zich op een tijdspanne van 10-15 jaar spontaan zoomvegetaties
ontwikkelen als de graasdruk lager is dan 125 graasdagen per hectare per jaar (0,3 GVE
(= grootvee-eenheden)/ha/jaar of 0,6 GVE/ha/zomerseizoen). In deze structuurrijke
zoomvegetaties ontwikkelen zich struwelen en individuele bomen of bosjes.
Natuurstreefbeelden ruigtes 63
Waterbeheer
De mooiste ruigtes ontwikkelen zich op vochtige, relatief rijke bodems. Die liggen vlakbij
waterlopen, regelmatig overstroomde gebieden of op plekken met een hoge
grondwatertafel. Waterbeheer zal erin bestaan te zorgen voor een voldoende hoge
grondwatertafel en waar nodig een regelmatige inlaat van niet verontreinigd water. Ook
een natuurlijk peilregime is belangrijk: hoge grondwaterstanden in het voorjaar en lagere
(maar niet te laag) in het najaar.
Maar ook langs matig voedselrijke boszomen kunnen zich mooie ruigtes ontwikkelen.
Deze zijn meestal niet aan grondwater gebonden.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Ruigtes
Moerasspirearuigtes (6430_hf)
Officiële naam: Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland en van montane
en alpiene zones, subtype: moerasspireaverbond.
Beschrijving: Dit zijn ruigtes op natte tot vochtige voedselrijke grond zonder een
duidelijk graslandkarakter. Typische soorten zijn Moersspirea, Poelruit en Moesdistel.
Deze ruigtes komen van nature voor in valleien en langs rivieroevers. Het betreft ruigtes
en zomen op natte, vaak stikstofrijke plaatsen, die in mindere of meerdere mate onder
invloed staan van overstromingen, hetzij door oppervlaktewater, hetzij door opstijgend
grondwater. Het habitattype is beperkt tot alluviale moerasvegetaties zonder een
duidelijk graslandkarakter (bv. geen dominantie van grassen of andere typische
graslandsoorten). Kensoorten zijn Moerasspirea, Poelruit, Adderwortel, Moesdistel, Harig
wilgenroosje, Echte valeriaan en Bosbies. Daarnaast komen veel andere ruigtekruiden
voor zoals Grote wederik, Gewone smeerwortel, Grote kattenstaart, Gewone engelwortel,
Moerasandoorn en Koninginnenkruid. Op voedselarmere bodems zijn deze ruigtes vaak
minder fors ontwikkeld. In deze vegetaties speelt Grote wederik vaak een dominante rol
en kunnen soorten voorkomen van voedselarme milieus zoals Pijpenstrootje,
Biezenknoppen, Melkeppe, Waternavel en Gespleten hennepnetel. Het
Moerasspireaverbond vormt een tussenstadium in de successie naar Elzenbroekbos
(habitattype 91E0).
Abiotiek: Hoewel dit type op natte en relatief rijke bodemtypes voorkomt, is er toch een
bovengrens wat fosfaat betreft. Zeker als de wat zeldzamere ruigtesoorten aanwezig zijn
moet opgelet worden met te fosfaatrijk overstromingswater. Wat het grondwater betreft
zijn er niet meteen bijzondere vereisten, als het maar niet te mineraalarm is. Qua
abiotiek komt deze ruigte overeen met het dotterbloemgrasland.
Beheer: Om deze ruigtes in stand te houden is een cyclisch kap- en maaibeheer
noodzakelijk, waarbij eventuele boomopslag om de 5-10 jaar verwijderd wordt. Maaien
Natuurstreefbeelden ruigtes 64
gebeurt best om de 2-3 jaar. Voor de fauna is een rotatiebeheer in dit geval steeds aan
te bevelen, zodat niet alles in hetzelfde jaar wordt gemaaid.
Ruigtes van het Harig wilgenroosjesverbond (6430_hw)
Officiële naam: Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland en van montane
en alpiene zones, subtype: verbond van Harig wilgenroosje.
Beschrijving: Het verbond van Harig wilgenroosje omvat natte ruigtes langs waterlopen
op voedselrijkere standplaatsen dan het Moerasspirearuigtes. Deze vegetaties zijn
voornamelijk gekenmerkt door de massale aanwezigheid en dominantie van Harig
wilgenroosje. In goed ontwikkelde gemeenschappen komen daarnaast ook Gewone
smeerwortel, Haagwinde, Moerasandoorn, Groot hoefblad en Koninginnenkruid voor.
Plaatselijk kunnen zeldzame ruigtesoorten zoals bijvoorbeeld Zomerklokje voorkomen.
Voedselrijke boszomen met minder algemene plantensoorten (6430_bz)
Officiële naam: Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland en van montane
en alpiene zones, subtype: nitrofiele boszomen met minder algemene plantensoorten.
Beschrijving: Nitrofiele (=voedselrijke) boszomen en -ruigtes komen voor langs
schaduwrijke randen van bossen of dreven, op zones die nooit overstromen. De
belangrijkste kensoorten zijn Grote brandnetel, Kleefkruid, Hondsdraf, Look-zonder-look,
Witte dovenetel en Zevenblad, naast soorten als Dagkoekoeksbloem, Geel nagelkruid,
Bosandoorn, Grote muur en Robertskruid. Maar om tot dit type te behoren moeten de
ruigtes ook een of meerdere zeldzame of bedreigde plantensoorten bevatten. Het gaat
o.a. om soorten als Kruidvlier, Gevlekte dovenetel, Kruisbladwalstro, Boslathyrus of
Gewone agrimonie.
Voedselrijke ruigtes herbergen doorgaans een grote faunistische diversiteit. Zonnige,
kruidenrijke zomen langs bosranden, met veel schermbloemigen en composieten,
trekken grote aantallen bloembezoekende insecten zoals vlinders en zweefvliegen aan.
Veel insecten van open milieus zijn op ruigtes aangewezen voor hun voortplanting:
doordat de vegetatie niet of slechts onregelmatig gemaaid of begraasd wordt, kunnen de
soorten er hun levenscyclus ongestoord voltooien. Ook de bodemactieve ongewervelde
fauna, o.a. spinnen, is doorgaans heel rijk aan soorten. De combinatie van voedselrijke,
natte ruigte en zonnige, bloemrijke graslanden en boszomen is het leefgebied van de
Spaanse vlag, een dagactieve nachtvlinder en bijlage 2 soort van de Habitatrichtlijn, die
bij ons aan de uiterste noordgrens van zijn areaal voorkomt. Andere vermeldenswaardige
vlindersoorten van dit habitattype zijn o.a. Kleine ijsvogelvlinder en Grote
weerschijnvlinder. Typische sprinkhanensoorten zijn Bramensprinkhaan en de zeldzamere
Greppelsprinkhaan, Moerassprinkhaan en Gouden sprinkhaan. Ook voor andere
diersoorten hebben ruigtes een grote waarde, waaronder tal van broedvogels zoals
Rietzanger, Blauwborst (bijlage 1-soort van de Vogelrichtlijn) en Paapje.
Natuurstreefbeelden ruigtes 65
Abiotiek: Langs bosranden en in open plekken in loofbos of in holle wegen of graften
komt het habitattype ook voor op matig vochtige, humeuze bodems, vaak op (licht)
beschaduwde standplaatsen.
Beheer: In essentie verschillen de maatregelen niet van het hierboven vermelde cyclisch
maaibeheer en de gestuurde of extensieve begrazing.
Aangezien zomen in of naast bos voorkomen, verschilt evenwel de ontwikkeling van dat
natuurtype. De ontwikkeling moet vaak voorafgegaan worden door het kappen van een
bosstrook, de meeste bossen hebben hooghout tot aan de bosgrens. Dit houdt een
definitieve kap in op kansrijke zones (zuidrand bv.) aan de bosrand, langs te smalle
paden en open plekken of langs waterlopen.
Indien voldoende ruimte kan je de bosrand ook extern van het bos laten ontstaan met
als groot voordeel dat je geen deel van het bos moet kappen. De grond waar je deze
bosrand laat ontstaan mag wel niet te voedselrijk zijn. Dit is vaak wel het geval bij
akkers of graslanden die onder landbouw zijn geweest. Wat structuur betreft kan je wel
een bosrand laten ontstaan maar een zeer soortenrijke ruigte is dan niet te verwachten.
Na het ontwikkelen van de zoom wordt er overgeschakeld op een cyclisch maaibeheer.
Ook kan een deel van de gekapte bosstrook worden beheerd als een hakhoutbos of als
cyclisch gekapte mantelvegetatie. Dit verhoogt de structuurrijkdom van de zoom en zijn
omgeving en de afwisseling in het lichtmilieu.
Moerasspirearuigte met graslandkenmerken (rbbhf)
Officiële naam: Moerasspirearuigte met graslandkenmerken
Beschrijving: Dit is een vegetatietype dat tussen vochtig hooiland en
moerasspirearuigte in zit. De bedekking met grassen (met uitzondering van riet en
rietgras) is hoger dan 30 %.
Natuurstreefbeelden ruigtes 66
Natuurstreefbeelden heide 67
Natuurstreefbeelden
heide
Natuurstreefbeelden heide 68
Natuurstreefbeelden heide 69
Natuurstreefbeelden heide
Wat een heide juist is heb je reeds gezien in de cursus natuurmanagement basis. Herlees
dus dit deel in de basiscursus als je dit deel niet meer kent.
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van heide
Een heidevegetatie is te herkennen aan de aanwezigheid van dwergstruiken zoals
Struikhei en Gewone dophei. Naast deze dwergstuiken is Pijpenstrootje vaak de enige
soort met een hogere bedekking. Ook Adelaarsvaren of Bochtige smele kunnen veel
aanwezig zijn.
Wanneer meer dan 50 % van de heide wordt gedomineerd door de grassen
Pijpenstrootje, Bochtige smele en/of Struisgras is de heide niet meer in goede toestand.
Een heide in goede staat mag gerust een percentage aan grassen hebben maar de
bedekking van de voorgenoemde soorten moet variëren, zodat er delen zijn met weinig
vergrassing en sommige delen met wat meer.
Aan de hand van volgende kenmerken kan je beoordelen of de heide in goede staat is:
• bedekking door dwergstruiken
• bij droge heide de ouderdomsstructuur van Struikhei
• verbossing
• vergrassing
• verruiging
• invasieve exoten
• voor de open landduinstreefbeelden is ook het % open begroeien en het %
kaal zand van belang
Bedekking door dwergstuiken
In goed ontwikkelde heidevegetaties zijn dwergstuiken abundant tot co-dominant
aanwezig. In vochtige heide gaat het over Struikhei en Gewone dophei. In droge heide
kan hierbij ook Blauwe bosbes, Rode dophei of Rode bosbes staan. De bedekking van al
deze dwergstuiken samen is een belangrijk structuurkenmerk voor heidevegetaties.
Ouderdomsstructuur van Struikhei
De levenscyclus van Struikhei kent vier fasen. Elke fase verschilt qua bedekking,
productie en bloei van Struikhei, maar ook qua microklimaat en soortensamenstelling.
Meer fasen betekent meer structuur en een hogere soortenrijkdom.
Natuurstreefbeelden heide 70
Figuur met de 4 fases van de levenscyclus van heide
Verbossing
Een heidelandschap is een open landschap dat zonder beheer evolueert naar bos. Om de
heide te behouden is actief beheer nodig dat de verbossing tegengaat. Een te hoog
percentage aan verbossing duidt daarom op een slechte staat. Bij verbossing rekenen we
alle boom- en struiksoorten (niet de dwergstuiken). Oude solitaire bomen en kleine oude
boomgroepjes (< 400 m2) worden niet meegerekend, deze zijn belangrijk voor fauna.
Aan de randen met bos is het ook belangrijk dat heide en bos geleidelijk in elkaar
overgaan via golvende bosranden en variaties in verbossing.
Vergrassing
Door verzuring, vermesting, verstoring van de waterhuishouding en slecht beheer kan
heide vergrassen. De belangrijkste soort hierbij is Pijpenstrootje, maar ook Bochtige
smele en Struisgras kunnen voor vergrassing zorgen. Wanneer meer dan 50 % van de
heidevegetatie bestaat uit één van deze grassen is de heide niet meer in goede toestand.
Natuurstreefbeelden heide 71
Verruiging
Vooral droge heide is gevoelig voor verruiging. De twee soorten die in de heide duiden op
verruiging zijn Braam en Adelaarsvaren. Vooral percelen die iets rijker zijn aan
voedingstoffen of voormalige bospercelen kunnen door deze soorten worden
gedomineerd.
Invasieve exoten
Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus) is een belangrijke invasieve exoot in droge
heide. Deze exoot verdringt andere mossoorten en neemt open zandbiotoop in.
Beheeringrepen bij heide
Begrazen
Begrazing is de belangrijkste basisbeheermaatregel in de heide. Er kan begraasd worden
met schapen, koeien, paarden en/of geiten. De begrazing kan heel het jaar rond
gebeuren (jaarrondbegrazing) of in een bepaalde periode (seizoensbegrazing). Op heide
wordt er gewerkt met één groot vast raster (dat nog kan opgedeeld zijn), met
verplaatsbare rasters of/en met een herder. Meestal is er een extensieve begrazing maar
soms is er op bepaalde delen een stootbegrazing om bijvoorbeeld vergrassing terug te
dringen. Runderen en schapen zijn het meest aangewezen. Paarden zijn goed als er veel
Bochtige smele is of als er ook een deel droge graslanden aanwezig zijn. Met geiten moet
je opletten want zij kunnen zeer selectief zijn en zo veel zeldzame planten opeten.
Hou bij begrazing rekening met:
• Je kan de begrazing het best sturen met een herder en in minder mate met
verplaatsbare rasters.
• In vochtige heide met veel lange grassen zoals Pijpenstrootje kan je beter
begrazen met runderen dan met schapen. Is de vegetatie laag genoeg dan
kunnen ook schapen worden ingezet. Je kan de vegetatie verlagen door eerst
te grazen met runderen of door te maaien.
• Werk enkel met een vast raster en jaarrondbegrazing als het terrein meer dan
40 ha groot is.
• Weet dat je elk jaar in de winter de grazers moet kunnen vangen en indien
nodig ontwormen.
• Bij jaarrondbegrazing moet vaak zeer extensief worden begraasd, want in de
winter is er weinig eten op de heide. Dit kan opgelost worden als er ook
graslanden mee in het begrazingsblok zitten, of in de winter ter beschikking
worden gesteld voor de grazers. Het aanbieden van extra mineralen aan de
grazers kan nodig zijn.
• De begrazingsintensiteit varieert best in ruimte. Dit kan door de grazers te
sturen door een herder, maar ook met een verplaatsbare rasters of het
opdelen van het vast raster in verschillende delen.
Natuurstreefbeelden heide 72
• Grazers kan je aantrekken/sturen met drinkgelegenheid en brandplekken (met
fris groene vegetatie).
• De begrazingsintensiteit varieert best in de tijd. In de maanden november tot
april is er niet veel voedsel beschikbaar op de heide, zeker niet als er veel
Pijpenstrootje staat. Als je werkt met seizoensbegrazing zal je dus vooral van
mei tot oktober begrazen. Bij jaarrondbegrazing kan je opteren om in het
groeiseizoen extra grazers in te zetten.
• Optimaal wordt er ongeveer 60 % van de grassen gegeten en 30 % van
heidestruiken. Bochtige smele en Struisgrassen moet je al vanaf half mei
begrazen zodat ze niet in bloei komen, Pijpenstrootje begraas je best vanaf
half juni.
• De begrazing moet resulteren in variatie in vegetatiestructuur met gebieden
die veel begraasd worden en gebieden die nauwelijks begraasd worden. Dit
moet je goed opvolgen en hieraan je begrazingsintensiteit in tijd en ruimte
aanpassen.
• Je moet de begrazingsdichtheid goed bepalen en indien nodig bijsturen.
Richtcijfers geven is hier zeer moeilijk. Begrazingsdichtheden variëren van één
GVE/10 ha tot drie GVE/10 ha bij seizoensbegrazing (GVE = grootvee-
eenheid). Zoals reeds gezegd liggen deze aantallen in de winter veel lager en
is jaarrondbegrazing vaak enkel mogelijk als er ook graslanden mee in de
begrazing zitten of er zeer veel Bochtige smele aanwezig is.
• Als je werkt met een herder, zorg je best voor een goede kaart met daarop
duidelijk het aantal graasdagen per zone. Een graasdag is gelijk een één dag
grazen met één schaap. Je werkt hier dus niet met GVE.
• Gebruik ook andere beheertechnieken die aanvullend werken op begrazing.
• Zet begrazing in op stukken die je eerst gemaaid, gebrand, gechopperd,
geplagd of gekapt hebt.
• Scherm sommige delen af van begrazing tijdens het broedseizoen. Ook
belangrijke habitats voor reptielen of kwetsbare flora moet je afschermen.
Voordelen van begrazing:
• Begrazing zorgt voor variatie in vegetatiestructuur.
• Begrazing verjongt de heide.
• Begrazing kan vergrassing tegengaan en zelfs terugdringen als men gericht
begraast op grassen. Dit via stootbegrazing met een herder of met
verplaatsbare rasters. Het best kan je hiervoor een aantal keer in het
groeiseizoen terugkomen op de plaatsen met een dominantie van grassen en
deze dan telkens intensief begrazen.
• Begrazing zorgt voor mest wat essentieel is voor fauna en de paddenstoelen
die leven van mest.
• Begrazing zorgt voor open plaatsen en paden waar de dieren veel lopen en
rusten of zelfs woelkuilen maken.
Nadelen van begrazing:
Natuurstreefbeelden heide 73
• Begrazing op kleine terreinen is niet zo eenvoudig.
• Grazers kunnen fauna zoals weidevogels verstoren en kwetsbare vegetatie
opeten of stuktrappen. Begrazing met een herder of uitrasteren kan dit
oplossen.
Alternatieven voor begrazing in de heide:
• Als er een mogelijkheid is om te begrazen is begrazen het aangewezen
beheer.
• Indien begrazing niet mogelijk is, zal je via maaien, plaggen en chopperen de
heide moeten verjongen. Dit moet op kleine schaal en in smalle stroken zodat
je toch voor enige structuurvariatie zorgt. De structuurvariatie van begrazing
kan je echter niet creëren met maaien, chopperen en plaggen.
Maaien
Het maaien van heidevegetaties wordt toegepast om de begroeiing te verjongen. Dit kan
zowel in droge als in natte heide. Het verjongen lukt wel alleen als de heideplanten
minder dan 15 jaar oud zijn. Er kan gemaaid worden met een bosmaaier,
trommelmaaier, vijzelmaaier of klepelmaaier. Het afgemaaide materiaal moet je
afvoeren. Het maaien gebeurt één keer om de 10 tot 15 jaar.
Bij het maaien van heide moet je letten op:
• Geen te grote aaneengesloten oppervlaktes maaien, best in stroken van 5 tot
10 m. Als er veel gemaaid moet worden, kan je maaien volgens het
visgraatmotief.
• Bij een te dikke strooisellaag (meer dan 4 cm) is maaien geen oplossing. Dan
wordt beter gewerkt met branden, chopperen of plaggen.
• Als je grazers ter beschikking hebt laat je deze grazen op de gemaaide
stukken.
• Het afgemaaide materiaal van goed ontwikkelde heide kan je gebruiken om
plag- of chopperplekken te enten. Dit doe je best in herfst bij regenachtig
weer, zodat schimmels en micro-organismen niet uitdrogen en mee geënt
worden.
• Voordat je met stootbegrazing begint om vergrassing te verwijderen kan je
het perceel best eerst maaien.
• Een robuuste klepelmaaier kan je ook wat lager instellen zodat deze juist in de
bodem gaat. Je bent dan aan het chopperen.
• Maaien en chopperen in de heide doe je van juli tot maart.
• Let bij het maaitijdstip op aanwezige doelsoorten. Zorg dat gewenste
plantensoorten in zaad staan. Gewenste diersoorten moeten mobiel zijn of niet
meer aanwezig zijn in de vegetatie (kunnen onder de grond zitten of
weggetrokken zijn naar een andere plek).
Voordelen van maaien:
Natuurstreefbeelden heide 74
• De bodem wordt niet verstoord en er blijft strooisel liggen, wat beter is voor
heel wat bodemdieren.
• Bij het maaien van Struikhei en Gewone dophei krijg je snel opnieuw
bloeiende planten wat landschappelijk mooi is en van groot belang voor
bloembezoekende insecten.
• Er verdwijnen bij de afvoer van het materiaal voedingstoffen.
• Bij kleinschalig maaien kan je zorgen voor meer structuurvariatie.
• Het is een ingreep die je ook eenvoudig op kleine terreinen kan toepassen.
Nadelen van maaien:
• Indien toegepast op een grote aaneengesloten oppervlakte krijg je
structuurarme gelijkjarige heide.
• Het biotoop wijzigt drastisch van de ene dag op de andere, daarom moet je
het maaitijdstip goed kiezen.
• Ten opzichte van branden neem je meer mineralen weg, wat in mineraalarme
systemen zoals de heide een nadeel is.
Alternatieven voor maaien in de heide:
• Verjongen van de heide kan ook met begrazing. Maar maaien kan zeker ook in
gebieden waar begraasd wordt, het is dan een extra beheermaatregel die
zorgt voor extra biodiversiteit.
• Verjonging van de heide kan ook met branden maar dit kan enkel in grote
heidegebieden. In deze grotere gebieden zal je zowel begrazen, maaien en
indien mogelijk branden.
Branden
Brandbeheer is tot 1980 een veel gebruikte beheertechniek geweest in de heide. Op dit
moment wordt deze techniek minder toegepast omdat bij brandbeheer de heide meer
zou vergrassen. Goed brandbeheer in combinatie met begrazing kan echter vergrassing
juist verwijderen. Het branden van de heide gebeurt in de winter als de vegetatie droog
is. Er wordt tegen de wind in gebrand en indien nodig wordt er een tegenbrand
aangestoken. Struikhei jonger dan 15 jaar zal bij een niet te intensieve brand opnieuw
uitlopen vanuit de wortels, oudere heide sterft meestal en zal kiemen vanuit het zaad.
Bij brandbeheer in de heide moet je letten op:
• Je brandt tegen de wind in. Dit zorgt voor minder intensieve branden, zo kan
je de brand beter controleren.
• Als ongeveer de helft van het perceel is afgebrand steek je een tegenbrand
aan om zo de brand gecontroleerd te stoppen.
• De brandplek mag niet te groot zijn, maximaal 0,5 ha.
Natuurstreefbeelden heide 75
• Rond de brandplek moet er een pad zijn zonder vegetatie of met gemaaide
vegetatie van 2 meter breed. Bij een gemaaid pad kan je best zorgen dat het
pad nat wordt gemaakt.
• Rond zones die je niet wil afbranden maai je de vegetatie weg.
• Je bent ten minste met twee en best met vier om de brand te controleren. Om
de brand te controleren heb je vuurzwepen nodig om het vuur waar nodig uit
te kloppen.
• Je brandt enkel als de vegetatie droog is (best na 11 u) en in de winter. Vaak
is eind februari de beste periode.
• Je brandt enkel als er een matige wind is van ongeveer 2 Beaufort.
• Je zorgt voor goede communicatie, de nodige vergunningen en contacteert de
brandweer.
• Na het branden moet er altijd aan begrazing worden gedaan.
• Met het brandbeheer kan je de grazers sturen, brandplekken zullen fris groen
uitgroeien en grazers aantrekken. Als je elk jaar een aantal brandplekken
maakt zullen de grazers deze plekken meer bezoeken en andere plekken
minder intensief begrazen. Als je maar één brandplek hebt kan het zijn dat
deze te intensief wordt begraasd. Met een herder kan je dit natuurlijk sturen.
Voordelen van branden:
• Het is een extra soort beheermaatregel die voor extra diversiteit zorgt.
• Het zorgt voor verjonging van de heide.
• Met de brand wordt er stikstof afgevoerd maar blijven nuttige mineralen en
fosfaat aanwezig, wat zeer belangrijk is in mineraalarme systemen zoals de
heide.
• Het is een mogelijk alternatief voor plaggen en chopperen, welke wel
essentiële mineralen afvoeren en voor nog meer verstoring van de bodem
zorgen.
• Het is een vrij goedkope beheertechniek.
Nadelen van branden:
• Deze techniek is alleen geschikt voor grotere gebieden.
• Er moet altijd kunnen begraasd worden na het branden.
• Branden is schadelijk voor de aanwezige fauna en flora maar is minder
verstorend dan plaggen of chopperen.
Alternatieve voor branden:
• Verjongen van de heide kan ook door begrazen of door maaien maar branden
geeft een ander resultaat en dus een extra variatie.
• Bij chopperen blijft ook een deel van de humusrijke laag aanwezig maar dit
zorgt voor meer verstoring van de bodem dan branden.
Natuurstreefbeelden heide 76
Chopperen
Chopperen is het verwijderen van de vegetatie en een deel van de bovenste humuslaag.
Het kan worden toegepast tot een humuslaag van 4 cm. Het is een maatregel tussen
maaien en plaggen. De humuslaag wordt bij chopperen niet volledig verwijderd.
Chopperen gebeurt met een robuuste klepelmaaier waarbij de klepels een paar
centimeter in de bodem gaan. Het choppermateriaal wordt direct opgezogen en
afgevoerd. Chopperen kan je zowel in droge als vochtige heide, meestal wordt het
gedaan in heide die reeds vergrast is. In natte heide moet je wel zien dat het
choppertoestel niet te zwaar is voor de vochtige bodem. Hier moet je dan werken met
brede banden of met rupsvoertuigen.
Bij het chopperen van heide moet je letten op:
• Geen te grote aaneengesloten oppervlaktes chopperen. Best in stroken van 5
tot 10 m. Als er veel gechopperd moet worden kan je chopperen volgens het
visgraatmotief.
• Bij een te dikke strooisellaag (meer dan 4 cm) en te sterke vergrassing is
chopperen niet aan te raden.
• Wanneer er in de heide snel bomen tot kieming komen moet je opletten met
chopperen want een chopperplek is vaak een ideale kiemingsbodem voor
bomen.
• Het choppermateriaal kan je gebruiken om een plagplek te enten. Dit doe je
dan best op een regenachtige dag in de herfst zodat schimmels en micro-
organismen niet uitdrogen.
• Chopperen is een nieuwe beheertechniek waar we nog niet zoveel ervaring
mee hebben.
• Chopperen in de heide doe je van juli tot oktober.
Voordelen van chopperen:
• Het is goedkoper dan plaggen en zorgt voor verjonging van de heide.
• Het zorgt voor de afvoer van vrij veel voedingstoffen.
• Het zorgt voor het verwijderen van de strooisellaag, maar niet de volledige
humuslaag. Hierdoor blijven een deel van de mineralen en fosfaat nog in de
bodem wat belangrijk is in mineraalarme systemen zoals de heide.
Nadelen van chopperen:
• Net zoals bij plaggen wordt de bodem zwaar verstoord en de vegetatie volledig
vernietigd.
• Chopperen is net zoals plaggen zeer destructief voor de fauna.
• Ook al blijft een deel van de mineralen en fosfaat aanwezig er wordt ook een
vrij groot deel meegenomen.
• Choppermachines maken de bodem uniform vlak en verwijderen microreliëf.
Natuurstreefbeelden heide 77
Alternatieven voor chopperen:
• Indien de heide niet vergrast is kan je ze ook onderhouden door begrazing of
maaibeheer. Deze ingrepen zijn veel minder verstorend.
• Vergrassing van de heide kan je ook tegengaan en terugdringen door gerichte
stootbegrazing.
• Ook branden met daarna een goed begrazingsbeheer kan vergrassing
terugdringen.
• Wil je echte kleinschalige pionierssituaties dan kan je beter kleinschalig
plaggen.
Plaggen
Bij plaggen wordt de bodem afgeschraapt en verwijder je al de vegetatie en het strooisel.
Meestal plag je tussen een diepte van 5 tot 10 cm om de vegetatiezode (dus ook de
wortels) te verwijderen. Het verwijderen van minerale bodem is niet de bedoeling. Op
zandgronden bekom je na het plaggen best een zwart-wit patroon, waarbij de zwarte
vlekken een dunne organische laag zijn met daarin zaden vanuit de zaadbank. Plaggen is
een beheertechniek die vooral wordt toegepast op de heide.
Bij plaggen hou je rekening met:
• Reliëfvolgend plaggen net tot op de minerale bodem. Dieper plaggen zal de
aanwezig zaadbank volledig verwijderen.
• Het laten liggen van een beperkte hoeveelheid organisch materiaal (zwart-wit
patroon) is nuttig voor herstel vanuit de zaadbank.
• Kleinschalig plaggen of plaggen via een visgraatmotief is nodig zodat herstel
vanuit aanliggende niet geplagde delen mogelijk is.
• Plaggen van nat naar droog zorgt voor een gradiënt op de plagplek welke
zorgt voor meer diversiteit.
• Zorg ervoor dat je plagplek niet langdurig onder water komt te staan doordat
je een badkuip hebt gegraven. Indien je een soort badkuip hebt, zorg je voor
afwatering.
• Kwetsbare populaties van fauna en flora mag je niet mee plaggen.
• Zorg dat je bij het plaggen geen archeologische relicten stuk maakt.
• Na het plaggen op arme zure droge zandgronden is het meestal nodig te
bekalken met ongeveer 2 ton kalk per ha.
• Ook in natte heide kan bekalken nodig zijn, er moeten dan wel aanwijzigen
zijn dat je te maken hebt met een vochtige heide die oorspronkelijk op zwak
gebufferde bodem staat.
• Plaggen in de heide wordt best gedaan van augustus tot oktober.
• Het plagmateriaal van goed ontwikkelde heide kan je gebruiken om
plagplekken of afgegraven percelen te enten. Zo zullen de doelsoorten zich
sneller vestigen. Ongewenste soorten krijgen dan minder kans omdat de
gewenste soorten onmiddellijk de plaats innemen. Zo kan je hopelijk
Natuurstreefbeelden heide 78
voorkomen dat soorten als Pijpenstrootje of Bochtige smele (opnieuw) een
groot aandeel uitmaken van de vegetatie.
Voordelen van plaggen:
• Er is een afvoer van veel nutriënten zoals stikstof maar ook fosfaat. Afvoer
van fosfaat is op zure arme zandgronden echter geen voordeel maar een
nadeel.
• Het volledig verwijderen van strooisel en vegetatie is nuttig indien er een
ongewenste vegetatie aanwezig is. Dit is het meest nuttig bij een dominantie
van Pijpenstrootje, Pitrus en Bochtige smele.
• Er ontstaat een pionierssituatie die nuttig is voor een aantal soorten.
Voorbeelden van pionierssituaties zijn open droge graslanden, open plekken in
de droge heide en open plekken met zonnedauw, Witte en Bruine snavelbies
en Moeraswolfsklauw in de natte heide.
Nadelen van plaggen:
• Er is afvoer van veel mineralen die nodig zijn in mineraalarme systemen zoals
de heide.
• Het is een zeer zware verstoring voor fauna en flora, op de plagplek zelf is
alles vernietigd.
• Er ontstaat een kale bodem waarop veel bomen kunnen kiemen.
• Het is een dure maatregel.
• Werd vroeger en nu soms nog op veel te grote oppervlaktes toegepast.
Alternatieven voor plaggen bij heideherstel:
• Intensieve stootbegrazing kan ook de vergrassing terugdringen.
• Brandbeheer in combinatie met begrazing kan ook vergrassing terugdringen.
• Voor kleinschalig plaggen (wat je doet voor het behouden van pioniersituaties)
zijn geen echte alternatieven en dit is ook geen probleem. Begrazing, recreatie
of windwerking kan wel zorgen dat de pioniersituatie langer standhoudt.
Boomopslag verwijderen
In open biotopen die niet elk jaar gemaaid worden kan het nodig zijn boomopslag te
verwijderen. Dit zijn vooral gebieden die beheerd worden met begrazing zoals heide, de
kustduinen en mozaïeklandschappen met grasland, ruigte en struweel. In al deze
biotopen zijn groepjes bomen, struweel en solitaire bomen belangrijke elementen in het
landschap voor de biodiversiteit. Het volledig verwijderen van alle opslag is dus niet
goed. Hoeveel opslag er in het landschap gewenst is, moet goed beschreven staan in het
beheerplan en gekoppeld zijn aan de doelsoorten. Wanneer het terrein voldoende groot is
kan je hierin variëren met grotere open plekken met nagenoeg geen opslag en plekken
met meer opslag ergens anders. In kleinere terreinen zal je een keuze moeten maken.
Natuurstreefbeelden heide 79
Maar altijd moet je bij de overgang van het open biotoop naar het bos zorgen voor een
geleidelijke overgang via een bosrand.
Bij het verwijderen van boomopslag let je op:
• Niet alle boomopslag en struwelen moet je verwijderen. Hoeveel opslag er
mag staan moet goed beschreven staan in het beheerplan en kan variëren in
verschillende zones. Hoe dichter bij de bosrand hoe meer opslag je laat staan.
• Jonge boompjes kan je verwijderen door begrazing of kunnen uitgetrokken
worden. Oudere boompjes tot ongeveer 1,7 m kan je best verwijderen met
een bosmaaier met een zaagblad. Tot een bepaald formaat kan je de
boompjes ook uittrekken met een kraan. Dikke en grote bomen zal je moeten
verwijderen met een kettingzaag.
• Het afgezaagde of uitgetrokken materiaal moet je opruimen. Hier en daar kan
je hopen maken van houtig materiaal. Maar het meeste van het materiaal
moet je afvoeren. Af en toe kan je ook een volledige grote boom laten liggen.
• Dikke bomen zaag je best af op een hoogte van 1,5 m of meer. Zo laat je een
stronk staan die nuttig is als rustplaats/uitkijkpost voor vogel, voor schimmels
en voor houtkevers. Zorg er wel voor dat deze stronken niet te veel in de weg
staan voor andere (latere) beheeringrepen.
• Exotische en invasieve boomsoorten verwijder je altijd. In heide zijn Spork,
Lijsterbes en Zomereik zeer waardevol, dus laat zeker een aantal van deze
soorten staan.
• Deze werkzaamheden worden in de wintermaanden uitgevoerd.
Herstel van de waterhuishouding
Goed ontwikkelde vochtige heide heeft een stabiel waterpeil nodig. Het geleidelijk
dempen of opstuwen van alle ontwateringsgreppels en –grachten tot het grondwater in
de winter en vroege lente aan het maaiveld staat is daarom nodig. In de zomer mag het
grondwaterpeil maximaal 30 cm wegzakken in zandgronden tot 50 cm als er wat meer
leem is. Voor veenvormende natte heide blijft het peil best heel het jaar nabij het
maaiveld.
Het kappen van bos en boomopslag in de nabijheid van en op de natte heide is ook
aangewezen. Zo zal de verdamping verminderen en dit heeft vrij snel een positief effect
op de grondwatertafel.
Met water dat van buiten de heide komt moet je wel opletten. Indien dit geëutrofieerd is
mag dit niet in de natte heide doordringen. Dit water kan je niet gebruiken om het
waterpeil te verhogen en wordt omgeleid zodat het buiten het heidegebied blijft.
Bij het herstellen van de waterhuishouding let je op:
• Zorg voor een geleidelijke stijging van het peil. Dit door het peil maar enkele
centimeters per jaar te laten stijgen.
Natuurstreefbeelden heide 80
• Zorg ervoor dat er geen grote delen in de winter volledig en lange tijd onder
water staan. Het peil moet in de winter komen tot aan het maaiveld.
• Belangrijk is dat het peil in de zomer niet te diep wegzakt.
• Gebruik geen gebiedsvreemd water dat geëutrofieerd is.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden heide
Er zijn drie te kennen natuurstreefbeelden die bij de heide horen. Maar ook vegetaties
van de biotoopgroepen water (vennen), moeras (venen) en landduinen horen bij het
heidelandschap. De beschrijving van deze natuurstreefbeelden vind je bij deze
biotoopgroepen. Twee natuurstreefbeelden hebben een code die begint met 4 wat de
heide-codes zijn, 1 natuurstreefbeeld heeft een code welk begint met een 7 (7150), dit
zijn de moerassen. Maar het natuurstreefbeeld slenken en plagplekken (7150) komt
enkel voor in combinatie met vochtige heide daarom dat we dit hier behandelen.
Vochtige tot natte heide (4010)
Officiële naam: Noord-Atlantische vochtige heide met Erica tetralix.
Beschrijving: Vochtige heide komt voor op voedselarme zure zandgrond. De vegetatie
bestaat uit dwergstruiken van Gewone dophei en Struikhei, vaak met een goed
ontwikkelde moslaag met diverse soorten veenmossen en levermossen. Verder vind je er
soorten als Trekrus en Veenpluis. Naast deze soorten komen in goed ontwikkelde
vochtige heide ook zeldzamere soorten voor als Klokjesgentiaan, Beenbreek en Veenbies.
Mozaïeken van Pijpenstrootjevegetaties of Gagelstruwelen met natte heide behoren ook
tot het natuurstreefbeeld. Ook vegetaties die gedomineerd worden door Pijpenstrootje en
in een heidelandschap liggen, behoren tot dit streefbeeld, maar ze zijn wel een
gedegradeerde vorm.
Monotone Pijpenstrootjesvegetaties die niet in een heidelandschap liggen zonder
bijkomende typische soorten van natte heide, worden niet tot dit natuurstreefbeeld
gerekend. Ze behoren tot het natuurstreefbeeld ‘vegetatie gedomineerd door
Pijpenstrootje’.
Abiotiek: Vochtige heide komt voor op natte, voedselarme zure zandgrond, soms ook
leemhoudend zand of veen. De vegetaties zijn grondwaterafhankelijk.
Grondwaterstanden mogen niet te sterk fluctueren. Een kleine daling van de
grondwaterstand kan snel een verandering in de (dominante) soorten teweegbrengen.
Met vaak een dominantie van Pijpenstrootje als gevolg. Soortenrijke natte heide
vegetaties zijn gebonden aan zwak gebufferde bodemcondities.
Beheer: De twee belangrijkste beheermaatregelen voor de vochtige heide zijn het
herstel van de waterhuishouding en een begrazingsbeheer. Daarnaast worden alle andere
hiervoor vernoemde beheertechnieken ook toegepast.
Natuurstreefbeelden heide 81
Slenken en plagplekken op vochtige bodems in de heide (7150)
Officiële naam: Slenken in veengronden met vegetatie behorend tot het
Rhynchosporion.
Beschrijving: Dit natuurbeeld bestaat uit pioniergemeenschappen met zonnedauw,
Moeraswolfsklauw en Snavelbies op plaatsen met naakt veen zoals plagplekken of
periodiek overstroomde zandige oevers van vennen. Vaak komt het natuurbeeld slechts
over een geringe oppervlakte voor in combinatie met natte heide en vennen. Na enkele
jaren evolueren deze begroeiingen doorgaans naar natte heidevegetaties. Aan vennen of
in slenken in natte heide kunnen ze langer blijven voortbestaan onder invloed van
natuurlijke waterpeilschommelingen. Bij de indeling van de Natura 2000 habitats vind je
dit natuurstreefbeeld ook terug onder de venen.
Abiotiek: Natte tot vochtige voedselarme bodems. Vaak pioniersituaties.
Beheer: Kleinschalig plaggen in de vochtige heide en loodrecht op de oever van vennen.
Zorgen voor een goede waterhuishouding waarbij de natuurlijke schommelingen in de
waterstand hersteld worden.
Droge heide (4030)
Officiële naam: Droge Europese heide.
Beschrijving: Droge heidevegetaties worden gedomineerd door de altijdgroene
dwergstruiken van Struikhei. De vegetatie is vaak niet hoger dan 1 m. Plaatselijk kan
boom- of struikopslag aanwezig zijn. Deze halfnatuurlijke vegetaties zijn van nature rijk
aan mossen en korstmossen, vooral op oudere leeftijd als de heidestruiken openvallen.
Op arme, zure zandbodems is het aantal plantensoorten beperkt; op meer lemige
bodems en voormalig beakkerde heidebodems is de heidevegetatie doorgaans rijker aan
kruiden en grassen. Naast Struikhei komen in goed ontwikkelde droge heide soorten voor
als Stekelbrem en Kruipbrem. Grassen zoals Pijpenstrootje, Bochtige smele en Fijn
schapengras hebben steeds een gering aandeel in goed ontwikkelde heide.
Niet goed ontwikkelde droge heide kan je herkennen aan:
- dominantie van Pijpenstrootje en/of Bochtige smele
- dominantie van Adelaarsvaren en/of bramen
- te hoog aandeel van bomen en struiken
- een structuurloze gelijkjarige begroeien van Struikhei.
Abiotiek: Het habitattype komt meestal voor op droge, zure, voedselarme zandgronden.
Droge heiden kunnen ook voorkomen op iets voedselrijkere bodems als lemig zand en
zijn grondwateronafhankelijk, waarbij het grondwater meer dan een meter onder het
maaiveld kan wegzakken.
Natuurstreefbeelden heide 82
Beheer: de belangrijkste beheermaatregel is begrazing. Daarnaast worden alle hiervoor
beschreven beheertechnieken toegepast, behalve het herstel van de waterhuishouding.
Deze laatste beheertechniek is enkel van toepassing in de vochtige heide.
Natuurstreefbeelden landduinen 83
Natuurstreefbeelden
landduinen
Natuurstreefbeelden landduinen 84
Natuurstreefbeelden landduinen 85
Natuurstreefbeelden landduinen
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van landduinen
De natuurstreefbeelden van landduinen komen meestal voor in een heidelandschap. Maar
ook op plaatsen waar geen heide is, kunnen deze streefbeelden voorkomen. De
streefbeelden zijn altijd gebonden aan zure voedselarme en droge zangrond met een
beperkte humuslaag.
Duinhabitats worden van nature in stand gehouden door winddynamiek. Het zijn habitats
waarvan een deel van de bodem vaak niet begroeid is. Bij goed ontwikkelde
streefbeelden is er steeds een aandeel éénjarige planten. Bij deze streefbeelden is er
steeds een afwisseling tussen fixatie en dynamiek. Wanneer de dynamiek niet meer
aanwezig is, zal de vegetatie volledig sluiten en evolueren deze streefbeelden naar droge
heide of schrale graslanden.
Belangrijke kenmerken voor deze biotoopgroep zijn:
• het aandeel open zand
• het aandeel éénjarigen
• de aanwezigheid van invasieve exoten
• vergrassing
• verbossing
Voor het streefbeeld duinheide zijn de kenmerken bijna hetzelfde als voor droge heide,
alleen moet er bij dit streefbeeld een aandeel zijn van open vegetatie en kaal zand.
Open zand en éénjarige plantensoorten
Bij alle streefbeelden van deze biotoopgroep is dynamiek belangrijk. Deze dynamiek
zorgt voor open zand en/of een groot aandeel éénjarige planten. Het percentage open
zand of het aandeel éénjarige planten is dan ook een belangrijk criterium voor goed
ontwikkelde streefbeelden.
Invasieve exoten
Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus) is een belangrijke invasieve exoot in al de
streefbeelden van deze biotoopgroep. Deze exoot zorgt voor een versnelde fixatie en dus
een vermindering van de dynamiek. Plaggen en zorgen voor voldoende dynamiek kan
deze exoot doen afnemen.
Natuurstreefbeelden landduinen 86
Verbossing
De streefbeelden open graslanden zijn vegetaties op dynamische milieus. Verbossing is
duidelijk een teken van fixatie en het verdwijnen van dynamiek. Verbossing moet dan
ook vermeden worden.
Vergrassing
Net zoals op de heide kunnen grassen een te groot aandeel innemen in de vegetatie. Het
gaat hier over de zelfde soorten als bij heide, met name Pijpenstrootje, Bochtige smele
en Struisgras.
Beheeringrepen bij landduinen
Uitzeven, frezen, eggen en ploegen van zandbodems
Wat: Zinvolle maatregel voor het herstel van open zandplekken in vegetatietypen uit de
eerste successiestadia, waarbij er nog geen sprake is van bodemvorming. Bij het
uitzeven van zand wordt het aanwezige plantenmateriaal (dood of levend) verwijderd
met een zeefmachine of stuifzandreiniger. Bij frezen wordt de bodem losgemaakt,
waardoor hij vatbaarder wordt voor wind. Eggen en ploegen beogen hetzelfde effect,
maar het resultaat is minder goed. Vanaf het stadium dat de vegetatie meer dan 70%
van de bodem bedekt, zijn deze maatregelen minder zinvol en is plaggen met inzet van
graafmachines de enige optie.
Frequentie: Eenmalig om verstuiving op gang te brengen, eventueel herhaald om de
drie tot vijf jaar voor het behoud van de specifieke pioniervegetaties met veel open zand.
Wanneer: Het hele jaar mogelijk. De zomer geeft meer kans op verstuiving, maar
verstoring van dieren is dan vaak groter.
Hoeveel: Maximaal enkele ha per jaar.
Machines en materialen: Zeefmachine, frees, schijveneg, ploeg.
Kleinschalig plaggen
Wat: Het verwijderen van de zode- en humuslaag op kleine plekken. Deze maatregel is
zinvol op kleine terreinen, kanaal- of wegbermen waar er geen andere bodemverstorende
dynamiek is (bv. door wind of begrazing).
Frequentie: Het plaggen moet gebeuren in een rotatiesysteem, waardoor ruimtelijk
verspreide plekken ontstaan met open zand, korstmosvegetaties, buntgras-heidespurrie-
en droge heidevegetaties. De plagfrequentie ligt daarom ook niet vast. Plekken waar
korstmosvegetaties ontstaan, moeten niet geplagd worden zolang ze niet verder
evolueren. Plekken waar zich heide ontwikkelt (5-15 jaar) kunnen opnieuw geplagd
Natuurstreefbeelden landduinen 87
worden. Plekken waar permanent pioniervegetaties gewenst zijn, worden om de drie tot
vijf jaar geplagd.
Wanneer: Herfst
Hoeveel: Plekken van minimaal 100 m² zijn wenselijk.
Machines en materialen: Graafmachine, vrachtwagen, plaggenschop.
Verwijderen van opslag van bomen en struiken
Wat: Voor het behoud van het mozaïek van Buntgras met korstmos- en heidevegetaties
is het van belang op geregelde tijdstippen lokale opslag van berken en vliegdennen te
verwijderen. Wanneer grote bomen verwijderd moeten worden, is de mate van
verstoring van belang. Goed ontwikkelde korstmossenvegetaties kunnen zich 15-20 jaar
en misschien wel langer handhaven. Hoewel ze open zand nodig hebben om zich te
vestigen, kan verstoring door het uitslepen van hout de vestiging van Grijs
kronkelsteeltje bevorderen. Daarom is zeker in gevoelige gebieden (met hoge
stikstofdepositie) voorzichtigheid geboden bij lokale kappingen. Anderzijds zijn solitaire
bomen zoals eiken, berken, maar ook solitaire vliegdennen, zeer belangrijk voor de fauna
(schuil- en broedgelegenheid, oriëntatie, voedselvoorziening …). Het laten staan van
dergelijke bomen en lokale opslag draagt sterk bij aan het behoud van een gevarieerde
fauna. Voor paddenstoelen kunnen vliegdennen zowel op de toppen van duinen als in de
laagten van groot belang zijn. Een zorgvuldige afweging van de voordelen van kappen
versus de aantasting van huidige landschappelijke waarden en natuurwaarden is dus
belangrijk.
Frequentie: Het kappen van lokale opslag in een rotatiebeheer met zo weinig mogelijk
verstoring lijkt een goede behoudsmaatregel. De frequentie wordt gevarieerd zodat jonge
opslag (0-5 jaar), jonge bomen (10-20) jaar en oudere bomen (> 20 jaar) verspreid in
het gebied blijven.
Wanneer: Herfst en winter
Hoeveel: Sterk terreinafhankelijk. Er wordt een grotendeels open uitzicht nagestreefd,
met slechts enkele bomen (0-5) of bomengroepjes (0-1) per ha.
Machines en materialen: Hoofdzakelijk handenarbeid, paard, ijzeren paard, kar.
Begrazen
Wat: Voor de inzet van grazers op voedselarme gronden zijn op zijn minst enkele
hectaren nodig (min. 5 ha). Naast het (zeer) kort houden van de vegetatie, is een matige
verstoring van de bodem wenselijk voor het behoud van het habitattype. Daarom wordt
best gekozen voor grazers die zeer kort kunnen grazen en tegelijkertijd geen te zware
bodemverstoring veroorzaken. Schapen en geiten zijn daarom het meest geschikt.
Natuurstreefbeelden landduinen 88
Begrazing met deze dieren lijkt vooral interessant om opslag van houtige gewassen
tegen te gaan, maar kan het dichtgroeien van open zandplekken niet altijd vermijden.
Over het algemeen is de fauna van stuifduinen gevoeliger voor de effecten van grote
grazers dan de vegetatie.
Maken stuifzandplekken deel uit van een groter gebied dat vrij begraasd wordt,
bijvoorbeeld een heide, en zijn het daarin de enige open en droge plaatsen, dan is de
kans niet gering dat deze plekken uitgekozen worden door de schapen om er gedurende
een deel van de dag te rusten. Sterke bemesting en totale vertrappeling van de
pioniervegetaties zullen dan het gevolg zijn. Dit moet vermeden worden, omdat dit het
verdwijnen van de korstmosvegetaties en de dominantie van Grijs kronkelsteeltje sterk
in de hand werkt.
Frequentie: Schapen en geiten kunnen jaarrond ingeschakeld worden. Als alternatief
kunnen de terreinen ook opgenomen worden in de trajecten van kuddes met herder (bv.
kanaalbermen), die dan frequent bezocht mogen worden (dagelijks).
Hoeveel: Middelgrote grazers zoals schapen: tot één dier/ha/jaar. Het vooropstellen van
een bepaalde graasdruk is echter zeer moeilijk, omdat de habitat bijna altijd samen met
andere vegetatietypen zal voorkomen (droge en natte heide, schraal grasland, open
bos). Daarom is het beter direct op het terrein zichtbare indicatoren te hanteren, zoals
het optreden van onbegroeide plekken, de hoogte van de vegetatie en de vitaliteit van
korstmosvegetaties. Aan de hand hiervan kan de graasdruk gestuurd worden. Zoals
hiervoor gesteld, moet er ook nagegaan worden of de stuifzandhabitat niet de enige
potentiële rustplaats is. Is dat het geval, dan moet de graasdruk zeer laag gehouden
worden, of moet men afzien van begrazing.
Machines en materialen: (Vang)rasters, veetransport (kar, vrachtwagen),
mineralenblok, permanente drinkplaatsen of –bakken.
Natuurstreefbeelden landduinen 89
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden van landduinen
Buntgraslanden op zandduinen (2330_bu)
Officiële titel: Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen,
subtype: buntgrasverbond.
Beschrijving: Het Buntgras ‘grasland' is een pioniersvegetatie op stuivend, droog, zuur
en voedselarm zand. Het komt slechts plaatselijk voor in de Kempen en aan de kust en
heeft daarom natuurbehoudswaarde. Slechts weinig hogere planten hebben zich kunnen
aanpassen aan dit extreme milieu. Gewoonlijk domineren korstmossen en mossen.
Kenmerkende soorten zijn Buntgras, Heidespurrie, Ruig haarmos en diverse
korstmossen.
Abiotiek: Op stuivend, droog, zuur en voedselarm zandgronden. Het type is
grondwateronafhankelijk.
Beheer: Op kleine schaal kan door uitzeven, frezen of plaggen de successie teruggezet
worden naar open zand. Zo kan dit natuurtreefbeeld zich opnieuw ontwikkelen.
Voor het open houden van de duinen via windwerking zijn grote aangesloten
oppervlaktes nodig. Voor zulke grote projecten worden experten geraadpleegd.
Dwerghavergraslanden (2330_dw)
Officiële naam: Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen,
subtype: dwerghaververbond.
Beschrijving: Ten opzichte van Buntgraslanden ontwikkelen zich op iets voedselrijkere
of licht leemhoudende zandgronden open, grazige vegetaties. Deze
Dwerghavergraslanden zijn lage vegetaties met een hoog aandeel éénjarigen.
Kenmerkende soorten zijn Vroege haver, Klein vogelpootje, Klein tasjeskruid en
Dwergviltkruid. Maar soorten zoals Klein tasjeskruid en Vroege haver kan je ook
terugvinden in Buntgraslanden.
Indien er geen verstoring is van de bodem ontwikkelt het Dwerghavergrasland zich
verder naar een gesloten Struisgrasland. Vaak komt het dan ook in mozaïek voor met
Struisgraslanden.
Duinheide, Psammofiele heide (2310)
Officiële naam: Psammofiele heide met Calluna en Genista
Beschrijving: Dit heidetype komt voor op landduinen in het binnenland. De term
‘psammofiel’ verwijst naar het Griekse woord ‘psammos’, wat zand betekent. In
tegenstelling tot droge heide komt dit type uitsluitend voor op voedselarme, droge, zure
Natuurstreefbeelden landduinen 90
zandbodems zonder profielontwikkeling. Het gebrek aan bodemprofiel is typisch voor
geologisch jonge en/of door winddynamiek zeer dynamische zandafzettingen en duinen.
Dergelijke landduinen ontstaan als gevolg van zandverstuiving door natuurlijke processen
of door allerlei verstoringen (overbegrazing, brand, overbetreding).
De vegetatie lijkt sterk op deze van Droge heide (4030) maar er zijn meer plekken met
open zand. Duinheide komt meestal in mozaïek voor met Buntgrasland (2330_bu). De
kenmerkende soorten zijn dan ook een combinatie van Droge heide en Buntgrasland
zijnde Struikhei, Stekelbrem, Kruipbrem, Buntgras, Heidespurrie, Klein tasjeskruid en
Dwergviltkruid.
Abiotiek: Op droge, zure en voedselarme zandduinen zonder bodemprofiel en
grondwateronafhankelijk.
Beheer: hetzelfde als Droge heide, zie daar voor informatie over beheer.
Natuurstreefbeelden graslanden 91
Natuurstreefbeelden
graslanden
Natuurstreefbeelden graslanden 92
Natuurstreefbeelden graslanden 93
Natuurstreefbeelden graslanden
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van graslanden
Grasland is een biotoop met een vegetatie die gedomineerd wordt door grassen. De
meeste graslanden zijn cultuurgraslanden die in gebruik zijn voor de veeteelt,
bijvoorbeeld als weiland (waar vee graast) of als hooiland (waar gehooid wordt voor
wintervoer). In West-Europa kan grootschalig grasland enkel voorkomen onder menselijk
beheer, vandaar dat ze meestal halfnatuurlijke ecosystemen worden genoemd. Grote
graslanden komen hier van nature dus niet voor. Als een grasland niet wordt beheerd,
krijgen we een successie naar ruigte, struweel en uiteindelijk bos.
We overlopen eerst de belangrijkste eigenschappen en factoren.
Voedselrijkdom
Bij de meeste agrarische graslanden is de invloed van voedselrijkdom (bemesting)
allesoverheersend. De begroeiing bestaat daarom uit een gering aantal algemene
plantensoorten, ongeacht verschillen in grondsoort en vochttoestand. De gewasproductie
ligt dan op een hoog niveau en dat is ook de bedoeling, want het is de preferentiële
toestand voor landbouw. Echter, voor natuurbehoud streven we naar een rijkdom aan
soorten. Pas bij een relatief lage voedingstoestand van de bodem en een minder hoge
gewasproductie kunnen de verschillen in omgevingsfactoren wèl tot uitdrukking komen.
Er is dan sprake van een gebiedskarakteristieke, gevarieerde gras-kruidenbegroeiing met
minder algemene plantensoorten en de bijbehorende variatie aan dieren (vlinders,
sprinkhanen, weidevogels, bodemleven e.d.). Een instrument om aan te geven waar je
zit op de schaal tussen de meest vermeste graslanden en de zeer voedselarme, met
zeldzame soorten begroeide schraalgraslanden zijn de graslandfases (zie hieronder)
Structuur
Structuur van graslanden slaat op de gelaagdheid van de vegetatie. Zeker bij graslanden
op rijke bodem is meestal slechts één laag aanwezig. Pas als de dominante grassen het
opgeven, krijg je naast hogere grassen (Glanshaver, Grote vossenstaart) ook middelhoge
grassen (Reukgras, Kamgras) en eventueel ook een moslaag.
Open bodem en mossen
Bij heel schrale graslandtypes, zoals heischrale graslanden, is de bodem niet volledig
bedekt met vegetatie. Door dynamiek, zoals een lichte betreding door begrazing, door
overstroming of windwerking kan de bodem plaatselijk kaal zijn. Dit is geen nadeel maar
noodzakelijk voor de duurzame instandhouding van deze vegetaties. Kale plekjes zijn
niet enkel belangrijk voor kieming van planten, veel insecten maken er ook gebruik van
om op te warmen of nestholletjes te graven. Hiertoe mogen deze dynamieken echter ook
Natuurstreefbeelden graslanden 94
niet te intensief zijn. Door de schrale bodem is de heraangroei van de vegetatie immers
traag.
Verbossing en verbraming
Dit wordt als nadelig beschouwd bij graslanden. Een bomenrij, wilgenkoepel of hier en
daar wat grote bramen in een groter graslandcomplex zijn natuurlijk geen probleem,
integendeel. Ze vormen structuren die voor nestelende zangvogels, verpoppende vlinders
of roepende sabelsprinkhanen belangrijk zijn. Tenzij er weidevogels aanwezig zijn (zij
hebben zeer uitgestrekte open landschappen nodig), zijn zij een aanwinst voor de
biodiversiteit. Maar graslandsoorten zijn lichtminnend, het open karakter moet dus
behouden blijven.
Verbossing houdt een bedreiging in voor deze types omdat zoom- en ruigtevegetaties
vaak niet correct of intensief genoeg beheerd worden en doorschieten naar struweel of
bos waardoor een bosrand opschuift naar binnen
Vergrassing
Vergrassing klinkt wat raar als het over graslanden gaat. In deze context wordt een
verstoring bedoeld waarbij enkele dominante grassoorten de vegetatie overnemen zoals
gestreepte witbol. Dat is vaak een gevolg van verrijking van de bodem (die op zich een
gevolg kan zijn van verdroging maar meestal atmosferische depositie) en/of een te
extensief beheer. Deze factor wordt ook dominantie genoemd.
Vervilting
Als het gras niet gemaaid of afgegraasd wordt, leggen de halmen zich plat en ‘s winters
sterven ze af. Het resultaat is een dik pak opeengestapeld gras waarvan de onderste laag
maar langzaam verteert. Vervilting is een bijzondere vorm van vergrassing. Het hangt
dikwijls ook samen met de dominantie van een aantal grassoorten (bv. Gewoon
struisgras, Gestreepte witbol) die bovendien de grasmat in sterke mate gaan sluiten.
Vervilting treedt ook vaak op als gevolg van verzuring en/of atmosferische
stikstofdepositie.
Bij herstel van verruigde graslanden is het dan ook belangrijk deze viltlaag te
verwijderen. Dit kan door de eerste keer of keren voldoende laag te maaien zodat de
viltlaag mee wordt weggenomen met het hooibeheer.
Verruiging en verstoring
Verruiging is een wijziging in soortensamenstelling als gevolg van een (voormalige)
bodemverstoring, een wijziging in voedselrijkdom (bv. bemesting, bodemverdichting,
inbreng gebiedsvreemd bodemmateriaal, plotse en sterke verdroging …). Toename van
verruigingsindicatoren geeft een sterker signaal in voedselarme dan in voedselrijke
Natuurstreefbeelden graslanden 95
milieus. Het voorkomen van planten van rijkere milieus of verstoringen zoals Akkerdistel
in schrale graslanden wijst dus op verruiging
Vernatting en verdroging
Vooral grondwaterafhankelijke graslanden zijn gevoelig voor veranderingen in
grondwaterpeilen. Het gebeurt eerder zelden dat drogere graslanden te maken krijgen
met vernatting, hoewel het in het kader van overstromingsmaatregelen of herstel van
het vroegere peilbeheer wel kan gebeuren. Peilbeheer is bij nattere graslanden heel
belangrijk. Daarbij moet er niet enkel gelet worden op de waterhoeveelheid in het juiste
seizoen, maar ook op de kwaliteit. Ecosystemen die gebaseerd zijn op basenrijke kwel
kunnen snel degraderen als het water teveel opgehouden wordt. Daarbij gaat zuurder en
basenarm regenwater als een laag op het kwelwater liggen en brengt het buiten bereik
van de wortels. Zie ook Ecohydrologie in Natuurmanagement basis.
Algemene beheeringrepen bij graslanden
Hoofddoel van botanisch ontwikkelings- en onderhoudsbeheer is het tot stand brengen
van gevarieerde, bloemrijke graslanden. Veelal wordt gestart vanuit een soortenarme
vegetatie, bijna steeds veroorzaakt door een te grote voedselrijkdom. In het proces van
ontwikkeling van botanisch waardevolle graslanden door verschralingsbeheer kunnen we
een aantal fasen en graslandtypen onderscheiden. Deze fasen krijgen een nummer van 0
tot 5. De naam van deze fases staat los van de naam van de natuurstreefbeelden, het
geeft een indicatie waar het grasland zich bevindt tussen soortenarme startpositie en
einddoel (streefbeeld).
Fase Graslandfase Soorten per 25
m²
Soortenrijkdom
0 Raaigrasweide 5-10 zeer soortenarm
1 Grassen-mix 10-15 soortenarm
2 Dominant-stadium 10-15 soortenarm
Vanaf hier neemt de soortenrijkdom sneller toe
3 Gras-kruidenmix 15-25 matig soortenrijk
4 Bloemrijk grasland 20-40 soortenrijk
5 Schraalland Meer dan 30 soortenrijk tot zeer soortenrijk
In beginsel kan elk van de fasen het startpunt zijn. In de praktijk ligt het beginpunt vaak
in fase 0 of 1. De eindfase is afhankelijk van de bodem- en vochttoestand, maar meer
nog van het beheer en de correcte uitvoering hiervan. Op zandige bodems kan het
opschuiven naar interessante fases duidelijk sneller gaan dan op leem of klei, maar maai
op de verkeerde tijdstippen of voer het maaisel slecht af, en je blijft lang hangen bij
oninteressante fases.
Natuurstreefbeelden graslanden 96
De graslanden in de fasen 0, 1 en 2 kenmerken zich door een gering aantal vooral gras-
soorten. In fase 0 komt vooral Engels raaigras voor, een diepgroene blinkend wat vettig
aandoend gras. De grasmat is daardoor monotoon blinkend groen.
In fase 1 is de grasmat een lappendeken van enkele grassoorten. Ruw beemdgras is nu
het meest voorkomend. Het mozaïekpatroon van de grassoorten en dus groentinten is
grof. De kleuren variëren van licht- tot donkergroen. Her en der komen soms grote
plekken (haarden) van kruiden voor. Zo'n haard bestaat dan uit slechts één nitrofiele
soort zoals Kruipende boterbloem of Paardenbloem. Deze fase dus heel bloemrijk zijn,
maar het aantal soorten is laag, zowel qua planten als dieren.
Ook in fase 2 komen deze kruiden voor, maar omdat de voedselrijkdom nog verder
afgenomen is, worden de eigenschappen van de bodem steeds belangrijker, zelfs in die
mate dat bepaalde grassoorten kunnen domineren. De hoeveelheid voedsel is namelijk
groot genoeg om bepaalde soorten toe te laten zich zeer concurrentieel op te stellen.
Afhankelijk van de bodemsoort bestaat de grasmat dan voor meer dan de helft uit
Gestreepte witbol, Grote vossenstaart en/of Gewone glanshaver.
Gestreepte witbol heeft een zeer brede ecologische amplitude qua bodem- en
vochtvereisten. Het is een van de weinige grassen met een permanente zaadvoorraad in
de bodem. Daarom is het vaak de eerste opvolger van uit cultuur genomen graslanden.
Grote vossenstaart komt vooral voor op zwaardere bodems (zandleem, leem, klei) op 's
winters overstroomd grasland. Gewone glanshaver komt vooral voor in wegbermen en op
dijken. Het wordt op zowat alle (vochtige) bodems aangetroffen behalve op de arme
zandbodems.
Pas vanaf fase 3 (gras-kruidenmix) neemt de botanische betekenis van de graslanden
sterk toe. Het aantal soorten stijgt omdat de voedselrijkdom niet toelaat dat een of
enkele soorten domineren over de rest. De hoogproductieve grassen blijven aanwezig
maar domineren niet meer. Laagproductieve grassen nemen nu de plaats in (Gewoon
reukgras, Rood zwenkgras, Gewoon struisgras). Aangezien deze plantensoorten niet
dominant zijn, laten ze veel ruimte voor kruidachtigen en schijngrassen zoals zegges.
Natuurstreefbeelden in goede toestand bevinden zich steeds in fase 4 en de schrale types
(ondermeer blauwgraslanden, heischrale graslanden) in fase 5. Dat wil in de praktijk
zeggen dat de bodem meestal flink moet verschraald worden.
Maaien
Maaien en afvoeren onttrekt voedingsstoffen aan de grond. Als we niet bemesten als
compensatie kunnen we spreken van verschraling. Verschralingsbeheer is nodig als de
bodem te rijk is om alle soorten van het natuurstreefbeeld kansen te geven. Zo lang dit
het geval is, is maaien en afvoeren aan de orde. Bij overdreven grote voedselrijkdom
(voormalige akker), kan zelfs plaggen of afgraven nodig zijn. De afname van vooral
fosfaat in de bodem is beperkt met enkel maaibeheer.
Natuurstreefbeelden graslanden 97
Eenmaal de doelen bereikt, wordt dikwijls nog gemaaid om de atmosferische depositie te
compenseren en verbossing tegen te gaan. Het aantal maaibeurten neemt in de tijd wel
af, van driemaal (of meer) per jaar (fase 0) tot eenmaal per jaar (fase 5).
Het succes van verschralen door maaien verschilt per bodemtype. Bij klei- en
veengronden onder matig droge tot droge condities wordt dit proces tegengewerkt. Het
natuurlijk voedingsstoffenleverend vermogen van deze gronden leidt, in combinatie met
depositie vanuit de lucht, tot een relatief trage bodemverschraling. Op zandbodems kan
echter binnen de paar jaar flink succes worden geboekt.
Naast de hoeveelheid afgevoerd materiaal beïnvloedt ook het maaitijdstip de gras-
kruidenverhouding en de onderlinge grassenconcurrentie op een directie manier. Het
effect hiervan wordt meestal onderschat. Een voorbeeld: Gestreepte witbol kent een
sterke groei in de maand mei, gevolgd door de bloei einde mei en zaadzetting begin juni.
Einde mei zitten de reserves van de plant bovengronds zonder dat er al zaad is gevormd.
Door te maaien einde mei kan deze plant geen zaad meer vormen. Hergroei gaat trager
omdat hij zijn voorraad kwijt is. Maaien na 15 juni zal deze plant echter bevoordeligen, al
het zaad is reeds gevallen een deel van de reserves zit terug in de wortelstokken. Te laat
of te vroeg maaien zorgt dus voor een zeer trage vooruitgang in het halen van de
beheerdoelstellingen.
Wat de zaadzetting van de kruidachtigen betreft (de zogenaamde reden om te maaien na
15 juni), de meeste kruiden uit de fasen 3 en 4 kennen een trage voorjaarsontwikkeling
Na een maaibeurt einde mei groeien deze kruiden relatief snel terug door en kunnen zelfs
zo de hergroei van de tot dan toe dominante grassoorten helpen onderdrukken. Ze
bloeien vervolgens alsnog en zetten zaad in de vroege zomer.
Naarmate de fases opschuiven moeten echter het maaitijdstip worden verlaat, aangezien
de gras- en kruidensoorten alsmaar later in zaad komen. Door de lagere
voedselhoeveelheden duurt het langer voor de plant aan bloei en zaadzetting kan
beginnen. Bij sommige natuurstreefbeelden kan er rekening gehouden worden met
specifieke plantensoorten zoals Grote pimpernel. Hieronder een schema met
maaitijdstippen per fase. Besef wel dat het juiste tijdstip afhangt van de
weersomstandigheden in het voorjaar (koel of warm, droog of vochtig) en op het
moment van maaien (droog weer). In de eerste fases zijn er drie maaibeurten, in
schraalland slechts één.
Natuurstreefbeelden graslanden 98
Van belang is ook dat de grasmat voldoend kort de winter in gaat om vervilting te
voorkomen. Een vervilte grasmat is nadelig voor zaadkieming en ontwikkeling van jonge
planten.
Vroeger maaien kan overigens in conflict zijn met het belang van weidevogels. Als er
echter bewust gekozen is voor een botanische hoofddoelstelling dan is uitstel van maaien
ter bevordering van het broedsucces niet verstandig. De botanische ontwikkeling valt stil
en de doelstelling wordt bij lange na niet gehaald. Er moet dus gekozen worden.
Sommigen gaan toch vroeg maaien als er al weidevogels voorkomen en passen
nestmarkering toe. Het effect hiervan is echter niet groot. Bovendien hebben de kuikens
van weidevogels erg veel insecten nodig, die pas massaal aanwezig zijn bij de hogere
fases. Als fase 3 en 4 bereikt zijn, valt het maaitijdstip volgens schema na 15 juni. Het is
dan wel raadzaam bij de keuze van het maaitijdstip rekening te houden met eventueel
aanwezige weidevogels. Maaien vóór 1 juli is voor deze soorten erg nadelig. In de meeste
gevallen moet gekozen worden tussen weidevogelbeheer en botanisch beheer.
Ten slotte kan een volledig terrein in één keer maaien nadelig zijn voor kleinere dieren,
die hun habitat verdwenen zien. Een ideaal vlindervriendelijk grasland heeft veel
bloemen en structuur (lang en kort gras) en is afgeboord met houtkanten, struwelen of
ruigtes. Door te maaien worden bloemen weggehaald alsook een flink aandeel rupsen,
eieren en poppen. Niet alles ineens maaien (gefaseerd maaien) of een lage dichtheid aan
vee erop zetten (extensief begrazen, zie verder) is voor graslandvlinders beter.
Begrazen
Begrazing verschraalt niet of nauwelijks. Hoogstens is er een verschuiving in
nutriëntengehalte doorheen het terrein. Bijvoorbeeld van plaatsen waar gegraasd wordt
naar de latrine en/of slaapplaatsen. Vooral paardachtigen grazen erg kort, maar gaan
Natuurstreefbeelden graslanden 99
zelden uitwerpselen deponeren op graasplaatsen. Ook een herder met een passerende
schaapskudde kan een bepaalde verschraling veroorzaken. Bij jaarrondbegrazing met
runderen is er geen verschralend effect.
Begrazing wordt daarentegen meestal ingezet om een variatie in ruimte en tijd te
verkrijgen in de vegetatie. Een gemaaid hooiland kent in de tijd enorme variaties (eerst
vlakdekkend bloemrijk tot volledig kort gemaaid). Een begraasd grasland met lage
veebezetting en diverse soorten grazers daarentegen is een permanente afwisseling van
kort grasland, lang grasland, ruigtes en struikgewas. Hier en daar zijn er kale
woelplekken, betredingsplekken, latrines etc. waardoor de structuurvariatie heel groot is.
Bijkomende troef is er de mest die verwerkt wordt door een hele reeks organismen zoals
vliegen en kevers, wat de biodiversiteit en het voedselaanbod voor bv. weidevogels en
vleermuizen ten goede komt. De meeste gedomesticeerde grazers worden echter
ontwormd en krijgen diergeneesmiddelen, waardoor de mest in het beste geval
oneetbaar of zelfs giftig wordt voor insecten. Dat heeft een sterk effect op de wilde
mestfauna. Soorten die grote insecten als mestkevers eten zoals klauwieren en grotere
vleermuissoorten zijn in Vlaanderen onder meer daardoor erg zeldzaam geworden.
Dieren op stal houden terwijl ze ontwormd worden is een van de mogelijke oplossingen,
maar bij grote gebieden met halfwilde grazers niet steeds makkelijk.
Het probleem bij de planning van begrazing is de ideale veebezetting. Is die te laag, dan
zal het gebied stilaan verbossen. Is die te hoog, dan is er weinig variatie door
overbegrazing. Van nature trekken de grazers rond van wintergebieden naar
zomergebieden, worden ze opgejaagd door roofdieren, sterven ze massaal af bij heel
strenge winters … Dat zijn allemaal natuurlijke processen die wij in de relatief kleine
reservaten niet kunnen toelaten. Vandaar dat de veebezetting zo nauw kan steken.
De Vlaamse graslanden worden in de eerste plaats begraasd door runderen. Tot voor
enkele tientallen jaren waren er vooral lokale dubbeldoelrassen, die redelijk wat melk
produceerden, maar ook voor het vlees werden gehouden. Nu is het aantal courant
gehouden rassen globaal genomen verminderd en is er meer specialisatie. De standaard
melkkoe behoort tot het ras Holstein en enkele rassen zoals Belgian blue en Limousin
worden voor het vlees gehouden. Op zich graast elke koe hetzelfde, maar productief vee
kan meestal niet zelf bevallen, heeft veel zorg nodig en maakt weinig vet aan, waardoor
ze in de winter niet buiten kunnen gehouden worden. Voor seizoensbegrazing is dat niet
zo'n probleem, maar voor jaarrondbegrazing (zie verder) zijn deze rassen niet geschikt.
In het natuurbeheer worden daarom meestal zelfredzame rassen gehouden die de
winterkou moeiteloos trotseren en zelfstandig kunnen kalven. In heel wat
natuurgebieden zijn uit Schotland afkomstige runderrassen aanwezig: Galloway, Schotse
hooglander en Aberdeen Angus. Ook bij de paarden zijn enkele rassen populair: de
Shetlandpony en de Poolse Konik, die nog het dichtst bij de oorspronkelijke wilde tarpan
zit. Op de schraalste terreinen wordt de voorkeur gegeven aan schapen, terwijl ezels en
geiten weinig gebruikt worden, vooral dan in meer ruige situaties met veel struwelen
zoals duinbossen.
Natuurstreefbeelden graslanden 100
De regelgeving voor grazers in natuurgebieden is in Vlaanderen dezelfde als voor de
veehouderij in de landbouw. Zo moeten runderen, schapen en geiten oormerken dragen
en zijn een aantal veterinaire onderzoeken verplicht. De meeste begraasde
natuurgebieden worden beheerd in samenwerking met lokale landbouwers door middel
van concessies, gebruiksovereenkomsten of de traditionele landbouwpacht. Op veel
plaatsen wordt de begrazingsdruk begrensd en dit wordt gewoonlijk uitgedrukt in
grootvee-eenheden per ha of GVE. 1 GVE komt overeen met een volwassen koe of drie
volwassen schapen.
Er zijn verschillende manieren om grazers in te zetten. Bij jaarrondbegrazing zijn de
dieren in alle seizoenen aanwezig binnen een vast raster. In de winter moeten ze
overleven van het dode gras, wat vervilting tegengaat.
Bij seizoensbegrazing zijn ze slechts aanwezig in een bepaalde periode van enkele
maanden. Meestal betreft dit nabegrazing in het najaar, waarbij in het voorjaar gemaaid
wordt. De grazers zorgen er dan voor dat de vegetatie korter de winter ingaat. Dikwijls
wordt hiervoor een beheerovereenkomst met een boer gesloten.
Bij stootbegrazing zijn de grazers slechts enkele dagen tot enkele weken aanwezig,
eventueel binnen een op maat geplaatst tijdelijk raster. Hierbij wordt de vegetatie op
korte tijd erg kort begraasd. Ook soorten die niet graag gegeten worden, kunnen zo
worden opgeruimd door de dieren iets langer te laten staan.
Hoewel begrazen minder intens lijkt dan maaien, moet het werk niet onderschat worden.
Begrazen vraagt de aanleg en onderhoud van een stevig raster, veilige toegangspoorten
voor beheerders en publiek en de aanleg van een vangkraal. De dieren moeten jaarlijks
gevangen worden om te ontwormen en om jonge dieren te oormerken, bij paardachtigen
moeten de hoeven gekapt worden, schapen worden geschoren enzovoort. Maaien en
afvoeren is dus niet per se meer werk en leidt vooral voor botanisch beheer tot betere
resultaten.
Maaien en hooien Extensieve begrazing
Afvoer van voedingstoffen Relatief efficiënt Weinig
Structuurdiversiteit Klein Groot: mozaïekstructuur
Voorkomen van gradiënten Weinig: uniform beheer Veel
Grenzen met omgeving Scherp Kunnen geleidelijk zijn
Bloemenrijkdom Groot Kleiner
Mate van zelfregulatie Klein Relatief groot
Voorspelbaarheid Meer Weinig
Vergelijking effecten van maaien en hooien en van extensieve begrazing
Natuurstreefbeelden graslanden 101
Waterbeheer
Waterbeheer is uitgebreid aan bod gekomen in Natuurmanagement I (zie
https://www.ecopedia.be/traject/biotoop-moeras-en-water). We nemen hier een stuk
tekst over die van toepassing is op dit hoofdstuk.
Vegetaties van gebieden met een hoge grondwaterstand, bijvoorbeeld door kwel, zijn
dikwijls rijk aan soorten. Afhankelijk van de samenstelling van het kwelwater (eerder
zuur, kalkrijk, ijzerrijk, beide) zijn andere vegetatietypes te verwachten. Even belangrijk
is hoeveel kwelwater er bovenkomt en de schommelingen daarvan. Soms komt kwel
nauwelijks tot de wortelzone, terwijl het in andere situaties echte moerassen vormt. Welk
water wanneer ter beschikking is zal het vegetatietype bepalen.
Als beheerder is het dus interessant te weten hoe het met het grondwater gesteld is,
want je kan niet naar een vegetatietype streven (natuurstreefbeeld) als dat niet in
overeenstemming is met de hydrologie van het gebied.
Die hydrologie kan je maar te weten komen door metingen te doen. We willen weten hoe
diep het grondwater zit en hoe het gedurende het jaar schommelt. Daarvoor werk je met
peilbuizen of piëzometers. Je zal over langere tijd metingen moeten doen, want de
situatie kan jaar per jaar nogal verschillen onder invloed van het weer. Iemand met
plantenkennis kan overigens aan de vegetatie ook heel wat afleiden, maar verandering
van de vegetatie na verdroging gaat met vertraging. Bij metingen zie je meteen als er
problemen zijn.
Bij graslanden in agrarisch gebied is het dikwijls zo dat de jaarvariatie in peilen niet de
natuurlijke cyclus volgt. In het voorjaar staat van nature het water het hoogst, en de
nazomer het laagst. Landbouwers zien graag net omgekeerde, een lage stand in het
voorjaar om de bodem te kunnen bewerken en een hogere stand in de nazomer als de
gewassen aan het afrijpen zijn. Dit heeft zijn effect op de omliggende gebieden. Het is
voor een beheerder met een relatief klein gebied niet mogelijk dat op te lossen. Het
opstuwen van beekjes heeft ook weer zijn effect op het omliggende gebied. Bovendien is
opstuwen voor een hogere grondwatertafel niet steeds aangeraden, want zo wordt veel
relatief zuur regenwater tegengehouden. De laag regenwater duwt het kwelwater naar
beneden, buiten de wortelzone van de planten. Dit zorgt voor een verandering van de
vegetatie.
Een goed peilbeheer is niet eenvoudig, maar wel noodzakelijk voor
grondwaterafhankelijke natuurstreefbeelden.
Natuurstreefbeelden graslanden 102
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Grasland
In deze cursus komen enkel de voor het examen te kennen types voor. Ga naar
ecopedia.be voor een volledig overzicht van de natuurstreefbeelden voor Vlaanderen.
In deze lijst vind je zowel Natura 2000 habitats als Regionaal belangrijke biotopen. De
eerste hebben een nummer, eventueel gevolgd door een extra indeling (zoals 641_ve),
de tweede hebben een code die begint met ‘rbb’.
Sommige types moet je wat uitgebreider kennen dan andere, dan verwachten we dat je
naast een korte beschrijving ook het beheer en een paar kensoorten kent. De soorten die
opgegeven zijn, moet je qua naam kunnen koppelen aan het betreffende natuurtype. Een
aantal daarvan moet je ook op het zicht kunnen herkennen, die soorten vind je in een
aparte soortenlijst.
Voedselarm of voedselrijk
In natuurmanagement basis heb je reeds het verschil geleerd tussen voedselrijke en
voedselarme graslanden. We herhalen hier kort nog even de soorten die wijzen op rijkere
gronden en op armere bodems.
Soorten die meestal voorkomen op matig voedselrijke gronden zijn: Veldzuring,
Pinksterbloem, Scherpe boterbloem, Rode klaver, Knoopkruid, Margriet, Glanshaver,
Gestreepte witbol en Grote vossenstaart.
Soorten van armere gronden zijn: Hazenpootje, Zandblauwtje, Muizenoor, Grasklokje,
Gewoon biggenkruid, Klein vogelpootje, Tormentil, Liggend walstro, Tandjesgras,
Borstelgras.
Natuurlijk zijn er graslanden waar je zowel soorten zal vinden van wat rijkere gronden en
soorten van armere gronden.
Blauwgraslanden en Veldrusgraslanden (6410_ve en 6410_mo)
Officiële naam: Grasland met Molinia op kalkhoudende, venige of lemige kleibodem
(Molinion caeruleae) subtype: blauwgrasland (6410_mo) en
subtype: basenarme Molinion-graslanden, inclusief de veldrusassociatie (6410_ve).
Beschrijving: Blauwgraslanden of vochtige schraallanden zijn onbemeste, één keer per
jaar gehooide graslanden die 's winters plasdras staan en 's zomers oppervlakkig
uitdrogen. We onderscheiden in Vlaanderen twee types blauwgrasland als
natuurstreefbeeld. Een streefbeeld met basenrijke kwel en een tweede met basenarme
kwel.
Natuurstreefbeelden graslanden 103
Blauwgraslanden danken hun naam aan de aspectbepalende (groen)blauwachtige kleur
door de aanwezigheid van soorten als Pijpenstrootje, Blauwe zegge, Zeegroene zegge,
Blonde zegge, Tandjesgras en Blauwe knoop. Blauwgraslanden kunnen echter ook bruin
ogen door de aanwezigheid van mossen en soorten als Biezenknoppen. Blauwgraslanden
zijn mesotroof, dus matig voedselrijk tot voedselarm maar niet zeer voedselarm. Ze
zitten tussen de Dotterbloemgraslanden (voedselrijker) en de Vochtige heischrale
graslanden (voedselarmer). Ze hebben dan ook soorten die in beide van deze
streefbeelden ook voorkomen.
Droog heischraal grasland (6230_hn)
Officiële naam: Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden
(en van submontane gebieden in het binnenland van Europa), subtype: droge heischrale
graslanden.
Beschrijving: Heischrale graslanden zijn vegetaties op voedselarme, meestal (zwak)
zure, lemige zandbodems waarin grassen zoals Borstelgras, Tandjesgras, Pijpenstrootje
en struisgrassoorten domineren, maar waarin kruiden en heidestruiken eveneens talrijk
aanwezig kunnen zijn. Het betreft soortenrijke graslanden met een gesloten grasmat.
Soorten van heischrale graslanden prefereren minder zure, meer gebufferde bodems dan
soorten van de heide. Heischrale graslanden ontstaan vaak door het maaien, betreden,
beweiden, plaggen, afbranden of verstoren van heidevegetaties.
Enkele kensoorten voor heischraal grasland (vochtig en droog) zijn o.a. Borstelgras,
Hondsviooltje, Liggend walstro, Tandjesgras, Tormentil, Stijve ogentroost. Kenmerkend
voor het droge type zijn onder meer Mannetjesereprijs, Klein vogelpootje en
Zandblauwtje. In het Droog heischraal grasland domineert Struikhei niet, maar is
gewoonlijk wel aanwezig.
Dit graslandtype vind je vaak in hetzelfde landschap als droge heide, maar het komt bv.
ook op bospaden voor. Alhoewel deze vegetatie in Vlaanderen zeldzaam is komt ze toch
het meest voor van alle types heischraal grasland.
Abiotiek: Heischrale graslanden zijn gebonden aan onbemeste, matig zure tot neutrale,
droge tot vochtige gronden en komen meestal voor op lemige zandgronden of
uitgeloogde zandleemgronden, maar soms ook op zand of veen. De bodems zijn minder
zuur (pH 4-6,5) in vergelijking met heide. Bij droog heischraal grasland bevindt de
grondwatertafel zich buiten het bereik van de vegetatie.
Beheer: Maaien is de meest aangewezen beheervorm, zeker voor kleine relicten. Hierbij
wordt er één keer per jaar gemaaid in september, dan hebben alle plantensoorten zaad
gezet. Voor grotere gebieden is eventueel een combinatie mogelijk met nabegrazing. Ook
extensieve seizoensbegrazing kan een geschikte beheersvorm zijn.
Natuurstreefbeelden graslanden 104
Het instandhouden of ontwikkelen van mozaïeken van open plekken, ruigtes en zomen
en overgangen naar andere waardevolle habitattypes is belangrijk voor de rijke,
ongewervelde fauna.
Intensieve betreding of frequente bodemverstoring dienen vermeden te worden. In
verruigde vegetaties is herstel van de soortenrijkdom mogelijk door gerichte
beheersmaatregelen, zoals maaien en nabeweiden, al dan niet in combinatie met
kleinschalig plaggen. In de aanvangsperiode is vaak een intensief beheer nodig om
woekering van Adelaarsvaren, bramen of Amerikaanse vogelkers tegen te gaan.
Soortenrijke graslanden van zure bodems, subtype struisgrasland (6230_ha)
Officiële naam: Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden
(en van submontane gebieden in het binnenland van Europa), subtype: soortenrijke
graslanden van het struisgrasverbond.
Beschrijving: Soortenrijke struisgraslanden en droge zure heischrale graslanden
(6230_hn en 6230_ha) hebben dezelfde kenmerkende soorten, deze twee
natuurstreefbeelden lijken dus veel op elkaar. De meer kenmerkende soorten voor
struisgraslanden zijn bv. Onderaardse klaver en Steenanjer. Ook Muizenoor en
Grasklokje vind je soms in dit type. Deze laatste twee vind je ook soms in heischrale
graslanden.
Struisgraslanden zijn wat productiever dan heischrale graslanden waarbij er soorten
voorkomen van iets rijkere gronden zoals Hazepootje, Akkerhoornbloem, Gewone
veldbies, Duizendblad en Klein vogelpootje. Maar, komen er enkel soorten voor van deze
iets rijkere gronden dan heb je te maken met een soortenarmer type ‘struisgrasland’
(niet in de cursus besproken) in plaats van dit ‘Soortenrijke struisgrasland 6230_ha’, en
dit behoort dan niet tot dit streefbeeld. Naast deze algemenere soorten moeten er dus
ook een de kenmerkende soorten voorkomen.
Abiotiek: Soortenrijke struisgraslanden komen voor op voedselarme zure gronden. De
bodem is echter iets rijker dan bij heischrale graslanden.
Beheer: Het beheer bestaat uit jaarlijks één keer maaien in september of uit begrazing.
Vochtig heischraal grasland (6230_hmo)
Officiële naam: Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden
(en van submontane gebieden in het binnenland van Europa), subtype: vochtige
heischrale graslanden (6230_hmo).
Beschrijving: Voor een algemene beschrijving en soorten van heischrale graslanden, zie
het vorige type. Vochtige heischrale graslanden komen meestal voor op gelijkaardige,
maar vochtige bodems. Soorten die duiden op een vochtige tot natte karakter zijn
Natuurstreefbeelden graslanden 105
Heidekartelblad, Liggende vleugeltjesbloem, Klokjesgentiaan en Dopheide.
Heidekartelblad en Liggende vleugeltjesbloem zijn kenmerkende soorten voor heischrale
graslanden. Klokjesgentiaan en Dopheide komen ook voor in de vochtige heide.
Abiotiek: Dit type komt voor op humeus vochtig lemig zand, zandleem, leem en zand en
dit op vrij zure voedselarme bodems. Ten opzichte van heide komt het voor op iets meer
gebufferde gronden met wat meer voedselrijkdom.
Beheer: Het beheer bestaat uit één keer per jaar maaien in september. Zorg er hierbij
voor dat de doelsoorten in zaad kunnen komen. Zo heb je Blauwe knooppopulaties die
reeds bloeien in juli en welke in zaad staan eind augustus. Maar er zijn ook populaties
van Blauwe knoop die later bloeien en pas eind september of nog later in zaad staan.
Later maaien heeft ook als voordeel dat de bodem meestal wat droger is.
Droog kalkrijk heischraal grasland (6230_hnk)
Officiële naam: soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden
(en van submontane gebieden in het binnenland van Europa), subtype: droge kalkrijkere
heischrale graslanden (Betonica- Brachypodietum).
Beschrijving: Deze graslandgemeenschap behoort tot de Heischrale graslanden met bv.
Tormentil en Tandjesgras op voedselarme, onbemeste, droge bodem. Het heischrale
grasland op kalkbodem is soortenrijker en kalkrijker dan de andere heischrale
graslanden. Typische soorten zijn bv. Betonie, Schermhavikskruid, Kleine bevernel en
Voorjaarszegge. Dit graslandtype is zeer zeldzaam en heeft een bijzonder hoge
natuurbehoudswaarde.
Grote vossenstaartgraslanden met Weidekervel, Weidekervel-torkruid en of Kievitsbloem (6510_hua)
Officiële naam: Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba
officinalis), subtype: verbond van Grote vossenstaart (Alopecurion).
Beschrijving: Grote vossenstaartgraslanden situeren zich tussen de drogere
glanshavergraslanden en de nattere moerasvegetaties en of dotterbloemgraslanden.
Goed ontwikkelde grote vossenstaartgraslanden bestaan uit een kruidenrijke graszode
die vrij evenwichtig opgebouwd is uit hoge en middelhoge grassen. Geen enkele
plantensoort domineert de vegetatie. In dit streefbeeld moet Weidekervel en/of
Weidekerveltorkruid aanwezig zijn. Daarnaast komen er ook andere kenmerkende
soorten voor zoals Grote vossenstaart, Groot streepzaad, Grote ratelaar, Veldlathyrus,
Echte koekoeksbloem en Waterkruiskruid.
Abiotiek: In de winter staan grote vossenstaartgraslanden gedurende enkele weken of
langer onder water. Overstromingen in de zomer zijn echter niet gewenst voor deze
vegetatie. De bodem bestaat uit matig voedselrijke (venige) (zand)leem of klei.
Natuurstreefbeelden graslanden 106
Soortenrijke glanshavergraslanden (6510_hu)
Officiële naam: Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba
officinalis), subtype: Glanshavergraslanden (Arrhenaterion).
Beschrijving: Goed ontwikkelde glanshavergraslanden zijn kruiden- en bloemenrijk met
composieten zoals Margriet, Knoopkruid en Groot streepzaad. Goede kenmerkende
soorten zijn bv. Grote bevernel, Groot streepzaad, Glad walstro en Beemdkroon. De
grassen vormen een mozaïek van middelhoge en hoge soorten, waarbij geen enkele
grassoort dominant is. Ze komen voor op matig voedselrijke vrij droge zandleem, leem of
klei. Het zijn hooilanden die twee keer per jaar gemaaid worden of hooiweiden die eerst
gemaaid worden en dan nabegrazing krijgen.
Abiotiek: Deze hooilanden komen voor op matig voedselrijke bodems van lemig zand,
zandleem, leem of klei.
Beheer: Voor de instandhouding van soortenrijke Glanshavergraslanden is een
volgehouden maaibeheer noodzakelijk. In de regel worden deze graslanden twee keer
per jaar gemaaid. Bij voorkeur met per perceel weinig spreiding in het maaitijdstip en
met aandacht voor de bloei en zaadvorming van de bijzondere soorten. De eerste
maaibeurt ligt vaak tussen 15 juni en 15 juli. Maar er zijn ook glanshaverhooilanden die
al 15 mei gemaaid worden. De tweede maaibeurt valt tussen 15 augustus en 15
september. Belangrijk bij het bepalen van de maaidatum van goed ontwikkelde
glanshavergraslanden is het in zaad komen van de doelsoorten. Deze kunnen in zaad
staan bij de eerste maaibeurt maar kunnen ook in bloem en zaad komen tussen de
eerste en de tweede maaibeurt. De beheerder moet dus goed bepalen welke soorten in
zaad moeten komen. Na relatief vroeg maaien kunnen bepaalde kruiden alsnog
uitgroeien en in bloei komen. Maaitijdstippen die al lang gehanteerd worden en die voor
een goed en soortenrijk glanshaver grasland gezorgd hebben worden best gewoon
aangehouden.
Ook nabegrazing is mogelijk, dit kan na de eerste maaibeurt vanaf half augustus of later
als de doelsoorten nog in zaad moeten komen.
Soortenrijke glanshaverhooilanden met Grote pimpernel (6510_hus)
Officiële naam: Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba
officinalis), subtype: glanshavergraslanden met Grote pimpernel.
Beschrijving: Dit type is bijna hetzelfde als het vorige type: soortenrijke
glanshaverhooilanden. Het verschil is dat er nu Grote pimpernel in voorkomt, een
zeldzame soort in Vlaanderen. Meestal is dit type ook een vrij vochtig
Glanshaverhooiland.
Natuurstreefbeelden graslanden 107
Kamgrasland (rbbkam)
Officiële naam: Kamgrasland.
Beschrijving: Kamgrasland of Kamgrasweide is een permanent begraasd grasland
(vooral door runderen) op voedselrijkere bodem met als opvallende soort Kamgras.
Aangezien Kamgras nu (bijna) niet meer wordt ingezaaid, is zijn voorkomen in
landbouwgraslanden sterk verminderd, maar zeldzaam is deze soort (nog) niet. De
Kamgrasweide is dan ook typisch voorkomend in historisch permanent grasland dat niet
recent omgeploegd werd. Andere kenmerkende soorten zijn Madeliefje, Witte klaver en
Timotheegras. Meestal zijn er ook soorten aanwezig van matig voedselrijke graslanden
zoals Pinksterbloem, Veldzuring, Scherpe boterbloem en Rode klaver.
Kamgrasland is vanwege zijn opvallende vegetatiestructuur vrij gemakkelijk te
herkennen, hoewel het op floristische basis eerder negatief gekenmerkt is (er zijn minder
soorten aanwezig). Dit laatste is de reden waarom het in de literatuur dikwijls niet
onderscheiden wordt van het Glanshaver-verbond. Het is vooral een continu gebruik als
graasweide, in combinatie met de belangrijkste soort Kamgras.
Abiotiek: Kamgraslanden komen op de meeste bodems voor, maar op de lichtste
bodems (zand, veen, zandleem) is hun voorkomen vaak gebonden aan een lichte vorm
van bemesting, terwijl ze op de zwaardere gronden (klei, leem) ook zonder bemesting
kunnen ontstaan en gedijen. Verder is Kamgrasland grondwateronafhankelijk.
Beheer: Begrazing speelt een essentiële rol bij het ontstaan en instandhouding van dit
vegetatietype. Daarbij blijkt het type grazer relatief van geringer belang. De optimale
dichtheden en begrazingsduur is echter niet zo duidelijk.
Kamgrasland op lichtere bodem is meestal ontstaan na een vorm van lichte bemesting.
In dat geval is de halfnatuurlijke voorganger veelal een ander type grasland (BWK: Ha,
Hn …) met grotere natuurbehoudswaarde dan kamgrasland. Het stopzetten van de
bemesting kan hier een eerste stap zijn in het herstelproces van een natuurlijker
graslandtype. Ook over het bemesten in poldergraslanden ten behoeve van weidevogels
is er wat discussie, omdat het de botanische doelen hypothekeert en uitspoeling in de
grachten veroorzaakt.
Soortenrijke kalkrijke kamgraslanden (6510_huk)
Officiële naam: Laaggelegen schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba
officinalis), subtype: kalkrijk kamgrasland (Galio-Trifolietum).
Beschrijving: Deze graslandvegetatie behoort tot de Kamgrasweide, een uitgesproken
weidegemeenschap, vooral begraasd door runderen op voedselrijkere bodem. Dit
begraasde graslandtype komt voor op voor op kalkrijkere bodem, meestal op hellingen,
en zijn zeldzaam. Je vindt ze vooral in de Voerstreek en Zuid Limburg. Gulden
sleutelbloem en Beemdkroon zijn soorten die hier vaak voorkomen.
Natuurstreefbeelden graslanden 108
Soortenrijk dotterbloemgrasland (rbbhc)
Officiële naam: Dotterbloemgrasland.
Beschrijving: Dotterbloemgraslanden zijn vooral drassige, gemaaide hooilanden al of
niet met nabeweiding. Er is steeds invloed van het grondwater, dat zowel basenarm als
basenrijk kan zijn. De bodem is vrij voedselrijk en gewoonlijk groeien de planten
weelderig met een bloemrijk aspect. Het Dottergrasland is sterk achteruitgegaan in
Vlaanderen en heeft een duidelijke natuurbehoudswaarde. Van de talrijke kenmerkende
soorten kunnen we vermelden: Dotterbloem, Echte koekoeksbloem, Grote ratelaar,
Brede orchis, Bosbies, Waterkruiskruid en Tweerijige zegge. Vooral door het afnemend
belang van hooibeheer zijn veel Dotterbloemgraslanden tegenwoordig in een
verruigingsfase ofwel worden ze nu begraasd. Goede voorbeelden zijn hoofdzakelijk op
natuurreservaten aangewezen voor hun voortbestaan.
Abiotiek: Deze graslanden staan in de winter plasdras maar in de zomer is een zekere
doorluchting van de bodem nodig, dus een daling van de grondwatertafel. Bij permanent
hogere grondwatertafels heb je eerder bijvoorbeeld zeggenvegetaties, die vaak grenzen
aan Dotterbloemgrasland. Die grondwaterdaling werd verkregen in de vorm van
ontwateringsgreppeltjes of slootjes. Kwel kan al dan niet aanwezig zijn. Het water en/of
de bodem zijn voedselrijker dan voor graslandtypes als blauwgrasland of heischraal
grasland. Overstroming is minder uitgesproken dan bij Vossenstaartgraslanden maar kan
kortstondig voorkomen.
Beheer: Dotterbloemgraslanden worden in de regel één tot twee keer gemaaid en
werden in het verleden meestal licht bemest, hoewel dat in het huidige natuurbeheer
meestal niet meer gebeurt. Ook nabegrazing komt voor, toch worden onder hooibeheer
de zuiverste vormen aangetroffen.
De eerste maaibeurt valt traditioneel laat vanwege de vochtige bodem in het voorjaar,
typisch half juni.
Zilverschoongrasland (rbbzil)
Officiële naam: Zilverschoongrasland.
Beschrijving: De standplaatsen van het Zilverschoongraslanden worden gekenmerkt
door betreding en in het vroege voorjaar langdurig hoge waterstanden of
overstromingen. Daarna wordt het meestal veel droger en kan het vee komen grazen. De
bodem is (zeer) voedselrijk en de meest typische vorm betreft permanente weiden met
depressies of grachten, waarlangs het Zilverschoongrasland voorkomt. Typische soorten
zijn Zilverschoon, Fioringras en Geknikte vossenstaart. Ook de Europees beschermde
soort Kruipend moerasscherm komt in dit type voor.
Abiotiek: Een wisselende grondwaterstand wordt vaak als een van de meest
kenmerkende milieuparameters voor Zilverschoongrasland opgegeven, maar er zijn
Natuurstreefbeelden graslanden 109
aanwijzingen dat bij de goed ontwikkelde voorbeelden de schommelingen eerder gering
zijn en grotere schommelingen biodiversiteitsverlies tot gevolg hebben. In elk geval kan
dit type maar blijven bestaan door een zekere dynamiek van betreding en lichte
overstroming.
Beheer: Door de grazers vanaf april, mei op het grasland te laten wordt een groot deel
van het grasland begraasd. Wanneer er grondbroeders aanwezig zijn start de begrazing
vaak na 15 juni. Je moet dan opletten dat de grasmat niet vervilt omdat de grazers niet
alles opeten. De grazers gaan van het grasland als het voedsel op is. Indien er stukken
van het grasland minder of niet worden begraasd is dit voordelig voor de fauna.
Bij overbegrazing zal er geen structuur meer zijn en zal men vaak bijvoederen.
Bijvoederen zorgt echter voor een bemesting van het grasland en dit is niet gewenst.
Overbegrazing is ook minder interessant voor de fauna.
Wanneer bepaalde delen van het grasland weinig tot niet begraasd worden kan er ruigte
en struweel ontstaan. Indien je dit niet wenst zal je het beheer moeten intensiveren.
Zilte graslanden (1330_hpr en 1310_pol)
Officiële naam: Atlantische schorren (Glauco-Puccinellietalia maritimae), subtype:
binnendijkse zilte vegetaties (1330_hpr) en éénjarige pioniersvegetaties van slik en
zandgebieden met Salicorniasoorten en andere zoutminnende planten, subtype:
binnendijks gelegen zeekraalvegetaties (1310_pol).
Zilte graslanden komen binnendijks voor aan de kust, in de polders en aan de Zeeschelde
op plaatsen waar zilt grondwater aanwezig is of waar zilte kwel optreedt vanuit zoute of
sterk brakke waterlopen of kanalen. De zoutminnende vegetatie neemt zelden meer dan
de helft van de perceelsoppervlakte in. Op perceelsniveau is ze meestal terug te vinden
in ondiepe greppels en depressies. Goed ontwikkelde zilte vegetaties zijn vaak beperkt
tot perceelsranden of oeverbegroeiingen van kreken. Begrazing is noodzakelijk voor de
instandhouding van de typische vegetatie.
De kenmerkende soorten zijn voor een deel hetzelfde als deze van slikken en schorren.
Het gaat bijvoorbeeld om soorten zoals Kweldergras (verschillende soorten), Zulte en
Zeekraal. Indien binnendijks het type wordt gedomineerd door Zeekraal krijgen ze de
code 1310_pol (binnendijks gelegen zeekraalvegetaties). Zijn er ook andere soorten
aanwezig van de schorre dan behoort het tot het type 1330_hpr (binnendijks gelegen
schorrenvegetaties).
Natuurstreefbeelden graslanden 110
Natuurstreefbeelden moeras 111
Natuurstreefbeelden
moeras
Natuurstreefbeelden moeras 112
Natuurstreefbeelden moeras 113
Natuurstreefbeelden moeras
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van moerassen
De veen- en moerashabitattypen verschillen onderling sterk van elkaar zowel qua
soortensamenstelling als naar standplaatscondities. Door het unieke karakter van
bepaalde venen en moerassen zijn er ook zeer specifieke criteria voor structuur en
sleutelsoorten vereist. We overlopen ze hier even.
Water
Moerassen worden gekenmerkt door een permanente hoge grondwaterstand, dat kan
zowel grondwater, oppervlaktewater als neerslagwater zijn. Uit het vak Moeras en water
weten we intussen dat die verschillende watertypes ook verschillende samenstellingen
kennen. In het kort is neerslagwater arm aan voedingsstoffen en zuur, oppervlaktewater
neutraal van zuurtegraad en rijk aan voedingsstoffen en grondwater kan wat verschillen,
maar meestal neutraal tot kalkrijk en arm aan voedingsstoffen.
Dynamiek
Een stabiel waterniveau zal een ander ecosysteem opleveren dan een waterniveau met
veel schommelingen. Grote zeggenvegetaties zijn typisch voor plaatsen die in de winter
overstroomd zijn, maar in de zomer droogvallen. Overgangsvenen kennen daarentegen
een zeer stabiel grondwaterpeil.
Verbossing
Ook moerassen worden op den duur bos door verlanding en/of gebrek aan dynamiek. Op
heel natte standplaatsen zal je nooit grote bomen krijgen, die waaien om. Maar
verbossing is een probleem, vooral als er verdroging optreedt. Boomzaden kunnen
kiemen en wortels krijgen grip.
Bij trilvenen, drijvende vegetatiepakketten, kunnen bomen ertoe leiden dat het pakket
geankerd geraakt en niet meer kan meebewegen met de watertafel. Het verwijderen van
bomen in natte ecosystemen leidt meestal ook tot schade aan de bodem. Verbossing
moet dus zoveel mogelijk vermeden worden. Enkele wilgenkoepels in een rietmoeras is
geen probleem en goed voor fauna, maar elzenzaailingen in een overgangsveen moeten
zo snel mogelijk aangepakt worden.
Strooisellaag
Hoe hoger de primaire productie (plantengroei), hoe dikker de strooisellaag zal worden.
In sommige systemen is zo'n laag normaal (Grote zeggenvegetaties bv.), terwijl in lage
productiesystemen (overgangsveen) dit eerder wijst op een te lage beheerintensiteit.
Natuurstreefbeelden moeras 114
Hier zal een te dikke strooisellaag verhinderen dat de sleutelsoorten moeilijk tot kieming
komen en achteruitgaan of zich niet kunnen herstellen. Is de strooisellaag beperkt dan is
ook de schade beperkt. Omdat een strooisellaag voor sommige diersoorten (bv.
Zeggenkorfslak) een belangrijk deel uitmaakt van de habitat, kan, wanneer zulke soorten
als doel gesteld worden, hiervan afgeweken worden
Vergrassing
Vergrassing duidt op het toenemen van de hoeveelheid gras (geen schijngras zoals
zeggen!) in de vegetatie. Vergrassing van schrale moerasecosystemen met Pijpenstrootje
wijst op een verminderde dynamiek en/of eutrofiëring, met evolutie naar (vergraste)
natte heide tot gevolg. Dynamiek is een noodzakelijke vereiste om het pionierskarakter
van het habitattype duurzaam te kunnen handhaven. Vergrassing door andere
grassoorten kan toegekend worden aan voedselaanrijking of verdroging. Hoge
bedekkingen van Pijpenstrootje zijn eerder het gevolg zijn van gecombineerde
problemen.
Algemene beheeringrepen bij moerassen
Maaien
Maaien van natte ecosystemen vormt een uitdaging voor de beheerder. Door het hoge
watergehalte kan de bodem weinig druk aan en is daardoor snel beschadigd.
Er zijn hiervoor verschillende oplossingen:
- Manueel maaien: met bosmaaier of zeis. Bij kleine oppervlaktes zoals
overgangsvenen is dit aangeraden.
- Maaien met lichte machines zoals een maaibalk. Ook maaibalken kunnen met
dubbele banden worden uitgerust om de bodemdruk te verlagen. Vergeet niet dat
telkens ook het maaisel moet worden afgevoerd en dat dat meestal manueel
gebeurt.
- Het gebruik van een pistenbully of Soft track bij grotere oppervlaktes. Dit zijn
rupsvoertuigen, omgebouwd uit bijvoorbeeld de ski-industrie. Door de rupsbanden
wordt het gewicht over een groot oppervlakte verdeeld, waardoor de druk op de
bodem klein is. Ze werken in één werkgang, dit wil zeggen dat ze het maaisel
onmiddellijk nat afvoeren. Dit kan door opzuiging indien gemaaid wordt met een
klepelmaaier of door automatisch oprapen indien gewerkt wordt met een
maaibalk. Door de lage bodemdruk en één werkgang zijn deze rupsvoertuigen
ideaal voor venige natte bodems. Kleine zeggenvegetatie is een typisch
natuurtype dat wordt gemaaid met rupsvoertuigen.
o Gespecialiseerde maai- en hooimachines en goed opgeleide mensen die het
te maaien terrein door en door kennen zijn daarom belangrijk om dit
groter wordend aantal terreinen te kunnen maaien. Meer informatie op
Ecopedia.
Natuurstreefbeelden moeras 115
Waterbeheer
Als de veranderingen in de watercondities niet naar de wens van de beheerder zijn, kan
hij in bepaalde mate ingrijpen. De ongewenste situaties kunnen zijn:
- verdroging (dalende grondwatertafel, verminderde aanvoer)
- vernatting (stijgende grondwatertafel, opstuwing van water)
- verkeerd water (neerslagwater of oppervlaktewater waar je liever grondwater
hebt bijvoorbeeld)
De beheerder heeft een aantal instrumenten ter beschikking om aan peilbeheer te doen.
In dergelijke vochtige tot natte gebieden ligt meestal wel een resem grachtjes die het
kwelwater moesten afvoeren om het gebied toegankelijk te kunnen maken om te kunnen
hooien. Als die grachtjes niet meer onderhouden worden, verlanden ze en stijgt het
waterniveau in het gebied. Dat hoeft niet steeds goed nieuws te zijn, het opgehouden
water kan grotendeels bestaan uit neerslagwater. Dat heeft andere eigenschappen dan
grondwater met een sterke verandering van bijvoorbeeld de pH tot gevolg. En dus ook
een verandering van de vegetaties.
Door de grachtjes te schonen, kan er extra water worden afgevoerd. Het neerslagwater
blijft niet meer op het terrein staan, maar stroomt af, waardoor de kwel terug kan
opstijgen. Immers, een laag neerslagwater drukt het grondwater naar beneden, buiten
het bereik van de plantenwortels. De grondwaterminnende vegetatie sterft af en wordt
ingenomen door een zuurminnende vegetatie.
Maak je de grachten te diep, dan wordt ook te veel bodemwater afgevoerd, waardoor het
algemeen waterpeil daalt. Hierdoor krijgen planten van vochtige omstandigheden
onvoldoende water. Erger is soms de lokale verdroging van het veenpakket. Dat veen is
eeuwenoud plantaardig materiaal dat steeds onder water heeft gezeten en daardoor niet
kon afbreken (composteren). Nu komt dat ineens droog te liggen waardoor het veraardt,
het organisch materiaal breekt af tot nitraten en fosfaten. In het slechtste geval kan zo
het hele gebied niet alleen sterk verrijken met voedingsstoffen, maar ook flink lager
komen te liggen. Het herstellen van de oorspronkelijke hydrologie zal er dan enkel toe
leiden dat je met een vijver eindigt. Het duurt vervolgens eeuwen of zelfs langer voor die
veenlaag terug is opgebouwd
Verdroging gaat op die manier veel verder dan wat je eerst zou verwachten en de
oplossing ligt dikwijls niet meteen voor de hand. Integendeel, de mogelijke oplossingen
opstuwen van water (vb. een gracht afdammen) of inlaten van oppervlaktewater
(bevloeien met beekwater vb.) hebben elk hun negatieve invloeden op de al zieltogende
zeldzame vegetatie.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden Moeras
In deze lijst komen enkel de te kennen types voor. Ga naar Ecopedia.be voor een
volledig overzicht van de natuurstreefbeelden voor Vlaanderen.
Natuurstreefbeelden moeras 116
In deze lijst vind je zowel Natura 2000-habitats (met een nummer) als Regionaal
belangrijke biotopen (code startend met rbb).
Sommige types moet je wat uitgebreider kennen dan andere, dan verwachten we ook dat
je het beheer en een paar kensoorten kent. De soorten die opgegeven zijn, moet je qua
naam kunnen koppelen aan het betreffende natuurtype.
Grote zeggenvegetaties (rrbmc)
Officiële naam: Grote zeggenvegetaties.
Beschrijving: Grote zeggenvegetaties zijn dichte, laagblijvende en eerder soortenarme
vegetaties, gedomineerd door één of meerdere grote zeggensoorten zoals Scherpe
zegge, Oeverzegge en Moeraszegge. Grote zeggenvegetaties zijn hoogproductief en vaak
is er dan ook een dikke strooisellaag aanwezig. Een bijzondere soort hier is de
Zeggenkorfslak, een habitatrichtlijnsoort van Annex II. Het is een zeer klein slakje van 2
mm dat enkel in de kalkrijke zeggenvegetaties te vinden is.
Abiotiek: Grote zeggenvegetaties komen zowel voor op leem- of kleibodems, als op
veenpakketten. Relatief grote schommelingen in de waterstand kunnen plaatsvinden,
maar de grondwatertafel zakt in de zomer nooit meer dan enkele tientallen centimeters
onder het maaiveld. Er is eveneens een langdurige overstroming nodig om het
vegetatietype in stand te houden. Het voorkomen van grote zeggenvegetaties is
bijgevolg beperkt tot beek- en riviervalleien.
Beheer: Grote zeggengemeenschappen dienen eens in de één tot drie jaar in de herfst
gemaaid te worden om te voorkomen dat ze verruigen en overgaan in natte ruigtes of
elzenbroekbos.
Kleine zeggenvegetatie (rbbms)
Officiële naam: Kleine zeggenvegetaties niet vervat in overgangsveen (type 7140).
Beschrijving: Kleine zeggenvegetaties zijn mesotrofe moerassystemen. Het zijn meestal
vrij gesloten vegetaties met een relatief soortenrijke kruidlaag met bijvoorbeeld
Wateraardbei, Waterdrieblad en Gewone waternavel en Moeraskartelblad. Vaak is er ook
een goed ontwikkelde moslaag met onder meer enkele opvallende veenmossen.
Abiotiek: Kleine zeggenvegetaties worden gevoed door basenarm grondwater. De
watertafel bevindt zich jaarrond ter hoogte van, of net onder, het maaiveld en dit vaak
ten gevolge van het optreden van kwel.
Beheer: Jaarlijks maaien en afvoeren van het maaisel ofwel hooien is noodzakelijk voor
de instandhouding van Kleine zeggenvegetaties. Als het maaien stopt, ontwikkelen
struwelen of ruigtes zich snel. Natte schraalgraslanden werden vanouds laat in het
zomerseizoen, meestal begin augustus, met de hand gemaaid. De grote biodiversiteit
hangt daarmee samen. Het gebruiken van maaimachines kan ook invloed hebben op de
Natuurstreefbeelden moeras 117
biodiversiteit. Belangrijk is dat het maaibeheer voorzichtig gebeurt en dat het
afgemaaide plantenmateriaal volledig wordt afgevoerd. Vroeg in de zomer maaien kan in
zeer natte graslanden op veengronden resulteren in ernstige verstoring van het
bodemprofiel en bodemverdichting. Het is dan ook beter daar met het maaien te wachten
tot in een drogere periode. Indien nodig kan incidenteel in de winter worden gemaaid,
wanneer de zode bevroren is. Door kleine, lichte machines te gebruiken is
bodemverdichting en bodembeschadiging te voorkomen. Het gebruik van machines met
zeer brede banden vermindert wel de druk per cm2 op de bodem, maar het feit dat brede
banden op een veel groter deel van het graslandoppervlak drukken, betekent ook dat op
en in de bodem levende dieren een veel groter risico lopen te worden overreden.
Overgangsveen en trilvenen (7140)
Officiële naam:
- Overgangs- en trilveen, subtype: Basenrijk trilveen met Ronde zegge (vooral in
relatie met alkalische laagveenvegetaties) (7140_base)
- Overgangs- en trilveen, subtype: mineraalarm, circum-neutraal overgangsveen
(7140_meso)
- Overgangs- en trilveen, subtype: varen- en/of (veen)mosrijke rietlanden op
drijftillen (7140_mrd)
- Overgangs- en trilveen, subtype: oligotroof en zuur overgangsveen (in relatie met
hoogveenvegetaties en natte heide) (7140_oli)
Beschrijving: Overgangsvenen zijn actieve verlandingsvegetaties. Waar oeverplanten
en mossen matten beginnen vormen die ofwel op het wateroppervlak groeien dan wel
vanop de bodem de waterkolom helemaal vullen, verdwijnt het open water.
Er is actieve veenvorming (veenmossen en afgestorven planten vormen een onverteerde
dikke laag veen) en de vegetatie staat steeds onder invloed van water van enerzijds
neerslagwater en anderzijds grond- en/of oppervlaktewater. Met ‘overgangsmilieu’ wordt
bedoeld dat de venen zich situeren tussen water- en landgemeenschappen of tussen
hoog- en laagveen.
Er zijn verschillende types overgangsvenen, die verschillen in watersamenstelling
(zuurtegraad) en daardoor ook in kensoorten.
- oligotroof en zuur overgangsveen (7140_oli)
Natuurstreefbeelden moeras 118
- varen- en/of (veen)mosrijke rietlanden op drijftillen (7140_mrd)
- mineraalarm, circum-neutraal overgangsveen (7140_meso)
- basenrijk trilveen met ronde zegge (7140_base)
Abiotiek: Om veenontwikkeling mogelijk te maken is het een absolute vereiste dat zich
heel het jaar water in de buurt van het bodemoppervlak bevindt. Een daling van het
(grond)waterpeil leidt tot een verhoogde zuurstoftoevoer, wat de veenafbraak stimuleert.
Ook vernatting kan tot nadelige effecten leiden, omdat de veenvormende soorten vooral
in het groeiseizoen slecht aan overstromingen aangepast zijn.
Naast een wijziging van de (grond)waterstand zijn deze venen ook gevoelig voor een
toename van de voedselrijkdom omdat ze gebonden zijn aan oligo- tot mesotrofe
milieus.
Rietland (rbbmr)
Officiële naam: Rietland en andere Phragmition-vegetaties.
Beschrijving: Dit type betreft vaak homogene rietvegetaties in of nabij waterlichamen.
We treffen ze aan in relatief ondiepe delen van vijvers, plassen en grachten. Behalve Riet
kunnen ook soorten als Grote lisdodde, Liesgras of Rietgras de vegetatie domineren.
Uniforme soortenarme vegetaties van Liesgras of Rietgras zijn zwak ontwikkelde types en
behoren niet tot dit natuurstreefbeeld.
Rietland kan vrij rijk zijn aan mossen of moerasplanten zoals Moerasvaren, Watermunt,
Gele lis, Wolfspoot en Zwanenbloem.
Abiotiek: Rietland komt voor op natte tot vochtige bodems en staat onder invloed van
oppervlaktewater. Belangrijk voor de rietgroei is enige aanvoer van voedingsstoffen via
het water om er voor te zorgen dat de bodem niet te zuur wordt. Riet kan nog groeien in
enige decimeters water en is dus bestand tegen overstromingen.
Beheer: Zonder maaibeheer en watertoevoer zal rietland op termijn overgaan naar
struweel en bos.
Als het doel is een dichte rietvegetatie te verkrijgen, bijvoorbeeld voor rietvogels als
Kleine karekiet en Woudaapje, willen we vooral bekomen dat het water open blijft en het
riet gezond. We maaien in de winter de stengels af. Dat kan vrij eenvoudig tijdens
strenge vorst door het riet te maaien of af te snijden op het ijs. Het tijdelijk droogleggen
van het rietmoeras om het te maaien is ook mogelijk, op voorwaarde dat het grondwater
weer snel op peil is en de rietstompjes niet onder water komen te staan. Let er ook op
van geen gebiedsvreemd geëutrofieerd water te gebruiken. Het Riet zelf heeft van
wintermaaien nauwelijks last, aangezien alle voedingsstoffen van de plant in de winter in
de wortelstokken zitten. Dit maaien voorkomt dat er veel bladeren en dode stengels in
het water belanden waardoor het snel verlandt door een opstapeling van organisch
materiaal.
Natuurstreefbeelden moeras 119
Maaien moet best niet jaarlijks gebeuren, en het maaien gebeurt best gefaseerd. Elk jaar
een andere plaats maaien, en om de vier jaar op elke plaats terugkomen. Vogels die oud
riet nodig hebben, behouden zo hun biotoop en de opslag van struiken en bomen wordt
onderdrukt. De zones die wat droger zijn dienen iets meer gemaaid dan de diepere
zones. Die verlanden ook minder snel. Drogere zones zijn gevoelig voor het
wegconcurreren van riet door Grote brandnetel en Harig wilgenroosje. Het opstapelen
van organisch materiaal zal er op termijn toe leiden dat het rietmoeras verdwijnt. In
rivierbegeleidende moerassen is het mogelijk dat een flinke overstroming dat organisch
materiaal meeneemt. Beheer is dan niet nodig.
Het is ook belangrijk om enkele wilgen in een rietland toe te staan. Hier wordt de
biodiversiteit positief door beïnvloed. De rietplanten moeten zo laag mogelijk bij de
grond, maar wel boven de hoogste waterspiegel gemaaid worden. Als er water in de
stoppels kan lopen, sterven de meeste planten, omdat de luchttoevoer naar de wortels
dan wordt afgesneden.
Rietland met Echte heemst, Moeraslathyrus en/of Moerasmelkdistel (6430_mr)
Officiële naam: Voedselrijke zoomvormende ruigten van het laagland en van montane
en alpiene zones, subtype: rietlanden met Echte heemst, Moeraslathyrus en/of
Moerasmelkdistel (6430_mr)
Beschrijving: Dit zijn wat brakke rietlanden met een beperkt aantal zouttolerante
soorten. Kensoorten zijn bijvoorbeeld Echte heemst en Moeraslathyrus. Het voorkomen
van dit type is grotendeels beperkt tot de kustpolders en het krekengebied in noord
Oost-Vlaanderen. Bij de LSVI staat dit natuurstreefbeeld bij de ruigtes.
Natuurstreefbeelden moeras 120
Natuurstreefbeelden water 121
Natuurstreefbeelden
water
Natuurstreefbeelden water 122
Natuurstreefbeelden water 123
Natuurstreefbeelden water
Habitatstructuur en vegetatieontwikkeling van wateren
Het beheer van wateren is aan bod gekomen bij Natuurmanagement I, in het traject
biotoop water en moeras. We nemen hier enkele relevante delen over. Lees wel het
traject opnieuw voor meer verdieping.
Waterkwaliteit
De biologische kwaliteit van stilstaand water kan je afmeten volgens verschillende
criteria:
- de helderheid en de aanwezige nutriënten,
- het zuurstofgehalte, de zuurstofverzadiging en kritische invertebraten,
- het voorkomen van de verschillende plantenzones,
- de chemische waterkwaliteit en de geleidbaarheid,
- de zuurtegraad en de hardheid.
Enkel helderheid bespreken we hieronder opnieuw.
Helderheid
Helder water betekent licht voor ondergedoken waterplanten. Ondergedoken
waterplanten geven voedsel, beschutting en zuurstof aan waterdieren. Troebel water
leidt tot zuurstoftekort en een verarmde biodiversiteit. De eerste indruk van een poel of
vijver valt of staat met deze eigenschap: helder water met veel ondergedoken
waterplanten enerzijds of troebel water anderzijds, eventueel bedekt met eendenkroos of
andere drijvende waterplanten.
Troebelheid kan veroorzaakt worden door twee zaken: algen en/of opgewoeld materiaal.
Algen zijn steeds aanwezig. Ze geven het water een groene of bruine, bruingele schijn.
Ze kunnen echter het water troebel maken als de dichtheid te hoog is. De oorzaak is dan
een teveel aan opgeloste fosfaten. Dat kan tijdelijk zijn: tijdens de winter is er geen
plantengroei en bouwt zich een fosfaatreserve op in het water, waar de algen bij de
eerste warme dagen van profiteren. Het water vertroebelt dan tijdelijk in het voorjaar.
Als er echt teveel voedingsstoffen aanwezig zijn, is het water permanent troebel. Ook als
vee, vissen, watervogels of stroming de bodem opwoelen, is het water soms permanent
troebel.
Troebel water door algen en helder water vormen twee kanten van een balans en ze
vormen elk een vrij stabiel evenwicht. Helder water heeft veel waterplanten, die ook
voedingsstoffen opnemen. Bovendien zullen watervlooien nog eens extra veel algen uit
het water filteren. Eventuele vissen die watervlooien eten (planktivore vis) en vissen die
bodemdieren eten en dus de bodem sterk opwoelen (bentivore vis) zullen door snoeken
Natuurstreefbeelden water 124
efficiënt worden bejaagd, waardoor de populatieniveaus laag zijn. Hierdoor krijgen algen
geen kans en blijft het water helder.
Bij een te hoge voedselrijkdom van het water, zullen de algen kunnen overheersen. De
watervlooien worden eventueel nog eens massaal opgegeten door planktivore vissen en
de bentivoren woelen de bodem op. Door de troebelheid kan een snoek niet efficiënt
jagen. Ondergedoken waterplanten sterven af door lichtgebrek en het systeem stort in.
We zitten nu in een troebel evenwicht van geëutrofieerd water met bodemwoelers.
Verlanding
Zolang water een minimale stroomsnelheid heeft, wordt meer materiaal meegevoerd dan
afgezet. Bij stilstaand of heel traag stromend water zal materiaal dat van hogerop is
meegevoerd de bodem bedekken. Fijne slibdeeltjes, klei, dode waterplanten,
uitwerpselen van vissen, dode eencellige algen, inwaaiend stof en bladeren stapelen zich
op. Aangezien de bodem van stilstaand of traag stromend water meestal zeer
zuurstofarm is door een gebrek aan menging met de bovenliggende waterkolom, zal het
organisch materiaal daar zeer traag verteren. Snelle vertering gebeurt immers door
aerobe micro-organismen (zij die zuurstof nodig hebben). Zonder zuurstof is vertering
ook mogelijk (anaëroob, met vorming van methaangas), maar dat gaat heel traag. Het
materiaal stapelt zich op en de sliblaag wordt steeds dikker.
Tegelijkertijd vindt een tweede proces plaats. Een aantal oeverplanten is in staat om via
wortelstokken een mat op het water te leggen om hun eigen habitat uit te breiden.
Waterdrieblad, Slangenwortel, Wateraardbei zijn in staat een wateroppervlak dicht te
Natuurstreefbeelden water 125
groeien. Ze vormen drijfzomen of kraggen, die kunnen losscheuren en drijftillen vormen.
Drijftillen kunnen ook ontstaan op massa’s drijvende waterplanten als Krabbenscheer.
Voedselarme drijftillen en -zomen zijn pareltjes van biodiversiteit en zijn zelfs Europees
beschermd (zie Overgangsvegetaties bij Moerassen)
Helaas zijn tegenwoordig op een aantal plaatsen exotische waterplanten als
Parelvederkruid, Waterteunisbloem, Watercrassula en Grote waternavel verantwoordelijk
voor het snel dichtgroeien van open water. In tegenstelling tot het proces met inheemse
soorten, waarbij de mat veelal samengesteld is uit veel en zeldzame soorten, zullen de
matten van de exotische soorten bijna steeds uit een enkele soort bestaan en
tegelijkertijd het onderwaterleven verstikken.
Hoe dan ook, verlanding heeft tot gevolg dat stilstaand water steeds zal overgaan naar
een moerassituatie en uiteindelijk naar een broekbos op venige bodem. Dat veenpakket
bouwt zich steeds meer op, tot het zo dik geworden is dat het maaiveld boven het bereik
van het grondwater gekomen is. Op dat moment verandert de situatie sterk en spreken
we van regenwatergevoed hoogveen, dat (zeer) arm is aan voedingstoffen en vrij zuur.
De planten die hierin leven hebben niks meer te maken met het relatief rijke laagveen.
Beheer
Het beheer is vooral gericht op het behoud van een optimale waterkwaliteit. De volgende
maatregelen kunnen worden genomen:
- Tegengaan van waterverontreiniging en eutrofiëring, bijvoorbeeld door tegengaan
overstromingen of inlaat van oppervlaktewater.
- Tegengaan van verzuring en vermesting van het aangevoerde grondwater.
Hiervoor zijn vaak maatregelen nodig die buiten het natuurterrein vallen.
- Aangepast visstand- en watervogelbeheer, bijvoorbeeld door het afvangen van
Canadese ganzen, het verwijderen van de grote karperachtigen of exotische
soorten als de blauwbandgrondel.
- Aangepast exotenbeheer, het tijdig herkennen van invasieve plantensoorten zoals
Parelvederkruid, Waterteunisbloem en Watercrassula en het snel nemen van de
juiste beheermaatregelen en (langdurige) nazorg.
- Aangepast recreatief beheer: het reguleren van hengelsport, zwemrecreatie en
andere, het beschermen van de oevervegetatie.
- Verwijderen van de sliblaag zodat er opnieuw naakte bodem is en de hoeveelheid
voedingstoffen in het water vermindert.
- Tegengaan van volledige verlanding door voorzichtig ruimen, waarbij zones van
het waterlichaam onaangeroerd blijven om herkolonisatie te vergemakkelijken.
- Vermijden van overmatige beschaduwing en opstapeling van bladmateriaal, het
aanpakken van bomenrijen (vooral aan de zuidrand).
• Voor grote vennen het open maken van het landschap zodat de wind voor golven
kan zorgen en er open zand blijft.
Natuurstreefbeelden water 126
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden water
Ondiepe beken en rivieren met goede structuur en watervegetaties (3260)
Officiële naam: Submontane en laagland rivieren met vegetaties behorend tot het
Ranunculion fluitans en het Callitricho-Batrachion.
Beschrijving: Dit habitattype bestaat uit ondiepe, zowel relatief snel als traag
stromende rivieren en beken met helder water en een goed ontwikkelde
waterplantenvegetatie. De samenstelling van de vegetatie kan sterk variëren naargelang
voedselrijkdom, (variatie in) stroomsnelheid, waterdiepte en bodemsubstraat. Ook de
mate van beschaduwing speelt een rol, vooral bij smallere waterlopen. Sommige
waterlopen kunnen 's zomers gedeeltelijk droogvallen.
Kenmerkend zijn ondergedoken of drijvende waterranonkelvegetaties (vooral Vlottende
en Grote waterranonkel), naast andere waterplanten zoals diverse soorten sterrenkrozen
en fonteinkruiden.
Dit Natura2000-habitat is overigens geen natuurstreefbeeld.
Open wateren met vele waterplanten (3150)
Officiële naam: Van nature eutrofe meren met vegetaties van het type Magnopotamion
of Hydrocharition.
Beschrijving: Dit habitattype komt voor in ondiepe tot vrij diepe, stilstaande tot zeer
zwak stromende, wateren op voedselrijke bodem, zoals meren, plassen, vijvers en
afgesneden meanders. Het water is van nature rijk aan voedingsstoffen door chemische
uitwisseling met de bodem. In tegenstelling tot hypertrofe (extreem voedselrijke)
wateren is fosfaat meestal limiterend en het water is helder zonder zelfs maar periodieke
algenbloei. Het vegetatietype en de bijhorende faunagemeenschap kunnen ook
voorkomen in sloten, vaarten of brede watergangen met goede waterkwaliteit. Enkele
typische plantensoorten zijn Kikkerbeet, Groot blaasjeskruid en Krabbenscheer.
Abiotiek: Het habitattype komt voor in permanent, beschut, stilstaand tot zeer zwak
stromend voedselrijk water op bodems met een belangrijke leem-, veen- en/of kleifractie
en/of kalkrijke bodems. De waterdiepte kan zeer gering zijn, maar kan ook enkele
meters bedragen. Het bereik omvat zowel kleine (smalle slootjes, poelen,
laagveenplasjes) als grote wateren (vaarten, vijvers, zand-, klei- of grindwinningsputten,
meren). Het water bevat vrij veel opgeloste basen (doorgaans pH ≥ 7) en opgeloste
mineralen. Er is geen overmatige eutrofiëring zodat de groei van draadalgen en
fytoplankton beperkt blijft, terwijl een evenwichtig zoöplankton- en visbestand eveneens
bijdragen aan de helderheid van het water. Ook het optreden van ijzerrijke kwel of kalk
in de bodem kunnen een belangrijke impact hebben op de nutriëntenbeschikbaarheid.
Natuurstreefbeelden water 127
Vennen (3110 en 3130)
Officiële namen:
- Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten (Littorelletalia
uniflora, 3110)
- Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot de
Littorelletalia uniflora en/of de Isoeto-Nanojuncetea, subtype:
Oeverkruidgemeenschappen (Littorelletea) (3130_aom)
- Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot de
Littorelletalia uniflora en/of de Isoeto-Nanojuncetea, subtype: Eénjarige
dwergbiezenvegetaties (Isoeto-Nanojuncetea) (3130_na).
Beschrijving: Een ven is een voedselarme waterplas. Er bestaan verschillende types van
vennen, afhankelijk van het buffervermogen van het water. Het water in de vennen is
afkomstig van neerslag of van grondwater van de nabije omgeving. Hierdoor is dit water
arm aan mineralen en heeft het weinig buffers. Buffers zijn basische stoffen (zoals kalk
en magnesium) die zuren kunnen neutraliseren. Vennen die iets mineraalrijker water
krijgen bestaan ook. Deze zijn meestal matig voedselarm en hebben meer buffers.
De vegetatie in zeer voedselarme en weinig gebufferde vennen is schaars en bestaat uit
rozetvormende planten met priemvormige bladeren zoals Waterlobelia en Oeverkruid
(type 3110). Waterlobelia is extreem zeldzaam in Vlaanderen.
De iets meer gebufferde, matig voedselarme vennen hebben meer vegetatie. Deze
bestaat uit soorten zoals Oeverkruid en Moerashertshooi, in het water kunnen
fonteinkruiden groeien (type 3130).
Natuurstreefbeelden water 128
Natuurstreefbeelden kusten 129
Natuurstreefbeelden
kusten
Natuurstreefbeelden kusten 130
Natuurstreefbeelden kusten 131
Natuurstreefbeelden kusten
De tekening op de volgende pagina toont in grote lijnen hoe een duinecosysteem
ontstaat.
De zee zet zand af op het strand. Als het zand (tijdelijk) droger is kan het verder
landinwaarts waaien tot op het hoge strand. Hier en daar ontstaan kleine zandbultjes. Als
het regent blijft daar een klein beetje zoet water in staan, bovenop het zwaardere zoute
water. Bepaalde plantensoorten zijn gespecialiseerd in deze embryonale duinen en
leggen het zand vast. Dat proces heet primaire verstuiving en wordt gevolgd door fixatie.
De vegetatie zal meer zand vasthouden, waardoor het duintje steeds groter wordt.
Deze grotere duinen, die erg snel kunnen groeien, zijn het leefgebied van het Helmgras,
een bleekgeelgroene grassoort die in staat is de snelle hoogtegroei te volgen. De grotere
duinen het dichtst bij de zee zijn daarom meestal helmduinen, bijgenaamd blonde of
witte duinen. Dit Helmgras kan enkel goed overleven als er zand bijkomt. Eenmaal het
duin gefixeerd is, nemen andere soorten het over zoals Duindoorn, een struik. Ook
mossen kunnen duinen fixeren, bv. het Duinsterretje. Deze nemen soms grote
oppervlaktes in zodat we van een Mosduin spreken.
Duinen met Duindoorn worden ook grijze duinen genoemd. Duindoorn werkt net als
Helmgras met wortelstokken om een duin snel in te nemen. Dat is de reden waarom een
duin maar bedekt wordt door enkele planten die elk grote oppervlaktes zand innemen, de
naburige struiken behoren tot dezelfde plant. Als zo’n plant doodgaat, zijn er meteen veel
struiken weg. Het zand valt dan kaal, en nu is er een secundaire verstuiving mogelijk. De
primaire gebeurde op het strand. Dat kan ook gebeuren wanneer Helmgras wordt
weggegeten door grazers, het gras verdwijnt door te zware betreding enzovoort.
Bij deze secundaire verstuiving stuift het zand naar het noordoosten (de hoofdrichting
van de wind komt uit zuidwesten) in de vorm van brede, hoefijzervormige stuifduinen,
paraboolduinen genaamd. Het zand stuift weg tot onderaan de grondwatertafel wordt
bereikt, nat zand stuift immers niet. Het relatief vlakke gebied dat achterblijft wordt een
duinpan genoemd. Aangezien de grondwatertafel niet stabiel is, zal een duinpan ook
nooit volledig vlak zijn, de hoogte van het maaiveld hangt af van hoe hoog het
grondwater stond ten tijde van de verstuiving. Door het ontstane microreliëf is een
diverse plantengroei mogelijk en hier en daar ook een duinpoel of -meertje. Die ontstaan
door verstuivingen in zeer droge jaren.
In zo’n duinpan zullen eerst pionierplanten groeien, maar naarmate de successie vordert
ook graslandplanten, vervolgens kruipwilg en uiteindelijk duindoornstruweel en
duinbossen. Deze ontwikkeling zal omgekeerd worden als er opnieuw een stuifduin
passeert. Alle planten sterven af door onderstuiving door een metersdik zandpakket, en
er ontstaat opnieuw een pioniersituatie. Verstuiving is de motor van de duinbiodiversiteit.
Duinen die verder landinwaarts worden geblazen, zullen uiteindelijk ontkalken eenmaal
alle schelpen zijn opgelost door het zuurdere regenwater. Er ontstaan dan zogenaamde
‘vastgelegde ontkalkte duinen’.
Natuurstreefbeelden kusten 132
Natuurstreefbeelden kusten 133
In de duinengordel kunnen door stormen openingen ontstaan. Tussen en achter de
duinengordel komen daarom van nature kreken en zwinnen voor die bij vloed zout water
binnen brengen. Daar ontstaat slikken (dagelijks overstroomd) en schorren (bij
springvloed overstroomd). Verder landinwaarts kunnen bepaalde slikken ook ontstaan
zonder echte overstroming, maar puur door zoute kwel: de binnendijkse zilte vegetaties.
Lijst van te kennen natuurstreefbeelden kusten
Buitendijks gelegen slikvegetaties (1310_zk en 1310_zv)
Officiële namen:
- Eenjarige pioniersvegetaties van slik en zandgebieden met Salicorniasoorten en
andere zoutminnende planten, subtype: buitendijks gelegen zeekraalvegetaties
(1310_zk)
- Eenjarige pioniersvegetaties van slik en zandgebieden met Salicorniasoorten en
andere zoutminnende planten, subtype: buitendijks hoog schor met
zeevetmuurvegetaties (Saginion maritimae) (1310_zv)
Beschrijving: Deze soortenarme pioniervegetaties met Zeekraalsoorten en vaak ook
Klein schorrenkruid komen van nature voor op wat beschutte slikken die door de vloed
dagelijks overstromen met zout of sterk brak water. Door de beschutting kan Zeekraal
massaal ontkiemen zonder te worden weggespoeld. Vaak komt dit habitattype voor in
combinatie met schorren. Zeekraalvegetaties in het Schelde- en IJzerestuarium
overlappen met het habitattype 1130 (estuaria). Binnendijks vind je deze vegetaties
terug in zilte kreken in de polders, in uitgeveende of uitgebrikte (waar het veen of klei
ooit weggegraven is) poldergraslanden die in contact staan met zilt grondwater en in laag
gelegen weiden onder invloed van zilte kwel vanuit zoute of sterk brakke waterlopen.
Hier blijven deze begroeiingen meestal beperkt tot vlekken of smalle linten in contact
met andere zilte vegetaties. Zeekraal vindt hier geschikte groeiplaatsen in trapgaten van
het vee en op drooggevallen slikoevers.
Buitendijks gelegen schorrenvegetaties (1330_da)
Officiële naam: Atlantische schorren (Glauco-Puccinellietalia maritimae), subtype:
buitendijkse schorren (1330_da).
Beschrijving: Schorren (in Nederland kwelders genoemd) komen voor op zilte (=zoute)
standplaatsen in de nabijheid van de zee, die niet bij elk hoog tij overstromen, maar
enkel bij springtij, tweemaal per maand. Meestal worden ze doorsneden door een stelsel
van kreken en geulen. Aan de randen van deze kreken en geulen komen hoger gelegen,
zandige oeverwallen voor; in de kommen bezinken na elke overstroming de fijnere
kleideeltjes. Door toenemende sedimentatie gaan de plantengemeenschappen van de
lage schorre geleidelijk over in gemeenschappen van de hoge schorre. Gewoon
kweldergras is de typische kensoort voor lage schorren die vaker en langer onder water
komen, terwijl Gewone zoutmelde en Zulte het aspect bepalen op hoger gelegen, vaak
meer zandige plaatsen. Op middelhoge schorren die minder frequent overstromen,
Natuurstreefbeelden kusten 134
treden Lamsoor en Zeeweegbree op de voorgrond. Op begraasde, hoge schorren
ontwikkelen zich korte grazige vegetaties met Engels gras en Melkkruid.
Vastgelegde duinen (2130)
Officiële namen:
- Vastgelegde duinen met kruidvegetatie (grijze duinen), subtype: duingraslanden
van kalkarme milieus (2130_had).
- Vastgelegde duinen met kruidvegetatie (grijze duinen), subtype: duingraslanden
van kalkrijke milieus (2130_hd)
Beschrijving: Dit habitattype bestaat uit duingraslanden en mosduinen met een grote
diversiteit aan vegetatietypen, bepaald door verschillen in vocht- en kalkgehalte, beheer,
winddynamiek en zonexpositie. Mosduinen ontstaan in een eerste fase, nadat een duin
niet meer stuift en het Helmgras verdwijnt. In kalkrijke duinen verdwijnt Helm reeds na
vijf tot tien jaar.
Mosduinen gaan dan verder evolueren naar duingraslanden. Eerst met een aantal
pioniersoorten zoals Kruipend stalkruid en Duinviooltje. Later in de successie komen in
het duingrasland soorten voor als Geel zonneroosje en Nachtsilene. Deze graslanden zijn
zeer soortenrijk. Mosduinen zijn uiterst zeldzaam in Vlaanderen en Europa. Goed
ontwikkelde vormen zijn in verschillende duingebieden te vinden maar doorgaans slechts
over een geringe oppervlakte.
Duinstruweel met Duindoorn (2160)
Officiële naam: Duinen met Hippophae rhamnoides
Beschrijving: Duindoorn is in de duinen de belangrijkste struweelpionier. Door het
stopzetten van het historische begrazingsbeheer en de kleinschalige akkerbouw in de
duinen heeft dit habitattype zich in de loop van de 20ste eeuw sterk uitgebreid.
Duindoornstruwelen kunnen zich ontwikkelen uit diverse vegetatietypen zoals gefixeerde
Helmduinen, mosduinen en graslanden. De soort is het meest vitaal in jonge vochtige
duinvalleien. Door de stikstoffixatie in wortelknolletjes kan Duindoorn zich gemakkelijk
vestigen en zich met wortelstokken uitbreiden op voedselarme zandbodems. Na verloop
van tijd vestigen zich andere struiken zoals Wilde liguster, Gewone vlier, Eenstijlige
meidoorn, Sleedoorn en diverse soorten braam en roos.
Duinvalleien met Kruipwilg (2170)
Officiële naam: Duinen met Salix repens ssp. Argentea (Salicion arenaria).
Beschrijving: Dit habitattype omvat de dwergstruwelen met dominantie van Kruipwilg
in en nabij vochtige duinvalleien. In dit habitattype hebben ze een karakteristieke hoogte
van slechts 0,5 tot 1 m. Vaak komen ze in mozaïek voor met Vochtig duingrasland en
Natuurstreefbeelden kusten 135
natte pioniervegetaties (habitattype 2190). Typische soorten zijn Rond wintergroen,
Zeegroene zegge en Moeraswespenorchis. Op drogere plaatsen komen
Kruipwilgstruwelen vaak voor in mozaïek met drogere duingraslanden en mosduinen
(habitattype 2130).
Wandelende duinen met Helmgras (2120)
Officiële namen:
- Wandelende duinen op de strandwal met Ammophila arenaria (witte duinen),
variant helmduin.
- Wandelende duinen op de strandwal met Ammophila arenaria (witte duinen),
variant vegetatieloos stuifduin.
Beschrijving: Dit habitattype bestaat uit min of meer mobiele kustduinen met actieve
zandverstuivingen. Op de meest dynamische plaatsen bestaat de gemeenschap uit een
ijle Helmvegetatie. In gefixeerde duinen neemt de groei van Helm af, waarschijnlijk door
infectie met bodemaaltjes, en kan het organische materiaal zich ophopen. Vaak ontstaat
er dan een moslaag en wordt de successie ingezet naar mosduinen en duingraslanden
(type 2130).
Vochtige duinvalleien (2190)
Officiële naam: Vochtige duinvalleien, subtype: duinpannen met kalkminnende
vegetaties (2190_mp).
Beschrijving: Vochtige duinvalleien kunnen ontstaan op twee manieren. In eerste
instantie betreft het ‘primaire’ duinvalleien. Deze ontstaan door ontzilting van
strandvlakten die na het ontstaan van een nieuwe duinengordel of een zeedijk afgesloten
worden van de zee. In Vlaanderen betreft het echter meestal ‘secundaire’ duinvalleien,
ontstaan in grotere duincomplexen door het uitstuiven van het zand tot op het niveau
van het zoete grondwater. Onder invloed van seizoenale fluctuaties in het grondwaterpeil
kunnen tijdelijke tot semipermanente duinplassen en poelen ontstaan. Als een duinpan in
een droog jaar met een lage grondwaterstand uitgestoven is, zal er grondwater boven
het maaiveld treden in de jaren erop.
Zelfstudie
In dit hoofdstuk worden kort de biotoopgroepen behandeld die voorkomen aan de kust:
strand, duinen, slikken en schorren. Deze natuurstreefbeelden moet je kort kennen.
Tijdens de les worden ze niet behandeld.
Natuurstreefbeelden kusten 136
Bosbeheer 137
Bosbeheer voor
boswachter
Bosbeheer 138
Bosbeheer 139
Bosbeheer
Vereiste voorkennis
Alle leerstof van de beide delen van Bosbeheer uit het voortraject natuurmanagement
basis wordt nog steeds beschouwd als actieve leerstof. Ook wat betreft de te kennen
boomsoorten (zie hieronder), moet van de meesten de ‘wintervacht’ gekend zijn. Kijk
voor de juiste informatie in de Excel lijst van ‘te kennen soorten’.
Je kan de soorten terugvinden op Bomenwijzer (zoek best op wetenschappelijke naam)
en door zelfstudie verder inoefenen. Ook de bomen- en knoppenwaaier (www.inverde-
shop.be/ontspannen-in-de-natuur) kunnen je helpen om soorten te herkennen op
terrein. Een goede Nederlandse site met veel foto’s is www.bomengids.nl. Lijst van 20
struik- en boomsoorten:
Loofbomen
- Fagus sylvatica - Beuk
- Quercus petraea en robur – Winter- en Zomereik
- Betula pendula - Ruwe berk
- Castanea sativa - Tamme kastanje
- Quercus rubra - Amerikaanse eik
- Alnus glutinosa - Zwarte els
- Sorbus aucuparia - Lijsterbes
- Carpinus betulus - Haagbeuk
- Corylus avellana - Hazelaar
- Tilia spp. platyphyllos en cordata – Zomer- en winterlinde
- Populus x canadensis - Canadapopulier
- Salix spp. alba en caprea – Schietwilg en Boswilg
- Prunus serotina - Amerikaanse vogelkers
- Prunus avium - Boskers
- Fraxinus excelsior - Gewone es
- Acer pseudoplatanus - Gewone esdoorn
Naaldbomen
- Picea abies - Fijnspar
- Pinus sylvestris - Grove den
- Pinus nigra var. Corsicana - Corsikaanse den
- Larix spp. decidua en kaempferi – Europese en Japanse lork
Bosbeheer 140
Dunning en houtkwaliteit
Hoogdunning is momenteel de meest toegepaste dunningsmethode in Nederland en
Vlaanderen. De basisprincipes leerde je al in Natuurmanagement basis. Een belangrijke
bijdrage aan de ontwikkeling van dit systeem leverde de Zwitser, Walter Schädelin, in
1934. Hij ontwikkelde de ‘Auslesedurchforstung’; letterlijk de ‘selectiedunning’. Bij deze
methode worden in de selectiefase steeds opnieuw de beste bomen geselecteerd en
vrijgesteld. Na verschillende dunningsrondes (het aantal rondes is afhankelijk van soort,
dunningsintensiteit en groeiplaats) zijn de beste bomen onbetwist en kan van echte
selectie geen sprake meer zijn. Dan gaat de dunning over in de volgende fase, door
Schädelin de ‘Lichtwuchsdurchforstung’ genoemd (letterlijk: licht-groei-dunning). Tijdens
deze fase gaat het niet meer om het uitselecteren van de beste bomen, maar het
vrijhouden van deze bomen van concurrentie.
Tot de leerstof behoren twee vormen van selectieve hoogdunning: de toekomstbomen-
en de QD-methode. In tegenstelling tot wat Schädelin voorstelde, wordt nu gewerkt met
een éénmalige selectie van toekomstbomen. Deze bomen bepalen dus meteen het
eindbeeld. De beide methoden verplichten de bosbeheerder tot deze interessante
denkoefening. Hierbij is de focus op een beperkte selectie bomen van (potentieel) hoge
houtkwaliteit gericht. Tegelijk gaat ook de nodige aandacht naar bomen met zogenaamde
‘microhabitats’, zoals holtes en scheuren. Dergelijke bomen hebben weinig potentieel
naar houtkwaliteit, maar zijn wel belangrijk voor de biodiversiteit. Deze manier van
dunnen draagt bij tot een beter ‘geïntegreerd’ bosbeheer, waarbij economische en
ecologische doelen zo goed mogelijk met elkaar worden verweven. Dit geïntegreerd,
multifunctioneel bosbeheer staat hoog op de Europese agenda, zowel binnen het
natuurbeleid (2020-doelen, Natura 2000) als het bosbeleid (European Forest Strategy).
Herkennen van houtgebreken
Als de huidige trend zich verder zet en er van de bosbeheerder verwacht wordt
inspanningen te doen voor een multifunctioneel bosbeheer dat inkomsten uit houtoogst
combineert met het realiseren van gewenste natuurkwaliteit, dan komt dit neer op de
economische (hout)waarde te concentreren in zo min mogelijk bomen van hoge kwaliteit.
Het kunnen herkennen van houtgebreken die een (negatieve) invloed hebben op de
verkoopwaarde is van belang vanaf het moment van eerste dunning tot en met de
eindkap.
Alle hieronder beschreven houtgebreken zijn van toepassing bij evaluatie van stammen
bij eindkap. Ze zijn onder te verdelen in drie grote categorieën: takkigheid, vervorming
en beschadigingen/aantastingen. Daarnaast zijn er nog gebreken die niet op stam te zien
zijn, maar enkel nadat de boom is geveld (hier niet beschreven). Bij selectie van
toekomstbomen in de stakenfase moet een beoordeling gemaakt worden op de
potentiële toekomstige kwaliteit. Geen al te gemakkelijke opgave die gepaard gaat met
de nodige onzekerheid. Volgende zaken kunnen wél met zekerheid in de stakenfase
afgekeurd worden: niet-vitale bomen, te sterke kromming (kan niet meer
Bosbeheer 141
gecompenseerd worden), te sterke betakking (zijtakken te dik/talrijk), vork op lage
hoogte (lager dan 6 à 8 m) of duidelijke fouten in de stam zoals vorstscheuren.
Om het aandeel houtgebreken tot een minimum te herleiden, moet de beheerder
volgende zaken in orde hebben:
- Bomen zijn perfect standplaatsgeschikt
- Zorg voor een goede begeleiding van kwaliteitsbomen (goed lichtklimaat,
natuurlijke stamreiniging, wildbescherming …)
- Toepassen van goede bosbehandeling op het juiste tijdstip (vorm- en opsnoei,
dunning …)
Bosbeheer 142
V.l.n.r. en v.b.n.o.: dode en levende noest, waterlot, vorken, taklittekens (Robbie Goris)
Bosbeheer 143
Takkigheid
Omschrijving Gevolg
Vorken De stam loopt vanaf de vork verder in
twee of meer deelstammen. Van
genetische of toevallige aard
(beschadiging eindknop).
De bruikbare stamlengte neemt af
(rendementsverlies); er is een
verhoogd risico op scheuren (ook
bij het vellen); mogelijks kunnen
water en schimmels verder in de
stam treden (bij plakoksels).
Waterlot Waterlot is de verzamelnaam van
verschillende types scheutgroei aan de
stam. Verschijnen mogelijks bij plotse
wijzigingen in groeifactoren (water,
licht) of na snoei of beschadigingen.
Leidt soms tot een woekering over groot
deel van de stamlengte. Kan ook
genetisch van aard zijn.
Verlaagt over het algemeen de
houtwaarde. In de stakenfase kan
bij voldoende keuze als
toekomstboom gekozen worden
(dus voor de 1e dunning) voor die
boom met de minste
waterlotvorming. Indien niet
mogelijk, moet na de dunning de
waterlotvorming opgevolgd en
indien nodig opgesnoeid worden.
In zeldzame gevallen kan een
volledige stambedekking met
waterlot gegeerd zijn voor
meubelhout en inlegwerk
(vogeloogjesfineer).
Noesten De noest is het gedeelte van een tak in
het stamhout. Deze kan
omwald/afgegrendeld of open zijn, en
gezond of rot. Op stam zijn ze zichtbaar
omdat er ofwel nog een levende of dode
tak aanwezig is, ofwel omdat er een
taklitteken te bemerken is.
Noesten zorgen voor een
afwijkende vezelrichting en
beïnvloeden dus de mechanische
eigenschappen van het hout. De
waardevermindering is afhankelijk
van het aantal, de grootte en de
toestand (levend/dood) van de
noesten. Voor elke soort zijn
aparte, gedetailleerde criteria en
normen. Over het algemeen is
een levende noest minder erg dan
een dode. Afhankelijk van hoe
lang de noest is overgroeid, geeft
dit een andere tekening (litteken)
op de schors (zie onderstaande
figuur)
Bosbeheer 144
Vervorming
Omschrijving Gevolg
Draaigroei Mogelijks erfelijke eigenschap waarbij
houtvezels in axiale richting
spiraalsgewijs getorst zijn. Dit
houtgebrek is meestal goed op te
merken aan de schors.
Het hout is weinig elastisch,
werkt enorm tijdens het drogen,
laat zich moeilijker klieven. Als de
draaigroei groot is (meer dan 8
cm per lopende meter uitspringen
van verticale as), wordt dit uit
alle mogelijke kwaliteitsklassen
gebannen.
Rimpelgroei Afwijking van de jaarringen t.o.v. de
cirkelvormige stamdoorsnede.
Mogelijks veroorzaakt door lokaal
afsterven van cambium, dat leidt tot
longitudinale rimpels in de stam
Veroorzaakt rendementsverlies
(op de zagerij).
Kromming Kromming en dus afwijking van de
stam in verticale richting t.o.v. de
loodrechte. Mogelijks veroorzaakt door
genetische eigenschappen,
groeiplaatsfactoren (wind, sneeuw, …)
of andere bosbouwkundige factoren
(concurrentie en groei).
Veroorzaakt rendementsverlies
(op de zagerij) en het hout is
‘nerveus’ (het hout werkt). Is
vooral bij naaldhout nefast (max.
2 à 3 cm afwijking per lopende
meter, te meten vanaf of hoger
dan borsthoogte). Bij loofhout
mag dat al iets meer zijn,
aangezien kortere sortimenten
gezaagd worden.
Maserknol Eerder zeldzame bolvormige,
geïsoleerde tumor (woekering van
cellen). Het bezit een zeer warrige
houtvezelstructuur. Worden mogelijks
geïnduceerd door beschadiging van het
cambium of bacteriële of dierlijke
aantasting.
Als de maserknol voldoende groot
en gezond (niet rot) is, is deze
zeer gegeerd als meubel- of
fineerhout en voor inlegwerk.
Bosbeheer 145
Beschadigingen/aantastingen
Omschrijving Gevolg
Vorstscheur Longitudinale en radiale scheur in
het stamhout. Oorzaak is de
vorstwerking. Meestal gaat de
scheur tot in het hart van stam en
kan over enkele meters lopen.
Houtwaarde wordt volledig
herleid tot laagste klasse.
Exploitatieschade Schade aan overblijvende opstand
bij het vellen (ontschorsen) of
ruimen van bomen (beschadiging
stamvoet, wortelaanloop).
Kan inrotting en aantasting
(schimmels) veroorzaken;
rendementsverlies.
Wildschade Beschadiging van de bast door
wildsoorten (hert, ree, konijn,
haas …).
Kan inrotting en aantasting
(schimmels) veroorzaken;
rendementsverlies.
Vreemde lichamen Incorporatie van vreemde
objecten (zoals oorlogsresten,
ijzerdraad, wildbescherming …) in
het stamhout.
Kan inrotting en verkleuring
veroorzaken;
rendementsverlies.
Bosbeheer 146
V.l.n.r. en v.b.n.o.: draaigroei, rimpelgroei, kromming, kromming, maserknol (Robbie
Goris)
Bosbeheer 147
V.l.n.r.: vorstscheur, exploitatieschade (Robbie Goris)
QD-methode vs. Toekomstboommethode (en Ongelijkvormig hooghoutbeheer)
In aanvulling en ter extra verduidelijking van de leerstof van Bosbeheer deel 2 –
natuurmanagement basis, hieronder nog eens de voornaamste verschillen en
raakvlakken van de twee belangrijkste boomgerichte dunningsmethodes
(‘TB’=toekomstboom). Het is aanbevolen de leerstof uit natuurmanagement basis
voorafgaand nogmaals op te frissen.
TB-methode QD-methode Opmerking
Omslagpunt 2/5 eindhoogte ¼ eindhoogte
Dunningsnoodzaa
k
Wanneer
toekomstboom hier
om vraagt
Wanneer toekomstboom
hier om vraagt
Dunningsintensit
eit
Meestal 2 à 3
concurrenten per TB
100% vrije kronen na 1e of
2e dunning
Waterlotgevoelige
soorten in 2
dunningsrondes
100% vrije kronen
bezorgen
Dunningsomloop 4-6-8 jaar
naargelang van de
leeftijd; later langere
omlooptijd
3 à 4 jaar in jonge fase;
later langere omlooptijd
Afhankelijk van de
boomsoort
Maximum aantal
TB per ha
60 à 100 25 à 40 Afhankelijk van de
boomsoort
Bosbeheer 148
Doelstelling Structuurrijk bos +
individuele
stamkwaliteit TB
(kwaliteit: zaaghout)
Meer nog dan TB-methode,
structuurrijk bos + hogere
individuele stamkwaliteit TB
(kwaliteit: fineerhout)
Voor welke
boomsoorten?
Alle boomsoorten In principe alle
boomsoorten; vooral
interessant bij soorten zoals
Berk, Beuk, Esdoorn, …
Het respecteren van deze spelregels (maximum aantal toekomstbomen,
dunningsintensiteit …) geeft een goede garantie dat niet méér geoogst zal worden dan de
bijgroei. Een vaak voorkomende fout bij beide methodes is het aanduiden van te veel
toekomstbomen (men is niet streng genoeg) met als gevolg dat vaak te grote gaten
ontstaan in het bos. Het uiteindelijke gevolg is dat de doelstelling wordt ondermijnd:
geen structuurrijke bosopstand en geen goede behandeling van kwaliteitsbomen.
Een beheerder kan dus bij dunning kiezen om met toekomstbomen te werken, volgens
de TB-methode of de QD-methode. Dit kan toegepast worden in gelijkjarige,
gelijkvormige bosbestanden (bijvoorbeeld een aanplantingsblok van 2 ha zomereik) om
deze naar een toestand van ongelijkvormigheid en ongelijkjarigheid te brengen door
dunning en gespreide eindkap van individuele bomen. Anderzijds gebruikt men
toekomstbomendunning ook in bosbestanden die reeds ongelijkvomig zijn. Het
ongelijkvormig hooghoutbeheer is hier een voorbeeld van (zie verder). Bij deze
beheerbenadering zijn het beheer van kwaliteitsbomen en hun behandeling tot hun
exploiteerbare afmetingen belangrijke principes. Bij de dunning wordt in functie van
toekomstbomen zowel in de bovenetage als in de onderetage gewerkt (toekomstbomen
in alle diameterklassen wegens ongelijkvormigheid)
Bosbeheer 149
In ongelijkvormig bos valt het meeste zonlicht diffuus naar binnen
(Bron: Forêt Wallonne asbl)
In het ongelijkvormig hooghoutbeheer (FR: futaie irrégulière) wordt beslist om tot
kapping over te gaan op basis van individuele kaprijpheid van bomen (doeldiameter).
Behoud van een optimale voorraad op stam is een basisbeginsel bij deze
beheerbenadering. Onderstaande tabel toont richtcijfers voor de belangrijkste
boomsoorten in Wallonië. Als vuistregel wordt bij elke interventie 15-25 % van de
houtvoorraad (naar grondvlak en volume) weggenomen: 15 % voor korte omlopen (8
jaar), 25 % voor lange omlopen (12 jaar). Bij elke rotatie wordt zo de aanwas
weggekapt. Samen met de eindkap van individuele kwaliteitsbomen op doeldiameter
zorgt dit voor een structuurrijke opstand, een diffuus en gefilterd licht, en uiteindelijk de
continue ontwikkeling van zaailingen die zo typisch is aan deze benadering. Het in de
hand houden van de wildstand is essentieel voor het toepassen van deze benadering.
Bosbeheer 150
Voorbeelden van grondvlak bij ongelijkvormig hooghoutbeheer voor verschillende
boomsoorten vóór en na dunning (Bron: Forêt Wallonne asbl)
Keuze van wijkers bij toekomstbomen
Voor de keuze van toekomstbomen, naargelang de gekozen methode, verwijzen we naar
de leerstof van natuurmanagement basis. Een goede toekomstboom is in eerste instantie
supervitaal, dominant, van potentieel goede kwaliteit (=afwezigheid van grote gebreken)
en staat op de gewenste afstand tot andere toekomstbomen.
Enige aandacht bij het aantekenen van de dunning rondom de toekomstbomen. Als de
kroon 100 % vrij moet staan na dunning, zoals bij QD voor snelle groeiers met een
lichtboomkarakter, dan is het in feite niet zo moeilijk. Toch valt in dit specifieke geval in
de praktijk op te merken dat vaak te zwak – lees: te weinig concurrenten – gedund
wordt. Hou rekening met het feit dat na de dunning gedurende 3 à 4 jaar de kroon van
de toekomstboom nog steeds vrij moet blijven. Dun dus stevig genoeg!
Indien niet alle concurrenten in één dunningsronde moeten worden gekapt, zoals bij de
toekomstboommethode of QD-methode voor waterlotgevoelige soorten, dan moet keuze
in de wijkers gemaakt worden. De bedoeling is dat eerst de grootste concurrenten
weggenomen worden. Dat zijn de bomen die de gesteltakken van de toekomstboom
hinderen (zie afbeelding hieronder). Een veel gemaakte fout is dat net de andere
concurrenten worden geviseerd, daar waar de kroon van de toekomstboom reeds is
samen- of weggedrukt. Deze zijn niet prioritair, aangezien de grootste groei op dat
moment in de stukken met gesteltakken zit. Deze van groeiruimte voorzien krijgt dus
eerst aandacht.
Bosbeheer 151
Het aantekenen van de wijkers staat in het teken van het wegnemen van de grootste
concurrenten (Helmut Rieger, Landesforsten Rheinland-Pfalz)
Dunning uitvoeren in de praktijk
Voorafgaand aan de daadwerkelijke dunning wordt het werk uitgezet door bomen in het
bos te markeren. Het markeren van de bomen die gekapt, of juist zorgvuldig behouden
moeten worden, wordt blessen, smetten, hameren of schalmen genoemd. Eenvoudig
bleswerk komt in onze oudere gemengde bossen met meervoudige doelstellingen
eigenlijk niet meer voor. Tegenwoordig moet een schalmer vaak meerdere tegenstrijdige
doelstellingen in één opstand proberen te combineren, gebruikmakend van de situatie
zoals die nu is. Hierbij dient hij zijn kennis van de groeiritmes en potenties van de
aanwezige boomsoorten op de groeiplaats te hebben.
In de openbare bossen wordt traditioneel in brigade geschalmd. Hierbij lopen drie of vier
mensen op rij door het bos, en markeren ze de dunning in parallelle stroken. Het
markeren gebeurt met een schalmbijl of hamer. Hiermee wordt een stuk schors van de
boom geslagen, soms tweezijdig, en wordt het merkteken in het hout geslagen. De
dunningsbomen worden voornamelijk opgemeten met een digitale meetklem.
In veel bossen worden de bomen tegenwoordig gemarkeerd met spuitbussen
bosmarkeerverf. Oranje en rode kleurtinten worden het meest gebruikt voor te oogsten
bomen. Geel en groen zijn doorgaans slecht zichtbaar in het bos. Blauw wordt bijna
uitsluitend gebruikt voor het markeren van toekomstbomen en wit is een handige kleur
om bijvoorbeeld randmarkeringen van ruimingspistes te maken. Als verftekens merkbaar
Bosbeheer 152
langer dan een jaar zichtbaar moeten blijven, is speciale bosmarkeerverf (langdurig
zichtbaar) aangewezen.
Algemeen gesteld worden de volgende stappen in volgorde uitgevoerd:
- Loop een rondje door en om het te dunnen bestand. Zo voorkom je
gedesoriënteerd te geraken, beoordeel je of een geplande dunning echt nodig
is, merk je eventuele bijzonderheden of aandachtspunten voor de
bosexploitatie op.
- Aanleg van de ruimingspistes (zie verder onder hoofdstuk ‘bosexploitatie’)
- Markeren van de bomen. Het schalmen van bomen die bij dunning gekapt
moeten worden, kan door een stuk van de schors te verwijderen met de
schalmbijl/blesmes, of met verf. Bomen met een specifieke functie
(toekomstboom, habitatboom) worden meestal met verf gemarkeerd, soms
met touwtjes of markeringslint.
Selecteer geen mooie bomen voor (kwaliteit)houtproductie direct langs een
ruimingspiste, want deze zullen zeker beschadigd raken tijdens een oogstronde. Hou bij
het markeren van bomen rekening met degene voor wie deze markering bedoeld is. Vaak
wordt het uiteindelijke werk uitgevoerd door oogstmachines. Breng de markering daarom
niet te laag aan. Vaak is de richting van waar de machine of de zaagploeg komt ook
bekend. Als dat zo is, kan daar met de markering ook rekening mee gehouden worden.
Bij het markeren van te oogsten bomen is het raadzaam voor de bosbeheerder om er op
te letten of de gemerkte boom zonder grote problemen kan vallen. Bij dunningen in licht
boomhout zijn er doorgaans weinig problemen te verwachten. Kritischer zijn de velling
van randbomen en de oogst van zware bomen tussen lichter hout, bijvoorbeeld in
ongelijkvormige bestanden. Er wordt dan best nagekeken of er in het waarschijnlijke
valtraject van de boom geen andere bomen in de weg staan. Zo nodig worden extra
bomen gemarkeerd om de exploitatie praktisch uitvoerbaar te maken.
In uitzonderlijke gevallen zal er in de voorwaarden bij een verkoop op stam opgelegd
worden dat de kruin moet verwijderd worden vóór de velling. Een pijl op de boom
aanbrengen met een verplichte velrichting is ook mogelijk. Dat gebeurt wel eens om
bepaalde plekken met verjonging te vrijwaren.
Doeldiameter en kapbaarheid
Waar in bossen met een vrije bosontwikkeling een periode van vitaliteitverlies en verval
optreedt gevolgd door verjonging, wordt in behandelde bossen de generatiewisseling
voor deze vervalfase ingezet door natuurlijke of kunstmatige verjonging. Afhankelijk van
de ruimtelijke schaal en de gekozen beheerbenadering kan verjonging plaatsgrijpen in
vrijkomen ruimte van een enkele gekapte boom tot op niveau van een volledige
bosopstand.
Bosbeheer 153
Bij de boomgeoriënteerde beheerbenaderingen (vb. QD, ongelijkvormig hooghoutbeheer)
werkt men met doeldiameters om de kapbaarheid te beoordelen. De doeldiameter van
een boom is de diameter op borsthoogte vanaf wanneer de eindkap zinvol is. De
doeldiameter is een minimale dikte; naargelang van het ontwaardingsrisico en de
standplaatskwaliteit kan het economisch zinvol zijn om de kwaliteitsboom in kwestie
beduidend dikker te laten worden alvorens hem te oogsten.
Een mogelijke valkuil van het werken met doeldiameters is om deze minimale
oogstdiameter als starre richtwaarde, waarop een boom moet geoogst worden, te
beschouwen. De bedoeling van doeldiameters is net om bomen individueel te oogsten in
een bos met een ongelijkvormige structuur en om exploitatieoffers te vermijden. Bij
kaalslagsystemen wordt de kaprijpheid op leeftijd gedefinieerd (normaal bos: bedrijfstijd,
gemiddelde diameter bij kaalkap), met als gevolg dat bij de kaalkap een beduidend
aandeel van de bomen aan een suboptimale dikte geoogst worden.
De minimale vereiste voor een stam van hoge kwaliteit is dat er een takvrije stammantel
van 20 cm dik aanwezig is.
- In het ideale geval zit die mantel kwaliteitshout rond een dunne takhoudende kern
van minder dan 10 cm diameter (bestaande uit juveniel hout en overwalde
takstompen of snoeiwonden). Dit is mogelijk bij snel kwalificerende
lichtboomsoorten zoals berk en zwarte els, of bij schaduwboomsoorten die onder
scherm zijn opgegroeid (bv. beuk, esdoorn).
- Naargelang van de boomsoort en de groeiomstandigheden in de kwalificeringsfase
is er tot 5 à 10 cm diameter extra nodig, opdat de houtvezel van de stam zich kan
rechten en zo beperkte krommingen uitgroeien of kromme houtvezels die over
takaanzetten zijn gegroeid compenseren. Hiermee moet rekening gehouden
worden, zeker als het gaat om exemplaren die stammen uit een verjonging met
lage stamtallen.
- Bij boomsoorten zoals eik, kers, olm en kastanje wordt het lichtere spinthout niet
voor hoogwaardige toepassingen gebruikt. De gemiddelde spinthoutdikte (2 à 5
cm) moet dus toegevoegd worden aan de berekening van de doeldiameter.
- Hetzelfde geldt voor de schorsdikte. Soorten zoals berk, beuk en esdoorn hebben
tot op hoge leeftijd een dunne schors van ongeveer 1 cm dik. Bij soorten zoals
eik, populier, Douglas en grove den kan de schors beduidend dikker zijn. Ook de
schorsdikte draagt bij aan de berekening van de doeldiameter.
Met behulp van deze informatie kunnen als voorbeeld 3 doeldiameters bepaald worden.
Voorbeeld 1: Berk ontstaan uit dichte natuurlijke verjonging: takhoudende kern (5 cm) +
takvrije mantel kwaliteitshout (20 + 20 cm) + schorsdikte (2 cm) maakt 47 cm.
Aangezien berk een vroegdynamische boomsoort is en met toenemende leeftijd het risico
op houtverkleuring en kernrot sterk toeneemt, is het niet zinvol om de doeldiameter ver
te overschrijden bij de eindkap.
Bosbeheer 154
Voorbeeld 2: Esdoorn uit een ‘gewone’ aanplanting met plantafstanden van 1,5 m bij 1,5
m: takhoudende kern (13 cm) + overwalling van afgestorven takken (5 cm) + takvrije
mantel kwaliteitshout (20 + 20 cm) + schorsdikte (2 cm) maakt 60 cm.
Voorbeeld 3: Zomereik uit een ‘gewone’ aanplanting: takhoudende kern (15 cm) +
overwalling van afgestorven takken (5 cm) + takvrije mantel kwaliteitshout (20 + 20
cm) + dikte van het spinthout (10 cm) + schorsdikte (5 cm) maakt 75 cm. Aangezien het
risico op ontwaarding van eikenhout door rot of verkleuring minimaal is bij vitale bomen,
is het economisch zinvol om de eindkap later dan bij het bereiken van de minimale
doeldiameter te doen. Een eik met een DBH van 95 cm zal een mantel kwaliteitshout van
30 cm i.p.v. 20 cm hebben, waardoor het verwerkingsrendement en de houtwaarde
toeneemt. Tijdens de periode van 30 à 40 jaar die nodig zijn om dit extra kwaliteitshout
bij te groeien, zal de waardebijgroei van deze eik bovengemiddeld hoog zijn.
In verscheidene publicaties worden doeldiameters per boomsoort en standplaatskwaliteit
opgesomd. Dit is geen algemeen geldende waarheid, maar wel een handige richtlijn voor
beheerders. De doeldiameter wordt vastgelegd door de beheerder in functie van zijn
economische doelstelling, met de boombiologie en de houttechnologische mogelijkheden
van de boomsoort in kwestie als randvoorwaarden.
Minder
geschikte
standplaats
Geschikte
standplaats
Optimale
standplaats
Opmerking
beuk 60 65 70 Rode kernverkleuring
mogelijk
eik 60 65 70
es 55 60 Opletten voor risico van
bruine kernverkleuring
esdoorn 55 60
kers 45 50 50 Opletten op risico van
kernrot
linde 50 55 60
berk 45 45 Op latere leeftijd kans op
kernrot
Haagbeuk 45 45
Amerikaanse eik 80 80
Fijnspar 40 50 50
Grove den 50 60 60
lork 50 65 65
Douglasspar 50 80 80
Tabel: Doeldiameters op 150 cm in Saarland, Duitsland
(http://www.saarland.de/dokumente/thema_naturnutzung/waldbaurichtlinien_saarland.pdf )
Bosbeheer 155
Meten van bomen en bossen
Het houtvolume meten kan verschillende redenen hebben: houtverkoop op stam,
beheerplanning, uitgesleepte stammen opmeten, groeimonitoring …
In België is de houtverkoop op stam gebruikelijk. Bij het aanduiden van de te kappen
bomen wordt hun omtrek of diameter op borsthoogte gemeten (omtrek = diameter x
3,14). Per dikteklasse wordt een hoogtemeting gedaan en zo kan het houtvolume van
het volledige houtlot berekend worden (kuberen). Dit is een volumeschatting, maar ze is
erg gebruikelijk om de houtverkoop op te baseren.
Bij de verkoop van zaaghout wordt er per kwaliteit een eenheidsprijs afgesproken.
Vervolgens worden de stammen of stamstukken individueel gemeten om het houtvolume
te bepalen.
Meten van de dikte van bomen
Om de dikte van een boom te kennen, kunnen zowel de diameter als de omtrek gemeten
worden. Deze wordt gemeten met een meetlint (omtrek) of een meetklem (diameter).
Een meting met meetlint is nauwkeuriger en beter herhaalbaar dan met een meetklem,
maar wel trager. Een ander voordeel is dat er geen beperking van dikte is (=bruikbaar bij
zeer dikke bomen), bij een meetklem wordt dit begrensd door de maximum opening van
de schuiflat.
Een meetklem bestaat uit een lat van 0,65 à 1 meter lang die in centimeters verdeeld
is. Loodrecht op de lat zijn twee benen bevestigd waarvan één been vast zit en het
andere over de lat kan geschoven worden.
Een goede meetklem voldoet aan de volgende eisen:
- de meetlat moet recht zijn, voldoende lang en onvervormbaar;
- de centimeterverdeling moet nauwkeurig en goed afleesbaar zijn;
- de benen moeten evenwijdig zijn en loodrecht op de lat staan en in hetzelfde
vlak liggen;
Bosbeheer 156
- het beweegbare been moet gemakkelijk te verschuiven zijn, maar er mag
geen speling op zitten waardoor van de loodrechte stand wordt afgeweken.
Bij bomen op stam wordt de diameter gemeten op borsthoogte (vaak afgekort als ‘Dbh’),
dit is op 1,3 meter hoogte. Bij gevelde bomen gebeurt de meting in de helft van de
werkhoutlengte van de te meten stam. De diameter wordt gemeten met een meetlint of
een meetklem.
Bij het meten met een meetklem wordt het meetvlak loodrecht op de lengteas van de
boom gehouden. De lat wordt tegen de stam gedrukt. Om nauwkeuriger te werken
kunnen twee diametermetingen loodrecht op elkaar uitgevoerd worden waarvan het
gemiddelde genomen wordt.
Meten van de hoogte van bomen
De totale lengte van een boom, van de voet tot de top, is de spilhoutlengte. Voor het
bepalen van het commerciële houtvolume is vooral de lengte van het stuk stam dat als
hout verkocht kan worden, de zogenaamde werkhoutlengte, belangrijk. De
werkhoutlengte is de lengte van de stam gemeten boven de stobbe (ca. 10 cm boven
maaiveld) tot het punt waar de stam wordt afgetopt. Afhankelijk van de uiteindelijke
houttoepassing verschilt het bij welke diameter de stam wordt afgetopt. De
aftopdiameter kan variëren van 7 tot 12 cm.
Voor de meting van de hoogte bestaan meerdere soorten hoogtemeters:
- principe van vaste kijkhoek: houthakkerskruis, dendrometer van Franck
- principe van vaste afstand tot de boom: Blume-Leiss, Suunto
- elektronische toestellen met variabele kijkhoek en afstand: Vertex
De basismethode voor het meten van de boomhoogte gebruikt een rechthoekige
driehoek met twee gelijke zijden. Houd de driehoek zodanig dat je over de schuine zijde
naar de top van de boom (in het verlengde van de spil) kijkt. Hierbij houd je één
rechthoekzijde horizontaal. Zo’n eenvoudige boomhoogtemeter kun je maken met
twee stokjes van gelijke lengte (=het houthakkerskruis). De dendrometer van Franck is
een tweede uitvoering hiervan (foto hieronder).
Loop nu voor- of achteruit tot je nog net de top ziet. De hoogte van de boom is nu gelijk
aan de afstand tot de boom plus je ooghoogte. Dit valt te verklaren met
Bosbeheer 157
driehoeksmeetkunde. In de twee rechthoekige driehoeken OCD en Ocd geldt de
verhouding: CD/cd = OC/Oc. Als de twee rechthoekszijden Oc en cd even lang zijn, zijn
ook de afstanden OC en CD gelijk. De afstand OC plus je ooghoogte geeft dan de hoogte
van de boom.
Let wel, bij het gebruik van een boomhoogtemeter dient men de horizontale afstand tot
de boom te meten. Als de boom op een helling groeit, gebruik je best een hoogtemeter
die de kijkhoek meet (vb. Suunto).
Twee clinometers: Blume-Leiss (links) en Suunto (rechts)
Het meten van hoeken gebeurt met een clinometer. De Suunto-hoogtemeter en Blume-
Leiss zijn zo’n instrumenten. De meting gebeurt vanop een welbepaalde afstand van de
boom. De beste meting gebeurt vanop een afstand die de hoogte van de boom benadert.
Omdat deze afstand gekend is, kan de hoogte bepaald worden.
Voor de hoogtemeting met een Suunto kijkt men, terwijl men het toestel naar de top van
de boom richt, met één oog in het vizier van het toestel en met het andere oog naar de
top van de boom. Door het vizier zie je een schaalverdeling waarop de hoogte kan
afgelezen worden. Er zijn slechts twee schaalverdelingen in het toestel, overeenkomend
met een afstand tot de boom van 15 en 20 meter. Als men zich op een afstand van 30 of
40 meter bevindt, wordt de waarneming afgelezen op de schaal van resp. 15 meter of 20
meter en vermenigvuldigd met twee.
Vervolgens kijk je op een zelfde manier naar de voet van de boom. In de meeste
gevallen tel je dan beide waarden op om de totale boomhoogte te bekomen. Echter, in
sterk hellend terrein kan het zijn dat de waarnemer zich onder of boven het niveau van
de te meten boom bevindt. Wees aandachtig dat je dan de kleinste waarde aftrekt van
de grootste waarde.
Bosbeheer 158
Bovendien moet bij sterke hellingen (> 4°) een correctie op de gemeten hoogte worden
doorgevoerd. Dus m.a.w. als de lijn tussen het waarnemend oog en ooghoogte op de
boomstam sterk afwijkt van de horizontale. De correctiefactor is meestal te vinden op de
achterzijde van het meettoestel (Suunto, Blume-Leiss). Een voorbeeldje ter illustratie:
Ter verduidelijking: de hoek α op de afbeelding rechts (achterzijde Suunto) betreft de
hellingshoek en verschilt dus van de hoek α op de schets links.
Sommige apparaten bevatten naast een clinometer om de hoek te meten van de
waarnemer naar de top van de boom en naar de basis van de stam, ook een
laserafstandsmeter om de afstand van de waarnemer tot de stam van de boom te meten
en een rekenmachine om enkele driehoeksberekeningen uit te voeren zodat de hoogte
Bosbeheer 159
automatisch berekend wordt. Dit is het geval bij een gecombineerde laser-clinometer of
ultrasoon-clinometer.
Een gecombineerde laser-clinometer (Nikon Forestry Pro) en gecombineerde ultrasoon-
clinometer (Haglof Vertex)
Naast deze meer vernuftige manieren, kan je nog steeds de afstand tot een boom te
weten komen door:
- de afstand af te stappen: kan afhankelijk van de terreincondities nogal eens
onnauwkeurig zijn …
- een rollintmeter of houthakkersmeetlint te gebruiken. Voordelen zijn de
eenvoud en de lage prijs; nadeel is dat het in dicht bos lastig is de rechte lijn
te meten tussen waarnemer en boom.
Tot slot nog enkele praktische tips bij het meten van de hoogte:
- De afstand tot de boom moet minstens even groot zijn als de boom hoog is.
Als de afstand kleiner is, gaat de meetfout op de hoeken te groot zijn. Door de
afstand groot genoeg te maken, blijft de foutmarge beperkt.
- Indien de boom een brede kroon heeft, kan de hoogte gemakkelijk worden
onderschat doordat je met de laser een lagere tak raakt. Daarom is het in
dergelijke gevallen belangrijk om meerdere keren te meten. Zo nodig vanuit
verschillende locaties.
Volume van gevelde stammen
De gebruikelijke eenheid voor houtvolume is de kubieke meter, afgekort m³. Dat is een
kubus van 1 x 1 x 1 meter massief hout. Naargelang de houtsoort weegt die in verse
toestand 600 à 1100 kg/m³. Bij houtverkoop op stam, beheerplanning en
aanwasbepaling is het gebruikelijk om over kubieke meters hout te spreken.
Bij gestapeld hout (bv. brandhout) is het niet handig om van elk stuk apart het volume te
gaan bepalen, zeker niet als het om gekliefd hout gaat. Dan is het gebruikelijk om met
een stapelmaat te werken, namelijk de stère. Een stère is het hout dat gestapeld is in
Bosbeheer 160
een ruimte van 1 x 1 x 1 meter. Het verband tussen een stère en een kubieke meter is
de stapelfactor.
De stapelfactor is gemiddeld 2/3 of 66%. Dat wil zeggen dat drie stère gestapeld hout
ongeveer twee m³ massief hout bevat. Hoe korter en regelmatiger de stukken hout zijn,
hoe groter de stapelfactor is. Bij los gestort brandhout zit er veel lucht tussen de
houtblokken; de stapelfactor is dan maar ongeveer 50 %.
In tegenstelling tot de kubieke meter, is de stère geen eenduidige maat qua houtmassa.
In de stapelruimte kan er meer of minder hout zitten, naargelang de aard van het hout
en de stapeling. Het voordeel van de stèremaat is dat ze gemakkelijk te meten is: lengte
x breedte x hoogte van de stapel.
Bij het bepalen van het volume van een boomstam wordt de stam beschouwd als een
cilinder met een omtrek die even groot is als de omtrek van de stam in de helft van zijn
lengte. In de bosbouw is dit bekend als de formule van Huber. Het volume is dan de
oppervlakte van de stamdoorsnede in het midden van de stam vermenigvuldigd met de
lengte (L):
V = π × D²/4 × L
Bosbeheer 161
Volume van bomen op stam
Het volume van een boom op stam kan op verschillende manieren worden bepaald,
namelijk met behulp van een vormgetal, het verloop of met kubeertarieven.
Bij bomen op stam is het niet praktisch om de stamdiameter op halve stamhoogte te
meten. Daarom werkt men met de diameter op borsthoogte en een correctiefactor voor
de afwijking van de stamvorm ten opzichte van een cilinder. Deze correctiefactor wordt
het vormgetal genoemd. Het vormgetal (f) geeft de verhouding weer tussen het
werkelijke volume van de boom en het volume van een cilinder met als diameter van het
grondvlak, de diameter op borsthoogte. De waarde van dit vormgetal is altijd kleiner dan
1 en ligt gewoonlijk tussen 0,40 en 0,90. Een boom die bijna een perfecte cilinder
benadert, zal een vormgetal van bijna 1 hebben. Een boom met een sterk afwijkende
vorm (sterk verloop, zie verder) zal een laag vormgetal hebben van ongeveer 0,40. Het
vormgetal verschilt van boomsoort tot boomsoort en binnen een boomsoort nog eens
met de boomhoogte. Als de boomhoogte stijgt, dan daalt het vormgetal. Ouderdom,
standplaats, bedrijfsvorm en de plaats van de boom in de opstand beïnvloeden slechts in
mindere mate het vormgetal. Het verschil tussen een solitaire boom en een bosboom is
dan wel weer groter. Een nogal cilinderachtig ogende bosboom kan best een hoog
vormgetal hebben (vb. 0,70), terwijl een zwaar betakte randboom eerder een laag
vormgetal heeft (vb. 0,45).
Het volstaat in de formule voor de volumeberekening de diameter op borsthoogte in te
vullen en de resulterende waarde te vermenigvuldigen met het vormgetal om een
schatting van het werkelijke volume te vinden. Als het volume van een afzonderlijke
boom berekend wordt met behulp van het vormgetal kunnen fouten tot 15 % voorkomen
ten opzichte van het werkelijke volume. Voor een volledige opstand middelen deze
fouten uit en zal de waarde van het houtvolume dus nauwkeuriger zijn.
Het verloop is de diameterafname per lopende meter in cm/m. In bosopstanden is een
verloop van 1 à 3 cm/m normaal. Als het verloop gekend is, kan je de middendiameter
gaan berekenen. En met die middendiameter bereken je het volume met de formule van
Huber. In de praktijk gebruikt men echter het vormgetal voor een vlugge schatting en
kubeertarieven (zie verder) voor een nauwkeurige kubering.
Met behulp van kubeertarieven kan het volume in kubieke meter van een bepaalde
boomsoort met een bepaalde (totale) hoogte en een bepaalde diameter of omtrek op
borsthoogte worden afgelezen (zie voorbeeld tabel hieronder). Achter deze tabellen gaan
vrij ingewikkelde formules schuil die zijn gebaseerd op heel wat metingen van gekapte
bomen. Kubeertarieven zijn specifiek per boomsoort en per groeiplaats. Je vindt de
tabellen en bijhorende formules o.m. in Dik (1990, 1996) voor Nederland en Berben et
al. (1983), Dagnelie et al. (1985) en Quataert et al. (2011) voor België. Deze formules
zijn verwerkt in het kubeersysteem IVANHO van het Agentschap voor Natuur en Bos.
Bosbeheer 162
Het nadeel van deze tarieven toe te passen over het volledige grondgebied van het
Vlaams Gewest is dat er abstractie gemaakt wordt van de verschillen in verloop,
veroorzaakt door de verschillen in groeiplaats. Een voordeel is dan weer dat in alle
provincies de volumebepaling op dezelfde manier gebeurt.
Hieronder een voorbeeld van zo’n tabel voor beuk (D150=diameter op 1,5m hoogte;
OMT150=omtrek op 1,5m hoogte; volumes in de tabel in m³):
D
150
OMT15
0 Totale Hoogte (m) (cm) (cm) 10 12 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34
7,96 25
0,0
1
0,0
2
0,0
2
0,0
2
0,0
2
0,0
2
0,0
3
0,0
3
0,0
3
0,0
3
0,0
4
0,0
4
0,0
4
0,0
4
11,1
4 35
0,0
4
0,0
5
0,0
5
0,0
6
0,0
6
0,0
7
0,0
8
0,0
9
0,0
9
0,1
0
0,1
1
0,1
2
0,1
2
0,1
3
14,3
2 45
0,0
7
0,0
9
0,0
9
0,1
0
0,1
2
0,1
3
0,1
4
0,1
6
0,1
7
0,1
9
0,2
0
0,2
1
0,2
3
0,2
4
17,5
1 55
0,1
1
0,1
3
0,1
3
0,1
6
0,1
8
0,2
0
0,2
2
0,2
5
0,2
7
0,2
9
0,3
1
0,3
3
0,3
6
0,3
8
20,6
9 65
0,1
5
0,1
9
0,1
9
0,2
2
0,2
5
0,2
8
0,3
1
0,3
5
0,3
8
0,4
1
0,4
4
0,4
7
0,5
1
0,5
4
23,8
7 75
0,2
0
0,2
4
0,2
4
0,2
9
0,3
3
0,3
7
0,4
2
0,4
6
0,5
0
0,5
5
0,5
9
0,6
3
0,6
8
0,7
2
27,0
6 85
0,2
5
0,3
0
0,3
0
0,3
6
0,4
2
0,4
7
0,5
3
0,5
9
0,6
4
0,7
0
0,7
6
0,8
1
0,8
7
0,9
3
30,2
4 95
0,3
0
0,3
7
0,3
7
0,4
4
0,5
1
0,5
8
0,6
6
0,7
3
0,8
0
0,8
7
0,9
4
1,0
1
1,0
9
1,1
6
33,4
2 105
0,3
5
0,4
4
0,4
4
0,5
3
0,6
2
0,7
0
0,7
9
0,8
8
0,9
7
1,0
6
1,1
4
1,2
3
1,3
2
1,4
1
36,6
1 115
0,4
1
0,5
1
0,5
1
0,6
2
0,7
2
0,8
3
0,9
4
1,0
4
1,1
5
1,2
6
1,3
6
1,4
7
1,5
7
1,6
8
39,7
9 125
0,4
6
0,5
9
0,5
9
0,7
1
0,8
4
0,9
7
1,0
9
1,2
2
1,3
4
1,4
7
1,6
0
1,7
2
1,8
5
1,9
7
42,9
7 135
0,5
2
0,6
7
0,6
7
0,8
1
0,9
6
1,1
1
1,2
6
1,4
0
1,5
5
1,7
0
1,8
5
1,9
9
2,1
4
2,2
9
46,1
5 145
0,5
8
0,7
5
0,7
5
0,9
2
1,0
9
1,2
6
1,4
3
1,6
0
1,7
7
1,9
4
2,1
1
2,2
8
2,4
5
2,6
2
49,3
4 155
0,6
3
0,8
3
0,8
3
1,0
2
1,2
2
1,4
1
1,6
1
1,8
1
2,0
0
2,2
0
2,3
9
2,5
9
2,7
8
2,9
8
52,5
2 165
0,6
9
0,9
1
0,9
1
1,1
3
1,3
6
1,5
8
1,8
0
2,0
2
2,2
4
2,4
6
2,6
9
2,9
1
3,1
3
3,3
5
55,7 175 0,7 1,0 1,0 1,2 1,5 1,7 1,9 2,2 2,4 2,7 2,9 3,2 3,4 3,7
Bosbeheer 163
0 5 0 0 5 0 4 9 4 9 4 9 4 9 4
58,8
9 185
0,8
0
1,0
8
1,0
8
1,3
6
1,6
4
1,9
2
2,2
0
2,4
8
2,7
6
3,0
3
3,3
1
3,5
9
3,8
7
4,1
5
62,0
7 195
0,8
5
1,1
6
1,1
6
1,4
7
1,7
8
2,0
9
2,4
1
2,7
2
3,0
3
3,3
4
3,6
5
3,9
6
4,2
7
4,5
8
65,2
5 205
0,9
0
1,2
5
1,2
5
1,5
9
1,9
3
2,2
8
2,6
2
2,9
6
3,3
1
3,6
5
3,9
9
4,3
4
4,6
8
5,0
2
68,4
4 215
0,9
5
1,3
3
1,3
3
1,7
0
2,0
8
2,4
6
2,8
4
3,2
2
3,6
0
3,9
7
4,3
5
4,7
3
5,1
1
5,4
9
71,6
2 225
0,9
9
1,4
1
1,4
1
1,8
2
2,2
3
2,6
5
3,0
6
3,4
8
3,8
9
4,3
1
4,7
2
5,1
4
5,5
5
5,9
6
74,8
0 235
1,0
3
1,4
8
1,4
8
1,9
3
2,3
9
2,8
4
3,2
9
3,7
4
4,2
0
4,6
5
5,1
0
5,5
5
6,0
1
6,4
6
In de praktijk is het gebruik van de kubeertarieven van Dagnelie handig bij het
aanduiden van dunningen:
• Kies de boom die weg moet i.f.v. je bosbeheercriteria.
• Markeer de boom en meet de diameter op borsthoogte (noteren op papier of
opslaan in een digitale meetklem).
• Als je klaar bent met het perceel, meet je de totale boomhoogte van enkele
bomen per dikteklasse.
• Om het volume te bepalen, ga je in het kubeertarief kijken welk gemiddeld
volume er hoort bij een bepaalde diameter- en hoogteklasse.
Vermenigvuldigen met het aantal bomen dat je zo gemarkeerd hebt, geeft het
totale dunningsvolume.
• Aangezien de kubeertarieven van Dagnelie op formules gebaseerd zijn, kan je
de metingen ook in een spreadsheet invoeren en de computer het volume
laten berekenen.
Meten van de bestandsvoorraad
Er zijn verschillende manieren om de staande voorraad te bepalen.
Een snelle en eenvoudige manier is aan de hand van het (bestands)grondvlak. Het
houtvolume in de opstand is dan grondvlak x gemiddelde werkhoutlengte (= bruikbaar
hout) van de bomen x vormgetal. Het bestandsvormgetal ligt gewoonlijk tussen 0,40 en
0,50. Een voorbeeld: met de relascoop van Bitterlich wordt op drie verschillende plaatsen
in een opstand een grondvlak gemeten van 19, 22 en 20 m²/ha. Dat geeft een
gemiddeld grondvlak van ongeveer 20 m²/ha. De gemiddelde werkhouthoogte van de
bomen is 23 m. Grondvlak x hoogte x vormgetal (0,45) is dan 207 m³/ha.
Indien nauwkeuriger cijfers nodig zijn, moet er meer gemeten worden. Ofwel meet men
alle bomen in de opstand (= volopname). Je rangschikt ze in diameter- of
Bosbeheer 164
omtrekklassen en meet per omtrekklasse ook enkele totale hoogtes. Ofwel meet men de
bomen in enkele representatieve proefvlakken. Proefvlakken geven vooral een goed
beeld van de toestand van de opstand als het gaat om homogene opstanden of
opstanden waarbij de verschillende boomsoorten en/of leeftijden gelijkmatig verspreid
zijn. Omdat metingen in proefvlakken vrij veel tijd vergen, wordt er minder en minder
gebruik van gemaakt. In het geval van heterogene bestanden zit er soms niets anders op
dan een volopname uit te voeren. Wil men dat niet doen, dan kan men kiezen voor een
transectopname waarbij een strook van 10 meter breed wordt geïnventariseerd, dwars
door het bestand heen.
In Vlaanderen bestaat het standaard bosbouwproefvlak uit vier concentrische cirkels,
waarbij per cirkel een aantal metingen worden uitgevoerd op de zaailingen en bomen in
de cirkel. De positie van het middelpunt van de proefvlakcirkels is willekeurig, zolang de
proefvlakken maar een representatief beeld geven van de opstand. De grootte van het
proefvlak is afhankelijk van de aard en de samenstelling van het bestand dat men gaat
opmeten. Het proefvlak wordt groter genomen als het bestand heterogener is. Kleinere
proefvlakken sparen tijd en geld, maar een deel van de nauwkeurigheid gaat verloren. Er
wordt aangenomen dat het proefvlak toch minstens 20 bomen dient te bevatten. Stem
daar de grootte van de cirkel op af. Voor een handleiding voor het gebruik van
steekproefcirkels bij dendrometrische metingen wordt verwezen naar Waterinckx &
Roelandt (2001).
Bosbeheer 165
Bosexploitatie
Bosexploitatie of houtoogst is een verzameling van deelprocessen, die start bij het
voorbereiden van de oogstmaatregel en eindigt bij het hout dat klaar ligt voor transport
met de vrachtwagen.
Het voorbereiden van de oogstmaatregel gebeurt door de bosbeheerder:
- Bereikbaarheid van de percelen, ontsluiting door boswegen
- Beoordelen van de terreingesteldheid
- Opzoeken, markeren of aanleggen van vaste ruimingspistes
- Markeren van bomen die moeten gekapt worden, kubering bij verkoop op
stam
- Bepalen van randvoorwaarden voor exploitatie (op stam:
verkoopvoorwaarden)
Het uitvoeren van de exploitatie gebeurt door gespecialiseerde werkkrachten. De
verschillende deelprocessen van de exploitatie worden met vaktermen benoemd:
- Vellen is de boom laag boven de grond afzagen zodat hij in een vooraf
bepaalde richting valt (de velrichting).
- Onttakken is het glad langs de stam verwijderen van de takken.
- Korten is het dwars doorzagen van de stam, meestal in vooraf vastgestelde
sortimentsmaten.
- Opwerken is de verzameling van onttakken en korten, dus het hout van een
gevelde boom klaar maken voor de verdere verwerking.
- Uitslepen is het hout van de velplaats over de grond wegtrekken naar de
stapelplaats.
- Uitrijden is korthout opladen en naar de stapelplaats rijden.
- Ruimen is de algemene term voor uitslepen of uitrijden.
- Voorconcentreren is het verplaatsen van hout van de velplaats naar de
ruimingspiste.
Het vellen en opwerken kan motormanueel of gemechaniseerd verlopen. Het ruimen
gebeurt normaal met speciale bosbouwmachines of omgebouwde landbouwtractoren.
Paarden kunnen op kwetsbare bodems zinvol ingezet worden bij het voorconcentreren
van licht hout of sortimenten.
Er bestaat een brede waaier aan technieken voor het uitvoeren van een bosexploitatie.
Exploitatiemethoden
Exploitatiemethoden zijn min of meer vaste werkwijzen waarbij hout met bepaalde
machines en technieken geveld, opgewerkt en geruimd wordt. Technisch gezien bestaan
er heel veel mogelijkheden. Naargelang de exploitatiekost, de beschikbare technologie en
Bosbeheer 166
de impact op het ecosysteem, kan een bepaalde exploitatiemethode de voorkeur
genieten.
Enkele exploitatiemethoden worden als ‘standaard’ beschouwd, bijvoorbeeld de volledig
gemechaniseerde exploitatie van korthout met harvester en forwarder in middelzwaar
naaldhout. Bij de exploitatie van zwaar zaaghout in loofbossen is de standaard een
motormanuele velling gevolgd door het uitslepen van langhout met een skidder.
In populierenbossen gebeurt het ondersteunen van het motormanueel vellen en
opwerken dikwijls met een rupskraan. Aansluitend worden de stammen
voorgeconcentreerd om ze dan met een skidder uit te slepen. Eventueel worden de
takken en toppen met de rupskraan of met een forwarder verzameld op hopen.
Relatie tussen exploitatiemethode en schadebeeld
Bosexploitatie zonder schade is onmogelijk. Elke exploitatiemethode die vakkundig is
uitgevoerd, heeft zijn typische ‘schadebeeld’. Ongelukken zoals een boom die afwijkt bij
de velling zijn altijd mogelijk, maar horen beperkt te blijven. Men spreekt hierbij van
‘onvermijdbare schade’.
Consequente velschade, schorsschade door machines bij de ruiming en vlaksgewijze
spoorvorming wijzen op een slechte werkwijze: gebrekkige voorbereiding, onvakkundige
of onzorgvuldige uitvoering of verkeerd tijdstip van de exploitatie. Een degelijke
planning, uitvoering en opvolging van de exploitatie moeten vermijdbare schade
voorkomen.
Naargelang de toegepaste exploitatiemethode, varieert het schadebeeld. Enkele
hoofdlijnen:
- Uitslepen van langhout geeft meer schorsschade aan de stamvoeten van
blijvende bomen dan uitrijden van korthout.
- Gemechaniseerde velling kan aanwezige verjonging beschadigen doordat de
harvester hele bomen voorconcentreert met de kraan. Uitslepen van gericht
geveld langhout dat motormanueel onttakt wordt, geeft in dergelijke gevallen
minder schade.
- Bij eenzelfde vochtgehalte, geeft uitslepen van langhout meer
bodemverwonding en insporing dan uitrijden van korthout.
- Bij volledig gemechaniseerde exploitatie moet het netwerk van vaste
ruimingspistes veel dichter gelegd worden dan bij motormanuele of
gecombineerde methoden: tussenafstand van strikt 20 meter t.o.v.
tussenafstand van 40 à 50 meter.
Het vrijwaren van de bodem en het blijvend bestand (kapitaal) is de basis van het
natuurgetrouwe bosbeheer. In West- en Centraal Europa wordt bijna de helft van de
Bosbeheer 167
houtaanwas bij selectieve kappingen (bv. dunningen, eindkap op doeldiameter) geoogst.
Door het blijvend bestand is dergelijke houtoogst moeilijker dan bij kaalslagsystemen.
Moreel belang van de keuze van exploitatiemethode
Van alle beheermaatregelen die een bosbeheerder kan uitvoeren, is de bosexploitatie
degene waarbij op heel korte tijd schade aan het ecosysteem kan berokkend worden
waarvan de effecten decennia lang nawerken. Vooral het ruimen met zware
bosbouwmachines (uitslepen, uitrijden) is een factor die in veel bossen al voor bijna
vlaksgewijze bodemverdichting of zware bodemverstoring heeft gezorgd.
Gedurende een periode van enkele decennia heeft de mechanisatie van de bosexploitatie
een hoge vlucht genomen. Actuele machinegewichten bedragen gemakkelijk 15 à 35 ton.
Bij het rijden laten deze machines lijnvormige sporen van verdichte bodem na, een
proces dat geen equivalent in de natuur heeft.
Men kan vaststellen dat een ongecontroleerde inzet van dergelijke zware machines een
aanzienlijk aandeel van het bosecosysteem beschadigt en dat die schade tijdens een
lange periode nawerkt.
Onder de huidige economische omstandigheden, met een marktprijs voor bosexploitatie
die al jarenlang stagneert en kosten die gestaag toenemen (brandstof, financiering en
vooral loonkost), valt te verwachten dat de inzet van zware productieve machines niet
zal afnemen. Technologische ontwikkelingen zoals meer aangedreven wielen, bredere
banden of rupsen brengen in de praktijk weinig bijkomende bodembescherming met zich
mee, eenvoudigweg omdat mensen met die technologie zwaardere gewichten
verplaatsen om hun productiviteit op te drijven.
Het aansturen van zware bosbouwmachines zal in de toekomst een plaats in het
takenpakket van de bosbeheerder blijven innemen, als die het vrijwaren van een
gezonde bosbodem ernstig wil nemen.
Voor de Lage Landen, met een groot aandeel uitgeloogde bodems en een hoge
atmosferische depositielast van verzurende en vermestende stoffen, is dit des te
belangrijker. Verzurende en vermestende deposities hebben immers negatieve invloeden
op de biologische bodemactiviteit, waardoor de herstelcapaciteit van de bodem voor
verdichting vermindert.
Bestandsontsluiting met vaste ruimingspistes
De ontsluiting van bosbestanden met rijpaden heeft verschillende doelen.
- Ecologisch: de belasting van de bodem door zware machines, en de
bodemverdichting die daarmee gepaard gaat, concentreren op een beperkte
oppervlakte.
Bosbeheer 168
- Economisch: efficiënte inzet van gespecialiseerde machines op stroken die
relatief recht en hindernisvrij zijn.
- Organisatorisch: de indeling van een bosbestand in ruimingspistes en
tussenvelden maakt bosbouwkundige werkzaamheden overzichtelijker en helpt
bij de keuze van de velrichting tijdens de exploitatie.
In normaal berijdbaar terrein zijn vaste ruimingspistes de eerste keuze als
bestandsontsluiting voor exploitatiemachines. Vaste ruimingspistes, ook wel
uitsleeppistes of dunningspaden genoemd, zijn boomvrije stroken van ongeveer 4 meter
breed die op regelmatige afstand door het bosbestand lopen.
Vaste ruimingspiste met dubbele witte verfstreep als randmarkering. Hier zijn de
ruimingspistes genummerd voor de overzichtelijkheid van de exploitatie.
Bosbouwmachines kunnen er rijden over het natuurlijk terrein; er is dus geen
grondverzet of verharding nodig om vaste ruimingspistes aan te leggen. Ruimingspistes
worden in het terrein aangeduid met verfmarkeringen. Als er veel hinderende vegetatie
op de ruimingspiste groeit, wordt soms een bosfrees ingezet om de piste begaanbaar te
maken. Hellingen tot 30 % gelden als ‘berijdbaar’. Mits enkele technische aanpassingen,
kunnen geladen exploitatiemachines maximaal 15 % bergop en 30 % bergaf rijden.
Rest nog de keuze van de afstand tussen de ruimingspistes:
- Pistes op 20 meter: bij volledig gemechaniseerde bosexploitatie, met
harvester en forwarder, is dit de standaard. De kraanreikwijdte van de
harvester bedraagt in de meeste gevallen 10 meter, dus alle bomen staan in
de kraanzone om machinaal geoogst te worden. Het is belangrijk dat de
afstand strikt aangehouden wordt en dat de pistes parallel aan elkaar
Bosbeheer 169
verlopen. Enkele meters kronkelen in verschillende richtingen kan al snel tot
gevolg hebben dat bomen buiten de kraanzone staan.
- Pistes op 40 meter: Voor vaste ruimingspistes op wijdere afstand is 40
meter een standaard. Bij de productie van kwaliteitshout (bijvoorbeeld QD-
methode met 25 à 40 toekomstbomen per hectare) zijn afstanden tussen
ruimingspistes van 40 meter en meer een noodzaak om systematische
wortelbeschadiging van toekomstbomen te kunnen vermijden. Aangezien bij
ruimingspistes om de 40 meter steeds een zeker aandeel motormanueel werk
nodig is bij de exploitatie, ontstaat er een praktisch voordeel bij het aanduiden
van de ruimingspistes. De tussenafstand hoeft niet zo strikt aangehouden te
worden als bij de volledig gemechaniseerde houtoogst: een afwijking van 5 à
10 meter op de tussenafstand is weinig beduidend voor het verloop van de
exploitatie.
- Pistes op meer dan 40 meter: Het is technisch mogelijk om vaste
ruimingpistes 50 meter en verder uit elkaar te leggen. De stammen moeten
dan over een grotere afstand bijgetrokken worden met een lier, wat zich
natuurlijk vertaalt in een hogere exploitatiekost en in een toenemende kans op
bestandsschade.
Aanduiden van ruimingspistes
De richting van de ruimingspistes tegenover de bosweg wordt dikwijls haaks gekozen,
omdat er meestal korthout wordt uitgereden. Als er met de draaicirkel van de
uitrijcombinatie rekening gehouden wordt, maakt de richting van de ruimingspistes in
vlak terrein dus weinig uit. Haaks op de weg werkt dan het handigst. Voor het uitslepen
van langhout is het best om de pistes schuin ten opzichte van de bosweg te leggen, om
schade aan randbomen bij het draaien met de lange boomstammen te beperken.
Ruimingpistes worden schuin tegenover de bosweg gelegd als er langhout moet
uitgesleept worden (links). Bij de korthoutmethode maakt de richting minder uit. Haaks
op de weg werken is dan het meest praktisch (rechts).
Bosbeheer 170
In hellend terrein is het belangrijk om de ruimingspistes recht op de helling te leggen,
om te vermijden dat machines in de problemen komen met dwarshellingen van meer dan
5 %. Op een topografische kaart zou dat betekenen dat de ruimingspistes haaks op de
hoogtelijnen verlopen.
Vaste ruimingspistes worden in de regel als rechte lijnen uitgezet. Als in jonge bossen de
plantrijen gevolgd kunnen worden, maakt dat het aanduiden van de pistes heel
gemakkelijk. Om de inkijk in ruimingspistes in jonge bossen te beperken, worden soms
aan het begin van de pistes een knik voorzien.
In dit jonge dennenbos is aan het begin van elke ruimingspiste een knik gemaakt om de
inkijk vanaf de bosweg te beperken.
Het verloop van een vaste ruimingspiste wordt op bomen, zaailingen en struiken
aangeduid met bosmarkeerverf. Bomen die op de piste staan en geoogst moeten worden
om de machines door te laten, krijgen in de regel een verticale streep aan de voor- en
achterkant gezien vanuit de rijrichting van de machine. Zo een verticale streep is best 40
à 50 cm lang.
In bossen met een wat lager stamtal neemt de noodzaak toe om ook de randen van de
ruimingspiste te markeren. Zo is het na de velling, als alle bomen met verticale strepen
tegen de grond liggen, nog duidelijk waar de machines moeten rijden om het hout af te
voeren. Een dubbele horizontale lijn van 30 à 40 cm lang wordt aangeraden, omdat
hierdoor de verwarring met ‘gewone’ markeringen vermeden wordt.
In dunningsbestanden helpen de randmarkeringen ook om de ruimingspistes terug te
vinden bij een volgende dunning. Het gebruik van langdurig zichtbare bosmarkeerverf is
aangewezen, best in een andere kleur dan die waarmee de te oogsten bomen gemerkt
worden.
Bosbeheer 171
Vaak wordt de ingang van de ruimingspiste aan de bosweg weergegeven met een
hoofdletter I op de eerste boom die moet geveld worden. Een eindpunt van de
ruimingspiste, bijvoorbeeld voor een steile helling of een natte plek waar geen
machineverkeer gewenst is, wordt duidelijk gemaakt met een hoofdletter T.
Het onderstaande schema is een samenvatting van de meest gebruikte verfmarkeringen
bij bosexploitatie, in het bijzonder voor het aanduiden van vaste ruimingspistes.
Overzicht van verfmarkeringen bij bosexploitatie.
Voor het uitzetten van ruimingspistes is een goede kennis van exploitatiemethoden
nodig. Op probleempunten moet er immers ingeschat kunnen worden of de machines
door kunnen, dan wel dat er extra bomen moeten weggenomen worden of dat er naar
een andere werkwijze moet gezocht worden.
Het markeren van parallelle rechte lijnen in het bos vraagt een goed richtingsgevoel,
zeker in bossen met veel ondergroei. Hulpmiddelen zoals de tussenafstand afstappen,
meten met een lintmeter of een kompas kunnen helpen. Met twee personen kan je,
naargelang de overzichtelijkheid van het bosbestand, met 40 à 80 meter tussen elkaar
de tussenafstand van de ruimingspistes meten en dan naar elkaar toewerken om de
bomen te markeren. Werkkledij met signaalkleuren komt hierbij goed van pas.
Invloed van bosexploitatie op het ecosysteem
Voor de volledigheid worden hieronder de mogelijke invloeden van bosexploitatie op het
ecosysteem opgesomd. Hierna wordt dieper ingegaan op bodemschade en verstoring.
- Bodemschade (zie verder)
Bosbeheer 172
- Chemische vervuiling: afkomstig van het normale gebruik van
bedrijfsstoffen (vooral smeermiddelen en brandstoffen), door lekken bij
pannes en bij morsen van bedrijfsstoffen. Ook het gebruik van
markeermiddelen (verf, plastic lint) kan vreemde stoffen in het bosecosysteem
brengen. Voor de opslag, het vervoer en het gebruik van bedrijfsstoffen
(meestal gevaarlijke stoffen zoals brandstof) geldt de nationale wetgeving. Bij
ernstige vervuiling gelden verplichtingen voor bodemsanering.
- Bestandsschade: beschadiging van bomen, nevenetage, struiken en
zaailingen. Dit omvat
o Velschade, door een vallende boom die langs de stam glijdt of een
boom versplintert.
o Sleepschade, door een boomstam of een kabel die langs de stamvoet
getrokken wordt.
o Stootschade door machinebewegingen
- Schade aan bodemvegetatie: In veel gevallen is de beschadiging van
kruidachtige planten, varens, grassen en bramen weinig relevant bij
bosexploitatie. Na één of enkele jaren heeft die vegetatie zich hersteld. In
sommige gevallen leidt open scheuren van een dichte vegetatiemat zelfs tot
de vestiging van bomen en struiken, die bijdragen aan een gevarieerde
bosstructuur. Kruidachtige planten met een korte groeiperiode, zoals
voorjaarsbloeiers, kunnen gevoeliger zijn voor beschadigingen, vooral in de
lente. In sommige bossen worden daarom restricties voor de exploitatie in het
voorjaar opgelegd. Esthetische argumenten wegen hierbij ook zwaar door.
Beschadiging van de bodemvegetatie gaat dikwijls gepaard met vlaksgewijze
berijding door zware machines.
- Verstoring (zie verder)
Bodemschade
De bosbodem vormt de basis van het bosecosysteem, als houvast voor de boomwortels
en voor het leveren van voedingsstoffen, water en lucht. De biologische activiteit van
allerlei bodemorganismen, vooral schimmels, bacteriën en ongewervelden, zorgt voor de
strooiselafbraak en het beschikbaar stellen van voedingsstoffen (mineralisatie).
De natuurlijke opbouw van de bosbodem kan verstoord worden door interactie met
slepend hout en rijdende machines; we spreken dan van bodemschade. Hierna worden
verschillende schadevormen besproken.
Bodemverwonding
Bij het neerkomen van gevelde bomen en het bijtrekken van boomstammen met een lier
of een kraan ontstaat oppervlakkige bodemverwonding. Deze verstoring beperkt zich
meestal tot de strooisellaag en de oppervlakkige bodemhorizonten en gaat dikwijls zelfs
gepaard met het loswoelen van de bodem. Deze vorm van oppervlakkige bodemschade is
vrijwel onbeduidend voor het bosecosysteem. In bossen met een dikke strooisellaag
Bosbeheer 173
wordt bodemverwonding wel eens als een positief effect van bosexploitatie beschouwd,
omdat het doorbreken van de strooisellaag de natuurlijke verjonging van bomen en
struiken kan in gang zetten.
Bodemverdichting
Een bosbodem heeft een uitgebreid poriënsysteem. De grootste poriën zorgen voor een
snel lucht- en watertransport, terwijl de kleinste poriën een grote
uitwisselingsoppervlakte voor micro-organismen bieden. Vooral de grote poriën zijn
kwetsbaar voor samendrukking onder invloed van mechanische belasting. Dat proces
wordt bodemverdichting genoemd.
Verstoring van het poriënsysteem gebeurt door een complexe interactie van verschillende
krachten: contactdruk (gewicht van de machine per contactoppervlakte), schuifkrachten
(door rijden, sturen en wielslip) en trillingen (motor, machinebewegingen).
Als de band of de rups van een bosbouwmachine over de bodem rolt, zal het gewicht van
de machine en de lading het samendrukken of verstoren van de poriën tot gevolg
hebben. Het grootste verdichtingseffect gebeurt al bij één keer overrijden. Bovendien kan
het natuurlijke herstel van de bodemverdichting tientallen jaren in beslag nemen.
Daarom is het erg belangrijk dat rijbewegingen van machines:
- Op een zo klein mogelijke oppervlakte gebeuren, om een maximale
oppervlakte bosbodem onverstoord te laten.
- Steeds op hetzelfde tracé gebeuren, om het aandeel verdichte bodem niet te
laten uitbreiden bij volgende oogstmaatregelen.
Bosbouwmachines een vrij parcours laten rijden, wat op termijn leidt tot vlaksgewijze
bodemverdichting, wordt in het hedendaagse bosbeheer als onverantwoord beschouwd.
Bosbeheer 174
Bodemverdichting is een degradatie van het poriënsysteem van de bosbodem. Plassen op
de bosbodem na een regenbui wijzen op bodemverdichting.
Afhankelijk van de bodemtextuur kan algemeen gesteld worden dat bodems met een
fijne textuur (leem, klei) best geëxploiteerd worden in droge omstandigheden (dan
sterkste binding tussen bodempartikels). Bodems met een grovere textuur (zand,
zandleem) daarentegen worden best geëxploiteerd bij een tussenliggend vochtgehalte.
Spoorvorming
Als machines onder last over de bosbodem rijden, ontstaan rijsporen door de wielslip.
Zelfs in optimale omstandigheden vertonen de wielen van terreinvoertuigen ongeveer 10
à 15 % slip.
Bodems met een fijne textuur (leem, klei) hebben een lage draagkracht als ze
waterverzadigd zijn. Een rijdende machine kan inzakken in die omstandigheden,
waardoor meteen rijsporen ontstaan. Daarom moeten exploitatiewerkzaamheden
onderbroken worden als de bodem te nat is.
Verschillende factoren hebben invloed op het verloop van de insporing:
- bodemtextuur en skeletaandeel (stenen)
- bodemvochtgehalte
- aantal passages van de machine
- gewicht van de gesleepte last
- asbelasting van de machine
- aantal aangedreven wielen en het aandrijfsysteem (bv. mechanisch of
hydrostatisch)
- grootte, breedte en vuldruk van de banden
- gebruik van bijkomende tractiehulpmiddelen rond banden (kettingen, bogie-
tracks met dragende of trekkende profielplaten)
- lengte en breedte van de rupsen
Diepe rijsporen moeten vermeden worden:
- Ze vormen een verstoring van het bosecosysteem omdat ze een
groeiplaatswijziging tot gevolg hebben.
- Ze kunnen de houtwaarde aantasten door wortelbeschadigingen.
- Ze veroorzaken problemen voor de technische berijdbaarheid van vaste
ruimingspistes.
- Ze zorgen voor een zeer negatieve perceptie over bosbeheer bij bosbezoekers.
Bosbeheer 175
Het berijden van een kleibodem resulteerde hier in diepe sporen waarin regenwater blijft
staan. Dit blijft niet zonder gevolgen voor het bodemecosysteem en de vegetatie (foto:
Evy Ampoorter).
Als de bosbodem voldoende diep bevroren is (30 à 40 cm), zal er geen spoorvorming
optreden door het machineverkeer. Dit is een winter met een Elfstedentocht en de ideale
toestand voor bosexploitatie. Door klimaatverandering neemt het gemiddelde aantal
vriesdagen en de lengte van de vriesperiode af, waardoor een voldoende vriesdiepte
bijna nooit meer bereikt wordt. In dunningsbestanden schermen de bomen en de
strooisellaag de bodem af, zodat diepe vorst hier praktisch uitgesloten is. In de praktijk
komt een diep bevroren bosbodem dus maar weinig voor in het bos van de Lage Landen.
Verstoring
De aanwezigheid van mensen en machines brengt een verstoring van het bosecosysteem
met zich mee. Vooral voor fauna-elementen kan dit relevant zijn. Bij de aanwezigheid
van zeldzame of beschermde diersoorten kunnen beschermingsmaatregelen nodig zijn:
Bosexploitatie zonder verstoring is niet mogelijk. Een goede planning van de
exploitatiemethode en de uitvoeringsperiode kan de verstoring beperken. De
bosbeheerder moet hierbij prioriteiten bepalen in functie van de aanwezige fauna en de
bodemkwetsbaarheid.
Kwetsbare zones of elementen kunnen best duidelijk gemarkeerd worden op terrein en
aangegeven in een exploitatieplan dat de bosbeheerder met de uitvoerders overloopt
voor de aanvang van de werken. Periodes waarin niet mag gewerkt worden, kunnen in
de exploitatievoorwaarden of overeenkomst met de aannemer opgenomen worden.
Beleidsmatig wordt de omgang met verstoring bij bosexploitatie in Vlaanderen geregeld
met de schoontijd.
Bosbeheer 176
Omgezaagde kolonieboom van vleermuizen (Foto: Alex Lefevre)
Toepassen van de schoontijd
Schoontijd is de periode waarin exploitatie (velling, bewerking, ruiming) niet toegelaten
is. Standaard is transport (over de bosweg) wel nog toegelaten. Afwijkingen hierop
kunnen worden opgenomen, bv. verbod transport tijdens (deel van) schoontijd, toelaten
manueel bewerken (kruin) hout.
De toepassing van de schoontijd werd in het verleden bij opmaak van het beheerplan, bij
verlenen van de kapmachtiging, of in de verkoopsvoorwaarden meestal als standaard
schoontijd van 1 april tot 30 juni vastgelegd op niveau van bos of bosbestand. De interne
richtlijn van het ANB 2010/02 tracht de schoontijd meer op basis van de actuele situatie
af te stemmen.
De mogelijkheden inzake opleggen van schoontijd zijn dus:
- standaard schoontijd van 1 april tot 30 juni
- geen schoontijd
- afwijken periode schoontijd: inkorten of uitbreiden periode schoontijd
Het afwegingskader bestaat uit vier stappen. Als basis voor het afwegingskader geldt als
eerste stap analyse van het bestandstype en de structuurkenmerken. Aanvullend wordt
bijgestuurd in stap twee op basis van de vegetatiekenmerken en in stap drie op basis van
de aanwezige fauna. In stap vier wordt de schoontijd in zijn totaliteit bekeken.
Stap 1: Analyse bestandstype en structuurkenmerken
Voor het bepalen van de structuurkenmerken kan men aannemen dat hoe diverser de
structuur, hoe diverser de biologische rijkdom. Waarbij ervan uitgegaan wordt dat best
per bostype de mate van structuur verschillend wordt geïnterpreteerd. Op basis van de
bepaling van het bostype en het toepassen van de indicatoren, die de mate van structuur
bepalen, wordt bepaald of op basis hiervan een standaard schoontijd al dan niet
Bosbeheer 177
wenselijk is. Bostypes zijn: loofbos en gemengd bos (incl. 20 tot 50 % NH; met
uitzondering van populier; incl. hakhout en middelhout); naaldbos; populier.
Indicatoren die de structuur bepalen:
- Horizontale bosstructuur goed ontwikkeld: aanwezigheid groepsgewijze of
individuele menging en/of aanwezigheid van open plekken of/en uitgebreide
mantelzoomvegetatie.
- Verticale bosstructuur goed ontwikkeld: ruime aanwezigheid van kruid- en
struikvegetatie.
- Leeftijdsstructuur: aanwezigheid van ongelijkjarig bos of oud-aftakelend bos.
- Aanwezigheid van dikke bomen: dikke (dbh > 40 cm) en zeer dikke (dbh > 80
cm) bomen.
- Aanwezigheid van staand en liggend dood hout: aanwezigheid dikke (dbh > 40
cm) tot zeer dikke sortimenten (dbh > 80 cm).
Bosbeheer 178
Het beslissingskader om standaard schoontijd op te leggen op basis van de indeling
volgens structuur en bestandstype is dan de volgende:
Structuur
Bostype Hoog Matig Laag
Loofhout en
gemengd
drie of meer
indicatoren ruim
aanwezig
twee indicatoren
ruim aanwezig of tot
drie indicatoren in
mindere mate
aanwezig
geen of slechts één
van de indicatoren
aanwezig
Naaldhout drie of meer
indicatoren ruim
aanwezig
twee indicatoren
ruim aanwezig of tot
drie indicatoren in
mindere mate
aanwezig
geen of slechts één
van de indicatoren
aanwezig
Populier verticale
bosstructuur in
meer dan helft bos
goed ontwikkeld
aanwezigheid
struiklaag gering
geen struiklaag
aanwezig
Standaard schoontijd
Geen schoontijd
Stap 2: aanvullende benadering via vegetatiekenmerken
Op basis van de vegetatiekenmerken, uiteraard samengaand met bodemkenmerken,
wordt indien nodig de uitkomst van stap één bijgestuurd. Bij aanwezigheid van
kwetsbare vegetatietypes (voorjaarsflora) is het aangewezen om de schoontijd vroeger
te laten vallen namelijk van 1 maart tot 31 mei.
Stap 3: aanvullende benadering via aanwezig fauna
Op basis van de kennis van de aanwezigheid van bepaalde fauna, wordt indien nodig de
uitkomst van stap 1 + stap 2 bijgestuurd. Dit kan inhouden dat de schoontijdperiode
moet worden bijgestuurd of dit kan ook inhouden dat dit net niet wenselijk is indien beter
andere maatregelen tot bescherming kunnen leiden.
De lijst met vogelsoorten werd gebaseerd op enerzijds soorten van de Rode Lijst en
bijlage I van de vogelrichtlijn, aangevuld met indicatorsoorten. De lijst met vogelsoorten
werd opgedeeld in drie groepen. Enerzijds groep 1, broedvogels die regelmatig als
broedvogels in bos voorkomen en waarvan de impact bij het nemen van maatregelen
groot is. Anderzijds groep 2 waarvan de impact bij het nemen maatregelen geringer is
(wegens meer in open terrein, koloniebroeders … ) en tot slot groep 3 de roofvogels.
Voor de vogels wordt per soort het belang van de soort betreffende natuurwaarde
meegegeven en de meest geschikte schoontijd. Algemeen kan er worden vanuit gegaan
Bosbeheer 179
dat als vervroegde schoontijd algemeen van 15/02 tot 30/06 kan gelden en als verlengde
schoontijd 1/04 tot 31/08 kan worden genomen. In bijgaande tabel (bijlage) worden per
soort ter info nog eens de best geschikte periodes meegegeven.
Kennis van de aanwezigheid van een vogelsoort kan inhouden dat:
• de nestplaats (boom) gekend is
• enkel geweten is dat een broedplaats aanwezig is in een gebied (perceel,
bestand, bos, bosgebied).
De te nemen maatregelen verschillen als zodanig, namelijk:
- bij kennis nestplaats (boom)
1. wordt steeds de boom gevrijwaard van velling (niet hameren, als
voorbehouden boom aanduiden)
2. wordt voor soorten met hoge kwetsbaarheid (RL code 1,2,3, Z of VR) steeds
een zone (100 meter) rond de boom gevrijwaard gedurende de voor die soort
meest geschikte schoontijd (soms zal dit overeenkomen met gans het lot,
soms met een deel van het lot) (zone 200 m voor draaihals, kwak, rode wouw,
zwarte wouw)
3. wordt voor soorten met mindere kwetsbaarheid (RL code N) afgewogen of dit
afhankelijk van de regio (soort reeds frequent of niet frequent aanwezig) nodig
is om hier extra maatregelen te nemen
- bij kennis broedplaats in een gebied
1. Enkel voor de soorten met hoge kwetsbaarheid (RL code 1,2,3, Z of VR) en
waarvan de vermoede broedplaats goed kan worden gespecificeerd tot op lot
(of bos) niveau, wordt voor deze zone de meest geschikte schoontijd
opgelegd.
Voor roofvogels moeten al dan niet bewoonde horsten steeds gespaard blijven.
Voor de mogelijk te nemen maatregelen of in te lassen schoontijdperiodes voor de
reptielen en amfibieën, zoogdieren en insecten, wordt vertrokken van de kennis van de
daadwerkelijke aanwezigheid van de soort in het betrokken bestand.
Stap 4: Totaliteit beslissingskader bij bosexploitatie
Deze laatste stap heeft als doel de uitkomst van de eerste drie stappen op niveau van de
regio/provincie te bekijken en een aantal reflecties te maken met betrekking tot de
totaliteit van de exploitaties en exploitatieomstandigheden. Zodat (1) indien wenselijk de
schoontijd nog lichtjes kan worden bijgestuurd en (2) om na te gaan of alles is
meegenomen in de verkoopsvoorwaarden.
Bosbeheer 180
Bosverjonging
In de cursustekst van Bosbeheer natuurmanagement basis werden reeds de
basisprincipes van natuurlijke en kunstmatige verjonging aangehaald. Hier leerde je de
verschilpunten tussen de beide verjongingsmethodes. In dit hoofdstuk komen we meer te
weten over bosplantsoen, planttechnieken en wildschadepreventie.
Kunstmatige verjonging – keuze plantsoen – inkuilen – inboeten
De boomsoortenkeuze werd reeds eerder behandeld. Een volgende stap in de
voorbereidingen van de (her)bebossing is de keuze van het type plantsoen.
Plantmateriaal kan uit zaden zijn opgekweekt (generatief) of door middel van stekken
zijn vermeerderd (vegetatief). Gestekt plantmateriaal is alleen relevant bij het gebruik
van populier en wilg. Wilg en populier kunnen zowel als beworteld plantsoen of als poten
of stekken worden geplant. Poten en stekken hebben geen wortels. Poten hebben in
tegenstelling tot stekken wel een intacte eindscheut.
Het bos- en haagplantsoen van andere soorten wordt opgekweekt uit zaad. Het betreft
meestal naaktwortelplantsoen en in veel mindere mate plugplantsoen. In tegenstelling
tot naaktwortelplantsoen wordt bij plugplantsoen het wortelstelsel omhuld door een
kleine hoeveel substraat. Doordat de wortels verpakt zitten in het substraat is er bij
aanplant geen sprake van een plantschok en wordt het wortelstelsel enigszins beschermd
tegen beschadigingen. Bovendien levert het substraat een kleine hoeveelheid
voedingsstoffen en houdt het iets beter vocht vast, zowel voor als na het planten. Vaak
worden nuttige mineralen en mycorrhiza toegevoegd. Plugplantsoen is veelal sneller en
eenvoudiger te planten, waardoor er minder fouten worden gemaakt. Het plantseizoen
van plugplantsoen is veel langer, in principe tot half juni en vanaf half augustus. Dit komt
doordat plugplantsoen prima ingevroren kan worden. Dit maakt het bijvoorbeeld mogelijk
om na de droge maanden april en mei te planten. Bijkomend voordeel is dat er dan volop
voedsel is voor bijvoorbeeld reeën, waardoor de kans op vraatschade verkleint. Een
nadeel is dat de aankoopprijs hoger is. Voordelen van naaktwortelplantsoen zijn dan
weer een kleiner transportvolume en dat het ook in grotere afmetingen leverbaar is.
Bij de keuze van grootte van plantsoen spelen volgende factoren een rol:
• Kostprijs: logischerwijze moet er voor kleinere planten een lagere prijs betaald
worden. Grotere planten werden gedurende langere tijd in de boomkwekerijen
verzorgd, en kosten meer.
• Groeiplaats: als er op het plantterrein een overvloedige en weelderige
vegetatie van hinderende planten verwacht wordt, moet voldoende groot
plantsoen gebruikt worden (zo niet: heel veel verplegingsarbeid). De
boompjes mogen niet overwoekerd, verstikt of platgedrukt worden door de
vegetatie (bramen, distels, netels, vogelkers enz.). Bij zeer kleine planten kan
men moeilijker een individuele bescherming tegen wildschade aanbrengen.
Bosbeheer 181
• Stamtal: voor bebossingen in klein plantverband is het gebruik van klein
bosplantsoen voldoende om snelle kroonsluiting te bekomen (gebruik van
groot plantsoen bij hoog stamtal zou een zeer hoge kostprijs voor aanplant
betekenen).
• Het evenwicht tussen kroonontwikkeling en wortelontwikkeling: hoe groter de
planten, hoe moeilijker het wordt het volledige wortelsysteem te bewaren bij
verplanting, en hoe groter de risico’s worden voor verstoring van het
evenwicht tussen boom en wortels (tenzij men kiest voor planten in pot).
Als het terrein ‘plantklaar’ is, en het bestelde plantgoed ter plaatse geleverd wordt,
kunnen de aanplantingen starten. Het eerste werk bestaat uit:
• controle van de goede handelskwaliteit van de geleverde partij planten
• de onmiddellijke inkuiling en eventuele bescherming van het plantsoen.
Bij aflevering van het plantgoed controleert men of de juiste boomsoort, de gevraagde
afmetingen en het gevraagde stamtal kloppen. Op een deel van de levering worden dan
volgende criteria gecontroleerd: verwondingen, vervormingen, vorken, frisheid,
stevigheid …
Als men zelf plantgoed transporteert, mogen de bomen niet aan de wind blootgesteld
worden. Steeds afdekken met een zeil, of verpakken zodat ze niet aan de wind
blootgesteld worden. Dadelijk na aankomst op het plantterrein moeten de jonge bomen
met hun wortels ingekuild worden in de bodem. Vakkundig inkuilen vereist volgende
aandachtspunten:
- Om onnodig transport van het plantmateriaal te voorkomen, dient de inkuillocatie bij
voorkeur dicht bij de plantlocatie te liggen.
- De kuilplaats dient een goede vochtvoorziening te hebben en voldoende gedraineerd
te zijn. Dit betekent dat de kuilplaats niet te droog mag zijn, maar ook niet te nat. Als
de wortels volledig onder water staan, bestaat de kans dat de planten afsterven door
gebrek aan zuurstoftoevoer naar de plant. Bij aanhoudende droogte kan het geen
kwaad de kuilplaats regelmatig te beregenen.
- De grond dient een goede structuur te hebben. Als de grond los en kruimelig is,
ontstaan er geen holtes rondom te wortels die uitdroging kunnen veroorzaken.
- De kuilplaats wordt bij voorkeur aangelegd op een beschutte en beschaduwde plek,
zodat het plantmateriaal niet onnodig te lijden heeft van uitdroging door wind en zon.
- Indien nodig dient de kuilplaats te worden beschermd tegen wildvraat door middel
van gaas.
- Bij het inkuilen worden soorten en herkomsten goed gescheiden en eventueel
gemerkt (geëtiketteerd).
- Plantmateriaal zonder kluit wordt schuin ingekuild in evenwijdig aan elkaar lopende
greppels. De afstand tussen de greppels is minimaal 1,5 maal de lengte van het
wortelgestel.
Bosbeheer 182
- Gebundeld bosplantsoen wordt voor het inkuilen losgesneden waarna de planten in
een enkele laag worden uitgespreid over de kuil. Dit voorkomt broei en
schimmelvorming.
- De wortels moeten met minimaal tien centimeter grond worden bedekt.
Tijdens de planting worden niet meer planten uit de inkuilgrachten gehaald dan nodig
voor onmiddellijk gebruik. Verdeel de planten niet over het ganse terrein voor de
planting, bescherm ze tijdens de werkzaamheden. Laat het plantgoed niet onbeschermd
liggen tijdens rustpauzes.
Inboeten ten slotte, is het vervangen van plantmateriaal dat na aanplant niet is
aangeslagen of beschadigd is geraakt, bijvoorbeeld door wild of overgroeiing door
onkruiden. Inboeten is alleen nodig indien het gewenste eindbeeld (doel) niet kan worden
gehaald. Over het algemeen worden productiebeplantingen, waarbij een hoog stamtal
moet zorgen voor een goede natuurlijke stamreiniging, eerder ingeboet dan beplantingen
met een ecologisch doel. In de praktijk wordt vaak de richtlijn aangehouden dat wordt
ingeboet bij een uitvalpercentage van meer dan tien procent. Uiteraard is de spreiding
van de uitval over de aanplant ook van belang. Zo hoeft soms alleen pleksgewijs
ingeboet te worden.
Voorafgaand aan de inboet dient te worden vastgesteld wat de oorzaak is van de uitval
van het plantmateriaal:
- verkeerde soortkeuze?,
- wildvraat?,
- onkruiddruk?,
- slechte kwaliteit van het plantmateriaal?,
- slecht plantwerk?,
- onvoldoende grondbewerking?,
- verdroging, ziekte, vorstschade?
- of vandalisme?
De oorzaak moet aangepakt worden voor het inboeten, want anders is de kans groot dat
de nieuwe planten ook weer afsterven of beschadigd raken. Zo kan bij inboet worden
gekozen voor een andere soort, het plaatsen van een wildraster of het uitvoeren van een
onkruidbestrijding. Maar ook als de oorzaak van de uitval weggenomen wordt, is
inboeten niet altijd succesvol. De nieuw aangeplante bomen en struiken hebben immers
een groeiachterstand en zijn daardoor gevoeliger voor lichtconcurrentie. Dit is met name
het geval bij lichtbehoeftige soorten, als er pas na twee of meer jaren wordt ingeboet en
bij het inboeten van kleine open plekken. Het ligt daarom voor de hand om direct na de
uitval in te boeten en eventueel groter plantmateriaal te gebruiken. Inboeten is vrijwel
altijd handwerk, waarbij de in deze paragraaf beschreven gereedschappen en
werkmethoden kunnen worden gebruikt.
Bosbeheer 183
Kunstmatige verjonging – planttechnieken
Vaak gebeuren de aanplantingen nog met de hand. Er zijn talloze handgereedschappen
beschikbaar om plantsoen te planten, waaronder o.a. (halfronde) plantschoppen, spades
en planthakken. Elk gereedschap heeft zijn eigen voor- en nadelen. De snelheid waarmee
geplant kan worden varieert, net als de ergonomische belasting en het energiegebruik.
Algemeen geldt dat de lengte van de spade of hak gelijk moet zijn aan de lengte van de
wortels van het plantsoen. In het geval van plugplantsoen gebruikt men speciaal hiervoor
ontwikkeld gereedschap.
Klein bosplantsoen wordt geplant door een spleetbeplanting: met de spade of met de
hak wordt een spleet in de grond gewrikt of gekapt, waarin de wortels van de boom
gestoken worden. Spleetbeplantingen uitgevoerd door ervaren planters verlopen
behoorlijk snel. De werksnelheid hangt onder andere af van het type van ondergrond,-
en van de staat van de standplaats (veel bramen of andere planten hinderen het werk).
In lichte zandgronden wordt veel makkelijker gewerkt dan op kleiige leemgrond of in
zware klei. Het werk met de hak gaat sneller dan met spade. Een goede planter voert
met gemiddeld plantsoen 450 tot 700 spleetplantingen uit per werkdag.
Foto’s v.l.n.r.: standaard boomspade, planthak met lang blad en steel, halfronde
plantschop, en Pottiputki. (www.grube.de; www.kwf.de; www.forst-bildung.de;
www.polet.be)
Groter bosplantsoen, van zodra het wortelgestel te groot is om in een plantspleet terecht
te kunnen, wordt aangeplant d.m.v. een kuilplanting. Met de spade wordt een plantput
gegraven, die ruimer is dan het volume van de wortels die erin komen.
Voor het planten van plugplantsoen zijn speciale plantgereedschappen beschikbaar. De
Finse Pottiputki is de meest bekende en wordt dan ook wereldwijd gebruikt. Het bestaat
uit een plantbuis en een bek. De Pottiputki is vooral geschikt voor zandbodems. Een
ervaren planter kan afhankelijk van de omstandigheden 2.000 tot 5.000 planten per dag
Bosbeheer 184
planten. Een andere speciaal voor plugplantsoen gemaakt plantgereedschap is een
halfronde plantschop (bijvoorbeeld de firma Lieco).
Bepaalde boomsoorten, bv. populierenklonen, kunnen als onbewortelde stek aangeplant
worden in een diep smal boorgat. Het boorgat kan worden gemaakt met een grondboor,
of een ijzeren staaf die met de hand in de grond gedreven en rondgewrikt wordt
(minstens 80 cm diep).
Buiten aanplanting via manuele arbeid, kan ook machinaal geplant worden met speciaal
ontworpen bosplantmachines. Het plantterrein moet in dat geval zeer goed plantklaar
gemaakt zijn, dit betekent volledig geklepeld, gefreesd, geploegd en/of geëgd en vrij van
obstakels. Voor aanvang van deze werken moet de beheerder zich de vraag stellen over
de wenselijkheid en het nut van deze werken. Vaak zijn dit bijzonder dure ingrepen en
moet wel overwogen worden of de kosten opwegen tegen de baten. Het heeft
bijvoorbeeld weinig of geen zin om kruinhout van een populierenkapping te ruimen als
men daarna opnieuw populier in ruim plantverband aanbrengt. Onderzoek heeft
uitgewezen dat handmatig planten algemeen gesteld tot kwalitatief beter plantwerk en
minder beschadigingen aan het plantmateriaal leidt. Bovendien is het goedkoper en leidt
het tot een iets betere groei na aanplant. Het kostenaspect van machinaal planten zal in
Vlaanderen in verband met de kleinschaligheid nog negatiever uitvallen. De
mogelijkheden voor machinaal planten zijn dus beperkt.
Wildschadepreventie
We beschouwen een gegeven bosecosysteem. Wildfauna maakt hier deel van uit. Ook de
mens speelt mee en benut enkele ecosysteemdiensten zoals de productie van hout. Voor
een bosbeheerder is er een evenwicht tussen wildfauna en het bos als er geen schade
optreedt aan de bosverjonging. In dat geval wordt de draagkracht of wildcapaciteit van
het terrein niet overschreden (in de context van beheerd bos). Laat nu een vaker
voorkomend onevenwicht of overcapaciteit het probleem zijn.
Bosbeheer 185
Een overzicht van de mogelijke wildsoorten en hun schadebeeld:
Vraatschade
(=knabbelen
aan scheuten
en knoppen)
Veegschade
(=gewei of
lichaam tegen
bomen schuren
om territorium af
te bakenen)
Schilschade
(=schors
losrukken)
Andere
Wild zwijn X Schade aan wortels
door wroeten;
omduwen van jonge
aanplant, met risico
op verdroging en
bevriezing van
wortels.
Edel-
/Damhert
X X X Schade aan
kruidlaag
Ree X X Schade aan
kruidlaag
Moeflon X X
Muntjak X X Schade aan
kruidlaag
Haas en
konijn
X X Graafschade door
konijn kan windval
bevorderen.
Probeer in eerste instantie via het bosbeheer en een goed afschotplan te zorgen voor een
populatie wildsoorten in evenwicht met het bosecosysteem. Is dit niet mogelijk, dan zijn
andere (en meestal duurdere) technieken voor wildschadepreventie mogelijk.
Een collectieve bescherming wordt uitgevoerd door het aanbrengen van een
omheining rond het aangeplante perceel. Collectieve bescherming wordt in de regel pas
interessant vanaf een oppervlakte groter dan een hectare. Het blijft immers een vrij dure
maatregel. Kleinere oppervlakten of een kleiner aantal planten beschermen kan vaak
goedkoper met individuele boombescherming. Collectief afrasteren van verjonging blijft
echter een effectieve maatregel, zeker bij een hoge wilddruk. Nadeel is dan weer dat het
wild integraal buiten gehouden wordt. Daardoor kan de druk om het omringend bos
verhoogd worden. Ten slotte moet regelmatig gecontroleerd worden op schade. Dus
minstens drie keer per jaar en na elke storm nakijken.
Bosbeheer 186
Foto’s van houten en metalen (gaas)rasters. De hoogte verschilt naargelang van het
aanwezige wild. Indien enkel reewild aanwezig is, dan heb je voldoende af met 1,5 à 2
meter. Indien ook edelhert te bespeuren valt, hanteer je best een hoogte van 2 meter of
meer. De uitvoeringen van gaasraster verschillen verder op vlak van maasgrootte en
dikte van de gaasdraad (>2 mm dikte nodig in geval van edelhert en/of wild zwijn)
(Foto’s: Jeroen Truyen)
In tegenstelling tot houten rasters kunnen gaasrasters meerdere keren gebruikt worden.
Anderzijds is voor het demonteren hiervan bijkomende arbeid nodig. Bij aanwezigheid
van konijn, haas en wild zwijn kun je het best het gaas onderaan een 20-30 centimeter
naar buiten toe plooien. Voor het wild zwijn wordt de effectiviteit van een gaasraster
soms in vraag gesteld. Een goed werkend alternatief is een elektrisch raster. Minimum
twee draden kunnen zo voor een korte periode (een tot drie groeiseizoenen)
bescherming bieden. Minstens een van de draden dient zich ongeveer op snuithoogte te
bevinden, zo’n 10 tot 20 cm boven het maaiveld. De andere kan dan op 30 tot 50 cm
hoogte geplaatst worden. Belangrijk is een regelmatige controle en maaibeurt van
kruidachtige vegetatie onder de elektrische draden om stroomverlies te vermijden.
Stroom wordt geleverd door batterijen of zonnecel (duurder).
Bosbeheer 187
Van de individuele beschermingsmethoden bieden de plantkokers en de plastieken
buisnetten de meest volledige bescherming tegen wildschade (plantkokers eveneens
tegen concurrerende kruidvegetatie). Andere beschermingen zijn eerder specifieker
gericht op een bepaalde wildschadevorm.
Foto’s v.l.n.r. en v.b.n.o.: buisnet, plantkoker, manchetknoppen, schilderskleefband,
spiraal, ijzeren boom gecombineerd met ongewassen schapenwol. (foto’s: Jeroen Truyen
en Martin Winnock)
Een volledig overzicht van alle beschermingsvormen vind je aan het eind van dit
hoofdstuk. Hieronder overlopen we de meer gebruikelijke en minder courante (maar te
overwegen) individuele beschermingsvormen.
- Buisnetten: bestaan in verschillende groottes en uitvoeringen (enkele en
dubbele mazen). Voor bescherming tegen ree is een hoogte van 1,2 m
gewenst. Als je ook met edelhert te maken hebt, dan is 1,80 m aan te raden.
Zit je enkel met konijn of haas, dan kun je lager gaan (tot resp. 0,5 en 0,8
m). Vereist een (houten) steunlatje (fijnspar of beter: robinia, tamme kastanje
of eik). Buisnet vastmaken aan steunlatje (nieten of spanbandjes).
- Plantkokers: bestaan in vierkante of ronde vorm. Ze zijn vervaardigd uit
plastic dat na verloop van tijd opgeruimd moet worden. Nieuwere materialen
Bosbeheer 188
kunnen gedeeltelijk of geheel afbreken onder invloed van licht (UV-licht).
Vereisen eveneens een begeleidend, houten steunlatje. Belangrijk zijn de
aanwezigheid van een zachte, afgebogen bovenrand en ventilatiegaten.
- Spiraal: Een kunststofspiraal (vaak PVC, dus nadien weghalen!) van een vijftal
centimeters breed wordt om de jonge boom gewonden. Het gemakkelijkste
wordt de spiraal aangebracht van beneden naar boven. Begin dus ter hoogte
van de wortelhals met het omwinden van de aangeplante boom. Best wordt
een uitvoering gekozen met ventilatieopeningen in de kunststof. De diameter
van de spiraal neemt toe met toename van de groeisnelheid, kwetsbaarheid
van de schors en grootte van het plantsoen. Voor inlandse eik bijvoorbeeld,
wordt vaak een diameter genomen van 5 tot 7 cm vanwege z’n beperkte
groeisnelheid en ruwere schors.
- Bamboestokken: Met deze simpele techniek wordt enkel veegschade
vermeden. Om de eindknop te beschermen tegen vraat moeten bijkomende
maatregelen getroffen worden. Een tot twee bamboestokken worden dicht
tegen de plant de grond in gebracht. Als alternatief kunnen gezaagde
fijnsparrenlatjes gebruikt worden. Zijn de te beschermen bomen iets groter,
dan kunnen eventueel ook gekliefde palen van duurzaam hardhout (eik,
tamme kastanje, robinia) aangewend worden.
- Eindknopmanchetten: enkel bij naaldhout van toepassing. Deze beschermen
de eindkop van de plant. Een kunststoffen knijper met uitsteeksels wordt net
onder de eindknop vastgeklikt. Verscheidene uitvoeringen en kleuren zijn
mogelijk. De blauwe kleur zou de meeste visuele impact hebben van alle
kleuren.
- (Schilders)kleefband: papieren schilderstape wordt net onder de eindknop
bevestigd. En wel als volgt: een aantal keer rond de twijg wikkelen en een
vlagje overlaten. Naast de visuele impact heeft vooral het gevoel van de tape
in de mond van het wild een afschrikkend effect. Naast een betere
zichtbaarheid van de planten voor latere verplegingswerken is het zeer
beperkte transportvolume ook een voordeel. Een nadeel is dat de bescherming
slechts beperkte tijd geldt (de eindscheut groeit verder uit)
- Wol: ongewassen schapenwol zou een afwerend effect hebben op wild.
Hiervoor dient een voldoende grote portie in de boom gehangen te worden.
Het beste gebeurt dit net onder de eindknop. De werkzaamheid duurt
ongeveer drie maanden. Daarna dient nieuwe wol te worden aangebracht.
Voor- en nadelen te vergelijken met schilderstape.
- Ijzeren boom: samengesteld uit samen gelaste, metalen staafjes: één
verticale, lange staaf waarop op regelmatige afstanden afstaande, kortere
staafjes staan. Deze ijzeren boom wordt langs de plant in de bodem gedrukt.
Let erop de plant niet te laten zigzaggen tussen de afstaande staafjes. Dit om
schade en krom- of ingroeien te vermijden. Kan meermaals gebruikt worden
maar biedt slechts bescherming tegen veegschade. Nogal groot en zwaar
transportvolume.
- Boomnet (op rol) of schorskrabber: bij schilschade zijn de geviseerde bomen
(bv. inlandse eik tussen 10- en 20-jarige leeftijd) al wat groter en dikker. Deze
Bosbeheer 189
maatregelen worden slechts toegepast op een beperkt aantal toekomstbomen
(veel arbeid). Met een schorskrabber snijdt men lichtjes de harskanalen door
in de bast van sommige naaldbomen. Hierdoor komt wondweefselvorming op
gang. De schors wordt hierdoor ruwer zonder dat het (kwaliteits)hout schade
ondervindt. Voor beide technieken is er een voorafgaande opsnoeibeurt nodig,
tenminste als er nog zijtakken aanwezig zijn op het betreffende stamstuk.
Bosbeheer 190
Ree
Wild
zwijn
Edelhert/
damhert
Moeflon Muntjak Haas &
Konijn
Kostprijs
(= aankoop
materiaal + arbeid
aan 0,5 €/min)
Vraat Veeg/Slag Vraat Veeg/Slag Schil Vraat Schil Vraat Schil Vraat
& schil
Houten raster
X X X X X X X
10 à 15 € per
lopende meter
of 4.000 à 6.000
€/hectare
Metalen gaasraster
X X (X) X X X X X X X X
7 à 11 € per
lopende meter
of 2.800 à 4.400
€/hectare
Buisnet
X X X X X X X
2,45 €/plant
(30 stuks/uur en
1,45 euro/stuk
materiaalkost)
Plantkoker
X X (X) (X) X X X X X
2,65 €/plant
(30 stuks/uur en
Bosbeheer 191
1,65 euro/stuk
materiaalkost)
Spiraal
X X
1,63 €/plant
(30 stuks/uur en
0,63 euro/stuk
materiaalkost)
Bamboestokken
X
0,83 €/plant
(80 stuks/uur en
0,45 euro/stuk
materiaalkost)
Eindknopmanchetten
(enkel naaldhout) X X X
2,65 €/plant
(30 stuks/uur en
1,65 euro/stuk
materiaalkost)
Plakband / Wol
X X X
0,51 €/plant
(60 stuks/uur en
0,01 euro/stuk
materiaalkost)
IJzeren boom
X
2,00 €/plant
(30 stuks/uur en
1,00 euro/stuk
materiaalkost)
Bosbeheer 192
Boomnet op rol
(100mm breed;
bescherming over 2m
hoogte; bdh = 20cm)
X X X
6,00 €/plant
(10 stuks/uur en
7,50 euro/stuk
materiaalkost)
Schorskrabber
X
2 à 6 €/plant
(afhankelijk van
type gereedschap)
Collectieve beschermingstechnieken
Individuele beschermingstechnieken
Overzicht van beschermingstechnieken ter wildschadepreventie (gebaseerd op KWF, Kuratorium für Waldarbeitun Forsttechnik e.V.,
Merkblatt Nr. 16/2012)
Bosbeheer 193
Bijlage: overzichtstabel schoontijd - vogels, reptielen, amfibieën, zoogdieren en insecten
Vogels
Soort mate bedreigd (1)
aanbevolen periode schoontijd
Opmerking
Broedvogels bos
appelvink N 15 feb 31 jul
bonte vliegenvanger N 15 apr 15 jul
boomleeuwerik 3, V 15 feb 31 aug
boompieper 2 1 apr 31 aug
fluiter N 15 apr 31 jul
gekraagde roodstaart 3 1 apr 15 jul
glanskop N 1 feb 30 jun
goudvink 2 15 feb 31 aug
houtsnip N 15 feb 15 jul
kleine bonte specht N 15 feb 30 jun broedplaats vooral dood hout pop
matkop 3 15 feb 30 jun
middelste bonte specht V 15 feb 30 jun
nachtegaal 3 15 apr 15 jul
nachtzwaluw 3, V 15 mei 31 aug
zomertortel 2 15 apr 15 jul
wielewaal 2 1 mei 15 jul
zwarte specht N, V 1 feb 30 jun dreefbomen
Broedvogels rand bos
aalscholver N 1 feb 15 jul koloniebroeder
blauwe reiger N 15 jan 15 jun koloniebroeder
roek N 15 mrt 30 jun koloniebroeder vb rijen pop
geelgors 2 15 mrt 31 jul
grauwe klauwier 1, V 15 mei 31 aug Voeren, langs bosrand bosreservaten
buidelmees Z 15 mrt 15 aug wilgenstruweel, beperkt aantal koppels
draaihals 1 15 apr 31 jul
ijsvogel N, V 1 mrt 15 aug
kleine barmsijs Z 15 feb 15 aug
kwak Z, V 1 apr 15 jul broekbossen
wintertaling N 1 mrt 15 jul
kramsvogel 2 1 mrt 15 jul
kruisbek 1 jan 31 mei
Roofvogels
boomvalk N 15 apr 31 aug
bosuil N 1 jan 30 jun
buizerd N 1 feb 15 jul
havik N 1 feb 15 jul
ransuil N 15 feb 15 jul
rode wouw Z, V 15 feb 31 jul
sperwer N 15 mrt 15 jul
torenvalk N 15 mrt 15 jul
wespendief N, V 15 mei 31 aug
zwarte wouw V 15 apr 15 aug
(1) mate bedreigd Rode Lijst: 1:met uitsterven bedreigd; 2:bedreigd; 3:kwetsbaar; Z:zeldzaam; N:actueel niet bedreigd Vogelrichtlijn: V: vermeld in bijlage I
Bosbeheer 194
Reptielen en amfibieën
Zoogdieren
Insecten
Soort Maatregel/schoontijd Opmerking
Adder Vermijden van verstoring in de onmiddellijke omgeving van het verblijf;
schoontijd 1 maart tot 30 oktober
Voorkomen: slechts op 2 à 3 locaties in Vlaanderen Gladde slang
Levendbarende hagedis
Verstoring ondergroei en bodem vermijden Voorkomen: Levendbarende hagedis slechts sporadisch in
bosverband; anderen enkel in oude bosbestanden
Hazelworm
Vuursalamander
Kamsalamander Vermijden verstoring zone rond poelen; Schoontijd 1 maart tot 30 september
Voorkomen: niet noodzakelijk aan bos gebonden Vroedmeesterpad
Andere amfibieën
Soort Maatregel/schoontijd Opmerking
Bever Vermijden beschadiging van de burcht
Boommarter Vermijden beschadiging nest;
Schoontijd van 1 maart tot 31 december
Voorkomen: Onduidelijke
verspreiding, slechts op 3à 4
locaties in Vlaanderen
Das Geen activiteiten in zone 100m rond
hoofdburcht (1 december tot 31 augustus)
Maatregel nodig enkel in
gebied waar prioriteitensoort
Hazelmuis Vermijden beschadiging ondergroei Voorkomen: enkel in gebied
Voeren
Vleermuizen Bomen met aanwezigheid vleermuizen sparen Bij noodzakelijke kap bij voorkeur in periode september-oktober vellen
Voorkomen: enkel in oude loofhoutbestanden (niet populier)
Rode bosmier Zone rond mierenhopen vrijwaren
Natuurbeheerplan 195
Natuurbeheerplan
Natuurbeheerplan 196
Natuurbeheerplan 197
Het natuurbeheerplan
Wat is een natuurbeheerplan?
Een natuurbeheerplan is een middel om in een bepaald terrein, beheerd ten behoeve van
het natuurbehoud, bepaalde doelstellingen (i.v.m. ecologie, bosbeheer, landschap,
cultuurhistorie, recreatie…) te realiseren. De essentiële vraag voor elk terrein is: wat zijn
de belangrijke waarden, hoe wil je die behouden of ontwikkelen en welke maatregelen
zijn daarvoor nodig? Het natuurbeheerplan is bij voorkeur compact, gericht op de
essentie en geschreven op maat van het natuurterrein en de beheerder. Een duurzaam
en evenwichtig beheer staat hierbij steeds centraal. Het natuurbeheerplan beschrijft de
belangrijkste waarden van een gebied zowel voor de ecologische, de sociale als de
economische functie en maakt onderbouwde keuzes over de belangrijke doelstellingen
voor dit gebied. Het natuurbeheerplan moet ook duidelijk maken welke maatregelen
daarvoor nodig zijn, en hoe en waar die uitgevoerd worden. We willen ook weten of het
terrein onder het uitgevoerde beheer effectief in de juiste richting evolueert en waar
nodig het beheer bijsturen. Een natuurbeheerplan heeft een looptijd van 24 jaar.
Daarnaast is het natuurbeheerplan een administratief document. Het is een contract
tussen overheid en beheerder waarbij bepaalde vergoedingen staan tegenover een
bepaald engagement. Het natuurbeheerplan is ook een manier om te toetsen of de
voorziene doelen en maatregelen in overeenstemming zijn met beleidsmatige
randvoorwaarden, zoals bijvoorbeeld managementplannen,
soortenbeschermingsprogramma’s of beschermde landschappen. Dit vereist dat de
doelen en maatregelen eenduidig en volgens een afgesproken terminologie geformuleerd
worden.
De indiener van een natuurbeheerplan is ofwel de beheerder, ofwel een gevolmachtigde
van één of meer beheerders. De beheerder is de eigenaar van het terrein of de houder
van een zakelijk recht (bijvoorbeeld vruchtgebruik of erfpacht) of van een persoonlijk
recht (bijvoorbeeld huur of pacht), die belast is met het beheer van het terrein. Eén of
meer beheerders kunnen gezamenlijk een natuurbeheerplan opstellen voor terreinen die
ecologisch een samenhangend geheel vormen.
Noot i.v.m. de nieuwe regelgeving
Sinds 28 oktober 2017 wordt voor het opmaken van nieuwe beheerplannen de
regelgeving voor het nieuwe natuurbeheerplan toegepast. Voor deze regelgeving van
kracht werd, had men verschillende vormen van beheerplannen: bosbeheerplannen,
beheerplannen voor natuurreservaten, bermbeheerplannen, bomenbeheerplannen en
plannen voor harmonisch parkbeheer. Voor beheerplannen die goedgekeurd werden vóór
28 oktober 2017 blijft de oude regelgeving van toepassing en wordt er een
overgangsregeling voorzien om deze oude beheerplannen om te zetten naar
Natuurbeheerplan 198
natuurbeheerplannen. De regelgeving rond het nieuwe natuurbeheerplan maakt
onderdeel uit van de integratie van het Bosdecreet en het Natuurdecreet.
De voordelen van het natuurbeheerplan zijn:
- Het natuurbeheerplan zorgt voor administratieve vereenvoudiging. Er moeten
minder vergunningen en ontheffingen aangevraagd worden voor de
beheermaatregelen in een goedgekeurd natuurbeheerplan.
- Verschillende eigenaars en eigenaarscategorieën kunnen in één beheerplan
gecombineerd worden.
- Verschillende ambities kunnen in één beheerplan gecombineerd worden (zie
verder).
- Een beheerplan met één terreintype, één eigenaar en/of één ambitie blijft ook
mogelijk.
- Alle terreinbeheerders, gezamenlijk of individueel, kunnen natuurbeheerplannen
opmaken, aan natuurbeheer doen, volgens eenzelfde systeem en krijgen dezelfde
kansen.
- Eigenaars, privaat of openbaar, kunnen alle soorten natuurlijke vegetaties (bos,
heide, grasland, park, bermen, bomenrijen,…) in een natuurbeheerplan opnemen.
Erkende terreinbeherende natuurverenigingen kunnen ook zones beheren zonder
reservaatstatuut.
- Vereenvoudigde en gerichte inventarisaties zijn afgestemd op het gebied en de
beheerdoelstellingen.
- Aandacht voor flexibiliteit, minder administratie: de beheerder kan afwijken van
beheermaatregelen, zolang de realisatie van de in het natuurbeheerplan
goedgekeurde beheerdoelstellingen niet in het gedrang komt en deze wijziging
geen gevolg heeft naar derden.
- De opvolging (monitoring) gebeurt ter ondersteuning van het beheer, om de
beheermaatregelen of –doelstellingen bij te kunnen sturen waar nodig.
- Een hoger ambitieniveau zal ondersteund worden door meer en gerichte
subsidiemogelijkheden
Voor welke terreinen? Vrijwillig of verplicht?
Een natuurbeheerplan kan opgesteld worden voor alle terreinen die beheerd worden ten
behoeve van het natuurbehoud. Mogelijke terreinen zijn: bos, park, grasland (inclusief
hoogstamboomgaard), kleine landschapselementen (zoals dreven, hagen, bomenrijen,
bermen...), moeras, ruigte, struweel, vijvers,… Gebouwen kunnen enkel mee opgenomen
worden als ze een duidelijke functie hebben als leefgebied voor een beschermde soort.
Landbouwgronden kunnen niet opgenomen worden, tenzij ze expliciet beheerd worden
ten behoeve van natuurbehoud (bv. weidevogelbeheer).
Het opstellen van een natuurbeheerplan is in veel gevallen niet verplicht. Alleen voor de
volgende terreinen moet verplicht een natuurbeheerplan worden opgesteld:
Natuurbeheerplan 199
- Natuurdomeinen; dit zijn terreinen in beheer van het Agentschap voor Natuur en
Bos
- Openbare terreinen, beheerd ten behoeve van het natuurbehoud en waar
Europese natuurdoelen moeten gerealiseerd worden
Om aanspraak te kunnen maken op bepaalde subsidies en bepaalde fiscale voordelen is
een goedgekeurd natuurbeheerplan wel een vereiste.
Adaptief beheer
Bij de opmaak en de uitvoering van een natuurbeheerplan is het belangrijk te werken
volgens het concept van adaptief beheer. Tijdens de volledige looptijd van het
natuurbeheerplan volg je daarom de zogenaamde PDCA-cyclus. PCDA staat voor Plan,
Do, Check, Act.
Plan: Het opmaken van het natuurbeheerplan. Je formuleert beheerdoelstellingen voor
heel het gebied voor de ecologische, sociale en economische functies. Deze visie kan je
pas opstellen als je eerst een goede inventarisatie hebt gedaan van je gebied. Deze
beheerdoelstellingen worden duidelijk geformuleerd via meetbare gewenste
kenmerken. Ook de factoren die invloed hebben op het bereiken van het doel
worden besproken. Voor het bereiken van de doelstellingen zijn beheermaatregelen
nodig. In het natuurbeheerplan moet duidelijk staan welke beheermaatregelen waar en
wanneer zullen uitgevoerd worden, dit op niveau van de beheereenheid.
Do: Het belangrijkste bij natuurbeheer is de goede uitvoering van de geplande
beheermaatregelen. Dit is natuurlijk evident maar zeer belangrijk.
Check: Een eerste voorwaarde om na te gaan of het uitgevoerde beheer resultaat boekt,
is het registreren van de uitgevoerde werken. Het is onmogelijk het beheer te evalueren
als er niet duidelijk geweten is waar en wanneer welke beheermaatregel werd
uitgevoerd. Stap 1 bij beheerevaluatie is dan ook het registreren van de uitgevoerde
werken. Daarnaast is het ook noodzakelijk na te gaan of de gestelde beheerdoelstellingen
gehaald worden. Dit kan alleen als de beheerdoelstellingen goed en meetbaar
geformuleerd zijn. Bij de beheerevaluatie ga je dus na of de vooropgestelde gewenste
kenmerken gehaald worden.
Act: Pas je beheer aan indien uit de beheerevaluatie blijkt dat de beheerdoelstellingen
niet gehaald worden. Eerst kijk je of de beheermaatregelen goed werden uitgevoerd.
Maar misschien is het nodig andere beheermaatregelen toe te passen om het doel te
behalen. Het kan ook zijn dat het gestelde doel niet haalbaar is en aangepast moet
worden. Het doel aanpassen is mogelijk, maar deze aanpassingen moeten wel
goedgekeurd worden door het ANB.
Bij adaptief beheer denk je goed na over je doelstellingen. Je formuleert de
doelstellingen op een meetbare manier en evalueert ze. Waar nodig zal je bijsturen op
basis van de evaluatie. Deze cyclus waarbij je steeds beter het gebied leert kennen,
Natuurbeheerplan 200
ervaring opdoet rond beheer en dit registreert noemen we adaptief beheer. Dit vertaalt
zich in een natuurbeheerplan door de zesjaarlijkse evaluatie en het opmaken van een
nieuw natuurbeheerplan om de 24 jaar.
Wanneer de beheerder wil afwijken van de beheermaatregelen in het goedgekeurde
natuurbeheerplan, kan dat zonder officiële wijziging van het natuurbeheerplan indien
voldaan is aan volgende voorwaarden:
- De realisatie van het in het natuurbeheerplan opgenomen globaal kader en de
beheerdoelstellingen komt niet in het gedrang.
- De voorwaarden inzake natuurbeheer die zijn opgenomen in het natuurbeheerplan
worden gevolgd.
- De afwijking van de beheermaatregelen heeft geen gevolgen buiten het terrein.
Verschillende ambitieniveaus zijn mogelijk
De beheerder moet in zijn natuurbeheerplan aangeven welke delen van het natuurterrein
als type 1, 2, 3 of 4 beheerd worden, afhankelijk van het ambitieniveau voor de
ecologische functie:
Plan
DO
Check
Act
Natuurbeheerplan 201
Type 1: behoud van de aanwezige natuurkwaliteit. De beheerder zorgt ervoor dat de
aanwezige natuurkwaliteit en het natuurlijk milieu in stand gehouden worden en leeft de
zorgplicht na (d.w.z. bij ingrepen in de natuur wordt vernietiging of schade zoveel
mogelijk voorkomen, beperkt of hersteld). Hij stelt geen
specifieke natuurstreefbeelden tot doel.
Type 2: hogere natuurkwaliteit. De beheerder stelt over minstens 25% van de
oppervlakte van het terrein het realiseren van één of meerdere natuurstreefbeelden tot
doel. Voor het volledige terrein gelden de criteria voor geïntegreerd natuurbeheer1.
Type 3: hoogste natuurkwaliteit. De beheerder stelt over de volledige oppervlakte van
het terrein het realiseren van één of meerdere natuurstreefbeelden tot doel. Mits
motivatie kan hiervan afgeweken worden voor ten hoogste 10% van de oppervlakte van
het terrein. Voor heel het terrein gelden de criteria voor geïntegreerd natuurbeheer.
Type 4: natuurreservaat. Aanvullend op de voorwaarden voor type drie moet het terrein
voldoen aan het toetsingskader voor de Vlaamse natuurreservaten. De erkenning als
natuurreservaat vestigt een erfdienstbaarheid tot algemeen nut op het terrein, meer
bepaald een publiekrechtelijke erfdienstbaarheid van duurzaam gebruik en langdurig
beheer van het terrein als natuurreservaat. Een natuurbeheerplan type 4 staat synoniem
voor ‘natuurreservaat’.
De beheerder kiest vrij welk type natuurbeheerplan hij wenst op te maken, behalve in
volgende situaties:
- Private terreinen, geheel of gedeeltelijk gelegen in VEN en/of in SBZ: minimaal
type twee.
- Alle openbare terreinen en natuurdomeinen: minimaal type twee. Voor openbare
terreinen met accent op de sociale functie is het aanduiden van 25% van de
oppervlakte als natuurstreefbeeld niet altijd makkelijk haalbaar. In onderling
overleg kan een aanvaardbare oplossing uitgewerkt worden.
- Natuurdomeinen verworven met het oog op de realisatie van de Europese
natuurdoelen: maximaal streven naar type drie of vier.
- In speciale beschermingszones, binnen de zoekzones: bij zowel natuurdomeinen,
openbare terreinen en private terreinen, aangekocht met subsidies in uitvoering
van het Natuurdecreet: maximaal streven naar type drie of vier.
Combinatie van meerdere ambitieniveaus in één natuurbeheerplan is in bepaalde
gevallen mogelijk:
- Een natuurbeheerplan type één, met behoud van de aanwezige natuurkwaliteit,
kan niet gecombineerd worden met natuurbeheerplannen, types twee, drie of
1 De criteria voor geïntegreerd natuurbeheer worden uitgelegd in het hoofdstuk ‘Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.’.
Natuurbeheerplan 202
vier, die een hogere natuurkwaliteit tot doel hebben. Een natuurbeheerplan van
type één moet enkel voldoen aan de zorgplicht en in bepaalde gevallen is de
goedkeuringsprocedure eenvoudiger.
- Terreinen van type twee, drie en vier kunnen wel gecombineerd worden in een
zelfde natuurbeheerplan. Deze natuurbeheerplannen moeten allen voldoen aan de
criteria voor geïntegreerd natuurbeheer. In dat geval wordt bij het
natuurbeheerplan een kaart gevoegd met aanduiding van de zones en het
bijhorend type. Deze zones kunnen niet overlappen. Elk punt van het terrein
behoort tot één enkel type.
De 3 functies van een natuurterrein
Bij het beheer van natuurterreinen streef je naar een duurzaam en evenwichtig beheer
waarbij rekening wordt gehouden met de drie functies van een natuurterrein:
- De ecologische functie heeft betrekking op het natuurbehoud, het behoud van
biodiversiteit en de milieubeschermende rol van het terrein;
- De sociale functie omvat onder meer de natuurbeleving en –educatie, de
toegankelijkheid met het oog op recreatie, de rol van het terrein voor
landschapszorg en het beheer van onroerend erfgoed; de rol van het terrein voor
wetenschappelijk onderzoek;
- De economische functie omvat het optimaal benutten van ecosysteemdiensten
of natuurvoordelen, waaronder de duurzame levering van goederen en diensten
(zoals hout, biomassa) en het streven naar een gunstige verhouding tussen
kosten en baten.
Het bespreken van de functie gebeurt vanuit vier invalshoeken:
1. Huidige toestand, actuele waarden, actueel gebruik van het terrein.
2. Van toepassing zijnde beschermingsstatuten, wetgeving en gevolgen voor het
beheer.
3. Potenties van het natuurterrein. Potenties omvatten heel wat aspecten zoals
bijvoorbeeld abiotische potenties, voorkomen van waardevolle relictvegetaties of
bijzondere soorten in de omgeving, historisch landgebruik,
gebiedskarakteristieken die het gebied bijzonder maken.
4. Visie van de beheerder(s). De beheerder beslist in belangrijke mate zelf over het
gewenste beheer voor het terrein, uiteraard voor zover dat past binnen de
wettelijke randvoorwaarden.
Voor elke functie worden de sterktes, zwaktes, bedreigingen en opportuniteiten
besproken (SWOT-analyse):
Sterktes en zwaktes slaan op interne eigenschappen van het terrein, onafhankelijk van
de omgeving.
Natuurbeheerplan 203
- Sterktes zijn positieve kenmerken van het natuurterrein van een bepaalde
functie. Voorbeelden zijn goed ontwikkelde vegetaties of populaties, weinig
kwetsbare natuurwaarden voor bepaalde milieudrukken, productieve
standplaatsen voor bos, geschikte natuurlijke abiotiek, goed toegankelijke
terreinen voor recreatie.
- Zwaktes zijn negatieve kenmerken van het natuurterrein van een bepaalde
functie. Voorbeelden van zwaktes zijn te kleine populaties, kwetsbare vegetaties,
brandgevoelige bosbestanden, slechte toegankelijkheid voor recreanten.
Kansen en bedreigingen hebben betrekking op externe ontwikkelingen,
gebeurtenissen of invloeden vanuit de omgeving op een functie. Het kan zowel gaan om
externe invloeden van buiten het terrein op een functie als om de invloed van de ene
functie op de andere functie in het terrein.
- Kansen zijn bestaande of mogelijke positieve externe invloeden vanuit de
omgeving op het terrein. Bijvoorbeeld beleidsmatige plannen met betrekking tot
natuurontwikkeling, mogelijkheden tot herkolonisatie vanuit naburige populaties.
- Bedreigingen zijn bestaande of mogelijke negatieve invloeden vanuit de
omgeving op het natuurterrein. Het kan gaan om negatieve milieudrukken,
plannen die bijkomende knelpunten veroorzaken.
Voor de verdere analyse kan je volgende vragen stellen:
Opportuniteiten Bedreigingen
Sterktes
Hoe maken we gebruik van
sterkte x om in te spelen op
kans y?
Hoe maken we gebruik van
sterkte x om bedreiging y af te
weren?
Zwaktes Hoe versterken we zwakte x
om in te spelen op kans y?
Hoe versterken we zwakte x om
bedreiging y af te weren?
Uit de SWOT-analyse blijkt welke functies belangrijk zijn voor het terrein en de
beheerder en wat de mogelijkheden en beperkingen voor elke functie zijn. Op basis
hiervan wordt bepaald in welke zones welke functies gelden. Hierbij is het mogelijk dat
functies elkaar overlappen.
De ecologische functie
Voor de omschrijving van ecologische doelen in natuurbeheerplannen worden
‘natuurstreefbeelden’ gebruikt. Een natuurstreefbeeld is een habitat, een ecosysteem
of een landschapstype dat als ecologisch einddoel in een natuurbeheerplan wordt
vooropgesteld. De natuurstreefbeelden waaruit gekozen kan worden om te voldoen aan
de voorwaarden voor natuurbeheerplannen van type twee, drie of vier worden vastgelegd
in bijlage 3 van het Besluit van de Vlaamse regering betreffende de
natuurbeheerplannen.
Natuurbeheerplan 204
Er zijn drie types natuurstreefbeelden2:
- Natuurstreefbeelden vegetaties
- Natuurstreefbeelden leefgebieden
- Natuurstreefbeelden procesgestuurde natuur
Een beheerder kan enkel kiezen voor type 3 en 4 indien voldaan wordt aan bijkomende
oppervlaktecriteria. Deze oppervlaktecriteria zijn:
1. Minstens één van de natuurstreefbeelden voor vegetaties moet in één ecologisch
aaneengesloten geheel gerealiseerd worden over volgende minimale oppervlakte:
Vegetatie Minimale oppervlakte (ha)
Strand en duinvegetaties 5,0
Slikken en schorren 5,0
Stilstaande wateren 0,5
Moerassen 0,5
Heiden en hoogveen 5,0
Halfnatuurlijke graslanden 0,5
Soortenrijke permanente graslanden 5,0
Ruigten en pioniersvegetaties 0,5
Struwelen 5,0
Bossen 10,0
2. Voor de leefgebieden van soorten wordt de minimaal nodige oppervlakte bepaald
met behulp van de beoordelingstabellen voor Europees te beschermen soorten
van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO):
a. Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van
instandhouding van de vogelrichtlijnsoorten, Adriaans, P. & Ameeuw, G.
2008. Rapport INBO.R.2008.36
b. Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van
instandhouding van de habitatrichtlijnsoorten, Adriaans, D., Adriaans, T. &
Ameeuw, G. 2008. Rapport INBO.R.2008.35
Voor het bepalen van de ecologische doelen hou je rekening met de huidige toestand, de
actueel aanwezige natuurwaarden en met potenties in het gebied.
Voor de inventarisatie van de huidige toestand start je met de biologische
waarderingskaart (BWK). Tijdens de inventarisatie wordt de BWK up-to-date gemaakt en
vertaal je deze naar een habitatkaart met daarbij ook de regionale belangrijke biotopen
en andere vegetaties. Het resultaat moet een kaart zijn met daarop per beheereenheid
de actuele vegetatie. Deze aanpak werkt goed in een geperceleerd landschap. Hoe je met
2 Meer informatie over welke natuurstreefbeelden er zijn en hoe je ze kan herkennen, vind je in eerdere hoofdstukken van deze cursustekst.
Natuurbeheerplan 205
de BWK moet werken en hoe je de vertaling moet doen naar
natuurstreefbeelden/habitattypes komt aan bod in het hoofdstuk BWK en habitatkaart.
In ongeperceleerde landschappen kan je ook vertrekken van de BWK maar zal je meer
met mozaïeken werken waarbij je verschillende natuurstreefbeelden vegetaties
combineert in één beheereenheid. Het beheer zal in zulke landschappen ook voor een
deel procesgericht zijn. Hier werk je dus met natuurstreefbeelden procesgestuurde
natuur.
Van de reeds aanwezige vegetaties bepaal je ook de kwaliteit. Voor Natura 2000 habitats
en regionaal belangrijke biotopen zal dit gaan via fiches voor kwaliteitsbeoordeling die
afgeleid zijn van de LSVI-tabellen (lokale staat van instandhouding). De standaardfiches
kunnen gedownload worden van de website van het Agentschap voor Natuur en Bos.
Met al de informatie van de inventarisatie ga je de ecologische doelen bepalen. Hiervoor
maak je een tweede kaart met daarop de natuurstreefbeelden. Zo kan je zien waar je
reeds het gewenste natuurstreefbeeld hebt en waar dit nog niet het geval is. Natuurlijk is
het ook belangrijk dat het aanwezige natuurstreefbeeld in goede staat is. Een doel kan
dan ook zijn om de kwaliteit te verbeteren.
Als laatste stap bekijk je welke belangrijke soorten extra beheermaatregelen nodig
hebben. Dit zijn soorten die niet meeliften met het andere beheer. Voor deze soorten kan
je op kaart natuurstreefbeelden leefgebieden aanduiden. Natura 2000 soorten of soorten
met een soortbeschermingsprogramma worden ook apart besproken.
Een toetsing t.o.v. de reeds aanwezige plannen zoals managementplannen en zoekzones
is ook nodig.
De sociale functie
Voor de meeste natuurterreinen zal de sociale functie vooral bestaan uit toegankelijkheid
en recreatief gebruik. Maar ook andere sociale aspecten kunnen belangrijk zijn. Hierbij
kan je nadenken over:
- de landschappelijke waarde
- de archeologische waarden
- de aanwezigheid van bouwkundig erfgoed
- het gebruik van het natuurterrein voor natuurbeleving en educatie
- de wetenschappelijke waarde
Tijdens de inventarisatie zal je voor de recreatie en toegankelijkheid de huidige toestand
beschrijven. Ook van de andere waarden beschrijf je de huidige toestand. Voor
cultuurhistorische en landschappelijke waarden gaat men voor natuurbeheerplannen
vooral gebruik maken van bestaande bronnen. In bepaalde gevallen kan dit gepaard
gaan met extra inventarisaties op het terrein maar dit gebeurt steeds zeer specifiek op
maat van het terrein.
Natuurbeheerplan 206
Voor het bepalen van de visie en de doelen kan je rekening houden met de volgende
zaken:
- Doelen inzake openstelling en toegankelijkheid van het terrein zoals
wandelroutes, fietsroutes, ruiterpaden, speelzones, struinzones, picknickzones,
voelpaden voor slechtzienden en voorzieningen voor rolstoelgebruikers.
- Doelen inzake maatschappelijk draagvlak en communicatie, bv. de organisatie van
excursies of activiteiten met sociale of educatieve functie, zoals het aanleggen van
een educatieve poel of bijenhotel.
- Doelen betreffende de wetenschappelijke functie zoals het behouden van
zaadbronnen van autochtone bomen en struiken, erkende zaadbestanden,
proefbestanden. Of afbakenen van zones die belangrijk zijn voor wetenschappelijk
onderzoek.
- Doelen inzake landschappelijke of onroerend erfgoedwaarden zoals het behoud
van onroerend erfgoed, belangrijke cultuurhistorische of landschappelijke
waarden, markante elementen en relicten, archeologische waarden.
- Doelen inzake andere maatschappelijke functies, bv. militair domein, natuurlijke
overstromingsgebied, geluidsbuffer.
Deze waarden kunnen vaak overlappen met de ecologische functie. Hakhoutbeheer kan
samengaan met goed ontwikkelde voorjaarsflora, oude dreven kunnen belangrijk
leefgebied zijn voor vleermuizen,…
Toch is het nuttig om ook specifiek de sociale en cultuurhistorische waarde te vermelden.
Geïntegreerd beheersplan
Als het terrein waarvoor je een natuurbeheerplan wil opstellen tegelijk ook beschermd
onroerend erfgoed omvat of ligt in een erfgoedlandschap, dan kan je ervoor kiezen een
geïntegreerd beheersplan op te stellen, dat de verschillende beheerdoelstellingen vanuit
natuurbehoud én onroerend erfgoed samenbrengt in één plan en één afgestemde
gebiedsgerichte visie garandeert binnen de geldende regelgeving.
De economische functie
De economische functie omvat doelstellingen inzake productie van rechtstreeks
vermarktbare goederen en diensten die direct aan het terrein verbonden zijn. Andere
diensten, die niet rechtstreeks ten goede komen aan de beheerder, vallen dus niet onder
de economische functie. Bij de economische doelen maken we een onderscheid tussen
opbrengsten uit houtproductie, andere vermarktbare goederen en gebruiksrechten.
Om de doelen goed te kunnen bepalen moeten er tijdens de inventarisatie een aantal
(vooral) bosbouwkundige gegevens worden opgenomen.
Houtproductie
Natuurbeheerplan 207
Afhankelijk van het ambitieniveau van de beheerder en de beleidsmatige
randvoorwaarden wordt deze economische functie nog afgestemd op de ecologische
functie. Maar ook in bosbestanden met een ecologische functie kan nog een zekere
houtopbrengst mogelijk zijn.
Indien bosbestanden binnen de termijn van het natuurbeheerplan worden omgevormd
naar open natuur, hebben ze geen houtproductiefunctie meer. Voor deze bestanden
worden dan ook geen productiedoelen meer opgesteld. Ze kunnen uiteraard nog wel
opbrengsten generen, wat kan opgenomen worden in de financiële balans.
Voor doelstellingen inzake de productie van hout maken we een onderscheid tussen
indicatoren op niveau van het volledige natuurterrein en indicatoren op het niveau van
individuele beheereenheden.
Indicatoren op niveau van het volledige terrein zijn:
- Totale hoeveel hout (m³) eventueel opgesplitst in functie van de belangrijkste
houtsoorten.
- Welke houtsortimenten (brandhout, industriehout, zaaghout, of fineerhout)
worden geoogst in de komende 24 jaar?
- Totale oppervlakte kap (ha)
Indicatoren op het niveau van beheereenheid:
- het nagestreefde kapquantum in functie van de aanwas: in een normaal bos met
evenwichtige leeftijdsopbouw mag het kapquantum niet hoger zijn dan de
aanwas. In jonge bossen is de aanwas normaal gezien hoger dan het
kapquantum. In oudere bossen is volume-afbouw de regel. In een aantal situaties
kan hiervan wel afgeweken worden:
o In bestanden met een dunningsachterstand kan het kapquantum hoger zijn
dan de aanwas:
▪ creatie van open plekken
▪ omvormen van homogene bestanden van exoten
▪ eindkappen in oude beukenbossen
o In ecologisch zeer waardevolle oude bossen kan het kapquantum omwille
van ecologische redenen lager liggen (vb. streven naar bepaald aandeel
zeer dikke bomen, bepaald aandeel dood hout, behoud van bijzondere
biologische waarden).
- Sortiment per beheereenheid (brandhout, industriehout, zaaghout of fineerhout)
Andere biomassa: de productie hiervan is in natuurterreinen geen doel op zich maar
een bijproduct van het terreinbeheer. Het terreinbeheer moet hier dus niet specifiek op
afgestemd worden. Enkele voorbeelden zijn de productie van hooi of biomassa als gevolg
van maaibeheer van schraalgrasland of éénmalige houtoogst door eindkap in functie van
heideherstel. Voor deze doelen volstaat een kwalitatieve omschrijving van welke
goederen of diensten je nastreeft. Je geeft aan hoe deze in relatie staan met de
Natuurbeheerplan 208
ecologische doelen. Tevens duid je op een kaart de zones aan waar je deze doelstelling
wil realiseren.
Gebruiksrechten: Jacht/visserij/andere concessies: voor deze diensten duid je de
zone(s) aan waarin deze gelden. Daarnaast beschrijf je kort de activiteiten of
randvoorwaarden in functie van hun mogelijke interactie met de nagestreefde
ecologische doelen .
Stapsgewijs doorheen de opmaak van een natuurbeheerplan
De opmaak van een natuurbeheerplan omvat de volgende stappen/delen:
1. verkenning
2. inventaris
3. beheerdoelstellingen
4. beheermaatregelen
5. opvolging
Vooraleer je kan starten met de opmaak van deel 1 Verkenning van een
natuurbeheerplan, moet duidelijk zijn of je kiest voor enerzijds een natuurbeheerplan
type 1 of anderzijds een natuurbeheerplan type 2, 3 of 4. Voor beide keuzes is er een e-
loket beschikbaar op de website van het Agentschap voor Natuur en Bos. Wil je de
verkenning liever niet digitaal invullen, vind je er ook een invulformulier.
Verkenning
De verkenning is de eerste, verkennende fase bij de opmaak van een natuurbeheerplan.
Dit gebeurt best via een eerste informeel gesprek tussen het ANB en de beheerder om al
vanaf de opstart de doelstellingen van het natuurbeheerplan duidelijk te krijgen. Welke
ambities heeft de beheerder voor het terrein? Wat zijn de mogelijkheden voor
natuurbeheer in dit terrein en wat zijn de gevolgen van de keuzes? Wat zijn de
belangrijkste beleidsmatige randvoorwaarden? Hierdoor kan men concrete afspraken
maken voor de verdere opmaak van het natuurbeheerplan: wat zijn de belangrijkste
doelen of hoofdlijnen? Welke inventarisaties zijn nodig om daarvoor concrete
doelstellingen uit te werken? Door deze aanpak kunnen natuurbeheerplannen meer op
maat van het terrein en de beheerder gemaakt worden en kan men besparen op
overbodige inventarisaties en beschrijvingen.
Tijdens dit gesprek komen de volgende zaken aan bod:
1. kennismaking initiatiefnemer, overheden en actoren;
2. situering/afbakening van het terrein: over welk terrein gaat het? Wie is er actief?
Belangrijkste natuurwaarden en randvoorwaarden vanuit natuurbeleid;
Natuurbeheerplan 209
3. het natuurbeheerplan: hierbij kan men ook de mogelijkheid nagaan voor het
opstellen van een gezamenlijk natuurbeheerplan of een geïntegreerd beheersplan
met Onroerend Erfgoed;
4. discussie op basis van de voorlopige verkenning;
5. bespreking van de visie op hoofdlijnen met bewaking van evenwicht tussen alle
functies;
6. vastleggen van te inventariseren elementen en diepgang.
Het gesprek kan indien gewenst gecombineerd worden met een bezoek aan het terrein.
Dit maakt het overleg meer efficiënt omdat zowel de indiener als het ANB concreet zien
waarover het gaat.
Op basis van dit overleg kan de beheerder zijn verkenning opmaken. Maar het resultaat
kan ook zijn dat de beheerder geen natuurbeheerplan wenst op te maken. Deze
uitstapmogelijkheid is voorzien.
In de verkenning staan volgende zaken:
- Algemene informatie: wie is de eigenaar, wie is de beheerder, over welke percelen
gaat het?
- Kaarten met daarop belangrijke informatie voor het natuurbeheerplan, bv.
kadasterpercelen, gewestplan, Vlaams ecologisch netwerk (VEN), Integraal
verwevings- en Ondersteunend Netwerk (IVON), de speciale beschermingszones
(SBZ-H en SBZ-V), BWK, bodemkaart en andere nuttige kaarten.
- In grote lijnen de bespreking van de ecologische, sociale en economische functies
van het natuurterrein (de zogenaamde 3 P’s: planet, people en profit).
- Een globaal kader op landschapsniveau dat aangeeft waar de beheerder op lange
termijn naar toe wil met zijn terrein. Het is in deze fase nog niet de bedoeling om
al concrete locaties, oppervlaktes of aantallen op te geven. Het globale kader kan
opgesteld worden voor een gebied dat ruimer is dan de percelen in beheer als dat
nuttig is voor een betere ecologische onderbouwing van de gemaakte keuzen.
- Een eerste voorstel van natuurstreefbeelden voor het terrein. Het is niet de
bedoeling om in detail alle natuurstreefbeelden op te lijsten, maar wel om zicht te
krijgen op de belangrijkste categorieën.
- Indien gekozen wordt voor een combinatie van type 2, 3, en/of 4, bepalen van het
ambitieniveau voor de verschillende delen van het natuurterrein. Werkplan
opstellen voor de inventarisatie.
- Afstemming met het onroerend erfgoeddecreet van 12 juli 2013. Als er naast het
natuurbeheerplan ook een beheerplan in kader van het onroerend erfgoeddecreet
wordt opgemaakt, worden alle doelstellingen voor dat terrein in één geïntegreerd
beheersplan opgenomen.
- Informatie over hoe de bekendmaking van de publieke consultatie zal gebeuren.
In de verkenning staat wat geïnventariseerd wordt en tot op welk niveau. Er wordt in de
verkenning dus verwacht dat je duidelijk opschrijft wat je gaat inventariseren. De
inventarisatie zelf gebeurt later. Het principe is dat enkel geïnventariseerd wordt als de
Natuurbeheerplan 210
inventarisatiegegevens bruikbaar zijn voor het bepalen van de beheerdoelstellingen en –
maatregelen of de opvolging ervan.
Informatie over de inventarisatie waar naar gepeild wordt in de verkenning:
- Indeling van het terrein in beheereenheden.
- Manier waarop de inventarisatie zal gebeuren. De standaardinventarisatie
gebeurt per biotoopgroep via standaardfiches. Voor de meest courante
natuurstreefbeelden stelt het ANB deze standaardfiches op.
- Gebruik van fiches voor kwaliteitsbeoordeling voor de beheereenheden waar
Europees te beschermen habitats of regionaal belangrijk biotopen aanwezig zijn.
- Bijkomende inventarisaties. Deze moeten gericht zijn op de doelen en kunnen
bijvoorbeeld bepaalde kenmerken of factoren meer in detail bekijken die
belangrijk zijn voor het bepalen van de doelen.
Inventaris
De inventaris dient om de referentiesituatie vast te leggen en gegevens te verzamelen
om de doelen goed te bepalen. Ze is ook van belang voor het standstill principe en de
zorgplicht. De gegevens die voor een inventarisatie worden verzameld lijken soms sterk
op de gegevens die worden verzameld voor een beheerevaluatie, maar ze hebben een
ander doel. Deze van de beheerevaluatie dienen om het beheer te evalueren en waar
nodig bij te sturen.
Beheereenheden
Vóór de start van de inventarisatie is het belangrijk het natuurterrein in te delen in
beheereenheden. Een beheereenheid is de kleinste eenheid van beheer en komt
overeen met een onderdeel van het natuurterrein dat om ecologische of
beheertechnische redenen als een aparte eenheid wordt beschouwd. Binnen één
beheereenheid wordt een gelijkaardig beheer gevoerd.
Een beheereenheid is een zeer belangrijk niveau: het is de basis van de beheerplanning
en de effectieve uitvoering van de beheermaatregelen. Het detailniveau waarop men
beheereenheden afbakent, bepaalt voor een groot deel de inventarisatie-inspanning, het
detailniveau waarop natuurstreefbeelden en beheermaatregelen uitgewerkt worden. Een
beheerindeling is geen rechtstreekse vertaling van een vegetatiekaart maar een
pragmatische interpretatie in werkbare eenheden.
Om organisatorische redenen (o.a. planning en uitvoering van de werken, houtverkoop)
en administratieve redenen (o.a. uitbetalen van subsidies) wordt bij het opmaken van de
beheerindeling ook rekening gehouden met de eigenaarscategorie: Vlaams Gewest,
andere openbare besturen en private eigenaars. Een beheereenheid behoort daarom
steeds tot dezelfde eigenaarscategorie. Zo kan een beheereenheid wel verschillende
private eigenaars omvatten, maar niet zowel private als openbare eigenaars.
Natuurbeheerplan 211
Meerdere beheereenheden kan je samen nemen tot beheerpercelen. Beheerpercelen
hebben duidelijke fysieke en herkenbare grenzen op het terrein zoals bv. grachten en
wegen. Beheerpercelen kan je groeperen in beheerblokken.
Geperceleerd landschap en ongeperceleerd landschap
Een geperceleerd landschap heeft duidelijk herkenbare eenheden. Het landschapspatroon
wordt in essentie bepaald door de mens via een perceelsgericht beheer. Het ene perceel
wordt gemaaid en op een ander perceel wordt er aan bosrandbeheer gedaan. In deze
landschappen zijn de kadastrale percelen in combinatie met de BWK een goede
startbasis.
Bij een ongeperceleerd landschap zijn het in eerste instantie natuurlijke processen die
het landschap bepalen, zoals erosie, sedimentatie, overstromingsdynamiek, grootschalige
begrazing of bosontwikkeling. De beheerder stuurt hier vooral via de processen om de
totale variatie van biotopen in het terrein te behouden (vb. sturen op begrazingsdruk). In
ongeperceleerde landschappen is het moeilijker om een beheerindeling op te stellen. De
BWK is een start maar je zal best eerst het terrein inventariseren en op basis van die
resultaten relevante beheereenheden afbakenen.
Standaardinventarisaties
Bij de opmaak van het natuurbeheerplan is een goed overzicht van de actuele toestand
van het terrein essentieel. Hiervoor worden een aantal zaken standaard geïnventariseerd
met behulp van standaardfiches. Deze fiches bevatten de belangrijkste kenmerken die
moeten geïnventariseerd worden om een goed beheer te kunnen uitstippelen en
doelstellingen vast te leggen. Het gaat daarbij zowel om biotische kenmerken als
abiotische kenmerken. Voor Natura 2000 habitats kan aan de hand van de
standaardfiche ook de LSVI bepaald worden. Er worden standaardfiches gemaakt
naargelang het aanwezige vegetatietype:
- akker
- bos
- grasland
- heide
- kleine landschapselementen: zowel puntvormige (waardevolle boom, poel …) als
lijnvormige landschapselementen (perceelsranden, dreven, houtkanten,
bomenrijen …)
- moeras
- park
- procesgestuurde natuur
- ruigten en struwelen
- slikken en schorren
- stilstaande wateren
- strand en duinen
Natuurbeheerplan 212
In het natuurbeheerplan zelf geef je een samenvatting van deze gegevens en conclusies
over de gevolgen voor de beheerdoelstellingen en beheermaatregelen.
Specifieke inventarisaties
Hier beschrijf je de resultaten van de bijkomende inventarisaties. Hierbij komen alle
zaken aan bod die afgesproken werden in de verkenning maar ook nieuw verworven
gegevens of inzichten als gevolg van deze nota. Bij uitgebreide inventarisaties,
bijzondere methodieken of uitgebreide verwerking van de data worden deze gegevens in
een aparte bijlage toegevoegd aan het natuurbeheerplan. De belangrijkste resultaten
worden dan samengevat in het natuurbeheerplan. Een goede bespreking is bondig en
begrijpelijk voor niet-specialisten. Ze focust op de relevante zaken voor het uitwerken
van beheerdoelstellingen of beheermaatregelen.
Beheerdoelstellingen
Het derde deel van een natuurbeheerplan start met een beheervisie. Bij de opmaak van
de verkenning werd al een beheervisie geformuleerd in het globaal kader. Deze globale
beheervisie wordt bijgesteld of verfijnd op basis van de resultaten van de inventarisatie
en de resultaten van verder overleg. De beheervisie wordt opgesteld voor de ecologische,
sociale en economische functie van het gebied. De visie wordt geschetst op kaart zodat
duidelijk wordt waar de klemtonen voor het gebied liggen. De schetskaart toont de
globale structuur van het natuurterrein inzake landschap, natuur en de andere functies.
Het is nog niet nodig om al per beheereenheid uitspraken te doen. De visie maakt ook
duidelijk wat de gewenste natuurstreefbeelden zijn, welke soortendoelen men wil
bereiken, en welke sociale en economische doelen er zijn. Een visie hoeft niet beperkt te
blijven tot de percelen in eigendom of beheer. Ze kan ook betrekking hebben op de
nabije omgeving, indien die noodzakelijk is voor de ecologische onderbouwing van het
gewenste natuurstreefbeeld.
De beheerdoelstellingen zelf vertalen de ruimere beheervisie naar concrete meetbare
doelen die men binnen de planperiode van het natuurbeheerplan wil realiseren. Streef
hierbij naar realistische zaken die binnen een termijn van 24 jaar kunnen worden bereikt.
Beheerdoelstellingen blijven ook beperkt tot de gronden die actueel deelnemen aan het
natuurbeheerplan of waarvan het beheer op korte termijn overgedragen wordt.
Beheerdoelstellingen worden beschreven per functie. Hierbij dient de opsteller van het
natuurbeheerplan te vertrekken van de criteria voor geïntegreerd natuurbeheer. De
beheerdoelstellingen moeten niet per beheereenheid beschreven worden. Sommige
beheereenheden hebben eenzelfde doel maar zullen bij de beheermaatregelen een
andere ‘beheerweg’ volgen om het doel te bereiken. Bij beheermaatregelen werk je wel
per beheereenheid.
SMART formuleren van doelen
Goede beheerdoelen zijn SMART geformuleerd. Deze term slaat op de volgende
principes:
Natuurbeheerplan 213
S - specifiek: is de doelstelling éénduidig? Vage doelen leiden tot eindeloze
interpretaties. Vb. ontwikkeling van een natuurlijk loofbos versus ontwikkeling van
natuurstreefbeeld Eiken-Beukenbossen op zure bodems.
M - meetbaar: Onder welke meetbare voorwaarden wordt het doel gerealiseerd? Hoe
groot is de oppervlakte? Waar ligt het doel? Zijn er concrete kwaliteitseisen of
randvoorwaarden om het doel te halen?
A - actiegericht: heeft de beheerdoelstelling impact op de beheermaatregelen? Het
heeft alleen zin om beheerdoelstellingen te formuleren voor zaken waar het beheer op
afgestemd wordt. Veel soorten liften in de praktijk mee op het beheer van bepaalde
natuurstreefbeelden en vragen geen extra maatregelen. In dat geval heeft het geen zin
deze soort als apart beheerdoel te formuleren. Als er echter specifieke aanpassingen aan
het beheer nodig zijn in functie van die soort, wordt ze wel als apart doel opgenomen.
Een voorbeeld hiervan is kwartelkoning, waarbij het hooilandbeheer specifiek moet
worden afgestemd op de soort.
R - realistisch: is de beheerdoelstelling effectief haalbaar, eventueel op lange termijn?
Voor bepaalde natuurstreefbeelden kan het decennia of langer duren om ze te
ontwikkelen. Maar het heeft geen zin om beheerdoelstellingen te formuleren waarvan je
op voorhand weet dat de realisatie onwaarschijnlijk is.
T - tijdsgebonden: wanneer moet de beheerdoelstelling gerealiseerd zijn? Dit is erg
nuttig voor het plannen van de beheermaatregelen en om te evalueren of het
vooropgestelde doel effectief ontwikkelt. Bij doelen met lange ontwikkelingstijden kan je
ook tussendoelen vastleggen, bijvoorbeeld voor omvorming naar loofboshabitat.
Kenmerken en factoren
Beheerdoelstellingen worden omschreven aan de hand van kenmerken en factoren.
- Kenmerken zijn eigenschappen van de beheerdoelstelling, die men kan
monitoren om te kijken of het goed gaat. Kenmerken beschrijven dus de conditie
van een bepaald doel. Ook hier streeft men naar objectief waarneembare,
meetbare kenmerken. De uitdaging voor de beheerplanner is om te beslissen
welke kenmerken het meest relevant zijn voor een bepaald doel in een bepaald
terrein en niet alle theoretische mogelijkheden op te sommen. Focus dus op de
belangrijkste kenmerken, waarop het beheer in dat terrein impact heeft.
- Factoren zijn krachten die de beheerdoelstelling beïnvloeden. Ze zijn dus geen
kenmerk van het beheerdoel zelf maar oefenen wel een directe invloed uit op de
conditie van het doel. Factoren kunnen ook uitgedrukt worden in meetbare
eenheden. Ook hier is het niet de bedoeling dat de beheerder alle theoretisch
mogelijke invloeden op een beheerdoel gaat opnoemen. De focus ligt op die
factoren die in een bepaald terrein het meest bepalen of een doel al dan niet
gerealiseerd wordt. In andere terreinen kunnen andere factoren belangrijk zijn,
hoewel het gaat om hetzelfde doel.
Natuurbeheerplan 214
Beheermaatregelen
Beheermaatregelen beschrijven hoe men de beheerdoelstellingen van het
natuurbeheerplan zal realiseren. Ze worden niet beschreven volgens de drie functies
maar volgens beheertechniek. Daarnaast maakt men ook onderscheid tussen éénmalige
en terugkerende maatregelen.
Het besluit inzake natuurbeheerplannen en de erkenning van reservaten laat veel vrijheid
toe over de detailgraad waarop deze maatregelen geformuleerd worden. Echter, als men
de resultaten van het terreinbeheer wil evalueren moeten maatregelen uniform
beschreven zijn en duidelijk gekoppeld aan de beheerdoelstellingen. Alleen zo kan men
op termijn de effectiviteit van bepaalde beheermaatregelen beoordelen en informatie
tussen verschillende natuurbeheerplannen uitwisselen.
Een duidelijke omschrijving van de beheermaatregelen is ook van belang in het kader
van vergunningen, vrijstellingen of ontheffingen op de natuurregelgeving of andere
wetgeving.
Eenmalige maatregelen
Eenmalige maatregelen zijn maatregelen die tijdens de loop van het natuurbeheerplan
één keer worden uitgevoerd. Ze hebben als doel een verandering in het abiotisch milieu
of in de levensgemeenschap mogelijk te maken of op gang te brengen. Voorbeelden zijn
hydrologische herstelmaatregelen, plaggen, kaalkap, verwijderen van exoten. Eenmalige
maatregelen zijn meestal noodzakelijk als de actuele situatie sterk afwijkt van de
gewenste situatie. De uitvoering ervan is vereist om de beheerdoelstelling te halen.
Zeker voor inrichtingswerken geldt dat bepaalde beheermaatregelen erg specifiek kunnen
zijn en niet opgenomen in de lijst van standaardmaatregelen. Die maatregelen kan men
dan uiteraard ook opnemen in het natuurbeheerplan. Ze moeten dan wel duidelijk
omschreven zijn en éénduidig gekoppeld aan bepaalde beheerdoelstellingen en
beheereenheden.
Terugkerende maatregelen
Terugkerende maatregelen zijn maatregelen die tijdens de looptijd van het
natuurbeheerplan verschillende keren uitgevoerd worden, bijvoorbeeld maaien, kappen
van opslag, dunnen. Deze maatregelen moeten eveneens duidelijk omschreven worden.
- Over welk type werken gaat het? In de omschrijving van de maatregel kan de
beheerder nog gebiedspecifieke aspecten toevoegen, die relevant zijn voor de
uitvoering in zijn terrein.
- In welke beheereenheden en in welke periode worden ze uitgevoerd? Dit wordt
weergegeven in samenvattende beheertabellen, die tevens kunnen gekoppeld
worden aan kaarten met de beheereenheden. Deze tabellen moeten eenvoudig
Natuurbeheerplan 215
raadpleegbaar zijn en een goed overzicht geven van welke maatregelen je waar
en wanneer moet uitvoeren.
Beheertrajecten
Een beheerdoelstelling en de huidige situatie kunnen hetzelfde zijn of sterk van elkaar
verschillen. Om deze verschillende vormen van beheer te onderscheiden gebruik je
volgende termen:
- onderhoudsbeheer of instandhoudingsbeheer
- herstelbeheer
- ontwikkelingsbeheer
- natuurontwikkelingsmaatregel of inrichtingsmaatregel
Deze termen kwamen reeds aan bod in het hoofdstuk ‘Fout! Verwijzingsbron niet
gevonden.’.
Opvolging
De opvolging houdt een beheerevaluatie in en heeft als doel na te gaan of je via het
uitvoeren van de beheermaatregelen de gewenste kenmerken van de
beheerdoelstellingen bereikt. Het is de bedoeling om met een minimum aan
gegevensinzameling tot een maximum resultaat te komen. Wanneer beheerdoelstellingen
goed geformuleerd zijn (SMART), zijn deze meetbaar. Je weet dan welke kenmerken en
factoren belangrijk zijn. Via de opvolging ga je de kenmerken en of de factoren van het
beheerdoel opvolgen en evalueren.
Het minimum aan opvolging is het registreren van de uitgevoerde werken en een
zesjaarlijkse evaluatie. Indien nodig wordt er ook nog een extra beheerevaluatie
uitgevoerd.
Registratie van uitgevoerde beheermaatregelen
De registratie van de uitvoering van beheermaatregelen is een minimale en absolute
vereiste voor beheerevaluatie. Als je niet weet welke maatregelen uitgevoerd zijn in een
bepaalde beheereenheid, kan je nooit nagaan welke effecten het uitgevoerde beheer
heeft en of het moet bijgestuurd worden. Aanvullend kan je ook andere informatie
bijhouden die relevant is voor de beheerder, bv. bijzondere omstandigheden tijdens de
werken, ingezet materiaal of mankracht, specifieke informatie over de uitvoering. Deze
registratie gebeurt best tijdens of vlak na de uitvoering van de werken.
Kwaliteit van het uitgevoerde werk registreren
Voor bepaalde werken is het behalen van de gewenste beheerdoelstellingen erg
afhankelijk van de kwaliteit van het uitgevoerde werk. De werken moeten dus niet alleen
uitgevoerd zijn, ze moeten ook op de goede manier uitgevoerd zijn. Enkele voorbeelden
Natuurbeheerplan 216
zijn afplaggen tot op de juiste diepte of maaien in zeer kwetsbare percelen voor
insporing. In dat geval moet men ook de kwaliteit van de werken opvolgen. Dit gebeurt
doorgaans met behulp van veldformulieren met kwalitatieve parameters.
Zesjaarlijkse beheerevaluatie
Om de zes jaar wordt het beheer geëvalueerd. Deze evaluatie gebeurt gezamenlijk door
het ANB en de terreinbeheerder. De belangrijkste vragen die bij een beheerevaluatie aan
bod komen zijn:
1. Welke beheerwerken zijn uitgevoerd? Zijn er grote veranderingen t.o.v. het
natuurbeheerplan?
2. Hebben de werken de gewenste (onmiddellijke) effecten?
3. Evolueren de voorziene natuurdoelen naar de gewenste toestand of blijven ze in
de gewenste toestand behouden?
4. Waar zijn er knelpunten met de realisatie van beheerdoelstellingen? Zijn die op te
lossen via bijsturing van maatregelen? Zijn die eventueel op lange termijn op te
lossen via externe maatregelen? Of zijn de doelen echt niet realistisch, ook niet op
lange termijn?
5. Moeten er nieuwe beheereenheden toegevoegd worden, als gevolg van uitbreiding
van het natuurterrein?
Om op deze vragen te kunnen antwoorden zijn er 4 niveaus van monitoring die worden
opgelegd door ANB. Afhankelijk van welk natuurstreefbeeld je opvolgt is er een ander
niveau van opvolging. Welke opvolging je moet uitvoeren bij welke natuurstreefbeeld en
meer info over te volgen methodes vind je op
https://www.ecopedia.be/pagina/monitoring-het-natuurbeheerplan.
De 4 niveaus van opvolging zijn:
Basis:
Bij de basis beheermonitoring worden jaarlijks de uitgevoerde werken geregistreerd en
gebeurt de 6-jaarlijkse beheerevaluatie op niveau van het natuurstreefbeeld kwalitatief
op basis van de geregistreerde werken en een globale inschatting op basis van best
professional.
Basis + opvolgen van resultaatindicatoren:
De 6-jaarlijkse beheerevaluatie gebeurt op basis van de geregistreerde werken en het
opvolgen van resultaatindicatoren. Resultaatindicatoren zijn plantensoorten en
structuurkenmerken. Deze kenmerken komen voor een deel uit de LSVI-tabellen.
Basis + opvolgen van grond- en/of oppervlaktewaterpeilen:
Bepaalde natuurstreefbeelden zijn sterk afhankelijk van grondwater- of
oppervlaktewaterstanden. Voor deze natuurstreefbeelden kan ook grondwater- of
oppervlaktewaterpeil opgevolgd worden.
Natuurbeheerplan 217
Basis + inventariseren van soorten via gestandaardiseerde vangst- of
telmethode:
Wanneer een soort als doel is opgenomen in het natuurbeheerplan kan het wenselijk zijn
dat niet enkel het leefgebied van de soort wordt opgevolgd, maar ook de soort zelf via
een gestandaardiseerde vangst- of telmethode.
Natuurbeheerplan 218
Kaartmateriaal 219
Kaartmateriaal
Kaartmateriaal 220
Kaartmateriaal 221
Biologische waarderingskaart, habitatkaart
en natuurstreefbeelden
De biologische waarderingskaart, BWK
De biologische waarderingskaart (BWK) is een weergave van grondgebruik op
perceelsniveau (karteringseenheden gebaseerd op vegetatie, bodembedekking en kleine
landschapselementen) en geeft via groentinten op een overzichtelijke wijze de
biologische waarde weer. De eerste versie van de BWK werd gemaakt tussen 1978 en
1996. De tweede versie werd opgemaakt tussen 1997 en 2010. Er is ook een kaartlaag
die faunistisch belangrijke gebieden weergeeft.
Voor natuurbeheerplannen en de vertaling naar Europese habitattypes, regionaal
belangrijke biotopen en natuurstreefbeelden zijn de codes van de BWK het belangrijkst.
Deze codes geven aan welk vegetatietype aanwezig is op het perceel. Er zijn ook codes
voor boomsoorten. De BWK geeft namelijk ook informatie over kleine
landschapselementen zoals bomenrijen.
Om de BWK-codes te begrijpen en er mee te kunnen werken zijn de volgende publicaties
van belang:
• het ‘groene boekje’ van 1985: biologische waarderingskaart van België, algemene
verklarende tekst.
• het document: opmerkingen en aanvullingen bij de lijst van karteringseenheden.
Daarnaast zijn er ook lijsten die de codes kort verklaren. Deze kan je vinden op de
website van het inbo: inbo.be/nl/karteringseenheden.
Je kan de codes ook opzoeken of raadplegen via:
• ecopedia: ecopedia.be/bwk/hoofdindeling
• het boek ‘De biologische waarderingskaart, biotopen en hun verspreiding in
Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest’.
Het groene boekje en de aanvullende tekst
Het groene boekje dat uitgeven is in 1985 is nog steeds zeer handig om mee te nemen
op terrein. In dit boekje staan de codes per biotoopgroep gerangschikt. Elke
biotoopgroep heeft bij de BWK ook dezelfde beginletter. Deze hoofdindeling vind je terug
op p. 62 van het boekje en ziet er als volgt uit:
- a = stilstaande wateren
- m = moerassen
- h = graslanden en ruigten
- c = heiden
Kaartmateriaal 222
- t = hoogveen
- d = duinen, slikken en schorren
- s = struwelen
- f en q = mesofiele bossen
- e = ravijnbossen (gebruik je niet in Vlaanderen)
- v = valleibossen, moerasbossen en veenbossen
- r = ruderale bossen
- p = naaldhoutaanplanten
- l = populierenaanplanten
- n = andere aanplanten
- b = akkers
- k = andere gekarteerde elementen
- u = urbane gebieden
De eerste stap om een BWK-code toe te kennen is de juiste biotoopgroep kiezen.
Vervolgens moet je alle keuzes overlopen die mogelijk zijn bij deze biotoopgroep. Je kiest
dan de code waarvan de omschrijving het best overeenkomt met de situatie op het
terrein. De herkenning is voor een groot deel gebaseerd op het voorkomen van
kenmerkende plantensoorten. Een aantal eenheden zijn geen beschrijving van een
vegetatie maar van een landschapselement. Het gaat dan bijvoorbeeld over de code ‘kw’
welke staat voor een holle weg.
Bij het groene boekje zijn er aanvullingen. Je mag het groene boekje niet gebruiken
zonder deze aanvullingen. De aanvullingen geven meer verduidelijking bij een aantal
codes. Nadat je een code hebt opgezocht in het groen boekje raadpleeg je dus de
aanvullingen om te zien of er bij de betreffende biotoopgroep geen verduidelijkingen
staan die mogelijks je keuze kunnen wijzigen.
Een aantal belangrijke regels bij de BWK
+ staat voor een complex (digitaal bestand aangeduid in afzonderlijke velden)
Waar het moeilijk of onmogelijk is de verschillende, samen voorkomende eenheden
nauwkeurig af te lijnen, worden deze samengevoegd tot een complex. De eerst
vernoemde karteringseenheid dient te domineren in dit complex. Eenheden die vaak
samen, maar in wisselende configuratie voorkomen, zoals bijvoorbeeld een
cultuurlandschap met afwisseling van akkers en regelmatig begraasde weiden, worden
soms als één geheel voorgesteld.
Voorbeeld: bl + hp complex van akkers en weiden
De volgorde in de complexen geeft een reële rangorde weer qua oppervlakte (eerste
heeft grootste aandeel in oppervlakte).
Kaartmateriaal 223
/ staat voor oorzakelijk verband, evolutie (digitaal bestand: aangeduid in
afzonderlijke velden)
In een aantal gevallen is de oorspronkelijke vegetatie nog herkenbaar, hoewel zij door
bv. aanplanting of kapping gewijzigd werd. Dit wordt weergegeven met een schuine
streep. De schuine streep wijst dus op een oorzakelijk verband. De tweede component
wijst vaak op de ondergroei.
Voorbeeld: lhi/hf populierenaanplant in een moerasspirearuigte
De schuine streep kan ook wijzen op een evolutie.
Voorbeeld: ppmb/qb aanplant van grove den met een ondergroei die wijst op een
evolutie naar een eiken-berkenbos.
Tenslotte kan een schuine streep ook verwijzen naar een, tijdens de kartering, recent
verdwenen habitat. De vroegere aanwezigheid ervan moet met zekerheid gekend zijn.
Deze aanduiding is van belang voor bijvoorbeeld het achterhalen van potenties of een
onrechtmatig verdwenen habitat.
Voorbeeld: hx/hc (zonder dat hc kensoorten aanwezig zijn) wijst op een omgeploegd en
ingezaaid grasland waar met zekerheid voordien een hc aanwezig was (in de BWK wordt
deze informatie omschreven in het veld ‘info’).
* goed ontwikkeld of hoge densiteit (digitaal bestand: +)
Een sterretje achter een karteringseenheid wijst meestal op een goed ontwikkeld
ecotoop.
Voorbeeld: hc* wijst op een bijzonder soortenrijk dotterbloemhooiland met vele
zeldzame tot zeer zeldzame soorten.
Voor kleine landschapselementen wijst de * op een veelvuldige aanwezigheid van deze
elementen.
Voorbeeld: hp + kb* grasland met veel, meestal goed ontwikkelde bomenrijen
° slecht ontwikkeld of lage densiteit (digitaal bestand: ')
Een ° achter een karteringseenheid wijst op een zwak ontwikkeld ecotoop.
Voorbeeld: hc° wijst op een dotterbloemhooiland waarin slechts een aantal algemenere
kensoorten aanwezig zijn. Het kan ook een cultuurgrasland betreffen met verspreid
duidelijk elementen van de dotterbloemhooilanden.
Kaartmateriaal 224
Bij kleine landschapselementen wijst ° op een lage densiteit (slechts enkele elementen)
die dan vaak nog zwak ontwikkeld zijn.
Voorbeeld: hp + kb° graslandcomplex met slechts één of enkele bomenrijen waarvan
mogelijk slechts enkele bomen overblijven.
k(karteringseenheid)
Het symbool k wordt bij de BWK-versie 2 ook gebruikt om interessante niet opgaande
begroeiingen van perceelranden, sloten, wegbermen,… te karteren.
Voorbeeld: hp + k(hu) relatief soortenarm permanent cultuurgrasland met in de rand
nog elementen van een goed ontwikkeld mesofiel hooiland.
De BWK lezen
Om de BWK te raadplegen en te begrijpen ga je als volgt te werk.
1. Zoek de juiste regio op in www.geopunt.be. Je vindt de BWK onder natuur en
milieu > natuur.
2. Vink hierbij de kaartlaag biologische waarderingskaart versie 2 aan en ook de
kaartlabels van de BWK. Je krijgt dan volgend resultaat.
Kaartmateriaal 225
3. Klik op een perceel en dan op BWK 2–Zones en je krijgt de verklaring van de
BWK-codes.
4. Wil je meer weten over de code dan kan je deze in het groene boekje en de
aanvullingen opzoeken. Je kan ook meer info vinden in het boek dat hierboven
staat vermeld of op ecopedia.
Zelf een BWK-code toekennen/nakijken
De huidige BWK is een goede start maar is niet altijd meer actueel. Bij de opmaak van
een natuurbeheerplan is het dan ook nodig de BWK na te kijken en waar nodig aan te
passen. Het kan zijn dat je hiervoor codes moet wijzigen en/of de indeling in percelen
moet verfijnen.
Het zelf toekennen of nakijken van een BWK-code is echter niet zo eenvoudig. Je moet
hiervoor een goede plantenkennis hebben en ervaring met de BWK-codes. Om zelf een
code toe te kennen ga je als volgt te werk:
1. Bepaald de biotoopgroep van je perceel.
2. Probeer zoveel mogelijk plantensoorten die aanwezig zijn op het perceel te
determineren.
3. Lees de verschillende beschrijvingen van heel de biotoopgroep in het groene
boekje en lees ook de aanvullingen.
4. Kies de code die het best past bij de beschrijving van het groene boekje en de
aanvullingen.
Bij goed ontwikkelde vegetaties met vrij veel kenmerkende soorten werkt dit vrij goed.
Het wordt echter moeilijker wanneer de vegetatie minder goed ontwikkeld is en er nog
maar weinig kenmerkende soorten aanwezig zijn.
De habitatkaart
De habitatkaart is een vertaling van de BWK naar de Europees beschermde habitats. Het
is echter niet eenvoudig de BWK-codes om te zetten naar de indeling van de Europees
beschermde habitats. Sinds 2008 wordt er dan ook op het terrein naast de BWK-code
ook het habitattype bepaald. Daarnaast worden er gegevens gebruikt van externe
experten, literatuurgegevens en orthofoto’s om een zo goed mogelijke vertaling te doen.
Toch is het niet altijd mogelijk om met zekerheid te zeggen of een bepaald perceel een
Europees beschermd habitattype is of niet. Daarom is het belangrijk als beheerder dat je
de habitatkaart goed leest en alle infovelden bekijkt.
Het interpreteren en lezen van de habitatkaart gaat als volgt:
Kaartmateriaal 226
1. Zoek de habitatkaart op in www.geopunt.be. Je vindt de habitat-kaart onder
natuur en milieu > natuur
2. Vink de kaartlaag Natura 2000 habitatkaart en kaartlabels Natura 2000 habitat
aan.
3. Klik op een gekeurd perceel en klik vervolgens op de naam van een de laag. Zo
bekijk je de verschillende informatievelden. Kijk zeker ook naar het veld
‘herkomst habitat’. Zo kom je te weten hoe de vertaling of de bepaling van het
habitattype is gebeurd.
Zelf habitattype of regionaal belangrijk biotoop bepalen
Net zoals de huidige BWK niet altijd actueel is, is dat ook het geval met de habitatkaart.
Daarom is het belangrijk als beheerder niet enkel de BWK na te kijken en te actualiseren
maar ook de goede vertaling te doen naar Natura 2000 habitattypes en regionaal
belangrijke biotopen.
Voor het bepalen van het habitattype of de regionaal belangrijk biotoop bestaan er
sleutels opgesteld door het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO). Je kan ze
raadplegen op www.inbo.be/nl/handleiding-en-veldsleutels.
Natuurstreefbeelden vegetaties, regionaal belangrijke biotopen en Natura 2000 habitats
De meeste natuurstreefbeelden vegetaties zijn Natura 2000 habitats of regionaal
belangrijke biotopen. Door middel van bovenstaande werkwijze kan je deze karteren en
de basiskaart maken voor de opmaak van het natuurbeheerplan. Voor een aantal
natuurstreefbeelden vegetatie is er op dit moment nog geen definitie. Deze zal er in de
toekomst zeker komen omdat dit nodig is voor de juiste opmaak van de
natuurbeheerplannen.
Met het karteren van de BWK, Natura 2000 habitats en regionaal belangrijke biotopen
krijg je een zicht op de huidige situatie. In het natuurbeheerplan zal je dan rekening
houden met al de andere factoren om zo een kaart te maken met de natuurstreefbeelden
vegetaties. Deze kaart bepaalt voor een groot deel je ecologische doelen. In
ongeperceleerde landschappen zal deze kaart bestaan uit mozaïeken.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 227
Gebruik van machines
bij natuurbeheer
Gebruik van machines bij natuurbeheer 228
Gebruik van machines bij natuurbeheer 229
Gebruik van machines en veiligheid
Wet op het welzijn
Je bent een ploegbaas die leiding geeft aan een groep arbeiders of je bent een arbeider
die een beheerwerk gaat uitvoeren in een natuurgebied? Beiden hebben ze een ding
gemeen: ze hebben belangrijke rechten, maar ook plichten en verantwoordelijkheden
wat betreft veiligheid en gezondheid op de werkplaats. Deze rechten en plichten worden
uitgebreid beschreven in de zogenaamde ‘Codex Welzijn op het Werk’. Uiteraard mag
voldoen aan de wetgeving niet de enige drijfveer zijn om arbeidsongevallen te
voorkomen, denk maar aan het menselijk leed voor het slachtoffer of zijn omgeving en
de mogelijke financiële schade die er ontstaat bij een ongeval.
Welzijn op het werk wordt gedefinieerd als het geheel van factoren met betrekking tot de
arbeidsvoorwaarden waarin het werk wordt uitgevoerd en is gebaseerd op de volgende
welzijnsdomeinen:
- Veiligheid op het werk: omvat alles over arbeidsveiligheid zoals machines,
opleidingen, werkwijzen …
- Bescherming van de gezondheid van de werknemer: medisch onderzoek, EHBO
- Psychosociale aspecten van het werk: werkdruk, stress, pesten op het werk
- Ergonomie: heffen en tillen, werkplaatsen en werkmethoden aangepast aan de
mens
- Arbeidshygiëne: orde, netheid van de werkplaatsen, sanitaire voorzieningen
- Verfraaiing van de werkplaatsen: aangename werkomgeving
- Leefmilieu: verlichting, verluchting …
Persoonlijke veiligheidsmiddelen (PBM’s)
Persoonlijke beschermingsmiddelen, kortweg PBM's genoemd, zijn hulpmiddelen en
kledingstukken die je lichaam beschermen en het risico op een letsel bij het gebruik van
een werktuig of gereedschap uitsluiten of op zijn minst beperken. Ze zijn persoonlijk en
aangepast aan het werk en de omstandigheden waaronder je het werk uitvoert.
PBM’s zijn verplicht te gebruiken als alle andere mogelijke maatregen de kans op
lichamelijk letsel niet kunnen uitsluiten. Andere maatregelen zijn bijvoorbeeld een andere
werkmethode of afscherming op een machine.
Persoonlijke beschermingsmiddelen worden ter beschikking gesteld door de werkgever.
Hij staat in voor de keuze, aankoop, vervanging en onderhoud. Hij bepaalt eveneens
welke PBM´s voor welke werkzaamheden gebruikt moeten worden. De gebruiker moet
zorgen voor correct gebruik, opslag en onderhoud, zoals een goede huisvader.
Om de kwaliteit en de beschermingsgraad te garanderen moeten deze PBM´s voldoen
aan bepaalde normen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 230
Hieronder een beschrijving van de meest gebruikte beschermingsmiddelen bij het
uitvoeren van beheerwerken.
De helm
Voor bescherming van het hoofd wordt een helm gebruikt. Deze is bedoeld om vallende
en wegzwiepende takken op te vangen. Onder invloed van UV-stralen, warmte en
vervuiling door olie of lijm (van stickers) zal het materiaal van de helm na verloop van
tijd broos worden. Hierdoor zal de helm breken in plaats van soepel alle schokken op te
vangen. De veilige levensduur wordt daarom ook teruggebracht op drie tot vijf jaar,
soms langer (afhankelijk van de richtlijnen van de fabrikant). Vandaar dat men op de
klep van de helm steeds de fabricagedatum zal terugvinden. Een regelmatige controle op
beschadigingen, scheuren of barsten is echt geen overbodige luxe. Een helm die je laat
vallen, vervang je best. De meeste helmen worden gedragen in combinatie met een
gelaats- en gehoorbescherming. De helmen zijn doorgaans slechts te verkrijgen in één
maat, maar met een verstelband kan je de helm beter doen passen. Bewaar de helm in
een koele, droge en donkere omgeving.
Om de levensduur van een helm beter te kunnen inschatten, vind je soms op de
bovenzijde van de helm een rode stip/UV-indicator terug. Onder invloed van het zonlicht
verkleurt deze indicator van rood naar een lichtere kleur. Het voordeel van de UV-
indicator is dat je in een oogopslag kan controleren of de helm de uiterste gebruiksdatum
nog niet heeft overschreden zonder dat je hiervoor op zoek moet gaan naar een jaartal
of productiedatum.
Het vizier
Een vizier dient als bescherming voor de ogen en het aangezicht. Bij alle machines waar
er een gevaar is op rondvliegend materiaal (kettingzaag, bosmaaier ...) is het dragen van
oog- of gelaatsbescherming verplicht. Afhankelijk van het type werk kan je verschillende
types oog- of gelaatsbescherming gebruiken: een veiligheidsbril, een neerklapbaar
scherm in plexiglas of gaas.
Het vizier kan in combinatie met een veiligheidsbril worden gebruikt. Bijvoorbeeld gaas in
combinatie met een veiligheidsbril: gaas ter bescherming van de grote deeltjes en een
bril voor de fijnere stofdeeltjes.
De veiligheidsbril
De veiligheidsbril is een persoonlijk beschermingsmiddel dat je ogen beschermt bij
werkzaamheden waarbij steentjes, stukjes metaal en ander vreemde voorwerpen
loskomen en in de richting van je ogen geslingerd kunnen worden. De bril kan in
combinatie met een helm en een gaasvizier worden gebruikt.
Personen men een correctiebril kunnen een veiligheidsbril met correctieglazen gebruiken.
Aandachtspunt hierbij is dat deze voorzien zijn van de nodige zijkapjes.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 231
De handschoenen
Handschoenen beschermen je handen tegen vuil, wegvliegende voorwerpen, trillingen en
de winterkou. Om een veilige bediening van een machine toe te laten, moeten ze perfect
passen en voldoende voeling toelaten met de bedieningsfuncties van de machine. Er
bestaan ook handschoenen met zaagbescherming. Deze bieden bescherming tegen
mogelijke verwondingen door de ketting. Ze voldoen aan de norm EN 381-7
(kettingzaagbescherming). Als je veilig werkt met de kettingzaag, is het risico in principe
maar klein dat je je handen verwondt. Dus voor diegene die de kettingzaag bedient zijn
deze niet echt noodzakelijk. Anders is het voor de personen die in sommige
werkomstandigheden kort in de nabijheid van de bediener staan, zoals bij het knotten
van bomen vanuit een hoogwerker. Deze omstandigheden moeten echter zoveel mogelijk
worden vermeden.
De zaagbeveiligde broek
Een zaagbeveiligde broek moet de gebruiker van de kettingzaag beschermen tegen
snijwonden veroorzaakt door een draaiende ketting. De zaagbescherming bestaat uit een
voering van verschillende lagen lange vezels (zes tot twaalf lagen, afhankelijk van het
gebruikte materiaal). Afhankelijk van het type broek zijn die lagen vezels enkel vooraan
of helemaal rondom voorzien. Wanneer de draaiende ketting van de motorzaag in de
zaagbroek snijdt, neemt hij een deel van de vezels mee. Als deze vezels aan het tandwiel
of neustandwiel komen zal de ketting ogenblikkelijk stilstaan. Dit alles gebeurt in een
fractie van een seconde. Het is de bedoeling dat de ketting geen volledige omwenteling
meer maakt.
De kwaliteit van de veiligheidsbroek is belangrijk. Deze moet namelijk gekeurd zijn
volgens de Europese norm EN 381-5. Deze norm geeft aan dat die veiligheidsbroek
bestand is tegen het insnijden van een ketting die draait aan een bepaalde snelheid. Er
zijn drie klassen: klasse 1 (20m/s) is voor de courante broeken. Voor de meer specifieke
toepassingen: klasse 2 (24m/s) en klasse 3 (28m/s). De broek is het belangrijkste PBM
dat gedragen moet worden tijdens het werken met de kettingzaag. Nochtans biedt ze
geen 100% bescherming. Dan zou het draagcomfort te fel verminderen. Voorzichtigheid
is nog altijd nodig, maar de lichaamsdelen met de grootste kans op snijwonden zijn goed
beschermd.
Belangrijk bij het onderhoud van de broek (volg hiervoor altijd de instructies van de
fabrikant):
- Let goed op de wasvoorschriften.
- Niet centrifugeren of droogzwieren.
- Niet in een droogtrommel laten drogen.
- Bij een insnijding in de broek van meer dan twee lagen, moet de broek vervangen
worden.
- Alleen het buitenste materiaal mag hersteld worden. Hierbij mag niet door de
veiligheidsstof genaaid worden. Best laat je deze herstelling over aan een
vakman.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 232
- Wanneer een broek en zeker de voering van vorm verandert, vervang je best de
broek.
De bosmaaierbroek/heggenschaarveilige broek
Bij het werken met een bosmaaier kunnen er steentjes, kleine stukjes metaal van het
snijgereedschap en ander vreemde voorwerpen loskomen. Om je benen hierbij te
beschermen kan je een speciale bosmaaierbroek dragen. Bij het werken met een
heggenschaar kan je deze broek ook gebruiken.
Schoenen
Als je het risico loopt om zware voorwerpen op je voeten te krijgen of je werkt vrij dicht
bij een werktuig dat in contact kan komen met je voeten, draag dan veiligheidsschoeisel.
Veiligheidsschoeisel heeft een aantal eigenschappen en moet voldoen aan bepaalde
normen. Alle veiligheidsschoenen hebben een stalen of composiet neus die verplettering
van de tenen door zware voorwerpen moet voorkomen. Daarnaast zijn er bijkomende
vormen van bescherming mogelijk zoals antistatische eigenschappen, waterdichtheid en
schokabsorptie van de hakpartij.
Schoeisel voor het werken met de kettingzaag heeft niet enkel een zwaar profiel op de
zool, maar biedt ook bescherming tegen de impact van een draaiende kettingzaag. Met
zaagbeveiligd schoeisel worden zowel laarzen als hoge schoenen bedoeld. Deze moeten
aan de volgende eisen voldoen:
- een diepe profielzool die belet dat men uitglijdt op gladde plaatsen;
- een stalen neus die de tenen beschermt tegen het inzagen;
- een wreef die bekleed is met een dikkere kunststoflaag (EN 381) die de voet
beschermt tegen een uitlopende ketting (wanneer het gas wordt losgelaten).
Opgepast: een kettingzaagschoen biedt net zoals de kettingzaagbroek geen 100%
bescherming maar de kwetsuur zal minder ernstig zijn.
Signalisatiekleding
Signalisatiekleding bevat fluorescerende en retro reflecterende stoffen. Die zorgen ervoor
dat je beter gezien wordt als je op of langs een weg werkt. Iedere werknemer die op of
langs een openbare weg werkt, waar het verkeer tijdens de werkzaamheden niet
verboden is, moet signalisatiekleding dragen. Werknemers die op of langs een openbare
weg werken zijn verplicht om minimaal signalisatieklasse twee te dragen. Bij een
zichtbaarheid minder dan 200 m of ‘s nachts moeten ze klasse drie dragen. De
signalisatieklasse wordt bepaald door de hoeveelheid fluorescerende en retro
reflecterende stof. De fluorescerende stof geeft een verhoogde zichtbaarheid overdag; de
retro reflecterende stof zorgt ervoor dat je ook ‘s nachts goed te zien bent. Geschikte
kleding heeft een normering: EN 471 of ISO EN 20471.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 233
Gehoorbescherming
De meest gebruikte machines worden aangedreven met een benzinemotor en produceren
veel lawaai. Om gehoorbeschadiging te voorkomen moet er vanaf een geluidsniveau van
85 dB(A) gehoorbescherming worden gedragen. De noodzaak voor het dragen van
gehoorbescherming en het geluidsniveau worden meestal vermeld op de machine. Er
bestaan verschillende soorten van gehoorbescherming. De meest gebruikte zijn de
gehoorkappen, al dan niet voorzien van een ingebouwd communicatiesysteem. Ook de
oordopjes kan je gebruiken. Deze zijn echter minder geschikt omdat de dempingswaarde
lager is en afhankelijk van de correcte manier van inbrengen. Een oplossing hiervoor zijn
de op maat gemaakte oordopjes, otoplastieken genoemd. Vanaf 85 dB(A) is een
werknemer verplicht de gehoorbescherming te dragen die door de werkgever ter
beschikking wordt gesteld.
Overzicht van de meest gebruikte persoonlijke beschermingsmiddelen bij gebruik van
werktuigen in natuur-, groen- en bosbeheer.
kettingzaag bosmaaier
Gebruik van machines bij natuurbeheer 234
De kettingzaag
De kettingzaag wordt niet alleen gebruikt voor het verzagen en vellen van bomen, maar
ook voor tal van andere werkzaamheden zoals bijvoorbeeld het maken van houten
constructies. Aangezien er redelijk wat risico’s zijn bij het werken met de kettingzaag,
geven we een overzicht van de veiligheidsvoorzieningen en wat je moet weten om een
boom veilig te vellen. We bespreken ook een aantal hulpmiddelen die je kan gebruiken
bij het vellen en opwerken van een boom en die ervoor zorgen dat je ergonomisch kan
werken.
Veiligheidsvoorzieningen op een kettingzaag
1. Verbreed handvat (rechterhand)
2. Veiligheidspictogrammen
3. Gasbeveiliging
4. Stopknop binnen handbereik
5. Trillingsdemping
6. Bescherming linkerhand
7. Kettingrem
8. Uitlaat weg van de gebruiker
9. Kettingvanger
10. Veiligheidsketting
11. Transportkap
Gebruik van machines bij natuurbeheer 235
Hoe kan je veilig een boom vellen?
Vooraleer je begint met de velwerkzaamheden moet je er voor zorgen dat
- je de gepaste PBM’s draagt;
- je niet alleen werkt;
- je kettingzaag technisch in orde is en de ketting scherp;
- je alle materialen om de boom veilig te kunnen vellen bij de hand hebt;
- je een risicoanalyse hebt gemaakt en de nodige voorzorgsmaatregelen
hebt getroffen.
Als aan al deze voorwaarden voldaan is, kan je beginnen met het vellen van je boom:
1. Zorg dat je voldoende plaats hebt rondom je boom zodat je op een comfortabele
en veilige manier kan werken.
2. Controleer of er geen losse of dode takken boven je werkgebied hangen.
3. Probeer de natuurlijke valrichting van de boom in te schatten.
4. Bepaal de velrichting rekening houdende met de beschikbare ruimte, de
houtkwaliteit/houtsoort, de weersomstandigheden, de boomhoogte …
5. Zorg voor vluchtroutes en maak deze vrij.
6. Zaag indien nodig wortelaanlopen weg.
7. Maak een correcte valkerf en maak eventueel spintsneden.
8. Vergeet niet om je om je collega’s en je omgeving te waarschuwen alvorens aan
de velsnede te beginnen.
9. Gebruik een geschikte techniek om de velsnede te maken en gebruik daarbij
indien nodig de gepaste hulpmiddelen.
10. Vanaf het moment dat de boom in beweging komt stap je in de richting van een
van de vluchtroutes en blijf je de kruin in het oog houden. Ga ver genoeg
achteruit en blijf waakzaam voor rondvliegende takken.
11. Wanneer de boom veilig op de grond ligt kan je hem onttakken.
Velhulpmiddelen
Een velhulpmiddel is een gereedschap dat je kan helpen om een boom op een veilige en
ergonomische manier te vellen.
- De velhevel heeft twee functies. Enerzijds als hefboom om de boom te
kantelen en anderzijds om de boom te draaien.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 236
- De velwig gebruik je ook als hefboom wanneer het te zwaar is met de
velhevel. De velwig kan je verkrijgen in verschillende uitvoeringen.
- De kliefhamer kan je gebruiken om hout te klieven maar ook om de
velwig in de boom te slaan.
- Een handlier (tirfort) of een boslier kan je inzetten om bij een
zwaardere boom je velling te ondersteunen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 237
De bosmaaier
De bosmaaier heeft grote gelijkenissen met een zeis. Deze machine is net zoals de zeis
niet geschikt is om grote oppervlakten te maaien. Toch wordt de bosmaaier vaak
gebruikt voor moeilijk bereikbare en moeilijk te maaien vegetaties, bijvoorbeeld natte
moerasvegetaties.
Dit komt waarschijnlijk door de brede inzetbaarheid en de mogelijkheid om verschillende
soorten snijgereedschappen op de bosmaaier te plaatsen. Hierdoor kan een breed
spectrum aan kruidige, maar ook iets ruigere vegetaties zoals riet, gemaaid worden.
Uitgerust met een cirkelzaagblad met driehoeksbetanding of beitelbetanding kan je met
de bosmaaier ook kleine struiken of boompjes omzagen. Handig bij het vrijstellen van
jonge bestanden en het bestrijden van Amerikaanse vogelkers. De bosmaaier is
bovendien een vrij goedkoop werktuig en is niet moeilijk te bedienen.
Overzicht snijgereedschappen en hun toepassingen
Gebruik van machines bij natuurbeheer 238
Een bosmaaier kan zowel met een 4-taktmotor als met een 2-taktmotor uitgerust zijn. Er
zijn minder bosmaaiers op de markt met een 4-takt motor en ze zijn ook minder
populair. Daarom zijn bijna alle professionele bosmaaiers uitgerust met een lichte en
krachtige 2-taktmotor. Sommige bosmaaiers beschikken over een verbeterde
2-taktmotor met luchtspoeltechniek. Dit luchtspoelsysteem zorgt er voor dat de 2-takt-
motor minder verbruikt en de uitstoot van giftige uitlaatgassen lager ligt dan bij een
conventionele 2-taktmotor.
Er bestaan ook bosmaaiers met de accutechniek. De accu’s die in deze bosmaaiers
gebruikt worden zijn echter nog te licht voor professioneel gebruik en deze
aandrijftechniek wordt daarom enkel in lichte bosmaaiers (motorzeisen en/of
kantenmaaiers) toegepast.
Andere kenmerken:
- Er bestaan ook ruggedragen bosmaaiers.
- Het gewicht van een professionele bosmaaier begint vanaf 7kg.
- De bosmaaier is eerder geschikt voor kleine percelen, bij voorkeur niet groter dan
een 0,5 ha.
- Werken met deze machine is zeer belastend voor het lichaam.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 239
De veiligheidsvoorzieningen op een bosmaaier:
1. Transportkap
2. Borgring met linkse schroefdraad
3. Beschermkap
4. Veiligheidspictogrammen
5. Stopknop binnen handbereik
6. Gashendelbeveiliging
7. Trillingsdemping
8. Motor afgeschermd en uitlaat weg van de gebruiker
Gebruik van machines bij natuurbeheer 240
De éénassige trekker
éénassige trekker met brede banden en een messenbalk
Stel je wil een hooiland maaien met een kwetsbare bodem en gelegen in een
natuurgebied. Bij de keuze van een geschikte trekker is dan het gewicht een
doorslaggevende factor. Een éénassige trekker heeft het belangrijke voordeel dat hij
beduidend lichter en dus geschikter is om op natte of minder draagkrachtige terreinen
ingezet te worden, zeker als hij is uitgerust met aangepaste brede banden. Omdat een
éénassige trekker vrij licht van constructie is moet hij ook niet echt een zware motor
hebben, daarom kan hij zowel met een benzinemotor als met een lichte dieselmotor
uitgerust worden.
Bepaalde éénassige trekkers zijn uitgerust met een hydrostatische aandrijving. Hierdoor
neemt het gebruikscomfort toe, omdat er traploos gewerkt kan worden en de
werksnelheid beter kan afgestemd worden op de hoogte en dichtheid van de te maaien
vegetatie.
Om de veiligheid te vergroten zijn éénassige trekkers uitgerust met een dodemansknop.
Een dodemansknop moet er voor zorgen dat de trekker onmiddellijk stilvalt als de
bestuurder bijvoorbeeld zou struikelen. Zo verkleint het risico dat de bestuurder
verpletterd wordt door de machine. Dit is zeker bij het achteruit rijden een belangrijke
veiligheidsfunctie.
Voordelen:
- Relatief laag eigengewicht (lagere bodemdruk)
- Zeer korte draaicirkel (wendbaarheid)
- Gemakkelijk te transporteren door zijn compactheid en licht gewicht
- Veelzijdige en krachtige trekker
Gebruik van machines bij natuurbeheer 241
Nadelen:
- Veel trillingen aan de stuurboom, veroorzaakt door motor en maaiwerktuig
- Soms lastig te besturen
- Je moet steeds achter de machine lopen en er is weinig comfort
- Zeer laag rendement op grote terreinen
Er bestaan speciaal aangepaste en soms zelfs telegeleide trekkers die op steile hellingen
kunnen maaien. Deze kennen hun oorsprong in de Alpen waar er vaak graslanden op
steile hellingen gemaaid moeten worden. De telegeleide versies moeten het
gebruikscomfort en de veiligheid van de gebruiker verhogen. Zeker tijdens het maaien op
steile hellingen is deze mogelijkheid geen luxe. Om de grip op de ondergrond en de
stabiliteit te vergroten zijn deze machines uitgerust met brede rollen met punten,
metalen kooien met ribben, dubbele banden of rupsen.
Tractor
Een tractor is een vierwielig voertuig dat zeer terreinvaardig is en dat in de eerste plaats
voor de landbouw is ontworpen. Bij de meeste tractoren zijn de achterwielen groter dan
de voorwielen. Bijna alle tractoren beschikken over vierwielaandrijving. Hierbij worden de
aandrijfkrachten evenredig verdeeld over de vier wielen.
Een tractor is net als een éénassige trekker een werktuigdrager en een aandrijfmachine.
Dit wil zeggen dat je er een werktuig moet aan bouwen wil je er mee kunnen werken. De
meeste werktuigen worden aan een hefinrichting opgehangen, zoals een maaitoestel, een
frees, een ploeg ... De aandrijving gebeurt meestal mechanisch via de aftakas of
hydraulische via hydraulische slangen. De tractor kan ook iets voorttrekken, bv. een kar.
De aanbouwmogelijkheden bij een tractor zijn enorm. Niet alleen achteraan, maar ook
vooraan hebben de meeste tractoren tegenwoordig aandrijf- en ophangpunten. Vooraan
wordt ook vaak een frontlader gebruikt om aarde, takken en andere dingen op te
scheppen
Gebruik van machines bij natuurbeheer 242
tractor met gedragen en aangedreven werktuig tractor met frontlader
compacttractor met omkeerinrichting en maaitoestel
Tractoren zijn zwaarder dan éénassige trekkers en ze hebben meer vermogen. Daarom
worden ze aangedreven door dieselmotoren. Om op allerlei terreinen verschillend werk te
kunnen uitvoeren heeft de tractor een versnellingsbak met meerdere versnellingen zowel
vooruit als achteruit. Er zijn ook tractoren die een hydrostatische aandrijving hebben. Het
grote voordeel van een hydrostatische aandrijving is dat de werksnelheid traploos
gebeurd.
Voordelen
- Veelzijdig en krachtig voertuig
- Zeer terreinvaardig
- Comfortabel in het gebruik
- Er is een grote keuze aan modellen van ongeveer 15 pk tot 500 pk
- Lange levensduur en hoge duurzaamheid
Gebruik van machines bij natuurbeheer 243
Nadelen
- Zwaar (hogere bodemdruk)
- Duur in aankoop
- Vraagt veel onderhoud
- Gevaarrisico’s bij aftakasgebruik
De meeste tractoren kunnen worden uitgerust met een geconditioneerde cabine. Dit
biedt het voordeel dat de bestuurder afgeschermd wordt van stof en hitte. De cabine is
beschermd tegen omkantelen en is meestal geluidsarm. Wanneer er geen
geconditioneerde cabine is, moet er altijd een rolbeugel gemonteerd zijn. De
bestuurderszetel is standaard uitgerust met een zeer goede vering omdat een tractor
geen vering heeft (sommige wel vooraan).
Het juiste maaiwerktuig kiezen
De meeste maaiwerktuigen zijn ontstaan uit een noodzaak om productiever aan
landbouw te kunnen doen en graslanden efficiënter te maaien. Dat maakt dat ze door de
eeuwen heen ook een zekere evolutie hebben doorgemaakt. Een constante bij die
evolutie is dat er sneller gemaaid kon worden, maar ook dat er krachtige trekkers
noodzakelijk waren om deze werktuigen te kunnen gebruiken. Omdat gewicht recht
evenredig toeneemt met kracht is dat niet altijd een voordeel. In natuurgebieden met
hooilanden waar de bodems vaak kwetsbaar zijn en bodemverdichting nefast voor de
kwetsbare fauna en flora is dat gewicht een belangrijk nadeel.
Maaiwerktuigen die de vegetatie op lengte afmaaien
Door het gras op lengte af te maaien kan je het gemakkelijk oprapen en afvoeren. Om
die reden zijn bijna alle maaiwerktuigen die in natuurbeheer gebruikt worden in dit
hoofdstuk te vinden.
Messenbalk
enkelwerkende dubbelwerkende
Gebruik van machines bij natuurbeheer 244
De messenbalk wordt vaak gebruikt in natuurbeheer. Historisch gezien is het samen met
de zeis één van de eerste maaiwerktuigen. Je kunt de werking best vergelijken met een
heggenschaar.
Al naargelang de afstand tussen de delta-vormige messen en andere aanpassingen
onderscheiden we een aantal soorten messenbalken. Bij de universele messenbalk,
bermmessenbalk of communaalmessenbalk staan de messen vrij ver uit elkaar.
Bovendien eindigen de messen niet op een punt maar zijn ze min of meer afgeplat.
Hierdoor krijg je een robuuste messenbalk die minder gevoelig is voor breuk. De grotere
afstand tussen de messen zorgt er dan weer voor dat ruigere en houtige vegetaties
gemaaid kunnen worden. Soms wordt dit type van messenbalk ook gebruikt voor het
snoeien van hagen of andere aanplantingen. De snelheid of kracht waarmee de messen
door de vegetatie knippen wordt geregeld door omzettingen in de tandwielkast. Bij deze
soort van messenbalken ligt de snelheid eerder laag en is de kracht groot. Die kracht is
wel noodzakelijk om doorheen de ruige en houtige vegetatie te geraken.
Staan de messen dichter bij elkaar en is de messenbalk voorzien van speciale vingers die
het gras scheiden voor het tot bij de messen komt, dan spreken we van een
vingermaaibalk.
Doordat de messen dichter bij elkaar staan en ook door een andere tandwielverhouding
ligt de knipsnelheid iets hoger. Hierdoor ontstaat de indruk van een iets beter afgewerkt
maaibeeld. De messen eindigen op een punt en zijn daardoor gevoeliger voor breuk,
zeker indien er te ruige vegetatie mee gemaaid wordt. De vingermaaibalk wordt daarom
enkel gebruikt voor het maaien van gras en kruidige vegetaties.
Een messenbalk snijdt de vegetatie door in plaats van ze af te slaan, en dat vraagt
uiteraard meer tijd van de messenbalk om doorheen de vegetatie te geraken. Vandaar
dat het ook de traagste maaier is. Er bestaan enkel- en dubbelwerkende messenbalken.
Bij een enkelwerkende messenbalk beweegt enkel de bovenliggende messenbalk. Bij de
dubbelwerkende messenbalk bewegen zowel het boven- als het ondermes. De
dubbelwerkende messenbalk kan hierdoor sneller werken.
Het onderhouden en scherpen van de messenbalk kan eenvoudig en snel gebeuren. De
zijdelingse knipbewegingen zorgen wel voor extra belasting op de constructie en de
messenbalk is daardoor slijtage- en breukgevoeliger.
De maaihoogte van de messenbalk kan beperkt afgesteld worden door middel van
sledes. Deze moeten er vooral voor zorgen dat er niet in de graszode gemaaid wordt.
Voordelen
- Geeft weinig verstoring
- Het gras wordt afgesneden (betere snijwonden)
- Het maaisel is goed af te voeren
Gebruik van machines bij natuurbeheer 245
- De maaier heeft weinig vermogen nodig (gunstige invloed op het gewicht)
- Ideaal voor hoge vegetaties
- Door de lage werksnelheid zijn er minder maaislachtoffers bij dieren
Nadelen
- Breukgevoelig door trillingen en slijtage aan onderdelen
- Niet geschikt voor oneffen terreinen
- De werksnelheid ligt eerder laag
- De messenbalk moet goed afgesteld zijn
Zowel éénassige trekkers als tractoren kunnen met dit maaiwerktuig uitgerust worden.
Trommelmaaier
Trommelmaaier
De trommelmaaier is een stevig maaiwerktuig, met twee of vier trommels, afhankelijk
van de werkbreedte. Op elke trommel zijn er twee tot vier messen gemonteerd die vrij
eenvoudig afgenomen en eventueel gedraaid kunnen worden. Dit vergemakkelijkt
uiteraard het onderhoud en het scherpen.
De aandrijving en overbrengingen zitten bovenaan de constructie. Deze constructievorm
heeft als nadeel dat er geen hoge vegetatie gemaaid kan worden. Bovendien is de ruimte
tussen twee trommels eerder beperkt waardoor er extra druk komt op de assen van de
trommels als er teveel vegetatie langs moet passeren. Met een trommelmaaier wordt bij
het maaien het afgemaaide gras op rijen gelegd.
De maaihoogte kan bij sommige maaiers ingesteld worden door de bolle platen onderaan
in te stellen of er compensatieonderdelen tussen te plaatsen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 246
Voordelen
- Hoog rendement
- Onderhoudsvriendelijk
- Robuust maaiwerktuig
- Het afgemaaide gras ligt meteen op ruggen
Nadelen
- Geeft een gemiddelde verstoring
- Er is veel vermogen nodig en dus ook een zware trekker (groter gewicht)
- Het maaisel passeert tussen de trommels (ongeschikt voor hoge vegetaties)
- Bij een te grote rijsnelheid, wordt de vegetatie afgeslagen (grote snijwonden)
Trommelmaaiers kunnen zowel op éénassige trekkers als op tractoren gebouwd worden.
Schijvenmaaier
schijvenmaaier, met beschermkap open
De constructie bestaat uit een balk waarop een aantal schijven gemonteerd zijn met
daarop eenvoudig te vervangen mensen. Het aantal schijven kan variëren van twee tot
acht. De buitenste schijven kunnen strippen of een verhoging hebben waardoor het gras
op een rij of zwad gemaaid kan worden. Deze maaier is geschikt om lang en zelfs
gelegerd gras (gras dat neer ligt en daardoor moeilijk te maaien is) af te maaien. Hij is
gevoelig voor beschadiging en wordt best niet gebruikt op te ruige terreinen of percelen
met stronken.
In de praktijk kan je met de schijvenmaaier de opslag van houtige gewassen van een
paar centimeter maaien, maar het wordt aangeraden dit slechts uitzonderlijk toe te
passen om schade te vermijden. Onderaan de balk zijn er sledes aangebracht om de balk
over de bodem te geleiden. De maaihoogte wordt aangepast door het derde punt naar
voor of naar achteren te draaien of bij bredere schijfmaaiers door de hoogte van de
Gebruik van machines bij natuurbeheer 247
loopwielen aan te passen. Bij het afstellen van de maaihoogte moet je uitkijken dat de
messen de bodem niet beschadigen. Een golvend en onregelmatig maaibeeld kan hier
het gevolg van zijn.
Om het geheel veilig te kunnen gebruiken is het messengedeelte afgeschermd met een
kap. Het maaiwerktuig op zich kan beschermd worden met een obstakelbeveiliging. Dit
betekent dat de maaier naar achteren klapt wanneer er een stronk of ander voorwerp bij
het maaien geraakt wordt. Hierdoor kan schade aan het werktuig beperkt worden. Ook
andere maaiers zoals de messenbalk en de schotelmaaier kunnen een obstakelbeveiliging
hebben.
Voordelen
- Hoger rendement dan de messenbalk
- Minder gevoelig voor schade dan een messenbalk
- Het maaisel passeert boven de schijven (geschikt voor hogere vegetaties)
Nadelen
- Geeft een gemiddelde verstoring
- Meer vermogen nodig dan een messenbalk (zwaardere trekker)
- Minder geschikt voor oneffen terrein
Schijvenmaaiers worden vooral aan tractoren aangebouwd.
Maaiwerktuigen die de vegetatie versnipperen
Er zijn maaiwerktuigen waarvan je eerder zou denken dat ze ongeschikt zijn voor het
gebruik in natuurgebieden, of om een hoge natuurwaarde in stand te houden. We denken
hierbij aan de klepel- en de cirkelmaaier, omdat deze het maaisel zodanig verkleinen dat
het achteraf niet of moeilijk afgevoerd kan worden. Toch is het soms noodzakelijk om er
gebruik van te maken, bijvoorbeeld omdat ze robuuster zijn dan een messenbalk of een
trommelmaaier en beter tegen een stootje kunnen. Hierdoor kunnen we terreinen maaien
die teveel obstakels bevatten en waar het risico op schade groot is.
De meeste van deze maaimachines kunnen uitgerust worden met een systeem om het
maaisel te verzamelen en op te vangen waardoor ze toch geschikt zijn om botanische
graslanden te maaien. Het maaien en het afvoeren van het maaisel gebeurt dan in één
werkgang. Het opzuigen en oprapen van maaisel achteraf zou niet mogelijk zijn omdat
het versnipperde maaisel tussen de vegetatie ligt. Het combineren van maaien en
opvangen heeft wel als nadelig effect dat het gewicht van het werktuig toeneemt,
waardoor er een grotere druk op de bodem komt.
Slag- of cirkelmaaier
Gebruik van machines bij natuurbeheer 248
cirkelmaaier voor afrasteringen onderkant cirkelmaaier
De slag- of cirkelmaaier kennen we van het maaien van onze siergazons. Een
cirkelmaaier kan je zowel op een éénassige trekker als op een tractor plaatsen. Het
afgemaaide gras wordt versnipperd en naargelang de uitvoering achterwaarts of
zijdelings (voornamelijk rechts) uitgeworpen. Het is een maaier met een vrij lage
constructie. Hierdoor kan je hem in combinatie met een hydraulische arm gemakkelijk
gebruiken om onder afrasteringen of vangrails te maaien.
Een robuustere uitvoering van de grascirkelmaaier is de weidebloter. Deze variant van de
cirkelmaaier heeft geen steunwielen maar sledes om de maaihoogte aan te houden. En
de messen en de metalen kast zijn uit dikker metaal gemaakt zodat ze beter tegen een
stootje kunnen. Weidebloters worden gebruikt in de fruitteelt en landbouw om ruigere
grasvelden met iets meer obstakels, zoals bv. takken, te maaien
Klepelmaaier
De klepelmaaier heeft een horizontaal geplaatste cilinder met daarop losse klepels of
hamers gemonteerd. Een klepelmaaier kan zowel met de aftakas als hydraulisch
aangedreven worden. De maaier kan voor- of achteraan een machine gedragen worden.
Bij het maaien van bermen wordt de maaier aan een hydraulische arm gebouwd die
meestal zijdelings gedragen wordt. Hierdoor bekomt men een grotere werkvrijheid en
kan er beter rond en tussen obstakels gemaaid worden. Om in orde te zijn met het
bermbesluit van 1984 wordt hij meestal uitgerust met een afzuig- of opraapsysteem.
De maaihoogte wordt aangehouden dankzij een op hoogte instelbare rol of door sledes.
De klepelmaaier wordt ook wel eens gebruikt bij het snoeien van beplantingen. Er wordt
echter afgeraden om dit type maaier voor snoeiwerken te gebruiken, omdat de wonden
die ermee gemaakt worden eerder verhakkeld zijn en de planten deze wonden slecht
overgroeien.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 249
In de klepelmaaiers onderscheiden we twee groepen, afhankelijk van de soort klepels of
hamers die ze hebben.
groep 1 met zware hamers groep 2 met Y-elementen
De eerste groep klepelmaaiers zijn uitgerust met zware klepels, hamers in de vorm van
een lepel die scharnieren op een horizontaal geplaatste cilinder. Met de zware klepels
kunnen ruige en houtige vegetaties gemaaid worden. Om deze klepelmaaier aan te
drijven heb je veel vermogen nodig.
De tweede groep klepelmaaiers zijn uitgerust met Y-elementen of losse plaatjes die met
een ketting aan de cilinder zijn bevestigd. Hiermee worden ruige en kruidachtige
vegetaties gemaaid en het maaibeeld is mooier dan bij een klepelmaaier met zware
hamers. Er is minder vermogen nodig en hij wordt daarom ook aan minder krachtige
trekkers of werktuigdragers gebouwd.
Voordelen
- Hoog rendement
- Kan ook op ruige terreinen ingezet worden
- Minder gevoelig voor obstakels
Nadelen
- Geeft zeer veel verstoring
- Veel vermogen nodig
- Ongunstig voor het bodemleven
- Maaisel achteraf moeilijk of zelfs niet af te voeren
- Niet geschikt voor hooilanden met botanische doelstellingen, tenzij uitgerust
met een opvang- of afzuigsysteem
Gebruik van machines bij natuurbeheer 250
Vijzelmaaier
Deze maaier heeft een horizontaal geplaatste cilinder waarop vaste spiraalsgewijs
geplaatste snijtanden zijn bevestigd die in maaisegmenten zijn opgedeeld. Vandaar ook
de benaming vijzelmaaier. Het vervangen van de maaisegmenten is relatief eenvoudig.
In optie kunnen de maaisegmenten vervangen worden door snijtanden waarvan de
snijpunten gehard zijn.
vijzelmaaier onderkant vijzelmaaier
De vijzelmaaier wordt ook wel eens veiligheidsmaaier genoemd omdat hij meer
voordelen naar gebruik en veiligheid heeft dan de klepelmaaier.
De voordelen t.o.v. de klepelmaaier:
- Geeft minder projectie van stenen en andere voorwerpen
- Maakt minder lawaai
- Heeft minder vermogen nodig
- Het afgemaaide maaisel wordt beter verkleind
- Ook geschikt om houtige opslag te verwijderen
Bio-smeermiddelen
Van alle smeermiddelen die gebruikt worden bij machines en voertuigen, wordt ongeveer
de helft na gebruik gerecupereerd. Deze olie vinden we op de markt terug als recup-olie.
De andere helft vinden we na gebruik niet meer terug. Deze olie wordt niet
gerecupereerd, maar komt terecht in de bodem of in de atmosfeer. We kunnen hier een
onderscheid maken tussen enerzijds olie die gebruikt wordt als verliessmering en
anderzijds olie die gebruikt wordt in systemen met een hoog risico op ongecontroleerd
verlies.
Bij verliessmering wordt de olie gebruikt gedurende een beperkte tijd, bijvoorbeeld in
een kettingzaag. De kettingolie wordt voor een korte periode gebruikt om de ketting te
smeren waarna de olie op de bodem terecht komt. Hetzelfde fenomeen doet zich voor bij
Gebruik van machines bij natuurbeheer 251
tweetakt-olie. Deze olie wordt gemengd met de brandstof van de motor. Wanneer deze
brandstof verbrandt, komt de olie in de atmosfeer terecht.
Bij gebruik van hydraulische systemen spreken we van systemen met een hoog risico op
ongecontroleerd verlies. In een hydraulisch systeem zitten heel wat leidingen, slangen en
cilinders. Dat betekent dus dat naast de leidingen ook heel wat dichtingen en aan- en
afkoppelingen kunnen stukgaan. Met andere woorden: het risico op ongecontroleerd
verlies van olie is veel hoger dan bij gesloten systemen zoals een motor of een
versnellingsbak.
Voorkomen is beter dan genezen
Curatief
Hoe kan je de schade die wordt veroorzaakt door het verlies van olie tot een minimum
beperken? Een eerste type van maatregel is voornamelijk van toepassing op systemen
met ongecontroleerd verlies. De gebruiker van het systeem zal door middel van
absorptiedoeken proberen het verlies zo veel mogelijk op te vangen. Een absorptiedoek
absorbeert al snel tien liter ‘gemorste’ olie. Dat is olie die anders in de natuur terecht zou
komen.
Preventief
Een tweede type van maatregelen is eerder van preventieve aard. Vervang beschadigde
leidingen of versleten dichtingen tijdig en werk zorgvuldig bij het aankoppelen van
leidingen. Zo kan je al in grote mate voorkomen dat er olie in de natuur of in de
atmosfeer terecht komt.
Alternatief
Een laatste categorie van maatregelen bestaat uit het aanwenden van bio-afbreekbare
olie zoals kettingolie, hydraulische olie of smeervet. Bio-afbreekbare olie is olie die niet of
weinig toxisch is. Een olie mag het label bio-afbreekbaar dragen op voorwaarde dat ze
binnen de 28 dagen voor 90% afbreekbaar is in water, in CO2 en in andere organische
verbindingen. Een biologisch smeermiddel draagt altijd een ecolabel: der blaue Engel of
het Europees ecolabel.
Blaue engel-label Europees eco label
Gebruik van machines bij natuurbeheer 252
Voordelen van een bio-olie
- Bio-afbreekbaar in 28 dagen
- Weinig giftig voor waterorganismen volgens WGK-klasse (schaal 0-3)
- Huidvriendelijk
- Meer brandveilig door hoog vlampunt
- Gemaakt uit hernieuwbare grondstoffen (plantenolie)
Nadelen van een bio-olie
- Ongeveer dubbel zo duur dan minerale olie
- Veroudert sneller door aanwezigheid van water
- Beperkt inzetbaar wat betreft temperatuur. Niet geschikt voor motorolie omwille
van de hoge temperatuur van motorolie in het carter (100° C)
- De fabrikant moet zijn toestemming geven voor gebruik van bio-olie. Sommige
dichtingen of gebruikte materialen kunnen er niet tegen.
- Is niet mengbaar met minerale olie en sommige andere bio-olie. Dus opletten met
uitwisselen van machines.
Het regelmatig laten analyseren van het smeermiddel kan tegemoetkomen aan de
nadelen van een bio-smeermiddel. Mogelijks kan een bio-smeermiddel dan ook langer
worden gebruikt.
Bodemverdichting
Bodemverdichting ontstaat wanneer je met te zware machines over een kwetsbare,
eventueel ook natte bodem rijdt.
Bodemverdichting wordt beïnvloedt door de grondsoort. Leem- en kleihoudende gronden
zijn gevoeliger dan zandgronden. Ook de vochtigheid van de bodem speelt hierbij een
rol, hoe natter de bodem hoe groter de schade. En uiteraard heeft ook het gewicht van
een machine en hoe het verdeeld wordt over de bodem een belangrijke invloed. Brede
banden en rupsen verdelen het gewicht beter dan smalle banden met extra groot profiel.
Bodemverdichting brengt langdurige tot onherstelbare schade toe aan de structuur van
de bodem en heeft een negatieve invloed op de verhouding water en lucht in de bodem.
Dit beïnvloedt de vegetatie omdat de beschadigde bodem moeilijk tot geen water
doorlaat waardoor een zure en extreme groeiomgeving ontstaat.
Wat zijn de optimale randvoorwaarden voor een minimale bodemverdichting?
- Hou rekening met de bodemeigenschappen en zeker de draagkracht van de
bodem.
- Beperk de rijfrequentie, het keren en draaien.
- Gebruik lichte machines, zeker op natte terreinen.
- Gebruik brede, dubbele banden met een laag profiel of rupsen.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 253
- Hoge, grote wielen hebben ook een groter contactoppervlak.
- Verdeel aandrijfkrachten over de verschillende wielen.
- Zorg voor een betere gewichtsverdeling (plaatsing werktuigen en
contragewicht).
- Gebruik flexibele banden die een lage bandenspanning aankunnen.
- Werk met een aangepaste, lage bandenspanning.
brede banden met laag profiel dubbele wielen rupsen
Omdat veel machines in de bosbouw en het natuurbeheer zijn uitgerust met banden is
eigenlijk de meest eenvoudige en goedkoopste manier om de bodem te sparen het
verlagen van de bandenspanning. De positieve impact hiervan is vrij groot.
Elke bandenfabrikant schrijft in een tabel voor welke de minimale bandenspanning is die
een band moet hebben. De bandenspanning, de wiellast en de snelheid zijn de
parameters die in de tabel zijn weergegeven. Deze tabellen zijn verschillend per type en
maat van band. Als je de bandenspanning op die minimale spanning of druk zet, zullen
ze de minste bodemschade veroorzaken. Je moet dan wel de wiellast kennen, het
gewicht van elk wiel apart. Op de weg moeten de banden dan wel opnieuw harder
worden gezet omdat anders de stabiliteit niet kan worden gewaarborgd.
Relatie bodemdruk en het contactoppervlak met de bodem
Een persoon van 75 kg en schoenmaat 40 heeft een bodemdruk van 330 gram/cm2. Een
conventionele landbouwtrekker haalt al snel een bodemdruk van rond de 450 gram/cm2.
Uitgerust met dubbele wielen en wanneer de werktuigen optimaal verdeeld zijn kan een
bodemdruk van ongeveer 260 gram/cm2 behaald worden. Een rupsvoertuig met maai- en
opraapsysteem haalt een bodemdruk van ongeveer 110 gram/cm2.
Bij het gebruik van brede of dubbele banden met een laag profiel of rupsen kan de
bodemdruk (gram/cm2) aanzienlijk worden verkleind.
Gebruik van machines bij natuurbeheer 254
Het grote contactoppervlak met de bodem zorgt voor een betere verdeling van het
gewicht van de machine en geeft een lagere bodemdruk. Het nadeel is echter wel dat het
grote contact met de bodem het draaien en keren bemoeilijkt en de kans op schade aan
de zode vergroot.
spoorvorming en verdichte grond
Natuurwetgeving voor boswachters 255
Natuurwetgeving
voor de boswachter
Natuurwetgeving voor boswachters 256
Natuurwetgeving voor boswachters 257
Natuurwetgeving voor boswachters
Boswachters, taken en relatie met wetgeving
In de eerste plaats staan boswachters in voor het beheer van de eigen terreinen en de
natuurterreinen die in volledig beheer zijn bij ANB (‘de natuurdomeinen’). De boswachter
zorgt hierbij voor de correcte uitvoering en opvolging van beheerplannen, inrichtings- en
beheermaatregelen.
Een ander belangrijk aspect van de taak als boswachter is het opvolgen van
overeenkomsten die het ANB met diverse gebruikers afsluit.
• In het geval van inrichtings- of beheermaatregelen staan de afspraken en
voorwaarden beschreven in een bestek waarop aannemers kunnen intekenen
middels een offerte. Wordt de opdracht gegund dan voert de aannemers de
werken conform de voorwaarden en afspraken uit.
• Bij houtverkoop en exploitatie sluit het ANB een verkoopovereenkomst af met de
houtkoper. De overeenkomst vermeldt de algemene en bijzondere
verkoopsvoorwaarden die aan de houtkoper en exploitant worden opgelegd.
• In een aantal gevallen sluit het ANB in het kader van het beheer van
natuurterreinen een gebruiksovereenkomst af met bepaalde landgebruikers.
Hierin worden eveneens afspraken en voorwaarden opgenomen.
De boswachter ziet er op toe dat de voorwaarden niet geschonden en de afspraken naar
behoren uitgevoerd worden. Ook hiervoor is het van groot belang dat de geldende
wetgeving onder de knie te hebben.
Naast het uitvoeren en opvolgen van de ecologische functie (via het beheerplan en
inrichtings- en beheermaatregelen) en de economische functie (houtverkoop en
exploitatie) is een bijzondere rol weggelegd voor boswachters bij het opvolgen en
uitvoeren van de sociale functie van natuurterreinen. De boswachter is als man of vrouw
op het terrein het aanspreekpunt voor bezoekers en recreanten en kan optreden als de
toegankelijkheidsregels overtreden worden. Als toezichthouders handhaven ze de
natuurbehoudswetgeving binnen de domeinen van het ANB.
Kortom: de natuurbehoudswetgeving onder de knie hebben, is essentieel voor de job van
boswachter!
In deze cursus gaan we dieper in op de rol en mogelijkheden van boswachters bij het
vervullen van de boswachterstaken. Deze taken dragen bij aan de realisatie van de drie
basisfuncties (ecologisch, economisch en sociaal) van natuurterreinen.
Natuurwetgeving voor boswachters 258
Ecologische functie: uitvoering natuurbeheer(plan), inrichtings- en beheermaatregelen en concessies
Boswachters staan in voor de uitvoering van het natuurbeheer, de opvolging van
aanbestede werken zoals inrichtings- en beheermaatregelen in natuurterreinen en de
opvolging van gebruiksovereenkomsten. Ze letten er op dat de maatregelen en
overeenkomsten uitgevoerd worden conform de wetgeving en met zo weinig mogelijk
schade aan de natuur. Bovendien volgt de boswachter ook nauwgezet op of de
maatregelen uitgevoerd worden zoals in het beheerplan of de overeenkomst (het bestek
en de offerte, de gebruiksovereenkomst) afgesproken werd. Bovendien geeft hij/zij input
voor kapmachtigingen, activiteiten en evenementen in en rond eigen domeinen en bij
kapmachtigingen voor openbare besturen.
Van de boswachter wordt dus verwacht dat hij of zij de natuurwetgeving onder de knie
heeft en handelt conform de bepalingen die daarin vermeld staan. Daarom overlopen we
in wat volgt nog eens kort de uitgangspunten en basisprincipes van het Vlaamse
natuurbeleid. Vervolgens gaan we dieper in op de taken die een boswachter heeft bij het
uitvoeren en opvolgen van beheer- en inrichtingsmaatregelen.
Horizontale maatregelen: stand-still, zorgplicht, ecologische compensatie en schade vermijden
Het Vlaamse natuurbeleid wil het natuurlijke milieu beschermen, ontwikkelen, beheren
en herstellen. Het stand-still principe is hierbij het uitgangspunt. Dit houdt in dat de
kwaliteit en de kwantiteit van de natuur in Vlaanderen er niet mag op achteruit gaan.
Twee instrumenten ondersteunen het beginsel:
• zorgplicht: iedereen moet zorg dragen voor de natuur, zodat er geen
vermijdbare schade aan toegebracht wordt. Als dit niet mogelijk is, dient de
schade hersteld te worden.
• ecologische compensatie: als schade onvermijdbaar is, moet ze
gecompenseerd worden.
Uit die principes volgt het integratiebeginsel (art. 16 Natuurdecreet). Dit stelt dat
alle overheidsbeslissingen onderzocht moeten worden op hun effecten voor het milieu en
dat bij vergunningsplichtige activiteiten vermijdbare schade aan de natuur vermeden
moet worden. Een bevoegde overheid kan vermijdbare schade vermijden door:
• de vergunning of toestemming te weigeren
• redelijkerwijze voorwaarden op te leggen om de schade te voorkomen, te beperken
of, indien dit niet mogelijk is, te herstellen.
Bovenstaande suggereert dat vermijdbare schade aan natuur altijd te vermijden is, door
de vergunning of toestemming te weigeren. Maar dan kan niets meer toegestaan worden
en valt het maatschappelijke leven stil. Af en toe zal dus een activiteit vergund worden
Natuurwetgeving voor boswachters 259
die schade aan de natuur toe brengt. De overheid heeft evenwel de mogelijkheid om
voorwaarden op te leggen.
Het integratiebeginsel moet in die zin begrepen worden dat, als voor een bepaalde
handeling die schade aan de natuur kan toebrengen een alternatief bestaat dat geen of
minder schade veroorzaakt, de overheid steeds dit alternatief moet opleggen (via
vergunningsvoorwaarden). Als zou blijken dat de aanvrager niet bereid is om de aldus
opgelegde maatregelen toe te passen, dan moet de vergunning geweigerd worden.
Om als vergunningverlener in het oog te kunnen houden of geplande werken geen
vermijdbare schade aan de natuur toebrengen, stelt de aanvrager van de vergunning een
beschrijvende nota op die hij samen met de aanvraag indient. Aan de hand van deze
nota, bijkomende informatie (biologische waarderingskaart,..) en eventueel een
plaatsbezoek maakt de vergunningverlener een afweging. Dit is de natuurtoets.
De vergunningen waarmee een boswachter te maken kan krijgen, bespreken we verder
in deze cursus.
De zorgplicht geldt voor iedereen (zowel natuurlijke, privaatrechtelijke personen als
overheden) die handelingen verricht - of er de opdracht toe geeft - waardoor schade aan
de natuur kan ontstaan.
Een boswachter kan ingrijpen als de zorgplicht overtreden wordt. Het niet naleven van de
zorgplicht is immers strafrechtelijk sanctioneerbaar (vaak in combinatie met andere
inbreuken).
In zijn/haar advies bij o.a. kapmachtigingen en activiteiten in natuurterreinen, houdt de
boswachter rekening met de zorgplicht. Vermijdbare schade moet vermeden worden. Is
dit niet mogelijk dan legt de boswachter voorwaarden op om schade te voorkomen, te
beperken of te herstellen.
Gebiedsgericht beleid
Naast de horizontale maatregelen zoals zorgplicht en integratiebeginsel, voorziet het
Natuur- en Bosdecreet ook in een aantal maatregelen en reglementaire bepalingen die
van toepassing zijn in bepaalde gebieden/zones (dit is het ‘gebiedsgericht beleid’). Zo
regelt het Bosdecreet alle activiteiten/maatregelen in bossen (zie verder) terwijl het
Natuurdecreet onderscheid maakt tussen het Vlaamse Ecologisch Netwerk (VEN),
Speciale Beschermingszones afgebakend in het kader van Natura 2000 (SBZ) en
natuurreservaten (= type 4 natuurterreinen). Buiten deze gebieden wordt natuur
uiteraard ook beschermd. Bovendien vult het soortgericht natuurbeleid het
gebiedsgericht beleid aan en beschermt het de beschermde soorten die in Vlaanderen
voorkomen.
Zoals aangehaald in het basistraject is ANB bezig met de integratie van het Bos- en
Natuurdecreet. Een eerste belangrijke kaap is hierin genomen. Het onderscheid tussen
beboste terreinen, terreinen met open natuur, parken, … vervalt en wordt vervangen
Natuurwetgeving voor boswachters 260
door het begrip ‘natuurterrein’. De eerste stap in het integratietraject maakt het
mogelijk om voor natuur(terreinen) een natuurbeheerplan op te maken gestoeld op het
principe van de multifunctionaliteit van natuur. Dit resulteert in een geïntegreerd beheer
van natuurterreinen dat beschreven en goedgekeurd wordt in het instrument
natuurbeheerplan.
De effectieve bescherming van natuur wordt voorlopig nog geregeld volgens de regels
van het Bosdecreet voor wat bossen betreft en de regels uit het Natuurdecreet voor wat
de andere natuur dan bossen betreft. Op het einde van de rit zal er één overkoepelend
Natuurdecreet bestaan met alle regels en bepalingen ter bescherming van de natuur
(bossen inclusief). Aan die verdere integratie wordt voorlopig nog hard gewerkt.
Bepalingen in het VEN: de VEN-verboden
In de gebieden van het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) heeft natuur een hoofdfunctie.
VEN-gebieden zijn evenwel geen natuurreservaten! Het Natuurdecreet reikt overheden
een aantal instrumenten aan om natuurwaarden binnen VEN te beschermen. Zoals bv.
art. 18 van het Natuurdecreet dat stelt dat administratieve overheden in VEN een
waterhuishouding voeren die gericht is op het duurzaam ecologisch functioneren van
waterlopen. In het bijzonder worden hierbij beoogd: het terugdringen van de risico's op
verdroging, het herstel van verdroogde natuurgebieden en het beheer van de waterlopen
gericht op het behoud en herstel van de natuurwaarden, zonder dat dit disproportionele
gevolgen heeft voor de gebieden buiten het VEN. Voor alle grondgebruikers geldt binnen
VEN dat het gebruik van meststoffen wordt geregeld volgens het Mestdecreet.
Bovendien zijn volgende activiteiten verboden in VEN (uitgezonderd algemene of
individuele ontheffing):
- bestrijdingsmiddelen gebruiken op percelen waar de bemesting conform artikel 41bis
en 41ter van het Mestdecreet beperkt is tot rechtstreekse uitscheiding bij begrazing,
tot twee grootvee-eenheden per hectare op jaarbasis, in voorkomend geval
vermeerderd met een supplementaire bemesting van maximaal 100 kg stikstof uit
kunstmest per hectare per jaar. In het kort betekent dit: als je mag bemesten op
een terrein dan mag je er ook bestrijdingsmiddelen gebruiken.
- de vegetatie te wijzigen, met inbegrip van meerjarige cultuurgewassen of van kleine
landschapselementen, behalve indien in toepassing van een goedgekeurd
beheerplan.
- het reliëf van de bodem te wijzigen. Reliëfwijziging is in bepaalde gevallen ook
onderworpen aan een omgevingsvergunning voor stedenbouwkundige handelingen
(zie verder). In het VEN gaat het om elke, ook de geringste, reliëfwijziging die
verboden is.
- werkzaamheden uit te voeren die rechtstreeks of onrechtstreeks het grondwaterpeil
verlagen, alsook maatregelen die de bestaande ont- en afwatering versterken. Het
gaat om het ontwateren of inbuizen van bron- en kwelzones; het inbuizen van beken
en rivieren, sloten, grachten en greppels; het aanleggen van overstorten; het
irrigeren van een goed. Ont- en afwateringen en irrigaties, die reeds bestaan op het
ogenblik van afbakening, kunnen behouden blijven en onderhouden worden, in de
Natuurwetgeving voor boswachters 261
mate dat ze in de speciale beschermingszones geen oorzaak zijn van een
verslechtering van de natuurkwaliteit en het natuurlijk milieu of van een
betekenisvolle verstoring van een soort of binnen het VEN geen onvermijdbare en
onherstelbare schade aan de natuur veroorzaken.
- de structuur van de waterlopen te wijzigen.
Het Maatregelenbesluit, art. 6 (een uitvoeringsbesluit van het Natuurdecreet, nl. het BVR
van 21 november 2003 houdende maatregelen voor de uitvoering van het
gebiedsgerichte natuurbeleid) voegt daar nog een aantal activiteiten aan toe. Volgende
handelingen zijn eveneens verboden in VEN:
- het kunstmatig zaaien, aanplanten of op elke andere wijze introduceren van niet-
inheemse planten, inclusief bomen en struiken, uitgezonderd:
• indien voorzien in een goedgekeurd beheerplan;
• indien het cultuurgewassen op cultuurgronden betreft;
• indien het laanbeplantingen met populieren betreft;
• indien het hoogstamboomgaarden betreft;
• omwille van specifieke cultuurhistorische redenen.
- het scheuren van permanent grasland (te onderscheiden van historisch permanent
grasland)! Een permanent grasland is een cultuurgrond die minimum vier jaar
ononderbroken grasland is;
- strandvisserij te beoefenen met behulp van warrelnetten.
Vermijden van onherstelbare schade in VEN
Art. 16 van het Natuurdecreet, dat het integratiebeginsel vastlegt, bevat het principe van
het vermijden van vermijdbare schade. Dit moet gelezen worden als het vermijden van
schade wanneer niet of minder schadelijke alternatieven voorhanden zijn. Maar
onvermijdbare schade (de schade die sowieso gebeurt, ook al kiest men voor het minst
schadelijke alternatief) is dus wel mogelijk!
In het VEN wordt een verstrenging ingevoerd: onvermijdbare maar tevens onherstelbare
schade mag in principe niet in het VEN worden toegestaan.
Wat is onvermijdbare en tevens onherstelbare schade?
Wanneer een weg doorheen een bos moet worden getrokken, brengt dit onvermijdbare
schade mee die tevens onherstelbaar is. Zolang de weg er is, blijft het bos weg. Anders
is het wanneer een ondergrondse pijpleiding moet worden aangelegd in niet kwetsbare
bodems. De aanleg veroorzaakt onvermijdbare schade, maar die kan grotendeels worden
hersteld. Na enkele jaren is het aan de vegetatie vaak niet meer te zien dat er een
ondergrondse pijpleiding ligt.
Natuurwetgeving voor boswachters 262
Figuur 1 Onvermijdbaar maar herstelbaar Figuur 2 Onvermijdbaar en onherstelbaar
© Sander Van Daele
De overheid mag geen toestemming of vergunning verlenen voor een activiteit die
onvermijdbare en onherstelbare schade aan de natuur in het VEN kan veroorzaken.
Aangezien heel wat handelingen in het VEN in principe al verboden zijn, zal ANB bij een
vraag tot ontheffing van het verbod moeten nagaan of er sprake is van onvermijdbare en
onherstelbare schade (dit is de verscherpte natuurtoets). Als dit het geval is, kan
geen individuele ontheffing verleend worden maar kan eventueel een
afwijkingsprocedure op grond van art. 26bis § 3 Natuurdecreet opgestart worden.
Concreet weet je als boswachter dat heel wat activiteiten verboden zijn in de
natuurterreinen die tot het VEN behoren. Onvermijdbare en onherstelbare schade
toebrengen aan de natuurwaarden in VEN verboden. Dit wordt nagekeken tijdens de
verscherpte natuurtoets in VEN.
Algemene en individuele ontheffing is mogelijk en in uitzonderlijke gevallen kan een
afwijkingsprocedure gevolgd worden om de activiteiten toch te laten plaatsvinden.
Contacteer je collega’s bij AVES vooraleer je maatregelen neemt in gebieden van het
VEN.
Speciale beschermingszones: omgevingsvergunningsplicht voor
vegetatiewijzigingen
Lidstaten zijn verplicht om alle maatregelen te nemen die nodig zijn om de Europese
natuurdoelen te halen. Bovendien moeten ze beschermingsmaatregelen nemen om het
verlies aan natuurkwaliteit binnen SBZ tegen te gaan en om een betekenisvolle
aantasting van die natuurwaarden te vermijden. Om dit te kunnen opvolgen is een
omgevingsvergunning voor vegetatiewijzigingen (de vroegere natuurvergunning)
verplicht binnen de speciale beschermingszones. Voor elke andere vergunning is een
advies van ANB-AVES vereist.
Natuurwetgeving voor boswachters 263
Concreet weet je als boswachter dat in Natura2000 gebieden (de SBZ’s) belangrijke
Europese en regionaal belangrijke natuurdoelen gehaald moeten worden. Het is evenwel
niet de bedoeling om alle activiteiten te verbieden binnen SBZ.
De effecten van activiteiten (die zowel binnen als buiten SBZ plaatsvinden) die een
negatief effect kunnen hebben op het halen van de natuurdoelen binnen SBZ moeten
ingeschat worden. Dit gebeurt via een ‘passende beoordeling’. Iedere mogelijke
betekenisvolle verstoring van de natuurwaarden binnen SBZ moet vermeden worden.
Daar ziet de overheid op toe door het opleggen van voorwaarden bij een vergunning of
het weigeren van het verlenen van een vergunning.
Bovendien speelt binnen SBZ de omgevingsvergunningsplicht (omgevingsvergunning
voor vegetatiewijzigingen): activiteiten, die geen betekenisvolle verstoring veroorzaken,
zijn er niet verboden maar worden onderworpen aan het bekomen van een
omgevingsvergunning voor vegetatiewijzigingen (en passende beoordeling indien nodig).
Reservaten (type 4 natuurterreinen)
Alle terreinen waar de hoogste natuurkwaliteit nagestreefd wordt (ambitieniveau 3, ‘type
3 terreinen’) die een goedgekeurd natuurbeheerplan hebben en die daarbovenop een
lange-termijn-engagement onder de vorm van een openbare erfdienstbaarheid aangaan
met de overheid, kunnen erkend worden als natuurreservaat. De natuurreservaten zijn
dus de natuurterreinen met een natuurbeheerplan van ambitieniveau 4 (korter: ‘type 4
terreinen’). Om erkend te worden moet het terrein aan een aantal voorwaarden voldoen
(zie onderdeel ‘natuurbeheerplan’).
De erkenning als natuurreservaat vestigt een publiekrechtelijke erfdienstbaarheid van
duurzaam gebruik en langdurig beheer van het terrein als natuurreservaat (‘eens
natuurreservaat, altijd natuurreservaat’ is de bedoeling).
Binnen de reservaten worden een aantal activiteiten verboden (behoudens ontheffing,
zie art. 35 Natuurdecreet):
- individuele of groepssporten te beoefenen;
- gemotoriseerde voertuigen te gebruiken of achter te laten tenzij die nodig zijn voor
het beheer en de bewaking van het reservaat of voor de hulp aan personen in nood;
- keten, loodsen, tenten of andere constructies te plaatsen, zelfs tijdelijk;
- de rust te verstoren of reclame te maken op welke wijze ook;
- in het wild levende diersoorten opzettelijk te verstoren, vooral tijdens de perioden
van voortplanting, afhankelijkheid van de jongen of overwintering en trek; ze
opzettelijk te vangen of te doden; hun eieren opzettelijk te rapen of te vernielen of
hun nesten, voortplantingsplaatsen of rust- en schuilplaatsen te vernielen of te
beschadigen;
- planten opzettelijk te plukken, te verzamelen, af te snijden, te ontwortelen of te
vernielen of planten of vegetatie op welke wijze ook te beschadigen of te
vernietigen;
Natuurwetgeving voor boswachters 264
- opgravingen, boringen, grondwerkzaamheden of exploitatie van materialen te
verrichten, welk werk ook uit te voeren dat de aard van de grond, het uitzicht van
het terrein, de bronnen en het hydrografisch net zou kunnen wijzigen, boven- of
ondergrondse leidingen te leggen en reclameborden en aanplakbrieven te plaatsen;
- vuur te maken en afval te storten;
- pesticiden te gebruiken;
- meststoffen te gebruiken, met uitzondering van de natuurlijke uitscheiding als gevolg
van extensieve begrazing;
- het waterpeil te wijzigen en op kunstmatige wijze water te lozen;
- het terrein op geringe hoogte te overvliegen of er te landen met vliegtuigen,
helikopters, luchtballons en andere luchtvaartuigen van om het even welke aard.
Ontheffing van deze verboden is enkel mogelijk in functie van natuurbehoud, de
volksgezondheid of het wetenschappelijk onderzoek, om disproportionele schade te
voorkomen of met het oog op recreatief of educatief medegebruik en voor zover dit
medegebruik past in de doelstellingen van het natuurreservaat. De ontheffing kan
structureel geregeld worden in het beheerplan, of kan op ad hoc basis aangevraagd
worden.
Concreet weet je als boswachter dat de natuurreservaten de natuurterreinen zijn met de
hoogste ecologische waarde (‘onze groene kroonjuwelen’). Heel wat activiteiten zijn er
verboden. Het beheer van natuurreservaten en de beheeractiviteiten zijn vastgelegd in
een natuurbeheerplan (type 4).
Maatregelen om de natuur te beschermen buiten VEN, SBZ en reservaten
Buiten de beschermde gebieden geldt een omgevingsvergunningsplicht bij het wijzigen
van vegetaties en kleine landschapselementen. Deze geldt enkel voor bepaalde
activiteiten/wijzigingen en dat enkel in bepaalde zones zoals een aantal ruimtelijke
bestemmingen, in SBZ’s en in Ramsargebieden.
De complexe regelgeving is terug te vinden in het BVR van 23 juli 1998 tot vaststelling
van nadere regels ter uitvoering van het Decreet van 21 oktober 1997 (…) waarvan het
hoofdstuk over de wijzigingen volledig herschreven is in 2009. Hierbij werden een aantal
vereenvoudigingen doorgevoerd. Omzendbrief LNW/98/01 beschrijft de complexe
materie in detail.
Meer informatie vind je op ecopedia: https://www.ecopedia.be/traject/natuurwetgeving
Concreet onthoud je als boswachter dat activiteiten die de natuur of natuurelementen
wijzigen verboden kunnen zijn of vergunningsplichtig (omgevingsvergunning voor
vegetatiewijziging) kunnen zijn. Als die activiteiten opgenomen zijn in een goedgekeurd
natuurbeheerplan of een machtiging dan is de omgevingsvergunning voor
vegetatiewijzigingen in de regel niet nodig. Contacteer je collega’s bij AVES voor meer
info.
Natuurwetgeving voor boswachters 265
Natuurbeheerplannen
De integratie van het Bos- en Natuurdecreet gaf het startschot aan het nieuwe
natuurbeheerplan. Meer hierover vind je in het hoofdstuk over natuurbeheerplannen.
Hier geven we nog even mee dat de opmaak van een natuurbeheerplan vrijblijvend is.
Enkel voor de terreinen beheerd door het Agentschap voor Natuur en Bos en openbare
besturen die engagementen genomen hebben voor de realisatie van de
instandhoudingsdoelstellingen (IHD, Europese natuurdoelen) wordt de opmaak van een
natuurbeheerplan verplicht gesteld.
De goedkeuring van het natuurbeheerplan houdt voor de beheerder van het terrein wel
een verbintenis in tot de uitvoering en realisatie van het plan, met zijn doelen en zijn
maatregelen. Ook voor opeenvolgende beheerders blijft het natuurbeheerplan in principe
bindend.
Wordt een natuurbeheerplan niet naar behoren uitgevoerd dan kan het opgeheven
worden. Wenst een beheerder zijn of haar beheerplan niet verder te zetten, dan kan een
verzoek tot opheffing van het beheerplan ingediend worden. Bij de opheffing van het
beheerplan worden subsidies stopgezet en teruggevorderd in relatie tot de niet-realisatie
van de vooropgestelde doelen. In bepaalde gevallen kan het beheer van het terrein te
belangrijk zijn voor het behalen van de natuurdoelen (IHD). In dat geval kan het ANB het
beheer van het natuurterrein overnemen voor de resterende looptijd van het beheerplan.
De boswachter staat in voor de correcte en tijdige uitvoering van de maatregelen
opgenomen in de goedgekeurde natuurbeheerplannen van natuurdomeinen.
Vooraleer het beheerplan goedgekeurd wordt, heeft de boswachter een belangrijke
inbreng in de opmaak ervan. Als persoon met de meeste terreinkennis en voeling met
een bepaald natuurterrein, helpt de boswachter bij het uitwerken van de globale visie en
het invullen van de drie hoofdfuncties, het uitvoeren van inventarisaties, het bepalen van
de beheerdoelen en de maatregelen die daartoe moeten leiden. Kortom, de boswachter
levert de essentiële input om het beheerplan te kunnen opstellen. Hij/zij houdt hierbij
rekening met het feit dat maatregelen of activiteiten in natuurterreinen verboden of
vergunningsplichtig kunnen zijn (terugkoppeling met AVES) en denkt goed na over alle
op te nemen activiteiten in het beheerplan.
Na goedkeuring van het beheerplan staat de boswachter in voor de uitvoering van het
beheer(plan) en helpt zo mee aan de realisatie van de doelstellingen.
Waar nodig signaleert de boswachter problemen en eventuele bijsturingen. Hij/zij staat
dus ook in voor de opvolging en het uitvoeren van de basismonitoring.
Inrichtings- en beheerwerken
Juridisch beschouwd is elke overheidsuitgave voor de uitvoering van een werk, een
levering of een dienst een overheidsopdracht. De wetgever heeft voor kleine
Natuurwetgeving voor boswachters 266
overheidsopdrachten een bijzondere regeling uitgewerkt, waarbij slechts een zeer
beperkt aantal regels van de wetgeving overheidsopdrachten van toepassing is. Deze
kleine opdrachten worden ‘opdrachten tegen aanvaarde factuur’ genoemd. De grotere tot
zeer grote opdrachten, waarbij de wetgeving overheidsopdrachten volledig van
toepassing is, noemen we hier de eigenlijke overheidsopdrachten.
De drempel voor overheidsopdrachten via aanvaarde factuur is bepaald op 30.000€ excl.
BTW. De procedure via aanvaarde factuur is een vereenvoudigde procedure voor
toekenning van overheidsopdrachten.
- Grootschalige, éénmalige inrichtingswerken worden vaak uitbesteed. Hierbij
schrijft ANB een bestek uit over de aan te besteden werken en dienen aannemers
offertes in. ANB duidt per bestek een leidend ambtenaar aan. Hij/zij is
verantwoordelijk voor de correcte en tijdige uitvoering van de werken.
- Naast bovenstaande werken worden heel wat ingrepen en werken op regelmatige
basis uitgevoerd via raamovereenkomst. Dit is een overheidsopdracht waarbij
gewerkt wordt met verschillende aparte, kleine opdrachten: “afroepen”. De input
van de boswachter is hierbij essentieel.
- Kleinere werken, leveringen of diensten (< 30.000€ excl. BTW) worden besteld
d.m.v. “bestelbonnen”. De prijsvraag hierbij wordt door de boswachter zelf
georganiseerd.
Bij de diverse “aanbestedingen” speelt de boswachter een belangrijke rol:
- bij het uitschrijven van de opdracht, geeft de boswachter gedetailleerde input
over de gewenste werkzaamheden;
- na aanbesteding van de werken, volgt de boswachter de correcte en tijdige
uitvoering van de werken op: hij/zij is aanwezig bij het startoverleg en de
verschillende momenten van evaluatie. De boswachter staat uiteraard in nauw
contact met de leidend ambtenaar en seint eventuele problemen tijdig door.
Concreet zal de rol van de boswachter bij de verschillende stappen de volgende zijn:
Opmaak bestek De boswachter geeft concreet, duidelijk en gedetailleerd de noden
aan. Hij/zij maakt indien gewenst plannetjes op of tekent
schetsen uit. Hierbij worden toegangswegen naar werklocaties
duidelijk aangegeven, adressen opgegeven en aanpalende straten
geïdentificeerd. Een noordpijl en schaal zijn handig.
Stapelplaatsen, depots, plaatsen waar werfketen mogen komen
worden duidelijk gemarkeerd.
Indien van toepassing wordt de bodemgesteldheid beschreven.
De boswachter schat in hoeveel tijd de aannemer nodig zal
hebben en geeft aan welke de beste periode voor de uitvoering
van de werken is (rekening houdend met o.a. schoontijd,
Natuurwetgeving voor boswachters 267
weeromstandigheden, bodemgesteldheid).
Tijdens
publicatiefase tot
opening van de
offertes
De boswachter neemt de technische bepalingen uit het bestek
grondig door en bestudeert de eventueel bijgevoegde
tekeningen/plannen.
Bij telefonische en andere vragen over het bestek verwijst de
boswachter door naar de leidend ambtenaar van het bestek.
In bepaalde gevallen is voorafgaandelijk terreinbezoek
aangeraden of zelfs verplicht. De inschrijver moet dan ruim voor
de indieningsdatum van de offertes een afspraak maken. Dit geeft
zowel de boswachter voldoende ruimte om in te plannen, als de
aannemer voldoende ruimte om zijn offerte op te maken.
De boswachter en leidend ambtenaar zijn aanwezig bij het
plaatsbezoek. De boswachter heeft het bestek bij zich. Bij
plaatsbezoek wordt het "Attest van plaatsbezoek" volledig
ingevuld. Inschrijvers denken hier niet altijd aan, dus heeft de
boswachter een blanco attest bij zich. De inschrijver zal dit
ondertekende attest van plaatsbezoek bij zijn offerte moeten
voegen.
Na de gunning /
voorbereiding van
de uitvoeringsfase
De boswachter heeft steeds een versie van het bestek bij.
Opnieuw neemt de boswachter de technische bepalingen uit het
bestek grondig door en bestudeert de eventueel bijgevoegde
tekeningen/plannen.
Indien een startvergadering georganiseerd worden, dan is de
boswachter hierbij aanwezig.
De boswachter gaat na of het dagboek der werken en de
verletstaat (indien opgedragen) is aangemaakt en wordt
bijgehouden. Wettelijk is dit de taak van de leidend ambtenaar.
Aangezien de leidend ambtenaar zelden op het terrein aanwezig is
en ook de boswachter niet elke dag op de werf langs komt, houdt
de aannemer het dagboek der werken bij en vult het dagelijks in.
De boswachter noteert opmerkingen tijdens werfbezoeken. Bij
kleine opdrachten ondertekent de boswachter de dagbladen, bij
grotere werken doet de leidend ambtenaar dit.
De boswachter gaat na of het werfinfobord/werfkeet/… op tijd en
juist geplaatst wordt. Meestal wordt opgedragen om deze
elementen enkele dagen voor de feitelijke aanvang van de werken
Natuurwetgeving voor boswachters 268
te plaatsen.
Bij RAAMOVEREENKOMST (zoals bv. voor beheerwerken,
maaiwerken, begrazing, …) bereidt de boswachter het dienstbevel
of de “afroep” voor.
Tijdens de
uitvoering
De boswachter wijst de aannemer duidelijk op de
uitvoeringsmodaliteiten (bestek) als hij/zij fouten merkt en er
geen discussie of andere interpretatie mogelijk is.
De boswachter neemt contact op met regiobeheerder en leidend
ambtenaar bij de minste twijfel :
* als hij/zij denkt dat de uitvoerder echt zijn boekje te buiten
gaat;
* als hij/zij vaststelt dat de elementaire veiligheidsmaatregelen
niet gerespecteerd worden.
De boswachter volgt de werken nauwgezet op en rapporteert
regelmatig aan de leidend ambtenaar. Zo geeft hij/zij de exacte
startdatum van de werken door aan de leidend ambtenaar via
mail. Tip: houd als boswachter zelf een boekje bij met gewerkte
dagen, weerverlet en belangrijke notities.
De boswachter neemt deel aan de werfvergaderingen en kijkt het
dagboek der werken en de verletstaat (indien van toepassing)
geregeld na.
Zie ‘case’.
Indien gemeten volume/gewicht/aantal van belang is, dan
verzamelt de boswachter kopies van alle stort- en
leveringsbonnen en bezorgt ze aan de leidend ambtenaar. Bij
vermoedelijke overschrijding van de hoeveelheden verwittigt de
boswachter onmiddellijk de leidend ambtenaar. Zonder overleg
met de leidend ambtenaar staat de boswachter ook nooit
meerwerken toe.
De boswachter verwittigt de leidend ambtenaar als hij/zij denkt
dat de uitvoeringstermijn zal worden overschreden of als hij/zij
denkt de werken te moeten schorsen (omwille van bv.
terrein/bodemgesteldheid, broed, andere werken, … ).
De boswachter volgt eventuele ingebrekestellingen en/of
Natuurwetgeving voor boswachters 269
herstelmaatregelen nauwgezet op.
Afronding werken /
oplevering
De boswachter draagt de aannemer op om de leidend ambtenaar
per mail het einde van de prestaties en de aanvraag tot
oplevering te melden. Hij/zij geeft zelf ook het einde der werken
per mail door aan de leidend ambtenaar en neemt het dagboek
der werken in ontvangst en levert dit af bij de leidend ambtenaar.
De boswachter loopt het eventuele toegangstraject af en
controleert op bodemverdichting of andere beschadigingen.
De boswachter probeert aanwezig te zijn bij de tussentijdse
keuringen of de oplevering bij grotere werken. Op dit moment
worden, in aanwezigheid van de aannemer de uitgevoerde
werken, leveringen of diensten nagekeken. Hiervan wordt een
verslag (PV van Keuring of PV van oplevering) opgemaakt door de
leidende ambtenaar. De boswachter volgt bij eventuele weigering
van oplevering de gegeven opmerkingen en maatregelen op.
Nazorg Bij opdrachten waarop een waarborg- of garantieperiode van
toepassing is, gaat de boswachter de structuur en functionaliteit
van het gebouw of de machine geregeld na.
Hij/zij meldt onmiddellijk aan de leidend ambtenaar als er iets
niet in orde is (gebouw, machine, …).
Case:
De aannemer komt met een 25-tons-kraan op het terrein gereden. Het maximaal
toegelaten gewicht is in dit geval echter 15 ton.
➔ Is de boswachter op de hoogte van deze gewichtsbeperking?
Ja! Ofwel stelde hij/zij de uitvoeringsmodaliteiten mee op en mocht dit niet het geval
zijn dan wordt hij/zij verondersteld de uitvoeringsmodaliteiten van de betreffende
overheidsopdracht te kennen (en zelf het bestek bij te hebben).
➔ Wat kan/mag/moet de boswachter doen ?
De boswachter spreekt de aannemer aan en wijst hem op de uitvoeringsmodaliteiten.
Natuurwetgeving voor boswachters 270
Mogelijke reacties:
- reactie 1: aannemer neemt onmiddellijk maatregelen: fijn! In dit geval brengt
de boswachter de leidend ambtenaar op de hoogte van het voorval.
- reactie 2: de aannemer protesteert en vertoont weerwil maar rijdt niet verder.
De boswachter brengt de leidend ambtenaar onmiddellijk op de hoogte (neemt
maatregelen). De boswachter noteert de vaststelling in het Dagboek der werken
en volgt op of de instructies van de leidend ambtenaar (onmiddellijk) worden
uitgevoerd en rapporteert dit aan de leidend ambtenaar.
- reactie 3: de aannemer negeert de opmerkingen en doet gewoon verder. De
boswachter zal de leidend ambtenaar onmiddellijk op de hoogte brengen en de
urgentie benadrukken. Uiteraard vermijdt de boswachter fysiek of verbaal
geweld of conflict en verwijdert zich van de plaats indien nodig (opgelet voor
mogelijk spanningsveld met zorgplicht natuurdecreet!).
Vergunningsplicht bij werken in natuurterreinen
Niet alleen de natuurbehoudswetgeving voert een aantal vergunningsplichten in, veel
werken die uitgevoerd worden in natuurterreinen zijn ook onderhevig aan verplichte
vergunning ingevoerd door de wetgeving inzake ruimtelijke ordening.
De Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening (VCRO) en haar uitvoeringsbesluiten bepaalt
voor welke activiteiten een omgevingsvergunning voor stedenbouwkundige
handelingen nodig is. Art. 4.2.1 somt de activiteiten op:
Niemand mag zonder voorafgaande omgevingsvergunning voor
stedenbouwkundige handelingen:
1. de hiernavolgende bouwwerken verrichten, met uitzondering van
onderhoudswerken :
a) het optrekken of plaatsen van een constructie,
b) het functioneel samenbrengen van materialen waardoor een constructie ontstaat,
c) het afbreken, herbouwen, verbouwen en uitbreiden van een constructie;
2. met bomen begroeide oppervlakten ontbossen;
3. bomen die op een hoogte van één meter boven het maaiveld een stamomtrek van
één meter hebben en geen deel uitmaken van bos, vellen;
4. het reliëf van de bodem aanmerkelijk wijzigen, onder meer door de bodem aan te
vullen, op te hogen, uit te graven of uit te diepen waarbij de aard of de functie
van het terrein wijzigt;
5. een grond gewoonlijk gebruiken, aanleggen of inrichten voor :
a) het opslaan van gebruikte of afgedankte voertuigen, of van allerlei materialen,
materieel of afval,
b) het parkeren van voertuigen, wagens of aanhangwagens,
c) het plaatsen van één of meer verplaatsbare constructies die voor bewoning kunnen
worden gebruikt, in het bijzonder woonwagens, kampeerwagens, afgedankte
Natuurwetgeving voor boswachters 271
voertuigen en tenten, met uitzondering van het kamperen op een toeristisch logies
dat voldoet aan de voorwaarden, vermeld in artikel 4 van het decreet van 5
februari 2016 betreffende het toeristische logies;
6. de hoofdfunctie van een bebouwd onroerend goed geheel of gedeeltelijk wijzigen,
indien de Vlaamse Regering deze functiewijziging als vergunningsplichtig heeft
aangemerkt;
7. een woning opsplitsen of in een gebouw het aantal woongelegenheden die
hoofdzakelijk bestemd zijn voor de huisvesting van een gezin of een alleenstaande
wijzigen, ongeacht of het gaat om een eengezinswoning, een etagewoning, een
flatgebouw, een studio of een al dan niet gemeubileerde kamer;
8. recreatieve terreinen aanleggen of wijzigen, onder meer een golfterrein, een
voetbalterrein, een tennisveld of een zwembad;
9. een publiciteitsinrichting plaatsen of aanbrengen.
Vooraleer je als boswachter werken plant, denk je er best aan dat voor veel van die
werken (reliëfwijzigingen, ontbossingen, constructies plaatsen, …) een
omgevingsvergunning voor stedenbouwkundige handelingen verplicht is. Contacteer je
collega’s bij AVES om dit in orde te brengen.
Een aantal ‘kleinere’ werken zijn vrijgesteld van omgevingsvergunning voor
stedenbouwkundige handelingen. Die vind je terug in het Vrijstellingsbesluit (Besluit van
de Vlaamse Regering van 16/07/2010 tot bepaling van stedenbouwkundige handelingen
waarvoor geen omgevingsvergunning nodig is).
Werken opgenomen in een goedgekeurd beheerplan
Het is als boswachter zeer belangrijk om voorafgaand aan de opmaak van een
natuurbeheerplan goed na te denken over de werken die in jouw natuurterrein moeten
gebeuren. Zorg ervoor dat alle geplande werken opgenomen worden in het beheerplan!
Want dit zorgt voor een grote administratieve vereenvoudiging aangezien minder
vergunningen en ontheffingen moeten aangevraagd worden.
Voor de beheermaatregelen die opgenomen zijn in een goedgekeurd
natuurbeheerplan geldt:
- Geen machtiging in toepassing van het Bosdecreet meer nodig!
- Vrijstelling van de natuurvergunningsplicht voor wijzigen van vegetatie of voor
wijziging van kleine landschapselementen, op voorwaarde dat een natuurtoets
conform artikel 16 Natuurdecreet is uitgevoerd, op voorwaarde dat desgevallend
een voortoets of passende beoordeling is uitgevoerd, en op voorwaarde dat de
uitvoerder van de wijziging de zorgplicht naleeft tijdens de uitvoering.
- Mogelijkheid tot integratie van de afwijkingen van de verboden opgenomen in het
Soortenbesluit, op voorwaarde dat de voorwaarden vermeld in artikel 23, eerste
lid, Soortenbesluit zijn ingevuld. Indien een afwijking niet is geïntegreerd in het
Natuurwetgeving voor boswachters 272
beheerplan, moet een aparte afwijking worden aangevraagd bij het Agentschap
voor Natuur en Bos.
Voor terreinen gelegen in het VEN zorgt het natuurbeheerplan voor vrijstelling
van het vragen van een individuele ontheffing van de volgende VEN-verboden:
- wijziging van vegetatie, meerjarige cultuurgewassen of kleine
landschapselementen (Natuurdecreet, art.25, §3, 2°,2):
- zaaien of planten van niet-inheemse planten, bomen of struiken (BVR van 21
november 2003 houdende maatregelen ter uitvoering van het gebiedsgericht
natuurbeleid, art.6, 1°).
Voor alle andere VEN-verboden (zie Natuurdecreet art.25, §3 en art. 6 van het BVR
van 21 november 2003 zoals hierboven beschreven) blijft het VEN-verbod wel gelden,
maar kan de individuele ontheffing verleend worden tegelijkertijd in één besluit met
de goedkeuring van het natuurbeheerplan. Indien een individuele ontheffing niet
tegelijk met het beheerplan is aangevraagd, moet een aparte ontheffing worden
aangevraagd bij het Agentschap voor Natuur en Bos.
Er is geen voortoets of passende beoordeling (Natuurdecreet, art.36ter, §3) vereist
voor een natuurbeheerplan van een terrein in een speciale beschermingszone, als het
beheer gebeurt in functie van het realiseren van de instandhoudingsdoelstellingen
voor de betrokken SBZ . Als voor een deel van het terrein geen beheer dat verband
houdt met de instandhoudingsdoelstellingen uitgestippeld wordt, moet voor dat deel
toch een voortoets gebeuren.
Vrijstelling in natuurbeheerplan van de omgevingsvergunning voor
stedenbouwkundige handelingen uit de VCRO:
- vrijstelling van omgevingsvergunningsplicht voor het vellen van hoogstammige
bomen (zie BVR vrijstelling, art. 6.1, 3°)
- vrijstelling van omgevingsvergunningsplicht voor de volgende kleine
inrichtingswerken (zie BVR vrijstelling, art. 6.2):
• het aanleggen of herinrichten van perceelsopritten en perceelsovergangen,
inclusief de eventueel hiervoor strikt noodzakelijke inbuizing van grachten;
• het aanleggen, inbuizen, openleggen, herprofileren of geheel of
gedeeltelijk dempen van grachten voor de detailontwatering van een
gebied, voor zover de bodem van de aan te leggen grachten niet dieper is
dan 1,5 meter, gemeten vanaf het maaiveld;
• het uitvoeren van reliëfwijzigingen van minder dan 1 meter;
• het plaatsen of herinrichten van kleinschalige toeristisch-recreatieve
infrastructuur zoals zitbanken, picknicktafels, vuilbakken, fietsenrekken,
speeltoestellen, infopanelen en infokiosken;
• het plaatsen of herinrichten van kleinschalige faunavoorzieningen;
• het aanleggen of herinrichten van infiltratie- of buffervoorzieningen met
een maximale oppervlakte van 100 vierkante meter;
Natuurwetgeving voor boswachters 273
• het aanleggen of herinrichten van poelen in functie van natuur- of
landschapsbeheer met een maximale oppervlakte van 100 vierkante
meter.
Deze vrijstelling geldt niet als:
• de werken strijdig zijn met voorschriften van stedenbouwkundige
verordeningen, ruimtelijke uitvoeringsplannen (RUP’s) en de uitdrukkelijke
voorwaarden van omgevingsvergunningen
• er voor de werken een MER, passende beoordeling of een mobiliteitsstudie
moet opgemaakt worden
• de werken liggen in:
- een vijf meter brede strook, te rekenen vanaf de bovenste rand van het talud
van ingedeelde onbevaarbare en bevaarbare waterlopen, alsook in de bedding
van deze waterlopen;
- de erfdienstbaarheidszone langs grachten van algemeen belang, opgelegd in
toepassing van artikel 32quaterdecies, §2, van de wet van 26 maart 1971 op
de bescherming van de oppervlaktewateren tegen verontreiniging;
- een afgebakende oeverzone als vermeld in artikel 3, § 2, 43bis°, van het
decreet van 18 juli 2003 betreffende het integraal waterbeleid.
Deze bepalingen zijn niet van toepassing op werken, uitgevoerd door of in
opdracht van de beheerder van de waterloop of gracht.
- vrijstelling van de omgevingsvergunningsplicht voor ontbossing ter realisatie van
Europese natuurdoelen in natuurreservaten (type vier).
Let hierbij goed op: enkel de ontbossingen in type 4 terreinen ter realisatie van de
Europese natuurdoelen (IHD) zijn vrijgesteld, alle andere ontbossingen blijven
vergunningsplichtig zoals bepaald in de VCRO en het Bosdecreet!
Checklist vergunningsplicht bij werken in natuurterreinen
Bij werken in natuurterreinen weet je als boswachter dat bepaalde vergunningen of
ontheffingen nodig kunnen zijn. Je contacteert hiervoor je collega’s bij AVES.
Volgende checklist geeft je alvast een leidraad:
1. Quasi alle werken/activiteiten in bossen (cfr. art. 3 Bosdecreet) zijn verboden
tenzij ze opgenomen zijn in een goedgekeurd beheerplan of tenzij er een
machtiging voor is (en toestemming van de beheerder). Bv. het kappen van
bomen, snoeien van bomen, constructies plaatsen, putten graven, ….
Dergelijke werken kunnen ook omgevingsvergunningsplichtig zijn.
Bij ontbossing geldt een specifieke regeling en procedure (gekoppeld aan de
omgevingsvergunning voor ontbossing en boscompensatie): vraag na bij AVES.
2. Voor alle werken/activiteiten buiten bos:
Natuurwetgeving voor boswachters 274
- In de gebieden van het VEN spelen de VEN-verboden voor welbepaalde
activiteiten. Een ontheffing op de VEN-verboden kan nodig zijn. Koppel terug
met AVES.
- In de SBZ’s geldt een omgevingsvergunningsplicht voor vegetatiewijzigingen
en kan een passende beoordeling nodig zijn. Koppel terug met AVES.
- In natuurreservaten (type 4 terreinen) gelden bepaalde verboden. Afwijking
via beheerplan is mogelijk. Koppel terug met AVES.
- Buiten deze gebieden zijn bepaalde wijzigingen aan vegetaties en kleine
landschapselementen verboden of omgevingsvergunningsplichtig (OV voor
vegetatiewijziging). Bv. kappen en knotten van bomen, beplanten van
vegetaties, plaggen,… . Dit is complex geregeld: contacteer AVES.
- Graslanden genieten een specifieke bescherming. Koppel terug met AVES.
3. Soortentoets: heel wat soorten zijn beschermd in Vlaanderen. Verstoring, doden,
vangen, plukken is niet wenselijk. Hun nestplaatsen, voortplantingsplaatsen of
rustplaatsen moeten beschermd worden, zeker in periodes van voortplanting. Bij
iedere activiteit zal dus een soortentoets moeten doorgevoerd worden. Contacteer
je collega’s bij AVES voor verdere toelichting.
Vooraleer werken aan te vatten in natuurterreinen, koppel je als boswachter terug met je
collega’s bij AVES. Je weet immers dat voor tal van activiteiten vergunningen nodig
kunnen zijn. Je zorgt ervoor dat alle
vergunningen/machtigingen/ontheffingen/afwijkingen verleend zijn vooraleer je aan de
slag gaat in een natuurterrein.
Gebruiksovereenkomsten
ANB sluit ook gebruiksovereenkomsten af met terreinbeheerders voor het uitvoeren van
bepaalde activiteiten op eigendommen van het ANB. Voorbeelden zijn: extensieve
begrazing van percelen door runderen, hooibeheer van graslanden, kuddebeheer, …
De gebruiksovereenkomst houdt in dat de gebruiker het monopolie krijgt om een
bepaalde activiteit voor een bepaalde tijd op een bepaalde eigendom van ANB uit te
voeren.
Natuurwetgeving voor boswachters 275
Cases:
- Gratis gebruiksovereenkomst weidevogelbeheer Bazel zuid
Op een aantal percelen in Kruibeke laat ANB het maaibeheer en de begrazing uitvoeren
via een gratis gebruiksovereenkomst met een gebruiker. Het beheer van de percelen is
gericht op natuurcompensatiedoelstellingen in het kader van de uitbreiding van de
Antwerpse haven en de specifieke percelen worden beheerd als extensief grasland met
bescherming van de broedende weidevogelsoorten. Bespreek de voorwaarden uit de
gebruiksovereenkomst.
- Kortlopende concessie Oude durme
Via een kortlopende concessie geeft ANB een aantal percelen in concessie aan een
concessionaris die zo toegelaten wordt om op het openbaar domein een private activiteit
uit te oefenen. De beheermaatregelen die de concessionaris op de terreinen uitvoert
bestaat uit maaibeheer en begrazing. De toegekende concessie gebeurt enkel en alleen
om de landschappelijke en ecologische waarden van de percelen te behouden, te
herstellen of te ontwikkelen opeen aantal percelen. Bespreek de voorwaarden uit de
gebruiksovereenkomst.
Soortenbeheer
Jacht
Hoewel jacht ook een invulling van de economische functie van natuurterreinen is,
behandelen we het hier onder ‘soortenbeheer’ bij de ecologische functie.
De uitgangspunten van de jacht in Vlaanderen zijn het duurzaam gebruik van het wild en
het voorkomen van schade. Beide aspecten vragen om een doordacht en planmatig
wildbeheer. Om dat mogelijk te maken moet een jager beschikken over een
faunabeheerplan waarin men per wildsoort de doelstellingen en beheermaatregelen
bespreekt. Het vraagt ook om afspraken over de grenzen van de individuele
jachtterreinen heen. Dit kan gerealiseerd worden via wildbeheereenheden (WBE’s).
Binnen de jacht wordt onderscheid gemaakt tussen:
• de gewone jacht: beoogt het duurzaam gebruik en het normale populatiebeheer
van het wild.
• de bijzondere jacht: heeft tot doel om schade door wild te voorkomen op een
jachtterrein.
• bestrijding: kan overal ingezet worden waar er schade door wild is aangericht, met
als doel de schade in te perken.
Natuurwetgeving voor boswachters 276
Dit onderscheid vinden we ook terug in de wet- en regelgeving.
Voorkomen is beter dan genezen en dat geldt zeker ook voor schade. De eerste stap om
schade te voorkomen is het nemen van de juiste preventieve maatregelen. Welke
preventieve maatregel er per type schade verplicht is, werd bepaald in de code van
goede praktijk van preventieve maatregelen ('Natuur als goede buur'). Slechts wanneer
Natuurwetgeving voor boswachters 277
een preventieve maatregel niet het gewenste effect heeft, mag men overgaan tot
bijzondere jacht of bestrijding.
Jachtdecreet en uitvoeringsbesluiten
Het Jachtdecreet doelt op het verstandig gebruik van wildsoorten en hun leefgebieden.
Het bevat de basisbeginselen van de uitoefening van het jachtrecht en de rechten en
plichten van grondeigenaars en grondgebruikers.
In het Jachtdecreet staat onder andere beschreven wat er precies onder een ‘jachtdaad’
kan worden begrepen en welke soorten tot het ‘jachtwild’ behoren (art. 3). In het
Jachtdecreet staan verder algemene bepalingen rond jachttijden, het jachtverlof, de
jachtmiddelen, de bestrijding van soorten en de verplichtingen waaraan een houder van
het jachtrecht gebonden is.
De uitvoeringsbesluiten diepen deze thema’s verder uit:
• het Jachtopeningsbesluit (JOB) regelt voor elke wildsoort de data van de opening
en de sluiting van de jacht in Vlaanderen. Elke vijf jaar bepaalt de minister immers
voor elke categorie, soort, type of geslacht van wild en voor elke jachtwijze wanneer
er op gejaagd mag worden. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt in gewone jacht
en bijzonder jacht. In het Jachtopeningsbesluit kan je dus opzoeken of de jacht op
een specifieke soort geopend is en op welke wijze die jacht mag gebeuren.
• het Jachtvoorwaardenbesluit (JVB) omschrijft de voorwaarden waaronder de
jacht moet worden uitgevoerd. Naast een aantal algemene voorwaarden zijn een
aantal specifieke voorwaarden opgenomen die van toepassing zijn op de
verschillende wildcategorieën. Het gaat onder andere over de types munitie,
vuurwapens, methodes en hulpmiddelen die men mag gebruiken bij de gewone en
de bijzondere jacht en bij de bestrijding van wild. Of er een afschotplan nodig is, de
te vervullen formaliteiten na afschot en de regels m.b.t. het verhandelen en
vervoeren van wild staan er ook in beschreven.
• het Jachtadministratiebesluit (JAB) bundelt alle administratieve plichten waaraan
een jager moet voldoen om in Vlaanderen te mogen jagen. Onder andere de
bepalingen over het jachtverlof, de jachtvergunning, het jachtexamen, de
verzekering burgerlijke aansprakelijkheid, de jacht-, afschot- en faunaplannen en de
erkenning van wildbeheereenheden zijn er in opgenomen.
• het Soortenschadebesluit (SSB), tenslotte, regelt de volledige procedure die
doorlopen moet worden voor die gevallen waarbij schade door jachtwildsoorten of
beschermde diersoorten kan worden vergoed door de overheid. Er zijn immers
duidelijke afspraken gemaakt over het terugbetalen van de schade die veroorzaakt
wordt door een aantal soorten.
Wat is jacht?
Het jachtdecreet omschrijft in artikel 2 de jachtdaad als: de handeling waarbij het wild
gedood of gevangen wordt, alsmede de handeling waarbij dat wild met dat doel
Natuurwetgeving voor boswachters 278
opgespoord en achtervolgd wordt. Het woord ‘jagen’ wordt in het Jachtdecreet gebruikt
in de betekenis van het stellen van een jachtdaad.
Jagen is dus niet hetzelfde als het doden van wild. Ook het levend vangen van wild is
jagen. Maar jagen impliceert niet noodzakelijk dat het wild daadwerkelijk gedood of
gevangen wordt; ook het opsporen en achtervolgen van wild met dat doel is jagen. Dus
niet het opsporen en achtervolgen van wild om het te observeren of om er foto’s van te
maken. Het beschieten van wild zonder het te raken kan tot het ‘achtervolgen met het
doel het wild te doden of te vangen’ gerekend worden.
De definitie van jachtdaad verwijst naar het begrip ‘wild’. Ook dit is gedefinieerd in het
Jachtdecreet. Het doden of bemachtigen van andere dan als wild gerangschikte dieren is
dus geen jachtdaad. Dergelijke handelingen kunnen wel verboden zijn op grond van
andere wet- of regelgeving (b.v. beschermde dieren krachtens het Soortenbesluit).
Wat is wild?
Jagen mag enkel op bepaalde soorten. Het Jachtdecreet geeft in artikel 3 een
beperkende opsomming van als wild gerangschikte diersoorten, ingedeeld in 4
verschillende categorieën.
De wildsoorten zijn verdeeld in bejaagbaar en niet-bejaagbare soorten. Dit houdt in dat
de niet-bejaagbare soorten wel de status hebben van wildsoorten maar de jacht gesloten
is.
Natuurwetgeving voor boswachters 279
Wild (art.3 Jachtdecreet)
Categorie Bejaagbare wildsoort Niet-bejaagbare wildsoort
Grof wild Edelhert
Damhert
Moeflon
Ree
Wild zwijn
Klein wild Fazant Korhoen
Haas
Patrijs
Waterwild Canadagans Bokje
Grauwe gans Goudplevier
Kievit Kleine rietgans
Smient Kolgans
Wilde eend Krakeend
Kuifeend
Meerkoet
Pijlstaart
Rietgans
Slobeend
Tafeleend
Toppereend
Waterhoen
Watersnip
Wintertaling
Zomertaling
Overig wild Houtduif Bunzing
Konijn Boommarter
Verwilderde kat Hermelijn
Vos Steenmarter
Wezel
Natuurwetgeving voor boswachters 280
Jachttijden
Artikel 4 van het jachtdecreet legt vast welke perioden er op bepaalde jachtwildsoort
mag worden gejaagd. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt in gewone jacht en
bijzonder jacht. Deze tijden worden iedere 5 jaar herzien door de Vlaamse overheid, voor
de actuele informatie over de openingstijden van de jacht raadpleeg je best
www.natuurenbos.be/wildbeheer
Naast de periodes waarin gejaagd mag worden, regelt artikel 6 ook de uren. Er mag
enkel gejaagd worden tussen zonsopkomst en zonsondergang met de volgende
bijkomende uurregeling in artikel 23:
• Met afschotplan: 1 u voor ZOP (zonopkomst) en 1 u na ZON (zonsondergang)
• Met afschotplan + bijzondere jacht (wild zwijn): van ZON tot ZOP
• Op waterwildsoorten: 1 u voor ZOP en 1 u na ZON
• Tijdens loerjacht op konijn: 1 u voor ZOP en 1 u na ZON
Jachtrecht
Om te mogen jagen moet de jager beschikken over het jachtrecht. In het Vlaamse
Gewest is het jachtrecht een onderdeel van het eigendomsrecht van de grond waarop de
jacht wordt uitgeoefend. Artikel 7 van het Jachtdecreet stelt dat jagen op andermans
grond strafbaar is. Een verkoper van een grond kan zich wel het jachtrecht
voorbehouden. Aan dit voorbehoud komt in elk geval een einde bij het overlijden van de
verkoper. Het jachtrecht hebben, houdt in dat men de aanwezigheid van wild op zijn
grond kan bevorderen en beschermen, door beheermaatregelen en door het aanstellen
van een zgn. bijzondere wachter.
De houder van het jachtrecht hoeft zelf niet te jagen. Hij kan met behoud van het
jachtrecht anderen toestemming geven om op zijn grond te jagen of hij kan het
jachtrecht zelf tijdelijk geheel of gedeeltelijk overdragen: jachtpacht. Het bezitten van
een landbouwpacht op een stuk grond houdt niet automatisch de jachtpacht in.
Het afsluiten van een jachtpacht wordt niet geregeld door de jachtwetgeving, zodat de
algemene regels van het Burgerlijk Wetboek van toepassing zijn. Wel stelt het
Jachtdecreet dat er een uitdrukkelijke toestemming moet zijn om op andermans grond te
mogen jagen. ‘Uitdrukkelijk’ betekent hier niet noodzakelijk ‘schriftelijk’, maar wel ‘niet
stilzwijgend’. Een en ander is van bijzonder belang als een grond van eigenaar verandert.
Het is duidelijk dat een geschreven overeenkomst en beter nog een geregistreerde akte
de voorkeur verdienen op een mondelinge overeenkomst. Dit laatste wordt trouwens
bevestigd door artikel 7 Jachtdecreet: in geval van betwisting inzake het jachtrecht op
hetzelfde perceel heeft hij die een schriftelijk akkoord van de eigenaar kan voorleggen
het jachtrecht.
De verpachter van het jachtrecht moet de jachtpachter het normaal en ongestoord genot
van het jachtrecht waarborgen. Dit betekent dat vnl. in openbare bossen sommige
boswegen tijdelijk of permanent kunnen worden afgesloten voor het publiek met het oog
Natuurwetgeving voor boswachters 281
op het vrijwaren van het jachtrecht. De jachtpachter moet het jachtterrein beheren
volgens de algemene zorgvuldigheidsplicht en het in goede staat teruggeven op het einde
van de overeenkomst.
De jacht op de domeinen van de staat – het militair domein inbegrepen –, het Vlaamse
Gewest, de provincies, de gemeenten, de OCMW’s en de kerkfabrieken kan alleen
uitgeoefend worden door artikel 11 op grond van een openbare aanbesteding.
Onderhandse jachtpacht is dus onwettig. Loutere bestrijding van wild kan wel via een
onderhandse opdracht gebeuren.
Jagen op militaire domeinen is in principe mogelijk. Militaire belangen kunnen zich
uiteraard verzetten tegen de uitoefening van het jachtrecht. Indien evenwel de jacht
wordt toegestaan, is de jachtwetgeving van toepassing. In dat geval zijn ook de
boswachters en natuurinspecteurs van ANB bevoegd om eventuele jachtmisdrijven op te
sporen.
Het ANB kan het jachtrecht van natuurdomeinen verpachten. Boswachters leveren een
belangrijke input bij de bestekken van de openbare aanbestedingen die hiervoor
opgemaakt worden.
Jachtverlof
Om met een geweer te mogen jagen, heb je een jachtverlof nodig. De Vlaamse regering
organiseert hiervoor een jachtexamen. Het verlof is persoonlijk en blijft één jaar geldig.
Wie met het geweer jaagt, moet een jachtverlof bij zich hebben. Als vastgesteld wordt
dat dat niet het geval is, moet hij binnen 48 uur na de vaststelling het bewijs leveren dat
hij op het ogenblik van de feiten houder was van een regelmatig jachtverlof. Het
jachtverlof is alleen verplicht voor de jacht met het geweer. Voor de jacht met andere
toegelaten hulpmiddelen, zoals buidels en fretten of roofvogels, is geen jachtverlof nodig,
maar men moet wel voldoen aan de eisen van het jachtverlof.
Natuurwetgeving voor boswachters 282
Modaliteiten
Het jachtverlof is een persoonlijk document. Het is maar geldig voor 1 jaar, te rekenen
vanaf 1 juli, deze termijn geldt ongeacht de datum van uitreiking.
De Vlaamse regering regelt de wijze, de vorm en de voorwaarden van hun afgifte. Dit
gebeurt in het Jachtadministratiebesluit.
Een jachtverlof is een officieel document, bestaande uit een kaart voorzien van een foto
van de titularis van het verlof, aangevuld met een strookje geldig voor één jachtseizoen.
Het jachtverlof wordt afgeleverd door de arrondissementscommissaris.
In het Vlaamse Gewest bestaan twee categorieën jachtverloven:
• jachtverlof dat alleen ’s zondags geldig is;
• jachtverlof voor alle dagen van de week.
Wie kan een jachtverlof verkrijgen?
Iedere meerderjarige persoon (op 1 juli van het jaar waarvoor het jachtverlof wordt
aangevraagd) kan een jachtverlof verkrijgen.
De arrondissementscommissaris weigert aan de volgende personen een jachtverlof of een
jachtvergunning (zie verder) af te leveren:
1. de personen die geschorst zijn, ontzet zijn of vervallen verklaard zijn van het
recht om wapens voorhanden te hebben of te dragen;
2. de personen die minder dan 18 jaar oud zijn;
3. de personen die veroordeeld zijn wegens een jachtmisdrijf. Deze bepaling geldt
alleen voor misdrijven die aan de arrondissementscommissaris sinds minder dan
twaalf maanden voor de aanvraag bekend zijn, tenzij in het geval van
veroordeling wegens een jachtmisdrijf, gepleegd met verboden wapens, in bende,
bij nacht, met verboden tuigen of met motorvoertuigen;
4. de personen die zich niet hebben gehouden aan de strafrechtelijke verplichtingen
die volgen uit een veroordeling wegens jachtmisdrijf;
5. de personen die veroordeeld zijn wegens een misdrijf waarbij daden van geweld
of weerspannigheid zijn gepleegd;
6. de personen die geheel of ten dele vervallen verklaard zijn van de rechten,
vermeld in artikel 123sexies van het Strafwetboek.
De arrondissementscommissaris kan weigeren om een jachtverlof of een jachtvergunning
af te leveren aan de volgende personen:
1. de personen die door een veroordeling ontzet zijn van een van de rechten,
vermeld in artikel 31, 1° tot 5°, van het Strafwetboek;
Natuurwetgeving voor boswachters 283
2. de personen die veroordeeld zijn wegens diefstal, oplichting, valsheid in geschrifte
of misbruik van vertrouwen;
3. de personen van wie slecht gedrag, geestestoestand of vorig gedrag laat
veronderstellen dat ze een slecht gebruik van wapens kunnen maken;
4. de personen aan wie, met toepassing van titel XVI van het decreet van 5 april
1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid en de
uitvoeringsbesluiten ervan, een bestuurlijke geldboete is opgelegd wegens
schending van de jachtregelgeving.
Jachtvergunning
De houders van een jachtverlof afgegeven in het Vlaamse Gewest kunnen als gastheer
een jachtvergunning verkrijgen voor hun niet in het Vlaamse Gewest wonende
genodigden.
De jachtvergunning wordt afgeleverd door de arrondissementscommissaris, zoals bepaald
voor het jachtverlof (zie hierboven, 7.1.6.1).
De jachtvergunning is slechts geldig voor de 5 vooraf bepaalde data van het jachtseizoen
vermeld op de jachtvergunning.
De genodigde die jaagt zonder jachtvergunning zowel als de gastheer zijn strafbaar zoals
in geval van jagen zonder jachtverlof.
De modaliteiten zijn geregeld door het Jachtadministratiebesluit.
Jachtterrein
Artikel 8 van het jachtdecreet regelt de afmetingen en eisen van een jachtterrein. De
jacht met het geweer is enkel toegestaan op een terrein waarvan de aaneengesloten
oppervlakte minimaal 40 ha bedraagt. Als aaneengesloten terreinen worden alle
terreinen gerekend die met elkaar verbonden zijn doormiddel van doorgangen van
minimaal 50 meter doorsnee en niet zijn doorkruist door:
• Autosnelweg
• Bevaarbare waterloop
• Spoorweg >50m
Natuurwetgeving voor boswachters 284
Voor de jacht met het geweer op waterwild geldt een soepeler regeling: ze is toegestaan
op een terrein met minimaal 3 ha aaneengesloten wateroppervlakte. Als aaneengesloten
wateroppervlakten worden beschouwd alle ononderbroken wateroppervlakten, evenals de
watervlakten die onderling op natuurlijke of kunstmatige wijze door een watergang
verbonden zijn.
Voor de jacht zonder geweer, met bijvoorbeeld roofvogel, vangkooi of fret en buidel is er
geen minimum oppervlakte en spoorwegen mogen enkel door aangelanden bejaagd
worden met fret en buidel.
Artikel 8 van het jachtdecreet regelt ook dat er niet binnen 150 meter naar huizen toe
geschoten mag worden in verband met de veiligheid.
Natuurwetgeving voor boswachters 285
Voerplaatsen
Artikel 4 JVB regelt het gebruik van voerplaatsen in jacht en bestrijding. Deze geeft aan
dat het niet is toegestaan om een voerplaats aan te leggen binnen 150 meter van de
grens van het jachtterrein, tenzij er geen jacht is op het aanpalend terrein of men
schriftelijk toestemming heeft.
Voor grofwild is het alleen toegestaan om hooi, zoutpasta of zoutstenen te voeren,
waarbij een wildweide of wildakker niet gezien mogen worden als voerplaats.
Voor waterwild en overige wild mag er niet gejaagd worden binnen 150 meter van de
vaste voerplaats of binnen 1 maand na de laatste voedering.
Jachtkansels
Artikel 5 JVB geeft aan dat het niet is toegestaan om zich met een geweer op een
jachtkansel of hoogzit te bevinden binnen een afstand van 150 meter van de grens van
het jachtterrein, tenzij er geen jacht is op het aanpalend terrein of men schriftelijk
toestemming heeft.
Jachtkansels zijn constructies waarvoor een omgevingsvergunning voor
stedenbouwkundige handelingen nodig kan zijn. Indien in bossen geplaatst is ook een
machtiging vanuit het Bosdecreet nodig (of moet de plaatsing opgenomen zijn in het
beheerplan).
Niet-vliegvlugge vogels
Artikel 6 JVB verbied het doden van niet-vliegvlugge vogels. Een uitzondering op deze
regel vormen bijzondere jacht op grauwe gans en Canadese gans en bestrijding.
Sneeuw- en vorstregeling
Tot 24 uur na het vallen van minimaal 5 cm sneeuw regelt artikel 7 JVB de opschorting
van de jacht. Deze regel is de verantwoordelijkheid van de jager. De uitzonderingen op
Natuurwetgeving voor boswachters 286
deze regel zijn bossen met een zone van 50 meter erbuiten. De jacht op grofwild,
Canadese gans, houtduif, konijn en waterwild op het water.
Is door vorst het water half dichtgevroren is het aan de jager om niet te jagen op
waterwild met een buffer van 150 meter. Bij zware vorst periodes heeft het hoofd van
ANB ook de mogelijkheid om de jacht op te schorten per provincie en categorie wild
doormiddel van een publicatie van het Belgisch Staatsblad.
Drijf- of drukjacht
Voor de organisatie van drijf- en drukjacht op grofwild omschrijft artikel 8 JVB dat de
onderstaande borden geplaatst moeten worden een dag voorafgaand tot 1 uur na de
jacht op alle toegangswegen die in het terrein leiden.
Tevens dient dit minimaal 5 dagen op voorhand overlegd te worden met de naburige
jachtrechthouders en is een melding bij ANB en burgermeester 3 dagen voor de jacht
verplicht.
WBE
Een wildbeheereenheid (WBE) is een vrijwillig samenwerkingsverband tussen individuele
jachtrechthouders binnen een ruimtelijk begrensd gebied. Dit werkingsgebied omvat
verschillende jachtrevieren waarop aan planmatig wildbeheer wordt gedaan. Hierbij moet
er worden samengewerkt met andere belanghebbende partijen. In de praktijk bestaat
het werkgebied van een wildbeheereenheid uit minstens 5 jachtrevieren met een totale
oppervlakte van minstens 1000 hectaren. Een wildbeheerplan behoudt en ontwikkelt
binnen dat gebied een evenwichtige wildstand.
De aansluiting tot een wildbeheereenheid biedt enkele voordelen:
- De jacht op patrijs is toegestaan aan jachtrechthouders die aangesloten zijn bij een
wildbeheereenheid, mits voldaan is aan de voorwaarde om gedurende drie
opeenvolgende jaren een gemiddelde dichtheid van minstens drie broedparen patrijs
per 100 ha open ruimte te beschikken.
- De jacht op ree is mogelijk voor al de jachtrechthouders van de WBE, indien de WBE
over een afschotplan beschikt.
Natuurwetgeving voor boswachters 287
- Een wildbeheereenheid kan een projectsubsidie bekomen. De projecten moeten
passen binnen de realisatie van een duurzaam wildbeheer of een verbeterde
veiligheid van de jacht.
Jachtplan
De verzameling van alle aaneengesloten percelen waarop een jager het jachtrecht heeft
noemt men het jachtterrein. Iedere jager moet jaarlijks een jachtplan van zijn
jachtterrein indienen. Dat plan geeft dus weer op welke percelen hij over het jachtrecht
beschikt.
Jaarlijks moet vóór 1 april een voorstel van het jachtplan ingediend worden bij de
arrondissementscommissaris van de provincie waarin het jachtterrein ligt. Wanneer de
jachtpachter lid is van een erkende wildbeheereenheid (WBE) wordt het voorstel van
jachtplan ingediend door de WBE. Een onafhankelijke jachtrechthouder die niet
aangesloten is bij een erkende WBE dient zelf in te staan voor het indienen van het
voorstel van jachtplan. Bij het voorstel van jachtplan moet een verklaring gevoegd
worden waarin alle leden-jachtrechthouders en de medejachtrechthouders verklaren dat
ze akkoord gaan met het voorgestelde jachtplan.
Faunabeheerplan
Een faunabeheerplan is het document dat aangeeft hoe een jager het wildbeheer op zijn
jachtterrein wil invullen. Het faunabeheerplan heeft een looptijd van zes jaar voor een
WBE en vijf jaar voor een onafhankelijk jachtrechthouder. Een jager moet beschikken
over een goedgekeurd faunabeheerplan om op zijn jachtterrein te mogen jagen.
Een faunabeheerplan omvat minimaal volgende vijf onderdelen:
1. Populatiebeheer
Een faunabeheerplan legt per wildsoort vast wat de doelstellingen zijn. Het gaat
enerzijds om de doelstellingen die men heeft over de omvang van een populatie en
anderzijds om de doelstellingen die men heeft om wild te bejagen. Voor het bepalen
van de doelstellingen moet men rekening houden met de wildstand, de oppervlakte en
kwaliteit van de aanwezige biotopen, conditie van het wild, afschotcijfers, schade...
Zodra men de doelstellingen bepaald heeft, geeft men vervolgens weer welke
maatregelen men gaat nemen om die doelstellingen te realiseren. Naast de
maatregelen wordt ook de jachtplanning opgenomen. Deze planning doet een algemene
uitspraak over waar er wanneer gejaagd wordt. Aangezien de doelstellingen o.a.
bepaald worden door de wildstand is het belangrijk dat men in het faunabeheerplan
weergeeft hoe men de wildstand opvolgt.
2. Valwild
Een andere factor die de wildstand bepaalt, is valwild. Dit is wild dat sterft door
aanrijdingen, slachtoffer is van maaien, verdrinkt in kanalen, sterft door ziekte...
Natuurwetgeving voor boswachters 288
3. Wildschade
Naast een duurzaam populatiebeheer doet het faunabeheerplan ook uitspraken over
wildschade. Men geeft aan hoe informatie over schade verzameld wordt, welke
doelstellingen nagestreefd worden en welke maatregelen genomen worden om de
schade te voorkomen of te beperken.
4. Overlastsoorten
Ook andere soorten dan jachtwild kunnen voor overlast zorgen. Men geeft aan hoe
informatie over overlastsoorten verzameld wordt en welke doelstellingen nagestreefd
worden en welke maatregelen daarvoor genomen worden.
5. Subsidies
Tot slot kan een wildbeheereenheid nog aangeven welke subsidieprojecten men
gedurende de looptijd van het faunabeheerplan wil uitvoeren.
6. Natura 2000
Indien het jachtterrein overlapt met het Natura2000-netwerk, dan moet het
faunabeheerplan in overeenstemming zijn met de natuurdoelen en inspanningen die
voor deze speciale beschermingszone door de Vlaamse regering zijn vastgesteld.
Het wildrapport
Het wildrapport is de jaarlijkse rapportage die elke wildbeheereenheid en elke
onafhankelijke jachtrechthouder opmaakt. Het wildrapport omvat voor het jachtterrein:
- de geschatte voorjaarsstand van het voorgaande kalenderjaar
- de afschotcijfers van het voorgaande kalenderjaar van de verschillende
wildsoorten
- de gerealiseerde vangst van het voorgaande kalenderjaar van de verschillende
wildsoorten
Afschotplan
Om te jagen op grofwild moet je in het bezit zijn van een afschotplan. Een afschotplan
geeft per jaar het aantal dieren weer dat geschoten mag worden, verdeeld over de
verschillende leeftijdsklassen en geslachten.
Bijlage: Overzicht JVB per wildcategorie
Natuurwetgeving voor boswachters 289
GEWONE JACHT BIJZONDERE JACHT BESTRIJDING
GROF WILD middelen
vuurwapens vuurwapens vuurwapens
kast- en kooivallen van max.
100m²
kast- en kooivallen van max. 100m²
niet elektronische akoestische
lokmiddelen
akoestische lokmiddelen akoestische lokmiddelen
bijkomend voor wild zwijn:
aankorrelplaatsen
bijkomend voor wild zwijn:
aankorrelplaatsen
bijkomend voor wild zwijn:
aankorrelplaatsen
jachtwijze
aanzitjacht aanzitjacht aanzitjacht
bersjacht bersjacht bersjacht
drukjacht drukjacht drukjacht
drijfjacht
uurregeling
aanzitjacht: 1 uur voor
zonsopgang tot 1 uur na
zonsondergang
aanzitjacht: 1 uur voor
zonsopgang en 1 uur na
zonsondergang
aanzitjacht: van zonsopgang tot
zonsondergang
bijkomend voor wild zwijn:
aanzitjacht van zonsondergang
tot zonsopgang
bersjacht: 1 uur voor
zonsopgang tot 1 uur na
zonsondergang
bersjacht: 1 uur voor
zonsopgang tot 1 uur na
zonsondergang
bersjacht: van zonsopgang tot
zonsondergang
drukjacht: van zonsopgang tot
zonsondergang
drukjacht: van zonsopgang tot
zonsondergang
drukjacht: van zonsopgang tot
zonsondergang
drijfjacht: van zonsopgang tot
zonsondergang
administratie
afschotplan afschotplan afschotplan
melding afschot indienen
binnen 1 maand na verstrijken
van kwartaal waarin afschot
plaatsvond
melding afschot indienen binnen
1 maand na verstrijken van
kwartaal waarin afschot
plaatsvond
melding afschot indienen binnen 1
maand na verstrijken van kwartaal
waarin afschot plaatsvond
label boven hielgewricht en
linker onderkaak
label boven hielgewricht en
linker onderkaak
label boven hielgewricht en linker
onderkaak
de onderkaak bewaren tot 2
maand na verstrijken van
kwartaal waarin afschot
plaatsvond
de onderkaak bewaren tot 2
maand na verstrijken van
kwartaal waarin afschot
plaatsvond
de onderkaak bewaren tot 2 maand
na verstrijken van kwartaal waarin
afschot plaatsvond
Voorafgaande meldingsplicht Voorafgaande meldingsplicht
soortspecifieke bepalingen
ree: enkel indien jachtterrein
min. 1000ha groot is of 250ha
dekking omvat of binnen een
erkende WBE
Natuurwetgeving voor boswachters 290
GEWONE JACHT BIJZONDERE JACHT BESTRIJDING
KLEIN WILD middelen
vuurwapens vuurwapens
roofvogels roofvogels
uurregeling
van zonsopgang tot
zonsondergang
van zonsopgang tot zonsondergang
administratie
Voorafgaande meldingsplicht
soortspecifieke bepalingen
patrijs: enkel door erkende
wildbeheereenheid en onder
specifieke voorwaarden
WATERWILD middelen
vuurwapens vuurwapens vuurwapens
roofvogels roofvogels roofvogels
niet levende of kunstmatige
lokdieren
niet levende of kunstmatige
lokdieren
niet levende of kunstmatige
lokdieren
niet elektronische akoestische
lokmiddelen
akoestische lokmiddelen elektronische akoestische
lokmiddelen
uurregeling
van zonsopgang tot
zonsondergang
1 uur voor zonsopgang tot 1 uur
na zonsondergang exclusief de
vogelrichtlijngebieden
van zonsopgang tot zonsondergang
administratie
Voorafgaande meldingsplicht Voorafgaande meldingsplicht
soortspecifieke bepalingen
kievit: enkel op vliegvelden
OVERIG
WILD
Middelen
vuurwapens vuurwapens vuurwapens
roofvogels roofvogels roofvogels
bijkomend voor konijn: fret en
vangkooi of buidel
bijkomend voor konijn: fret en
vangkooi of buidel
bijkomend voor konijn: fret en
vangkooi of buidel
bijkomend voor de verwilderde
kat: kast- of kooivallen van max.
1000dm³
bijkomend voor de verwilderde
kat en vos: kast- of kooivallen
van max. 1000dm³
bijkomend voor de verwilderde kat
en vos: kast- of kooivallen van max.
1000dm³
niet levende lokdieren of
kunstmatige lokdieren
niet levende lokdieren of
kunstmatige lokdieren
niet levende lokdieren of
kunstmatige lokdieren
niet elektronische akoestische
lokmiddelen
akoestische lokmiddelen akoestische lokmiddelen
bijkomend voor de houtduif:
duivencarrousel
bijkomend voor de houtduif:
duivencarrousel
uurregeling
van zonsopgang tot
zonsondergang
van zonsopgang tot
zonsondergang
van zonsopgang tot zonsondergang
Natuurwetgeving voor boswachters 291
GEWONE JACHT BIJZONDERE JACHT BESTRIJDING
OVERIG
WILD
administratie
Voorafgaande meldingsplicht Voorafgaande meldingsplicht
soortspecifieke bepalingen
vos: niet binnen 50 m rond een
vossen- of dassenburcht
vos: niet binnen 50 m rond een
vossen- of dassenburcht
vos: niet binnen 50 m rond een
vossen- of dassenburcht
verwilderde kat: enkel vangen
met kast- of kooival en indien:
verwilderde kat: enkel vangen met
kast- of kooival en indien:
o visueel kenmerk eigenaar →
vrij
o visueel kenmerk eigenaar → vrij
o geen visueel kenmerk → asiel o geen visueel kenmerk → asiel
Natuurwetgeving voor boswachters 292
Visserij
Het Agentschap voor Natuur en Bos is verantwoordelijk voor het visserijbeleid in
Vlaanderen. Het visserijbeleid is een onderdeel van het Milieu- en Natuurbeleid en het
Integraal Waterbeleid van de Vlaamse overheid.
De twee basisprincipes van het visserijbeleid zijn:
- een duurzaam beheer van de natuurlijke visstand en zijn leefomgeving;
- het verstandig gebruik van de visstand en zijn leefomgeving.
Hoofddoelstelling van het beleid is dat de visstand zich op natuurlijke wijze kan in stand
houden en ook benut kan worden zodat geen blijvend negatief effect ontstaat op de
soortenrijkdom en het ecologisch functioneren van de Vlaamse binnenwateren.
Het visserijbeleid streeft naar duurzaamheid en zowel de recreatieve visser als de
natuurliefhebber dragen hun steentje bij. Duurzame beoefening van de visserij verstoort
het (vaak fragiele) evenwicht van visbestanden en biotopen niet. Het zorgt ervoor dat
ook toekomstige generaties nog volop kunnen genieten van een gezond en gevarieerd
visbestand in onze Vlaamse wateren. Bovendien streeft het visserijbeleid ernaar elke
visser met één Vlaams visverlof in alle Vlaamse openbare wateren volgens een duidelijke
regelgeving te laten vissen.
Wetgeving en toepassingsgebied
De regels inzake visserij vinden we terug in de Wet van 1 juli 1954 op de
riviervisserij. De riviervisserij is inmiddels een gewestelijke bevoegdheid geworden,
zodat het Vlaams Parlement bij decreet de bestaande wet kan wijzigen, aanvullen of
integraal vervangen. Het belangrijkste uitvoeringsbesluit is het BVR van 1 februari 2013
tot uitvoering van de wet van 1 juli 1954 op de riviervisserij.3
De wet regelt de visserij in de binnenwateren. De wet is van toepassing op alle
waterlichamen die in contact staan met het openbaar waterwegennet. De visserij die
beoefend wordt op sommige vijvers, afgesloten visputten, sloten en kanalen valt niet
onder de wet als de vissen die er leven zich niet vrij kunnen bewegen tussen deze
waterlichamen en de stromen, rivieren en andere openbare waterlopen.
3 De gecoördineerde visserijwetgeving vind je op de website van ANB onder ‘visserij’ https://www.natuurenbos.be/beleid-
wetgeving/natuurgebruik/visserij/wetgeving. In deze tekst staat in rood aangegeven wat bij overtreding als milieu-inbreuk
wordt geverbaliseerd via verslag van vaststelling (VV). Samengevat kan men stellen dat nagenoeg de hele visserijwetgeving
werd gedepenaliseerd, met uitzondering van het vissen met andere tuigen dan de hengel (bv. fuiken).
Natuurwetgeving voor boswachters 293
De waters waarop de wet niet van toepassing is, worden ‘gesloten waters’ genoemd. De
eigendom van een viswater is hierbij van geen tel. Van zodra er een verbinding is met
openbare waterlopen, valt het viswater onder toepassing van de wet.
Figuur: Toepassingsgebied Riviervisserijwetgeving
Visserijfonds en provinciale Visserijcommissies
De Wet op de Riviervisserij bepaalt de oprichting van een visserijfonds en provinciale
visserijcommissies.
- Het Visserijfonds heeft als opdrachten de bepoting van de waterlopen die onder het
toepassingsgebied van de wet vallen, de verscherping van het toezicht, de steun aan
de strijd tegen waterverontreiniging en de verbetering van de riviervisserij in het
algemeen. Het visserijfonds begon zijn werkzaamheden vanaf het ogenblik dat de
wet zelf in werking trad, op 1 januari 1955.
Het fonds beheert o.a. de opbrengst van de verkoop van de visverloven. Die
opbrengst wordt geïnvesteerd in de uitvoering van het visserijbeleid en komt dus het
algemene belang van de openbare visserij ten goede.
- Iedere Vlaamse provincie telt een Provinciale Visserijcommissie. De Provinciale
Visserijcommissies zijn het wettelijke overlegorgaan tussen de hengelaar en de
overheid. Elke visserijcommissie doet jaarlijks voorstellen voor de uitvoering van het
visserijbeleid in zijn provincie.
Natuurwetgeving voor boswachters 294
Bij het infoloket van de Provinciale Visserijcommissies kan je terecht voor alle
informatie rond visserijregels, viswateren, visrechten, vissoorten en visstandbeheer.
Het Visrecht
Bevaarbare en onbevaarbare waterlopen
Figuur: Bevaarbare en onbevaarbare waterlopen
Openbaar waterwegennet
Rivieren, kanalen en beken, maar ook stilstaande of stromende wateren, die in
verbinding staan met (die niet degelijk afgesloten zijn van) het openbare waterwegennet,
vallen onder de wet van 1 juli 1954 op de riviervisserij en het BVR van 1 februari 2013.
Met een Vlaams visverlof heeft iedereen het recht om te vissen in de waterwegen
(bevaarbare waterlopen) waarvan het onderhoud ten laste is van het Vlaamse Gewest.
Bij het vissen in de bevaarbare waterlopen mag de oever gebruikt worden over maximaal
1,5 meter breedte vanaf het hoogste peil van het water. Dit betekent echter geen
vrijgeleide om andere vigerende wetgeving (bv. toegankelijkheidsregeling of
verbodsborden) te negeren.
Opgelet: in bepaalde wateren zijn bijzondere toegangsregelingen van kracht. Deze kan je
vinden op de website van ANB. Je hebt er een bijkomende toestemming of een
bijkomende vergunning nodig om te mogen vissen.
Andere waterlopen
In al de andere waterlopen hebben de oevereigenaars het visrecht, ieder van zijn kant
tot in het midden van de waterloop. De provinciale visserijcommissies huren grote delen
Natuurwetgeving voor boswachters 295
van de polderwaterlopen, waardoor het private visrecht (dat aan de polders en
wateringen behoort en vroeger privaat verpacht werd) voor iedereen met een Vlaams
visverlof toegankelijk is.
Om hun visrecht uit te oefenen, hebben deze oevereigenaars ook een Vlaams visverlof
nodig maar enkel als het een open water betreft.
Visverlof
Wie wil vissen in de openbare wateren, moet in het bezit zijn van een geldig visverlof. De
visverloven zijn telkens geldig voor het jaar waarin zij zijn afgeleverd (van 1 januari tot
en met 31 december).
Bij uitzondering zijn jongeren tot en met 17 jaar vrijgesteld van het bezit van een
visverlof. Ze mogen zonder visverlof vissen onder de volgende voorwaarden:
- één hengel; uitsluitend van twee uur voor zonsopgang tot twee uur na
zonsondergang
- uitsluitend vanaf de oever of vanop een plateau of een steiger die verankerd of
verbonden zijn met de oever
- gebruik van aasvissen niet toegelaten
- elke gevangen vis onmiddellijk vrijlaten
- vervoer en tijdens het hengelen in bezit houden van vissen niet toegelaten
- begeleiding van een meerderjarige in het bezit van een visverlof is niet verplicht
Willen jongeren tot 18 jaar toch met twee hengels of ’s nachts vissen dan nemen zij best
een jeugdvisverlof.
Er zijn drie types van visverlof.
- Jeugdvisverlof voor jongeren tot en met 17 jaar (€5)
Met een jeugdvisverlof kan gevist worden met maximaal twee hengels, zowel
overdag als ’s nachts. Dat kan vanaf de oever en anders dan vanaf de oever. Het
gebruik van aasvissen is niet toegelaten en elke gevangen vis moet onmiddellijk
vrijgelaten worden. Het vervoer en tijdens het hengelen in bezit houden van vissen is
niet toegelaten.
- Gewoon visverlof (€13)
Met een gewoon visverlof kan men vissen met maximaal twee hengels, uitsluitend
van twee uur voor zonsopgang tot twee uur na zonsondergang. Het kan uitsluitend
vanaf de oever en vanop een plateau of een steiger die verankerd of verbonden zijn
met de oever. Het gebruik van aasvissen is niet toegelaten en elke gevangen vis
moet onmiddellijk vrijgelaten worden.
Het vervoer en tijdens het hengelen in bezit houden van vissen is niet toegelaten.
- Groot visverlof (€48)
Met een groot visverlof kan gevist worden met maximaal 2 hangels zowel overdag
als ’s nachts. Vanaf de oever of anders dan vanaf de oever vissen kan (bv. wadend
vissen of vissen vanuit een boot). Het gebruik van aasvissen is toegelaten en het
Natuurwetgeving voor boswachters 296
vervoer en tijdens het hengelen in bezit houden van vissen is toegelaten (max. 20
aasvissen ≤15 cm en max. 5 vissen > 15 cm).
Elk type visverlof kun je via het internet aanvragen of aankopen in een postkantoor van
het Vlaamse Gewest. Na online betaling is het visverlof direct digitaal beschikbaar via het
e-loket en via de mailbox van de aanvrager. Er wordt geen papieren visverlof meer
opgestuurd. Bij controle kan de visser digitale visverlof op een smartphone of tablet
tonen, of een zelf afgedrukt visverlof voorleggen. Wie een visverlof aankoopt (online of in
het postkantoor) ontvangt ook het gratis magazine Vislijn.
Er kan slechts één visverlof per hengelaar worden gebruikt, dus twee visverloven
aanschaffen betekent niet dat men met vier hengels mag vissen.
Hoe vissen?
De Riviervisserijwet bevat geen definitie van het begrip ‘vissen’ of ‘hengelen’. De
rechtspraak omschrijft dit begrip als ‘alle handelingen die tot opzet hebben vissen of
rivierkreeften die in de binnenwateren in vrijheid leven, te bemachtigen en/of te doden
en met de inzet van de middelen die daartoe dienstig kunnen zijn’.
Enkele gevolgen van deze omschrijving:
- het gaat om ‘vissen of rivierkreeften’: het (proberen te) bemachtigen van andere
waterdieren is dus geen visserijmisdrijf, maar kan wel een inbreuk zijn op bv. het
Natuurdecreet. Bevruchte viseieren worden daarentegen wel als vis beschouwd.
- de dieren leven in vrijheid: het principe is dat vis van niemand is aangezien deze
in vrijheid leeft. Dit wordt juridisch als een ‘res nullius’ omschreven. Ook wild is een
‘res nullius’. Vis en wild zijn dus niet automatisch eigendom van diegene op wiens
grond het voorkomt. Dit is een belangrijk verschil met (wilde) planten, die fysisch
verenigd zijn met de grond waarop ze groeien en die juridisch dus ‘onroerend door
bestemming’ zijn. Het wegnemen van andermans planten is diefstal; het vangen van
een wild dier op andermans grond is dat niet. Maar het zich op die grond van iemand
anders bevinden kan wel een misdrijf uitmaken.
Vissen uit openbaar water behoren diegene toe die zich er het eerst meester van
maakt. Voor gesloten vijvers (waar de wet dus niet van toepassing is) kan je dus wel
spreken van diefstal, vermits die vis toebehoort aan de eigenaar van de vijver.
- met de nodige middelen: dit is onbeperkt, voor zover ze maar kunnen leiden tot
het vangen van de vis of kreeft. Ook met de blote hand vissen valt eronder. Wie een
visser helpt door het schepnet te bedienen voor het scheppen van de gevangen vis is
ook ‘visser’ en moet dus in het bezit zijn van een visverlof;
- de bedoeling moet bestaan om de vis of kreeft te bemachtigen of te doden:
het redden van vissen (onder toezicht van de overheid) is geen misdrijf; evenmin het
accidenteel doden van vis door bv. een scheepsschroef.
Natuurwetgeving voor boswachters 297
De Vlaamse Regering bepaalt (in uitvoeringsbesluiten):
- de tijd, de seizoenen en de uren tijdens welke het vissen verboden is, hetzij overal,
hetzij op sommige waterlopen of waterloopgedeelten, evenals de vissoorten waarop
dit verbod van toepassing is;
- de wijzen van vissen en de vistuigen en –toestellen die verboden zijn;
- de gebruiksvoorwaarden, de afmetingen evenals de wijze van keuring van de
geoorloofde vistuigen;
- de maten beneden welke sommige vissoorten in het water teruggeworpen moeten
worden;
- de lokazen waarvan het gebruik verboden is als aas aan de vistuigen.
De Riviervisserijwet hanteert dus een omgekeerd systeem als het Jachtdecreet. Dit
laatste beschouwt de jacht in principe gesloten, maar deze kan onder bepaalde
voorwaarden geopend worden. De Riviervisserijwet beschouwt het vissen in principe
toegelaten, tenzij wanneer dit onder bepaalde voorwaarden verboden wordt.
Wat hieruit relevant is voor een beleidsadviseur van ANB bespreken we hieronder meer
in detail.
Wanneer en waar vissen?
Behalve in de ecologisch waardevolle wateren, is het vissen in principe het hele jaar door
toegelaten, ook tijdens de paaitijd, dit is de periode van 16 april tot en met 31 mei, en
ook tijdens de nacht.
Wel moeten een aantal regels nageleefd worden:
- in de periode van 16 april tot en met 31 mei (paaitijd) moet elke gevangen vis
onmiddellijk en voorzichtig vrijgelaten worden in het water van herkomst en is het
gebruik van vis of delen ervan als aas verboden.
- Tijdens de nachtvisserij, van twee uur na zonsondergang tot twee uur voor
zonsopgang, moet elke gevangen vis onmiddellijk en voorzichtig vrijgelaten worden
in het water van herkomst. Tijdens de nachtvisserij is het gebruik van kunstaas met
een totale lengte van meer dan 2 cm en het gebruik van vis of delen ervan als aas
verboden.
Let wel op, de eigenaar of beheerder kan de toegang tot een water beperken door lokale
toegangsregels op te leggen. In sommige wateren is een expliciete toelating van de
eigenaar nodig om er te mogen vissen!
Om de visbestanden te beschermen zijn er twee types van maatregelen:
enerzijds bepaalde periodes waarin je niet mag vissen op bepaalde vissoorten
en anderzijds bepaalde ecologisch waardevolle wateren waar het vissen in
bepaalde periodes verboden is.
Natuurwetgeving voor boswachters 298
Er moet dus een onderscheid gemaakt worden tussen de ecologisch waardevolle
viswateren en de overige waterlopen (in de regel de bevaarbare rivieren en kanalen). In
de ecologisch waardevolle viswateren gelden immers meer beperkingen dan op de
waardevolle viswateren. De lijst met ecologisch waardevolle wateren vind je via
https://www.natuurenbos.be/beleid-wetgeving/natuurgebruik/visserij/wanneer-waar-en-
hoe-je-mag-vissen/ecologisch-waardevolle
Onderstaande tabel geeft een overzicht wanneer en hoe je mag vissen.
Vissen mag van twee uur voor zonsopgang tot twee uur na zonsondergang. Bij
nachtvissen wordt er gevist tussen twee uur na zonsondergang en twee uur voor
zonsopgang.
Waar niet vissen?
Er mag nooit gevist worden:
- in sluizen
- boven op bruggen van bevaarbare waterlopen
- in vispassages
- in gedeelten van de waterlopen als het peil abnormaal laag is of als zich uitzonderlijk
hoge visconcentraties voordoen
Natuurwetgeving voor boswachters 299
- op alle plaatsen, zowel vanaf de oever als op het water, waar het Agentschap voor
Natuur en Bos ter plaatse door middel van de signalisatieborden een tijdelijk of
permanent visverbod heeft aangeduid.
Hoe vissen?
Afhankelijk van de gekozen methode (hengel, peur, aasvissen, netten, vliegvissen) moet
je specifieke regels naleven, je vindt ze op de website van ANB.
Als visser moet je bovendien rekening houden met de terugzetverplichting, de
meeneembeperking en de beschermde vissoorten:
Terugzetverplichting
Voor snoek geldt een volledige terugzetverplichting en afhankelijk van de maat van
andere vissoorten kan er ook een terugzetverplichting gelden. Zo moeten beekforellen,
zeelten, palingen of snepen die kleiner zijn dan 30 cm onmiddellijk en voorzichtig in het
water van herkomst vrijgelaten worden. Bij barbeel en snoekbaars is de minimale maat
45 cm en bij karpers geldt dat karpers kleiner dan 30 cm en karpers groter dan 60 cm
altijd moeten worden teruggezet. Hierbij wordt de lengte gemeten van de punt van de
bek tot het uiteinde van de staartvin. Als visser heb je dus best steeds een meetlatje op
zak.
In alle wateren moet elke gevangen vis onmiddellijk en voorzichtig in het water van
herkomst worden vrijgelaten tijdens het vissen in de periode van 16 april tot en met 31
mei of tijdens de nachtvisserij.
Tijdens de nachtvisserij mag een visser evenmin vis in het bezit hebben die buiten de
periode van nachtvisserij is gevangen. Enkel peurders mogen ’s nachts paling bij zich
houden mits ze uitsluitend met de peur aan het vissen zijn en niet met een bijkomende
hengel. Tijdens de nachtvisserij is het gebruik van vis of delen ervan als aas en kunstaas
met een totale lengte van meer dan 2 cm verboden.
Alle vissen die toevallig gevangen worden in de tijd waarin het vissen erop verboden is,
moeten onmiddellijk en voorzichtig in het water van herkomst worden vrijgelaten.
Natuurwetgeving voor boswachters 300
Alle onbevaarbare waterlopen, en sommige waterwegen en openbare visplassen zijn
aangeduid als ‘ecologisch waardevolle viswateren’. De lijst van deze ecologisch
waardevolle viswateren wordt jaarlijks gepubliceerd in de brochure ‘vissen volgens de
wet’ die wordt bijgesloten in het magazine ‘Vislijn’. In deze waterlopen is het van 1 maart
tot en met 31 mei verboden vis of delen ervan als aas en kunstaas met een totale lengte
van meer dan 2 cm te gebruiken.
Meeneembeperking
Het gebruik van een leefnet is verboden in het belang van een efficiënte handhaving van
de regels over het meenemen, vervoeren en in bezit houden van vissen!
Vissen > 15 cm
Een visser mag maximaal 5 dode vissen groter dan 15 cm vervoeren en tijdens het
hengelen in bezit houden. Enkel paling mag je levend in bezit houden.
Voor paling en snoekbaars is het aantal bovendien beperkt tot maximaal 3 stuks.
Bijvoorbeeld: heb je al 3 snoekbaarzen en 1 blankvoorn, dan mag je maximaal nog
maar 1 paling in bezit houden.
Uitsluitend de volgende 10 vissoorten mogen vervoerd worden, tijdens het hengelen in
bezit gehouden worden of als aasvis gebruikt worden.
1. Baars
2. Beekforel (minimummaat 30 cm)
3. Blankvoorn
4. Brasem
5. Kolblei of blei
6. Paling (minimummaat 30 cm)
7. Rietvoorn
8. Riviergrondel
9. Snoekbaars (minimummaat 45 cm, maximummaat 70 cm)
10. Winde
Alle andere vissoorten moet je na vangst onmiddellijk en voorzichtig vrijlaten in het
water van herkomst.
Beschermde vissoorten
Onderstaande soorten zijn in onze wateren zeer zeldzaam geworden. Om deze soorten in
stand te houden mag je ze niet meer vangen. Laat de vissen na eventuele vangst dan
ook onmiddellijk en voorzichtig vrij in het water van herkomst.
1. beekprik (Lampetra planeri);
2. bermpje (Barbatula barbatula);
3. bittervoorn (Rhodeus sericeus);
Natuurwetgeving voor boswachters 301
4. grote modderkruiper (Misgurnus fossilis);
5. inlandse kreeft (Astacus astacus);
6. kleine modderkruiper (Cobitis taenia);
7. kwabaal (Lota lota);
8. rivierdonderpad (Cottus gobio);
9. rivierprik (Lampetra fluviatilis);
10. steur (Acipenser sturio);
11. Atlantische zalm (Salmo salar);
12. zeeforel (Salmo trutta trutta);
13. zeeprik (Petromyzon marinus);
14. elft (Alosa alosa);
15. fint (Alosa fallax);
16. gestippelde alver (Alburnoides bipunctatus);
17. grote marene (Coregonus lavaretus);
18. houting (Coregonus oxyrhynchus);
19. vetje (Leucaspius delineatus);
20. vlagzalm (Thymallus thymallus).
Vissen tijdens de paaiperiode en nachtvisserij.
In de ecologisch waardevolle viswateren is het verboden te vissen tijdens de paaitijd (16
april tem 31 mei) en tijdens de nacht (vissen van twee uur na zonsondergang tot twee
uur voor zonsopgang).
Hoe niet vissen?
- Het gebruik van een leefnet is verboden in het belang van een efficiënte handhaving
van de regels over het meenemen, vervoeren en in bezit houden van vissen.
- Het is verboden om het even welke levende vis afkomstig uit viswater waarop de
wetgeving van toepassing is, aan dit water te onttrekken en te vervoeren. Deze regel
is niet van toepassing op paling en op aasvissen.
- Het is verboden om gevangen vissen ter plaatse te consumeren.
- Het schepnet mag alleen gebruikt worden om met de hengel gevangen vis uit het
water te nemen.
- De hengel en de peur zijn de enige toegelaten vistuigen. Alle andere tuigen dan de
hengel of de peur zijn verboden.
- Onder ijs mag er niet gevist worden.
- Het gebruik van gekleurde maden is verboden. Die bevatten kleurstoffen, die giftig
kunnen zijn voor de vis en de visser.
- Het is verboden om met meer dan twee hengels te vissen.
- Het is verboden eenzelfde hengel van meer dan drie enkelvoudige of veelvoudige
haken voorzien.
- Het is verboden hengels onbewaakt achter te laten.
- Waar mag je nooit vissen?
- In sluizen
- Boven op bruggen van bevaarbare waterlopen
Natuurwetgeving voor boswachters 302
- In vispassages
- Op alle plaatsen, zowel vanaf de oever als op het water, waar het Agentschap voor
Natuur en Bos ter plaatse door middel van de signalisatieborden een tijdelijk of
permanent visverbod heeft aangeduid.
Invasieve uitheemse soorten
Meer en meer soorten verspreiden zich dankzij de mens buiten hun natuurlijk
verspreidingsgebied. Sommige van deze exoten gedragen zich invasief en zijn een
bedreiging voor onze biodiversiteit.
Uitheemse soorten of exoten
Soorten zijn ‘uitheems’ als zij door menselijk toedoen –bewust of onbewust– buiten hun
natuurlijke verspreidingsgebied zijn geïntroduceerd. Uitheemse soorten worden ook wel
‘exoten’ genoemd. Deze term is gangbaar bij o.a. terreinbeheerders. Dit kunnen zowel
planten, dieren of micro-organismen (bv. schimmels) zijn. De manieren waarop zij
geïntroduceerd worden, zijn zeer divers: zij kunnen onbedoeld meereizen met personen
of goederen, of ontsnappen uit kweek of gevangenschap.
Het aantal uitheemse soorten is sterk toegenomen in de afgelopen eeuw. In Europa zijn
al zeker 11000 uitheemse soorten in de natuur vastgesteld. In Vlaanderen zijn sinds
1800 al bijna 2000 uitheemse plantensoorten vastgesteld.
Invasieve exoten
De meeste uitheemse soorten veroorzaken geen problemen, bijvoorbeeld omdat ze zich
in ons klimaat niet blijvend kunnen vestigen. Anderen weten zich wel te vestigen, maar
groeien niet uit tot een plaag of richten geen schade aan.
Bij een kleine minderheid van soorten wordt, na vestiging en uitbreiding, evenwel een
negatieve impact op de natuur, de volksgezondheid of infrastructuur vastgesteld. In dat
geval spreekt men van een ‘invasieve uitheemse soort’.
De vuistregel stelt dat van elke 1000 getransporteerde soorten er 100 in de natuur
belanden, er zich daarvan 10 vestigen, en er daarvan één schade aanricht. Zo worden er
van de ongeveer 2000 uitheemse planten in Vlaanderen slechts een 60-tal als
problematisch bestempeld. Voor dergelijke soorten dringt een aanpak zich op.
Beleid rond invasieve exoten
Europese verordening
Om tot een uniforme en effectieve aanpak van invasieve exoten te komen, werd een
Europese verordening ‘Exoten’ opgesteld die van kracht is sinds 1 januari 2015. De
Verordening focust op de drietrapsaanpak en heeft tot doel de negatieve impact van
invasieve exoten binnen Europa zoveel mogelijk te beperken.
Natuurwetgeving voor boswachters 303
De drietrapsaanpak houdt het volgende in:
1. preventie
2. snel opsporen en ingrijpen
3. beheren en terugdringen
Op 14 juli 2016 publiceerde Europa een eerste lijst met voor de Europese Unie
zorgwekkende invasieve soorten. Ondertussen staan er 66 soorten op de lijst. Voor de
soorten op de lijst gelden volgende maatregelen:
- Voor deze soorten geldt een totaalverbod op bezit, handel, transport, teelt en
vrijstelling in de natuur.
Hierbij zijn enkele overgangsbepalingen van kracht. Gezelschapsdieren die voor het in
voege treden van de Verordening in bezit waren, mogen gehouden worden tot hun
natuurlijke dood, op voorwaarde dat de dieren in een gesloten omgeving gehouden
worden, niet kunnen ontsnappen en zich niet kunnen voortplanten.
Commerciële voorraden kunnen tot één jaar na opname van de soort op de Unielijst
aan particulieren worden verkocht, onder de voorwaarde dat ze in een gesloten
omgeving gehouden en getransporteerd worden. Particulieren die deze soorten
aankopen gedurende dit ene jaar, mogen deze houden tot de natuurlijke dood ervan,
maar moeten kunnen verzekeren dat deze in een gesloten omgeving worden
gehouden en zich niet kunnen voortplanten (bv. aquaria kunnen als gesloten
omgevingen worden beschouwd, maar vijvers niet.)
Bovendien kunnen commerciële voorraden tot twee jaar na opname van de soort op de
Unielijst aan erkende instellingen (o.a. onderzoekscentra en dierentuinen) worden
verkocht of overgedragen.
- Lidstaten moeten een monitoringsysteem opstellen om de aanwezigheid van deze
soorten zo snel mogelijk op te sporen, zowel indien deze opzettelijk als accidenteel in
het land terecht komen. Hierbij wordt de hulp van het brede publiek ingeroepen om
waarnemingen te melden.
- Indien een soort van de lijst wordt waargenomen, dient deze zo snel mogelijk
bestreden te worden om zo negatieve impact te vermijden. Deze bestrijding is een
gedeelde verantwoordelijkheid van (lokale) overheden en terreineigenaars.
- Voor die soorten op de lijst die al wijdverspreid zijn, dienen de lidstaten maatregelen
te nemen om deze soorten zoveel mogelijk onder controle te houden. Ook dit is een
gedeelde verantwoordelijkheid tussen overheden en terreineigenaars.
Welke soorten staan op de lijst?
Soorten worden op de Europese lijst opgenomen indien ze een aantoonbare negatieve
impact op de inheemse Europese biodiversiteit hebben én de maatregelen zoals voorzien
door de Verordening deze impact kunnen beperken. Een aantal van deze soorten komen
Natuurwetgeving voor boswachters 304
momenteel niet in Vlaanderen voor, het is echter belangrijk ook voor deze soorten
waakzaam te zijn zodat er snel kan opgetreden worden indien ze alsnog zouden
opduiken.
De Unielijst is dynamisch, in de zin dat zij op regelmatige basis kan worden aangevuld of
geüpdatet. Nieuwe soorten die opgenomen moeten worden, worden door de Europese
Commissie of door de lidstaten zelf aangebracht. Een soort kan pas voor opname
beschouwd worden indien een wetenschappelijk correcte risicoanalyse werd uitgevoerd
die aan bepaalde vereisten voldoet. Deze vereisten worden door zowel de Europese
Commissie als een Wetenschappelijk forum gecontroleerd.
Veel informatie over invasieve exoten vind je op ecopedia:
https://www.ecopedia.be/pagina/exoten
Natuurwetgeving voor boswachters 305
Economische functie: houtverkoop en exploitatie
Duurzame houtexploitatie in Vlaamse bossen
Multifunctioneel duurzaam bosbeheer, waarbij een evenwicht gezocht wordt tussen de
ecologische, economische en sociale functie is het uitgangspunt in Vlaanderen.
De economische functie van bossen ligt voor de hand: bosbeheer gaat nl. in veel
gevallen gepaard met het kappen van bomen (dunning, bestandsverjonging,
omvorming,…). Het kappen van bomen in bossen is strikt geregeld in het Bosdecreet.
Met uitzondering van dringende kappingen om sanitaire of om veiligheidsredenen mag
een kapping die niet is opgenomen in het beheerplan slechts worden uitgevoerd na
machtiging van ANB. Een machtiging is ook nodig voor werkzaamheden die ingrijpende
wijzigingen of beschadigingen aan de bodem, de strooisel-, kruid-, of boomlaag tot
gevolg hebben (art. 96 Bosdecreet) en werkzaamheden of activiteiten in het kader van
duurzaam bosbeheer (art. 97 Bosdecreet).
Een aantal algemene regels met betrekking tot de exploitatie van openbare bossen staan
beschreven in hoofdstuk VI van het Bosdecreet. In 2019 werd ervoor gekozen om de
regels met betrekking tot exploitatie en houtverkoop te verschuiven naar de
uitvoeringsbesluiten en de voorwaarden opgenomen in de houtcataloog die opgemaakt
wordt per verkoop.
Naast een beperkt aantal bepalingen in het Bosdecreet, vinden we de wettelijke
bepalingen nu terug in:
- het BVR van 17 mei 2019 houdende de werkwijze en de voorwaarden voor de
verkoop en de exploitatie van hout en andere bosproducten uit openbare bossen;
- het BVR van 8 november 2002 houdende de erkenning van kopers en exploitanten
van hout, overeenkomstig artikel 79 van het Bosdecreet van 13 juni 1990;
- de houtcatalogus die per houtverkoop wordt opgemaakt.
We bespreken in dit onderdeel de wettelijke aspecten van technisch bosbeheer, gaande
van houtverkoop tot exploitatie en transport.
Aangezien technisch bosbeheer een van de hoofdtaken van de boswachter is, is het van
bijzonder belang dat hij of zij de wetgeving en regels ter zake volledig onder de knie
heeft. Een boswachter weet dat beheermaatregelen in bossen gemachtigd moeten
worden of moeten opgenomen zijn in een goedgekeurd beheerplan.
Bomen blessen/schalmen/markering
Bij regulier bosbeheer worden op bepaalde tijdstippen bomen gekapt (dunning,
bestandsverjonging, omvorming,…). Het is de taak van de boswachter om de bomen die
gekapt moeten worden aan te duiden. Dit proces noemt men schalmen, blessen, smetten
of hameren.
Natuurwetgeving voor boswachters 306
Er zijn verschillende methodes die gebruikt kunnen worden om bomen aan te duiden.
Deze staan beschreven in het BVR houtverkopen:
Art. 3. Het Agentschap of zijn gemachtigde bepaalt de wijze waarop bomen worden
gemerkt met het oog op het kappen, het verkopen of het voorbehouden van de
bomen, en de wijze waarop die regels worden bekendgemaakt.
In eenzelfde lot4 kunnen bomen maar op één manier gemerkt worden. Die manier van
merken wordt vastgelegd en omschreven in de verkoopsvoorwaarden voor het lot in
kwestie.
We bespreken in wat volgt kort het hameren en de verfmarkeringen. Meer info hierover
vind je in het cursusdeel over bosbeheer en op ecopedia via
https://www.ecopedia.be/pagina/verfmarkeringen-bij-bosexploitatie.
Hameren – schalmen - blessen
In openbare bossen zal de boswachter een stuk van de schors van de te kappen boom
verwijderen (schalmen, blessen) en er met de zegel van de hamer (schalmbijl) een
‘leeuw’ in slaan. Hoe gehamerd moet worden, staat beschreven in de interne ANB nota
‘hameren’.
Figuur: Hameren – zegel/leeuw
4 Een lot is een vastgelegde en gemerkte hoeveelheid te vellen of gevelde bomen in één of meerdere kavels, of
opgestapeld in het bos, die gezamenlijk te koop worden aangeboden.
Natuurwetgeving voor boswachters 307
Ritsen
Markeringen aanbrengen met een rits wordt ritsen genoemd, wat in de Vlaamse
bosbouwspreektaal vaak synoniem staat voor het aanduiden van een zuiveringsdunning
in jonge bestanden. Als er veel dunne bomen op een dag moeten gemarkeerd worden,
gaat het ritsen aanzienlijk sneller dan het schalmen. Ritsstrepen worden ook gebruikt om
speciale markeringen voor het bosbeheer te maken: bomen nummeren, indeling van
brandhoutloten, markeren van voorbehouden bomen, inventarisaties,...
Een rits is een gutsvormig snijmes waarmee je met een trekkende beweging een ondiepe
groef in de schors van een boom kan maken. Het werkend uiteinde van een meterstok is
ook een rits.
Methode verfmarkeringen
Naast markeringen met de bijl wordt steeds vaker bosmarkeerverf gebruikt om
kappingen aan te duiden. Toekomstbomen worden blauw gemarkeerd, te kappen bomen
worden gemarkeerd met schuine oranje of rode strepen. Ruimingspistes worden in de
regel aangeduid met verticale strepen.
Verder zijn er in de regelgeving nog een aantal specifieke markeringen opgenomen:
• bomen die met een pijl zijn gemerkt, moeten geveld worden in de richting van de
pijl;
• bomen of kruinen gemerkt met een ‘V’ moeten gespaard blijven, zelfs indien ze
met de hamer gemerkt zijn;
• bomen gemerkt met de letter ‘K’ moeten vóór de velling onttakt worden.
Natuurwetgeving voor boswachters 308
Figuur 3 Markering pijl © Robbie Goris
Het is in ieders belang om goeie markeringen aan te brengen. De koper van een lot hout
heeft immers een aantal verplichtingen t.a.v. de te kappen en te behouden bomen.
Eerst en vooral is het merkteken dat op de stam of op de stronk werd aangebracht het
enige middel waarmee de koper de exploitatie van de bomen kan rechtvaardigen Kopers
mogen geen merken aanbrengen op voorbehouden bomen tenzij de
verkoopsvoorwaarden dit uitdrukkelijk toestaan. De koper is verplicht alle voor kapping
gemerkte bomen te vellen en te ruimen.
Onrechtmatig gekapte bomen kunnen door de koper niet gecompenseerd worden door
voor kapping gemerkte bomen te laten staan.
Wanneer te sparen bomen gebroken of omgeworpen zijn, moet de koper ze ter plaatse
laten liggen en onmiddellijk de boswachter waarschuwen.
Houtverkoop uit openbare bossen
De eigenaar van openbaar bos beslist of het te kappen hout bestemd is voor eigen
gebruik of verkocht zal worden. Het hout wordt verkocht volgens de principes van
openbaarheid, transparantie en mededinging.
De werkwijze en de voorwaarden die moeten gevolgd worden als hout en andere
bosproducten worden verkocht, werden vastgelegd in het BVR van 17 mei 2019
houdende de werkwijze en de voorwaarden voor de verkoop en de exploitatie van hout
en andere bosproducten afkomstig uit openbare bossen. Dit besluit regelt niet alleen de
verkopingen zelf maar ook de exploitatie van het aangekochte hout. Het geeft, wat dit
laatste aspect betreft, invulling aan de principes van duurzaam bosbeheer. Daarnaast
worden bijkomende voorwaarden voor een specifieke houtverkoop opgenomen in de
houtcataloog die voor de verkoop wordt opgemaakt.
De Vlaamse Regering heeft in het BVR voorwaarden bepaald waarin uitzonderlijk een
verkoop uit de hand (= onderhands) toegelaten is. ‘Uit de hand’ of ‘onderhands’ betekent
‘niet via openbare verkoop’.
Dit is slechts mogelijk in een aantal gevallen:
• voor loten waarvoor geen voldoende aanbod werd verkregen bij verkoop volgens de
principes van openbaarheid, transparantie en mededinging;
• voor de windworp5 van niet-toegewezen bomen in de al toegewezen loten. De
windworp wordt in de eerste plaats aangeboden aan de kopers van de loten;
5 Windworp zijn strikt genomen bomen die door toedoen van de wind ontworteld en omgeworpen worden.
Deze term wordt ook toegepast op bomen die op een andere wijze, door storm, sneeuw, e.d. beschadigd
worden.
Natuurwetgeving voor boswachters 309
• voor bomen die dringend geëxploiteerd moeten worden om sanitaire of
veiligheidsredenen;
• voor het hout dat op onrechtmatige wijze is gekapt;
• voor bosproducten andere dan hout;
• voor loten van gering belang (dit zijn loten met een geraamde verkoopwaarde
minder dan €30.000, kosten en BTW niet inbegrepen. In uitzonderlijke gevallen kan
dit bedrag verhoogd worden tot €144.000).
De Vlaamse Regering bepaalt bij besluit dat de wijze waarop de marktconforme prijzen
van onderhandse verkoop in domeinbossen worden vastgesteld door het ANB of zijn
gemachtigde (= Natuurinvest). Voor de andere openbare bossen worden deze prijzen
vastgesteld door de eigenaar, op voorstel van het Agentschap.
Hout wordt in Vlaanderen in de regel op stam verkocht. Er zijn evenwel een aantal
experimenten gaande om hout ook via een andere manier te verkopen. Meer info
hierover vind je op de website van het ANB: http://www.houtverkopen.be/houtverkoop-
frankrijk.
Staat van voorziene kapping (liggingsstaat)
Voor de ANB domeinen wordt voor de start van de ‘hameringen/markeringen’ een
‘liggingsstaat of staat van voorziene kappingen’ opgemaakt. Dit is een lijst die per regio
een overzicht geeft van de voor die winter geplande houtkappen (al dan niet op basis van
de kapregeling van het beheerplan), met aanduiding of ze al dan niet zullen uitgevoerd
worden. In principe maakt de regiobeheerder deze staat op, maar in de praktijk wordt dit
gedelegeerd naar de boswachters, elk voor zijn/haar ambtsgebied. Daarna wordt het op
het regiokantoor samengevoegd tot 1 geheel.
Natuurwetgeving voor boswachters 310
In de staat van voorziene kappingen wordt aangegeven of het om een kap gaat die
voorzien was in het beheerplan of niet. Kappingen voorzien in het beheerplan moeten
niet meer gemachtigd worden. Door de boswachter of regiobeheerder moet vanaf 2018
vooraf aangegeven worden of de kap een advies vereist van Onroerend Erfgoed.
Vervolgens wordt een generieke machtiging voor alle voorziene kappingen voorbereid
door de projectleider duurzame houtverkoop.
Erkenning van kopers en exploitanten
In de Vlaamse openbare bossen wordt jaarlijks maar dan 220.000 m³ hout verkocht en
geëxploiteerd. Om de toekomst van de openbare bossen niet in het gedrang te brengen,
moet die houtkap vakkundig en verantwoord gebeuren. De erkenning van houtkopers en
vooral houtexploitanten houdt kwaliteitswaarborgen in voor het duurzame beheer van
openbare bossen.
De erkenningsregeling geldt zowel voor houtkopers als voor houtexploitanten en werd
opgesteld in overleg met de houtexploitatiesector en het Agentschap voor Natuur en Bos.
De wettelijke bepalingen lees je in het BVR van 8 november 2002 houdende de
erkenning van kopers en exploitanten van hout overeenkomstig artikel 79 van het
Bosdecreet van 13 juni 1990.
De erkenning is verplicht voor kopers en exploitanten die hout kopen of exploiteren in
openbare bossen in Vlaanderen, zodra de hoeveelheid hout die ze exploiteren en/of
kopen minstens 50 m³ per jaar en per adres bedraagt. Dit geldt voor natuurlijke
personen en rechtspersonen, zoals een vennootschap. De regeling geldt voor Vlaamse
exploitanten en kopers, maar ook voor buitenlandse personen of vennootschappen die in
Vlaanderen hout wensen te kopen of exploiteren.
Figuur: staat van voorziene kappingen of liggingsstaat
Natuurwetgeving voor boswachters 311
Figuur: Erkenningskaart
De kopers en exploitanten moeten voldoen aan vastgelegde erkenningsvoorwaarden (zie
tabel 1 onder). Mensen die zich willen laten erkennen als bosexploitant moeten éénmalig
een bosbouwkundige basisopleiding volgen. Jaarlijks moeten ze hun kennis via een
permanente vormingsdag onderhouden.
Ter identificatie krijgt de aanvrager een erkenningsnummer. De aanvrager en zijn
personeel krijgen ook een persoonlijke erkenningskaart. De erkenning wordt jaarlijks
hernieuwd nadat het bewijs werd geleverd dat de permanente vorming werd gevolgd.
Controles wijzen uit of de erkende exploitant of koper zich houdt aan de
erkenningsvoorwaarden. Indien dit niet het geval is, kan een erkende koper of exploitant
een waarschuwing krijgen, tijdelijk worden geschorst of zijn erkenning verliezen.
Voorwaarden voor erkenning
De voorwaarden om erkend te worden en te blijven, verschillen voor een koper of een
exploitant, en voor een natuurlijke persoon of een vennootschap.
Erkenningsvoorwaarden exploitant (natuurlijk persoon):
• Nodige bosbouwtechnische kennis en ervaring m.b.t. bosexloitatie kunnen
aantonen
• Naleven boswetgeving en verkoopsvoorwaarden
• Bij onderaanneming: enkel met erkende personen werken
• Personeel dat boswerkzaamheden uitvoert, binnen jaar na indiensttreding
bosbouwtechnische vorming laten volgen
• Onderschrijven ‘verklaring van de exploitant’:
➢ Nodige veiligheidsvoorzieningen in acht nemen + PBM’s (persoonlijke
beschermingsmiddelen)
➢ EHBO-kit (1 per 4 werknemers)
➢ Niet onder invloed van alcohol of bedwelmende middelen werken
➢ Relevante CAO’s naleven
➢ Sociale verplichtingen nakomen
Natuurwetgeving voor boswachters 312
➢ Verzekeringscontract burgerlijke aansprakelijkheid & verzekering tegen
arbeidsongevallen en ter dekking van schade afsluiten
➢ Fiscale verplichtingen en BTW-wetgeving naleven
➢ Enkel werken met biologisch afbreekbare oliën en vanuit milieustandpunt
verantwoorde brandstoffen
Erkenningsvoorwaarden exploitant (rechtspersoon):
• Opgericht zijn conform Belgische vennootschapswetgeving
• Ten minste 1 natuurlijke persoon die de vennootschap kan verbinden moet de
nodige bosbouwtechnische kennis of ervaring aantonen m.b.t. bosexploitatie
• Verkoopsvoorwaarden en boswetgeving naleven
• Bij onderaanneming: enkel met erkende personen werken
• Personeel dat boswerkzaamheden uitvoert, binnen jaar na indiensttreding
bosbouwtechnische vorming laten volgen
• Onderschrijven ‘verklaring van de exploitant’
Erkenningsvoorwaarden koper (natuurlijke persoon):
• Verkoopsvoorwaarden en boswetgeving naleven
• Bij uitvoering bosexploitatiewerkzaamheden: enkel op erkende exploitanten
beroep doen
Erkenningsvoorwaarden koper (rechtspersoon):
• Opgericht zijn conform Belgische vennootschapswetgeving
• Verkoopsvoorwaarden en boswetgeving naleven
• Bij uitvoering bosexploitatiewerkzaamheden: enkel op erkende exploitanten
beroep doen
Natuurwetgeving voor boswachters 313
• Wie erkend is al exploitant is automatisch ook erkend als koper.
Tabel erkenningsvoorwaarden koper en exploitant
Case: moet de houttransportsector ook erkend zijn?
Een transporteur van hout moet niet erkend zijn om hout op te halen uit het bos (van de
stapelplaatsen). De houttransportsector is niet opgenomen in de erkenningsregeling.
Soms kan het voorvallen dat de vrachtwagenbestuurder toch iets moet verzagen met de
kettingzaag (dit gebeurt nog al te vaak zonder PBM!). De bestuurder mag iets bijzagen
om de lading veilig te transporteren maar er mogen geen systematische doorkortingen
meer gebeuren!
Natuurwetgeving voor boswachters 314
Toezicht en controle op erkenningsvoorwaarden
Toezicht en controle op het naleven van de erkenningsvoorwaarden gebeurt op terrein
door de boswachter. Bij een inbreuk op de voorwaarden legt die de werken stil en
verwittigt de exploitant en regiobeheerder. Bovendien schrijft de boswachter de klacht op
een doordrukfolder en levert dit af aan de regiobeheerder.
De regiobeheerder dient de klacht in bij het erkenningssecretariaat. Het secretariaat
stuurt een brief naar de exploitant en koper die binnen de 14 dagen weerwoord kan
geven.
Vervolgens wordt de klacht behandeld door het erkenningscomité dat oordeelt over de
ernst van de inbreuken tegen de voorwaarden. Het deelt de sanctie (waarschuwing,
schorsing, intrekking erkenning) schriftelijk mee aan zowel de indiener van de klacht als
de betrokken exploitant of koper en dit binnen 1 maand na het neerleggen van de klacht.
Gevolgen
De gevolgen van het niet naleven van de voorwaarden inzake bosbouwtechnische
ervaring of vorming personeel, werken met erkende onderaannemers en oprichting
conform de Belgische Venootschapswetgeving zijn:
• Een waarschuwing: bij eerste inbreuk op voorwaarden.
• Een ambtshalve schorsing: twee waarschuwingen binnen de geldigheidsduur van de
erkenning (een periode van 5 jaar) kunnen leiden tot een schorsing voor 1 jaar.
• Intrekking erkenning: gebeurt er een tweede schorsing binnen de geldigheidsduur
van de erkenning, dan zal het erkenningscomité de minister adviseren om de
erkenning ambtshalve in te trekken.
Het niet naleven van de verkoopsvoorwaarden, de boswetgeving en de verklaring van de
exploitant kan leiden tot een schorsing voor 1 jaar.
Een schorsing wordt per aangetekend schrijven aan de houder van de erkenning
meegedeeld. Binnen termijn van 15 dagen kan die zich verantwoorden of ervoor zorgen
dat hij aan de voorwaarden voldoet.
Meer info, aanvraagformulieren en de lijst van erkende kopers en erkende exploitanten
vind je via: http://www.landmax.be/bos-en-natuurbeheer-2/erkenning-bosexploitanten/
Case: een verschillende sanctie voor koper en exploitant in een zelfde
schadegeval
Na de exploitatie stelt de boswachter schade vast in een bepaald bosbestand en dient
klacht in tegen de koper en de exploitant. De koper kreeg enkel een verwittiging, de
exploitant een waarschuwing.
Natuurwetgeving voor boswachters 315
Waarom?
Voor de exploitatie had de koper het lot bezichtigd met de boswachter en een aantal
zeer duidelijke afspraken gemaakt. Nu is het de verantwoordelijkheid van de koper om
een zeer degelijke communicatie te voeren met de exploitant en alle afspraken duidelijk
over te maken. In feite zijn beide aansprakelijk voor de schade!
Maar in dit specifieke geval kon de koper zeer duidelijk aantonen dat hij alle afspraken
had laten doorstromen naar de exploitant/onderaannemer en dit op verschillende
manieren (mails, telefoongespreken, persoonlijk contact). Het erkenningscomité heeft
zijn bewijsvoering gevolgd en een strengere sanctie opgelegd aan de exploitant dan aan
de koper. De exploitant was in deze in de fout, niet de koper.
Case: bijzondere verkoopsvoorwaarden en bijzondere verkoopsvoorwaarden
per lot
Bij een bepaalde exploitatie van een bestand populieren zette de exploitant ook de
ondereteage af.
Het afzetten van de onderetage moet expliciet in de verkoopsvoorwaarden staan of zo
afgesproken zijn met boswachter. Bij deze exploitatie was dit niet het geval. De
boswachter stelde de overtreding vast en diende klacht in bij het erkenningssecretariaat.
De exploitant verdedigde zich door te stellen dat bij de bijzondere verkoopsvoorwaarden
van 1 bepaald lot stond ‘onderetage te sparen’ en bij de andere loten niet. Hij was er van
uitgegaan dat de onderetage bij de andere loten dus niet te sparen was en had net
daarom die loten gekocht. “Want ja, ik werkt altijd proper en kapt dus die onderetages”.
In de algemene voorwaarden stond echter dat onderetages niet gekapt mogen worden.
De algemene voorwaarden blijven altijd gelden, dus ook voor elk afzonderlijk lot.
Omdat de exploitant ook al een stuk van de onderetage had opgeladen en meegenomen,
oordeelde het erkenningscomité dat dit onder het ‘stelen van hout’ valt met een
zwaardere sanctiecategorie: schorsing. Krijg je een sanctie, dan mag je je verdedigen bij
het comité van beroep. Het comité van beroep volgt meestal de argumenten van het
erkenningscomité.
De exploitant ging vervolgens naar het comité van beroep die hem ook een schorsing
gaf. Vervolgens ging hij met zijn dossier naar de Raad van State die het
erkenningscomité gelijk gaf.
Verkoopsvoorwaarden houtverkoop
De data van openbare houtverkopen en de houtcataloog per houtverkoop vind je via:
http://www.houtverkopen.be .
De algemene regels en voorwaarden voor de verkoop en exploitatie van hout en andere
bosproducten van openbare bossen staan beschreven in het Bosdecreet (beperkt) en het
Natuurwetgeving voor boswachters 316
BVR van 17 mei 2019 houdende de werkwijze en de voorwaarden voor de verkoop en de
exploitatie van hout en andere bosproducten uit openbare bossen.
Figuur 4 Houtcataloog
Per houtverkoop wordt een houtcataloog gemaakt. Daarin staan alle voorwaarden die
van toepassing zijn voor die bepaalde houtverkoop en voor alle loten die opgenomen zijn
in de cataloog.
De ‘specifieke verkoopsvoorwaarden’ zijn de voorwaarden die specifiek van
toepassing zijn op de houtverkoop die in de catalogus wordt aangeboden. Het gaat bv.
om:
- contactgegevens
- info FSC gecertificeerd hout
- locatie, tijdstip en aard van verkoop
- wetgeving van toepassing op de verkoop
- ECC-vereisten
- algemene wijze waarop bomen worden gemerkt
De verkoopsvoorwaarden die gelden voor elke verkoop van hout uit openbaar bos in het
Vlaams gewest die beschreven staat in het Bosdecreet en het BVR vind je in de
‘algemene verkoopsvoorwaarden’. Hierin staat een verwijzing naar de geldende
wetgeving met o.a. bepalingen over de belofte tot bankwaarborg, de borgstelling, hoe de
toewijzing kan gebeuren, hoe de betaling moet gebeuren,…
Natuurwetgeving voor boswachters 317
In de bijzondere verkoopsvoorwaarden vind je de voorwaarden die per verkoop
vastgesteld worden door de eigenaar van het bos en die geldig zijn voor alle loten die in
de catalogus opgenomen zijn. Per afzonderlijk lot kunnen ook nog eens bijzondere
verkoopsvoorwaarden gespecifieerd zijn, deze gelden dan enkel voor het afzonderlijke lot
(de specifieke, algemene en bijzondere verkoopsvoorwaarden blijven dan evenwel
gelden!).
Nemen we eens een kijkje naar een lot dat te koop wordt aangeboden in de houtcataloog
opgemaakt voor de openbare houtverkoop van domein Heverleebos, bv. Lot 11-
2015/HEV-6.
Figuur 5 Houtcataloog, informatie en bijzondere verkoopsvoorwaarden per lot
Naast de contactgegevens van de boseigenaar staat in de houtcataloog per lot
opgegeven welke houtsortimenten op stam te koop aangeboden worden en welke
bijzondere verkoops- en exploitatievoorwaarden voor het specifieke lot bepaald zijn. Per
lot zijn ook de contactgegevens van de verantwoordelijke boswachter opgenomen.
De loten worden toegewezen zonder waarborg van kwaliteit. Het aantal bomen per lot
(en niet per soort) zoals vermeld in de catalogus, is gewaarborgd tot op een mogelijke
fout van 3%. Voor het lot 11-2015/HEV-6 werden het aantal bomen per boomsoort
weergegeven in de cataloog. Bij discussie over het aantal te vellen/gevelde bomen, is het
totale aantal bomen (in deze: 213) gewaarborgd tot op een mogelijke fout van 3%, niet
het aantal bomen per boomsoort.
Natuurwetgeving voor boswachters 318
Verantwoordelijkheden kopers en exploitanten van een lot hout
De koper mag niet beginnen met het kappen van de loten zonder een voorafgaande
bevestiging van betaling. Iedereen die hout velt, bewerkt, ruimt of vervoert, moet in het
bezit zijn van deze betalingsbevestiging, afgeleverd door de verkoper. Het is een
schriftelijke bevestiging dat het voorschot (of de volledige verschuldigde verkoopprijs)
betaald is en de vereiste waarborgen geleverd werden.
Een bevestiging van betaling geeft ook aan dat de koper over het hout kan beschikken.
Het staat volledig los van de kapmachtiging die de wettelijke toestemming inhoudt tot
het kappen van de bomen in het kader van de bepalingen van het Bosdecreet! Een
bevestiging van betaling is steeds nodig, een kapmachtiging is enkel nodig voor bossen
als de kap niet gedekt is via beheerplan (zie eerder).
Weet dat een exploitant hoofdelijk met de koper is verbonden. Dit houdt in dat alle
verplichtingen inzake de exploitatie die aan de koper worden opgelegd, ook voor de
exploitant gelden.
De kopers en hun borgen zijn burgerlijk aansprakelijk voor de schadevergoedingen en
voor de teruggaven voor bosmisdrijven die in hun kavels gepleegd zijn door de
houthakkers, vervoerders en alle andere personen die voor rekening van de kopers
werken.
Vellings- en exploitatietermijnen
De vellings- en ruimingstermijnen worden voor elk lot vastgesteld in de bijzondere
verkoopvoorwaarden (voor alle loten aangeboden tijdens de verkoop en soms ook voor
elk lot in het bijzonder). Ook de bepalingen met betrekking tot de schoontijd staan hier
vermeld.
Schoontijd is de periode waarin exploitatie niet is toegelaten. Hierbij wordt ‘exploitatie’
standaard begrepen en bijgevolg is de schoontijd de periode waarin niet geveld, bewerkt
en geruimd mag worden. Standaard is transport wel nog toegelaten. Afwijkingen hierop
kunnen worden opgenomen in de verkoopsvoorwaarden (vb. verbod transport tijdens -
deel van - de schoontijd, vb. toelaten manueel bewerken (kruin) hout).
De standaard schoontijd geldt in het Vlaams gewest van 1 april tot 30 juni. De interne
richtlijn van het ANB 2010/02 ‘Afwegingskader toepassing schoontijd’ tracht de
schoontijd meer op maat, op basis van de actuele situatie af te stemmen. Toezicht op het
naleven van de schoontijd in de domeinen beheerd door ANB (domeinbos, openbaar bos)
gebeurt door de boswachter.
Alle voor kapping gemerkte bomen dienen gekapt en opgeruimd te worden binnen de
door de verkoopsvoorwaarden gestelde termijn. Voor zover in de verkoopsvoorwaarden
een afwijkingsmogelijkheid wordt voorzien, kan alleen om gemotiveerde redenen aan de
kopers – meestal tegen een vergoeding – een verlenging van deze termijn worden
toegestaan.
Natuurwetgeving voor boswachters 319
Indien de kopers de door de verkoopsvoorwaarden opgelegde werkzaamheden niet
verrichten binnen de gestelde termijn, komen de niet-gekapte en niet-opgeruimde
bomen opnieuw toe aan de eigenaar.
Het opleggen van bepaalde termijnen was in oorsprong vooral gericht op een geregelde
bedrijfsvoering. Men wilde voorkomen dat bomen nog enkele jaren bleven staan. Nu is
dit tevens gericht op het vrijwaren van de ecologische functie. Zo zal slepen in het
voorjaar belangrijke schade kunnen toebrengen aan de boskruidenflora en ook de fauna
verstoren.
Ook de tijdstippen waarop de exploitatie mag plaatsvinden zijn geregeld. De koper mag
geen hout hakken of weghalen op zon- en feestdagen, noch vóór de officiële zonsopgang
of na de officiële zonsondergang. De eerste beperking vindt haar oorsprong in de idee
van multifunctionaliteit: de exploitatie op zon- en feestdagen zou al te zeer ten koste
gaan van de sociale en educatieve functie. De tweede beperking is er uiteraard op gericht
de controle op de exploitatie te vergemakkelijken en staat in functie van de veiligheid.
Case: Respecteren van de exploitatietermijnen
Als exploitanten de exploitatietermijnen niet respecteren en nalaten uitstel te vragen kan
er een klacht ingediend worden bij het Erkenningssecretariaat. Het erkenningscomité
oordeelt over de binnengekomen klachten. Een mogelijke sanctie voor het overschrijden
van de termijnen is een schorsing.
De eigenlijke exploitatie
De exploitatievoorwaarden staan beschreven bij de algemene en bijzondere
verkoopsvoorwaarden in de houtcataloog.
Voor aanvang exploitatie en velling: boswachter verwittigen!
Vooraleer de werkzaamheden aan te vangen, maken de exploitanten of hun aangestelden
(iedereen die onder welke vorm dan ook in rechte de exploitant kan vertegenwoordigen
zoals bv. een werknemer, een onderaannemer,…) een afspraak met de boswachter.
Samen gaan ze het lot bezichtigen en bespreken hoe de exploitatie uitgevoerd moet
worden. De boswachter kan de nodige aanvullende richtlijnen geven of uitzonderingen
toestaan op de algemene voorschriften uit het BVR.
Minstens 5 dagen voor de effectieve velling of ruiming (aanvangen of hervatten)
verwittigt de exploitant de boswachter.
De regiobeheerder kan in geval van waardevolle wetenschappelijke waarnemingen
tijdelijk de exploitatie verbieden op een bepaalde plaats. Boswachter kan dit doen
omwille van slechte weersomstandigheden (zie verder).
Natuurwetgeving voor boswachters 320
Case: te grote machine
Bij een exploitatie kapt de exploitant de rij bomen naast de aangeduide piste omdat de
machines te breed waren om enkel de bomen op de piste te kappen. De boswachter legt
de werken stil en laat de koper inlichten. De koper zorgt er vervolgens voor dat de
exploitant met smallere machines kan werken.
Deze case benadrukt het belang van goede communicatie voor de start van de werken.
Een koper gaat ook best kijken naar het lot voor hij overgaat tot de aankoop. Dan had hij
kunnen inschatten welke machines ingezet moeten worden.
Schade vermijden!
De koper mag enkel de bomen kappen die gemerkt zijn en moet alle nodige voorzorgen
nemen om de te sparen bomen en het bosbestand niet te beschadigen.
Belangrijk om weten is dat alle niet gemerkte bomen, ‘te behouden bomen’ zijn. Ook alle
dood hout aanwezig in het bos! Het dood hout moet bijgevolg blijven staan of blijven
liggen tenzij anders vermeld in de verkoopsvoorwaarden. Enkel wat in de cataloog staat
opgenomen, mag uit het bos gehaald worden, al de rest moet blijven staan/liggen. Zo
had een exploitant ooit eens een ganse vrachtwagen vol geladen met dood hout uit het
bos (terwijl dit niet in de verkoopsvoorwaarden voor het lot was opgenomen). Dit heeft
geleid tot een klacht bij het erkenningscomité met een schorsing tot gevolg (‘stelen van
hout’, zie case hierboven).
Als toch schade zou ontstaan aan te sparen bomen en de koper heeft niet alle mogelijke
voorzorgen genomen dan worden de te sparen maar beschadigde bomen als een ten
onrechte gekapte boom beschouwd. Ze worden dan openbaar of uit de hand verkocht of
blijven staan. Onverminderd de door de koper te betalen schadeloosstelling en eventueel
de krachtens de verkoopsvoorwaarden verschuldigde boeten.
Wanneer een gevelde boom is blijven hangen op een voorbehouden boom mag de koper
de voorbehouden boom alleen kappen mits toelating van de boswachter en na
vaststelling op tegenspraak van de schade die voortspruit uit de noodzakelijkheid om de
boom te vellen.
Ook de exploitant is dus verplicht om tijdens de exploitatie de nodige
voorzorgsmaatregelen te treffen opdat geen vermijdbare schade aan de voorbehouden
bomen, de aanplantingen en natuurlijke zaailingen, de vegetatie, de bodem, de uitrusting
en alle andere aanhorigheden van het bos kan ontstaan.
Natuurwetgeving voor boswachters 321
Bovendien:
• Moeten alle aspecten die betrekking hebben op de toegankelijkheid voor exploitatie
worden geregeld in afspraak met de boswachter. Dit omvat o.a. het vrijhouden van
wegen en parkeerplaatsen, het openen en sluiten van slagbomen, ontsluiten en
hersluiten van afsluitingen, afrasteringen en wegversperringen, wegnemen
infoborden, toegankelijkheidspalen of andere infrastuctuur.
• Is het verboden met voertuigen naast slagbomen, palen, wegversperringen, e.d. te
rijden.
• Mogen alleen voertuigen die nodig zijn voor het vellen of ruimen de boswegen
verlaten. Voor de loten waarvoor in de bijzondere verkoopsvoorwaarden het verplicht
gebruik van ruimingspistes is opgenomen mogen die voertuigen de pistes niet
verlaten. Een ruimingspiste is een 3 tot 4 m brede aangeduide strook in een
bosbestand, bestemd voor de exploitatie, waarop alle eventueel nog aanwezige
bomen en struiken vóór of bij het begin van de exploitatie worden gekapt.
• Is het verboden om bomen (met hun kruin) binnen verjongingsgroepen te laten
vallen, of op de voet-, fiets- en ruiterpaden of in vijvers of waterlopen.
• Moet de exploitant als hij bomen wil laten vallen op of ruimen over aangrenzende
terreinen zelf daarover een overeenkomst sluiten met de eigenaar van deze
terreinen.
• Als geen afwijkingen vermeld zijn in de bijzondere voorwaarden moeten bij andere
kappingen dan die van hakhout de bomen op maximaal 10 cm boven het maaiveld
afgezaagd worden. De stronken moeten goed zichtbaar zijn en blijven eigendom van
de verkoper.
• Een boom die aan de stamvoet werd ingezaagd moet zonder enig uitstel worden
geveld. Afgezaagde bomen die blijven hangen moeten zonder enig uitstel tegen de
grond worden getrokken. De verantwoordelijkheid voor dergelijke bomen berust bij
de exploitant.
• Langs paden en wegen of op aangeven van de boswachter moeten boomkluiten die
nog rechtstaan na het verzagen van de stam teruggeduwd worden in de ontstane
kuil.
• De verjonging omvergeworpen bij de exploitatie moet worden rechtgezet, aangeaard
en eventueel hun wildbescherming in orde gebracht.
• Zaden en kegels horen niet bij de verkoop van het hout en mogen niet worden
geoogst door de koper.
• Takhout mag in de bosbestanden blijven liggen, tenzij anders vermeld in de
bijzondere bepalingen per lot. Takken en twijgen mogen niet in waterlopen, vijvers
of weiden en andere boomvrije plaatsen blijven liggen. Ze moeten minstens twee
meter van paden, wegen, parkings en andere boomvrije plaatsen verwijderd worden.
Natuurwetgeving voor boswachters 322
Case: kappen van te behouden bomen
Een exploitant kocht een lot populieren. Het bestand staat op twee percelen van twee
verschillende eigenaars die visueel (hoewel niet echt duidelijk) gescheiden zijn door een
pad. De rijen populieren lopen over de twee percelen door.
Bij het kappen van de eerste rij populieren negeert hij (per ongeluk) het pad dat de twee
percelen scheidt. Op het einde van de rij draait hij de machine, begint aan de tweede rij
en stelt pas bij de tweede rij vast dat er een pad loopt tussen de percelen van beide
eigenaars en hij dus per ongeluk populieren van de andere eigenaar gekapt heeft.
Hij stopt de exploitatie en belt onmiddellijk de boswachter om te melden dat hij een fout
gemaakt heeft en legt de situatie uit.
De boswachter moet een klacht indienen bij het Erkenningscomité omdat het hier gaat
over ‘kappen van voorbehouden bomen’. De sanctie voor dergelijk vergrijp is normaal
gezien altijd een schorsing. De exploitant kreeg echter enkel een waarschuwing omdat hij
onmiddellijk zelf zijn fout ingezien heeft en gemeld heeft. Het comité volgde dus de
redenering van de exploitant.
De exploitant was aanvankelijk wat verbaasd dat hij toch een waarschuwing kreeg, want
ja, hij had toch zelf de fout aangegeven?! ANB heeft hem dan toegelicht dat het ‘kappen
van voorbehouden bomen’ normaalgezien altijd de strengste sanctie krijgt. In dit
specifieke geval is men omwille van zijn onmiddellijke actie en schuldbesef milder
geweest en hield het comité het bij een waarschuwing.
Vervoer en transport van hout
Het BVR en de verkoopsvoorwaarden regelen het belangrijke probleem van het vervoer
van het hout binnen het bos. Hiermee kan immers belangrijke schade worden aangericht
aan de structuur en de vegetatie van de bosbodem. Het vervoer moet gebeuren langs de
wegen die daarvoor gewoonlijk gebruikt worden of op de wijze die door de aangewezen
ambtenaar of zijn afgevaardigde wordt aangewezen.
In geen geval mag de koper nieuwe wegen of doorgangen aanleggen. Het gaat hier
zowel om het uitslepen van de bomen van de standplaats naar de laadplaats, als om het
vervoer met de vrachtwagen vanaf de laadplaats tot buiten het bos.
Het is verboden met voertuigen naast de in het bos aangebrachte wegversperringen,
slagbomen of palen te rijden en afrasteringen moeten zo spoedig mogelijk gesloten en,
indien nodig, hersteld worden. Alleen voertuigen die nodig zijn voor het vellen of ruimen,
mogen de boswegen verlaten. De boswachter kan het ruimen of de toegang tot bepaalde
bestanden en wegen tijdelijk verbieden ingevolge weersomstandigheden of andere
uitzonderlijke omstandigheden of activiteiten.
Natuurwetgeving voor boswachters 323
Enkele andere algemene bepalingen inzake de ruiming en het transport:
• Het ruimen naar de wegen moet langs het minst schadelijke tracé gebeuren. De
boswachter kan een verplicht te volgen tracé opleggen. Het opgelegde tracé kan ook
in de catalogus vermeld staan.
• De opgelegde ruimingpistes, zoals op het exploitatieplan en/of op terrein aangeduid,
moeten worden gevolgd. Indien moet worden gewerkt met ruimingspistes wordt dit
bij de bijzondere bepalingen per lot vermeld. Het exploitatieplan wordt aan deze
cataloog gehecht of meegegeven bij bezichtiging van de loten.
• In bestanden waarin ruimingspistes werden aangeduid is het te allen tijde verboden
om met exploitatie- en andere voertuigen deze pistes te verlaten. Het manueel of
met de kruiwagen uitdragen blijft toegelaten, evenals het bijslepen naar de piste met
paarden.
• De lading en/of de lengte van de getrokken stamstukken moeten aangepast zijn aan
het gebruikte ruimingsmiddel en aan de terreinomstandigheden.
• Het is verboden te rijden of te ruimen door andere percelen dan die waarin de
toegewezen loten van de koper zich bevinden, door bestanden die niet in exploitatie
zijn, door verjongingsgroepen, beken en afvoergeulen, of weiden.
• Kruinen of samenhangende delen ervan, mogen niet als geheel worden geruimd.
• Het is verboden diepe rij- of sleepsporen te maken. Als dat toch gebeurt ondanks de
genomen voorzorgsmaatregelen, moet de beschadigde bodem worden hersteld
volgens de aanwijzingen van de boswachter.
• Het laten slippen van de wielen tijdens het ruimen is verboden.
• De snelheid van gemotoriseerde voertuigen en werktuigen in het bos en op de
boswegen is beperkt tot 30 km/ uur.
• Wegen, ruimingspistes en grachten moeten geëffend en/of hersteld worden na
beëindiging van de exploitatie of bijkomend tijdens de eerste twee weken van de
schoontijd. Op vraag van en in overleg met de boswachter kan het nodig zijn
bepaalde wegen ook tussendoor te effenen of te herstellen (bv. omwille van
dienstgebruik of recreatie in kleinere bossen).
Natuurwetgeving voor boswachters 324
Sociale functie: toegankelijkheid en activiteiten in natuurterreinen
Basisprincipe toegankelijkheid
Vlaanderen is dicht bevolkt. Om zoveel mogelijk mensen toegang te verlenen tot
natuurterreinen en de verschillende wensen (economie, ecologie, recreatie) optimaal op
elkaar af te stemmen is een duidelijke wetgeving noodzakelijk.
Het basisprincipe toegankelijkheid is dat iedere voetganger (of daarmee
gelijkgestelde) het recht heeft om:
- in bossen (zowel openbaar als privaat) en in openbare (of met openbare
middelen aangekochte) natuurterreinen te wandelen op de wegen, tenzij TR
of terreinaanduiding anders bepaalt.
- in de natuurdomeinen (natuurterreinen in volledig beheer bij het ANB) overal
rond te wandelen, tenzij TR of terreinaanduiding anders bepaalt.
Met voetgangers wordt gelijkgesteld: joggers, langlaufers, rolstoelgebruikers en fietsers
jonger dan 9 jaar.
Elke uitbreiding of beperking van dit basisprincipe wordt geregeld in een
toegankelijkheidsregeling (TR).
Andere groepen gebruikers, zoals fietsers, ruiters, zwemmers, schaatsers, roeiers,…
kunnen uiteraard ook toegelaten worden maar de toegankelijkheid voor deze gebruikers
moet geregeld worden in een toegankelijkheidsregeling (TR).
De wettelijke bepalingen inzake de toegankelijkheid vinden uitvoering in het BVR van 5
december 2008 betreffende de toegankelijkheid van de bossen en de natuurreservaten.
De toegankelijkheidsregeling (TR)
Beheerders van natuurterreinen kunnen het basisprincipe toegankelijkheid uitbreiden of
beperken. Zo kunnen ze ook andere groepen van gebruikers toelaten dan wandelaars of
kunnen ze bepaalde zones aanduiden als speel-, honden-, bivakzone of vrij toegankelijke
zone. Een toegankelijkheidsregeling is daarvoor het instrument.
Een toegankelijkheidsregeling is opgebouwd uit een tekstgedeelte en een bijbehorende
kaart, de toegankelijkheidskaart, van het gebied waarop het tekstgedeelte van
toepassing is. De kaart toont duidelijk de toegankelijke wegen en zones en dient steeds
geïnterpreteerd te worden op basis van het corresponderende tekstgedeelte en de
legende bij het kaartgedeelte.
Natuurwetgeving voor boswachters 325
Een toegankelijkheidsregeling moet niet worden opgemaakt:
- voor terreinen waar het basisprincipe toegankelijkheid geldt;
- voor private ontoegankelijk gestelde terreinen.
Bijgevolg kan bv. een private boseigenaar zijn bos ontoegankelijk stellen en moet
daarvoor geen toegankelijkheidsregeling opmaken en laten goedkeuren. Enkel de bordjes
V.14 'verboden toegang – privé-eigendom’ moeten dan ophangen worden aan de
voornaamste toegangen van het gebied.
Een leidraad om een toegankelijkheidsregeling op te maken, de procedure voor
goedkeuring en een lijst met alle goedgekeurde toegankelijkheidsregelingen vind je via
de website van ANB: http://www.natuurenbos.be/beleid-
wetgeving/natuurgebruik/activiteit-organiseren/toegankelijkheidsregeling
Natuurwetgeving voor boswachters 326
De toegankelijkheid wordt op het terrein op een duidelijk zichtbare wijze aangeduid. Dit
gebeurt in overeenstemming met de toegankelijkheidsregeling via het plaatsen van
aanwijzingsborden, zoneborden en verbodsborden uit de bijlage bij het besluit. Als het
terrein deels of geheel ontoegankelijk is, wordt dit ook duidelijk zichtbaar aangeduid. Alle
borden kan je downloaden via https://www.natuurenbos.be/toegankelijkheidsborden .
Figuur Officiële toegankelijkheidsborden
Routes of routenetwerken voor fietsers, ruiters of bestuurders van gespannen die
gedeeltelijk door bos of openbare (of geheel of gedeeltelijk met openbare middelen
verworven) natuurterreinen gaan, moeten voor dat gedeelte in overeenstemming zijn
met de toegankelijkheidsregeling van het gebied. De toegankelijkheid wordt in dat geval
op het terrein geregeld via het plaatsen van wegwijzers, eigen aan de route of het
netwerk op voorwaarde dat deze wegwijzers duidelijk het corresponderende type van
weggebruiker afbeelden. Indien dit niet het geval is, worden de aanwijzingsborden uit de
bijlage bij het besluit gebruikt.
Behalve de aanwijzings-, zone- en verbodsborden heeft het besluit een reeks
verbodsaffiches ingevoerd. Ze dienen om bij brandgevaar, voor de bescherming van
kwetsbare fauna en flora, bij gevaarlijke beheerwerkzaamheden en bij jachtactiviteiten
een bos geheel of gedeeltelijk ontoegankelijk te maken. Zie enkele afbeeldingen
hieronder.
Natuurwetgeving voor boswachters 327
Figuur Verbodsaffiches
De verbodsaffiches worden door de beheerder aangebracht aan de belangrijkste
toegangen van het ontoegankelijk te stellen geheel of deel. De borden worden uiterlijk 48
uren voor de inwerkingtreding van de maatregel geplaatst, tenzij wanneer de
inwerkingtreding onverwijld moet plaatsvinden. De verbodsaffiches worden in een
perfecte staat van zichtbaarheid en leesbaarheid gehouden tijdens de volledige duur van
de toepassing van de maatregel. Ze worden uiterlijk 24 uur na het einde van de
toepassing van de maatregel verwijderd.
De verbodsaffiches bevatten de volgende gegevens:
• de plaats waar de maatregel van toepassing is;
• het begin en het einde van de duur van de toepassing van de maatregel;
• de groep van gebruikers waarop de maatregel van toepassing is;
• de verantwoordelijke voor het plaatsen van het verbodsbord.
Kunnen terreinen ontoegankelijk gesteld worden?
Een terrein zoals hierboven vermeld kan door de beheerder geheel of gedeeltelijk
ontoegankelijk gesteld worden, met uitzondering van de openbare wegen. De
ontoegankelijkheid kan van bepaald of onbepaalde duur zijn en kan betrekking hebben
op een of meer categorieën van gebruikers. Zoals hierboven vermeld, kunnen private
eigenaars hun terreinen afsluiten via de officiële bebording en moeten zij hiervoor geen
TR opmaken (zie boven).
In een openbaar terrein dat beheerd wordt ten behoeve van het natuurbehoud kan de
beheerder ook de minder belangrijke openbare wegen ontoegankelijk stellen. Als minder
belangrijke openbare wegen worden beschouwd: alle openbare of gedeelten van
openbare wegen, met uitzondering van die openbare wegen die ingericht zijn voor het
gewone gemotoriseerde verkeer en die in hoofdzaak bestemd zijn als doorgangsweg.
Natuurwetgeving voor boswachters 328
Openbare natuurterreinen of terreinen verworven met financiële tussenkomst van ANB
kan de ontoegankelijkheid enkel worden ingesteld in de volgende gevallen:
- als dit is opgenomen in een goedgekeurd toegankelijkheidsreglement;
- als dit noodzakelijk is voor de openbare veiligheid (zoals brandgevaar, storm of
andere gevaarlijke situaties);
- als dit noodzakelijk is voor de bescherming van inheems dier- en plantensoorten;
- als er beheerwerkzaamheden worden uitgevoerd waarbij de veiligheid van de
bezoekers niet gegarandeerd kan worden;
- als er jacht en bestrijdingsactiviteiten plaatsvinden.
De ontoegankelijkheid wordt op een duidelijk zichtbare wijze aangeduid.
Figuur Verbodsbord verboden toegang privé-eigendom (V14)
en verbodsbord verboden toegang (V15)
Zoals eerder vermeld, moet elke inperking van het basisprincipe toegankelijkheid
geregeld worden door een toegankelijkheidsregeling (behalve ontoegankelijk stellen van
private terreinen).
Verbodsbepalingen van belang voor recreatie
Geen enkele vorm van gemotoriseerd verkeer is toegelaten in de openbare (of met
openbare middelen aangekochte) natuurterreinen en in de bossen, uitgezonderd op de
openbare wegen die ingericht zijn voor het gewone gemotoriseerde verkeer en in
hoofdzaak bestemd zijn als doorgangsweg. Bovendien geldt dit verbod niet voor
gemotoriseerd verkeer dat nodig is voor het uitvoeren van beheeractiviteiten, inclusief
jacht- en bestrijdingsactiviteiten, voor het uitoefenen van toezicht en opsporing, het
garanderen van de veiligheid van de bezoekers, bijzondere omstandigheden die
vastgesteld zijn in een toegankelijkheidsregeling of het natuurbeheerplan, het gebruik
van toegangswegen door de beheerder van het terrein of zijn genodigden in functie van
de bereikbaarheid van onroerende goederen.
Belangrijk om weten is ook dat honden en andere gezelschapsdieren steeds aan de
leiband moeten gehouden worden en de openbare en private wegen niet mogen verlaten
tenzij:
Natuurwetgeving voor boswachters 329
- bij het scheperen van schaapskuddes die ingezet worden bij het beheer van het
gebied;
- bij deelname aan activiteiten die toegestaan zijn door of krachtens het
Jachtdecreet;
- in de hondenzones;
- in het kader van trainingen met speurhonden door politie en operationele diensten
van de civiele veiligheid.
Uiteraard moeten bezoekers rekening houden met de verbodsbepalingen uit het Bos- en
Natuurdecreet (zie eerder) en is het o.a. verboden vuur te maken, tenten en andere al
dan niet tijdelijke constructies zoals dranghekken en controleposten te plaatsen, dieren
en de rust te verstoren, vegetatie te plukken of verwijderen, afval achter te laten en
reclame te maken in bossen en in natuurreservaten.
Van deze verbodsbepalingen kan eventueel afgeweken worden op basis van een
beheerplan en/of op basis van een specifieke machtiging van het ANB. Vergeet hierbij
ook niet de eventuele toestemming van de eigenaar (zie verder ook bij ‘organisatie
activiteiten’)!
Activiteiten organiseren in natuurterreinen
Waar vroeger een onderscheid gemaakt werd tussen risicovolle en niet-risicovolle
activiteiten en machtigingen van ANB aan de orde waren, is dit systeem vandaag
vereenvoudigd tot een schriftelijke toestemming van de beheerder voor een aantal
activiteiten.
Voor de bossen, de openbare natuurterreinen en de openbare natuurterreinen die geheel
of gedeeltelijk verworven zijn met middelen van ANB, is met behoud van de toepassing
van zorgplicht en de verbodsbepalingen in natuurreservaten schriftelijke toestemming
door de beheerder vereist voor volgende activiteiten:
1. het verlaten van de openbare en de private wegen in de genoemde terreinen
waarvoor geen toegankelijkheidsregeling vereist is (volgens artikel 12octies,§1, van
het Natuurdecreet) met uitzondering van natuurdomeinen die onbeperkt toegankelijk
zijn voor voetgangers en voor zover dit niet vermeld staat in een goedgekeurde
toegankelijkheidsregeling;
2. voor activiteiten die niet vermeld staan in een goedgekeurde
toegankelijkheidsregeling;
3. activiteiten die door hun aard of omvang schade kunnen teweegbrengen aan fauna,
flora of derden, zoals onder meer wedstrijden en activiteiten waarvoor
toegangsgelden, inschrijvingskosten of deelnamekosten worden aangerekend aan de
deelnemers of het publiek. Deze activiteiten worden nader toegelicht in bijlage 2 bij
dit besluit, nl.
• vanaf 100 deelnemers aan tochten per fiets;
• vanaf 25 ruiters voor tochten te paard;
• vanaf 10 menners voor tochten met gespannen;
Natuurwetgeving voor boswachters 330
• elke activiteit met paintball, airsoft, lasergames, kleiduifschieten en
boogschieten;
• het maken van een geocach activiteit waarbij de cache verder dan 3 meter
verwijderd is van een niet-afgesloten weg.
De aanvraag tot toestemming moet schriftelijk of via elektronische drager en minstens
35 dagen van tevoren aan de beheerder worden toegezonden. De beheerder geeft binnen
veertien dagen schriftelijk te kennen of de activiteit al dan niet toegelaten wordt. Indien
de beheerder het agentschap is, kan de toelating gelden als machtiging in geval er
krachtens de artikelen 96, 97, § 1, en 99 van het Bosdecreet tevens een machtiging
vereist is.
Natuurwetgeving voor boswachters 331
Toezicht en handhaving
Het milieuhandhavingsdecreet
Zoals in het basistraject besproken wordt de milieuhandhaving sinds 2009 eenvormig
geregeld in het Milieuhandhavingsdecreet. Dit is in feite geen decreet maar een
ingevoerde (nieuwe) titel XVI in het Decreet van 5 april 1995 houdende algemene
bepalingen inzake milieubeleid (DABM) met als opschrift ‘Toezicht, handhaving en
veiligheidsmaatregelen’. De regeling is van toepassing op alle wetten en decreten
behorende tot het milieuhygiëne- en milieubeheerrecht waaronder o.a. het
Natuurdecreet, het Bosdecreet, het Jachtdecreet en de Wet op de riviervisserij.
Elk decreet bevat dezelfde bepaling: ‘Voor dit decreet en zijn uitvoeringsbesluiten
gebeurt het uitoefenen van toezicht, het opleggen van bestuurlijke maatregelen, het
onderzoeken van milieu-inbreuken, het opleggen van bestuurlijke geldboeten, het innen
en invorderen van verschuldigde bedragen, het opsporen van milieumisdrijven, het
strafrechtelijk sanctioneren van milieumisdrijven en het opleggen van
veiligheidsmaatregelen volgens de regels bepaald in titel XVI van het decreet van 5 april
1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid’.
Het Milieuhandhavingsdecreet is op 25 juni 2009 in werking getreden.
Cel Natuurinspectie
Natuurinspectie staat in voor het toezicht (in regel buiten de domeinen onder
beheerverantwoordelijkheid van het ANB; binnen die domeinen gebeurt het toezicht door
de boswachters van de diverse beheerregio’s) en de opsporing (overal), de uitvoering
van het handhavingsplan (samen met de provinciale beheercellen en met de
Natuurinspectie van de Centrale Diensten), de controle op het naleven van
vergunningsvoorwaarden, contacten met politie en parketten, de centralisatie,
verwerking en opvolging van de processen-verbaal.
Handhaving – toezicht - opsporing
Het begrip handhaving omvat in brede zin zowel het toezicht, de preventie als de
opsporing en de sanctionering. Het ANB is bevoegd voor het uitoefenen van toezicht en
opsporing; de sanctionering is een taak van het parket (strafrechtelijke sanctionering) of
van de gewestelijke beboetingsentiteit van de afdeling Handhaving van het departement
Omgeving (bestuurlijke sanctionering).
Toezicht betekent dat iemand die daartoe gemandateerd is (een ‘toezichthouder’) nagaat
of alles naar behoren functioneert. Er hoeft geen enkele aanwijzing te zijn dat dit laatste
niet zo is. Opsporing is een actie die volgt uit het vaststellen van een misdrijf en is er op
gericht alle bewijsmateriaal te verzamelen om tot vervolging te kunnen overgaan.
Opsporing kan een gevolg zijn van toezicht maar ook van een klacht of de vaststelling
van milieuschade. Opsporing wordt uitgevoerd door een opsporingsambtenaar.
Natuurwetgeving voor boswachters 332
De natuurinspecteur heeft de hoedanigheid van toezichthouder én van gewestelijk
opsporingsambtenaar (officier van gerechtelijke politie, OGP). Als dusdanig is hij/zij
bevoegd voor het uitoefenen van toezicht op de naleving van bovenvermelde
regelgeving. Als officier van gerechtelijke politie kan hij/zij opsporingsdaden stellen bij
vermoeden van een strafbare schending van de bovenvermelde regelgeving.
De boswachter heeft enkel de hoedanigheid van toezichthouder. Hij/zij oefent het
toezicht uit op de naleving van bovenvermelde regelgeving binnen de domeinen beheerd
door het ANB.
De celhoofden Natuurinspectie hebben de hoedanigheid van toezichthouder en van
officier van gerechtelijke politie, hulpofficier van de Procureur des Konings. Zij zijn ook
aangewezen als gemachtigd ambtenaar bevoegd voor o.m. het indienen van
herstelvorderingen voor de rechtbank. Die bevoegdheden worden maar beperkt
toegepast omdat de voorkeur wordt gegeven aan de bestuurlijke maatregel als
instrument om herstel te vorderen, al dan niet met toepassing van een bestuurlijke
dwangsom.
Eind december 2017 beschikt het ANB in totaal over 136 toezichthouders met
handhavingsbevoegdheden (tegenover 142 eind 2016). Hiervan oefenen 85 boswachters
en 15 regiobeheerders toezicht uit in de domeinen beheerd door het ANB (tegenover 91
boswachters en 15 regiobeheerders in 2016). De belangrijkste taak van de boswachter is
het beheer van de bos- en natuurgebieden in zijn/haar gebied. Omdat hij/zij in het kader
van zijn beheertaak regelmatig aanwezig is op het terrein, kan hij/zij ook het toezicht op
een efficiënte manier uitoefenen.
Dit aantal omvat niet de aangestelde beleidsmedewerkers van het ANB, die enkel over
een recht op toegang beschikken met het oog op de controle van o.a. vergunnings- en
subsidievoorwaarden; zij zijn niet bevoegd om milieu-inbreuken of milieumisdrijven vast
te stellen.
Onthoud dat een natuurinspecteur zowel aan toezicht als aan opsporing doet, terwijl de
boswachter enkel toezicht uitoefent en dat binnen de domeinen beheerd door het ANB.
Uiteraard kan de boswachter altijd de hulp van de natuurinspecteurs inroepen.
Onderscheid milieu-inbreuken en milieumisdrijven
Zoals vermeld in het basistraject bestaat er een belangrijk onderscheid tussen milieu-
inbreuken en milieumisdrijven. Een milieu-inbreuk geeft uitsluitend aanleiding tot
bestuurlijke sancties. Het is de Vlaamse Regering die de lijst van milieu-inbreuken
vaststelt. De lijst van milieu-inbreuken vindt u terug in de bijlages bij het BVR van 12
december 2008 tot uitvoering van titel XVI van het decreet van 5 april 1995 houdende
algemene bepalingen inzake milieubeleid.
Inzake milieubeheer zijn de volgende bijlagen milieu-inbreuken voor boswachters
relevant:
Natuurwetgeving voor boswachters 333
- Bijlage XIII: Bosdecreet
- Bijlage XIV: Jachtdecreet
- Bijlage XXII: Jachtvoorwaardenbesluit
- Bijlage XXVII: Decreet natuurbehoud
- Bijlage XXVIII: Jachtadministratiebesluit
- Bijlage XXIX: Besluit openbare houtverkoop
- Bijlage XXX: Toegankelijkheidsbesluit
- Bijlage XXXI: Soortenbesluit
Een bestuurlijke sanctie kan de vorm aannemen van bestuurlijke maatregelen of van
bestuurlijke geldboeten.
De bestuurlijke maatregelen kunnen de vorm aannemen van:
▪ een bevel aan de vermoedelijke overtreder om maatregelen te nemen om de milieu-
inbreuk of het milieumisdrijf te beëindigen, de gevolgen ervan geheel of gedeeltelijk
ongedaan te maken of herhaling ervan te voorkomen;
▪ een bevel aan de vermoedelijke overtreder om activiteiten, werkzaamheden of het
gebruik van zaken te beëindigen;
▪ een feitelijke handeling van de bevoegde personen, op kosten van de vermoedelijke
overtreder, om de milieu-inbreuk of het milieumisdrijf te beëindigen, de gevolgen
ervan geheel of gedeeltelijk ongedaan te maken of herhaling ervan te voorkomen;
▪ een combinatie van deze maatregelen.
Bestuurlijke geldboeten zijn een sanctie waarbij de bevoegde Vlaamse Overheid de
overtreder verplicht een geldsom te betalen.
Een milieu-inbreuk wordt vastgesteld door middel van een verslag van vaststelling (VV)
dat rechtstreeks naar de gewestelijke beboetingsentiteit van de Afdeling Handhaving
wordt gestuurd. Deze behandelt alle ontvangen dossiers met het oog op het opleggen
van een bestuurlijke boete. Boswachters en natuurinspecteurs maken dus een VV op bij
de vaststelling van een milieu-inbreuk. Afdeling Handhaving zorgt voor de bestuurlijke
beboeting.
Bij vaststelling van een milieumisdrijf wordt een proces-verbaal opgemaakt door de
toezichthouders en gewestelijke milieuopsporingsambtenaren. Dit wordt onmiddellijk aan
de bevoegde procureur des Konings (het parket) bezorgd. Het parket kan het dossier zelf
behandelen of beslissen om het door te sturen naar de gewestelijke beboetingsentiteit
van de Afdeling Handhaving van het departement omgeving. De toezichthouders melden
schriftelijk binnen 5 werkdagen aan het college van burgemeester en schepenen dat er
een proces-verbaal werd opgesteld. Daarin melden zij minstens de naam van de
vermoedelijke overtreder en de datum van vaststelling. Het proces-verbaal heeft
bewijswaarde tot het tegendeel is bewezen. Als de vermoedelijke overtreder bekend is,
wordt op straf van verval van de bewijswaarde tot het tegendeel is bewezen, binnen 14
dagen een kopie van het proces-verbaal aan hem/haar bezorgd.
Natuurwetgeving voor boswachters 334
Een voorbeeld: optreden boswachter bij sluikstorten in ANB-domeinen
Boswachters zijn net zoals natuurinspecteurs bevoegd om op te treden tegen het
achterlaten van afval op grond van de volgende bepalingen uit het Bosdecreet (art. 97)
en het Materialendecreet (art. 12).
Bosdecreet, art. 97 stelt dat het zonder toestemming van de eigenaar/bosbeheerder en
machtiging van het Agentschap of zonder dat het bepaald is in het goedgekeurd
beheerplan in openbare bossen, bosreservaten en private bossen verboden is om resten,
vuilnis en afval, van welke aard ook, achter te laten buiten de daartoe ter beschikking
gestelde verzamelplaatsen, met uitzondering van houtafval en boomschors die
achterblijven na een toegestane exploitatie.
Materialendecreet art. 12 voegt daaraan toe dat het binnen de ruimtelijk kwetsbare
gebieden6 verboden is afvalstoffen achter te laten of te beheren in strijd met de
voorschriften van dit decreet of de uitvoeringsbesluiten ervan.
Strafbaarstelling
De bepalingen worden strafbaar gesteld in artikel 16.6.3 van het
milieuhandhavingsdecreet:
Art. 16.6.3. § 1. Wie opzettelijk, in strijd met de wettelijke voorschriften of in strijd met
een vergunning, afvalstoffen achterlaat, beheert of overbrengt, wordt gestraft met een
gevangenisstraf van een maand tot vijf jaar en met een geldboete van 100 euro tot
500.000 euro of met een van die straffen.
Wie door gebrek aan voorzorg of voorzichtigheid, in strijd met de wettelijke voorschriften
of in strijd met een vergunning, afvalstoffen achterlaat, beheert of overbrengt, wordt
gestraft met een gevangenisstraf van een maand tot drie jaar en met een geldboete van
100 euro tot 350.000 euro of met een van die straffen.
§ 2. In afwijking van de straffen vermeld in § 1 kunnen gemeenten voor kleine vormen
van openbare overlast gemeentelijke sancties bepalen overeenkomstig artikel 119bis van
de Nieuwe Gemeentewet. Wanneer de gemeente geen gemeentelijke sancties
overeenkomstig artikel 119bis van de Nieuwe Gemeentewet heeft bepaald, worden in die
6 De ruimtelijk kwetsbare gebieden zijn de gebieden opgesomd in artikel 1.1.2, 10° van de Vlaamse Codex
Ruimtelijke Ordening: agrarische gebieden met ecologisch belang, agrarische gebieden met ecologische
waarde, bos-, bron-, groen- en natuurgebieden, natuurgebieden met wetenschappelijke waarde,
natuurontwikkelingsgebieden, natuurreservaten, overstromingsgebieden, parkgebieden, valleigebieden.
Gebieden, aangewezen op ruimtelijke uitvoeringsplannen, en sorterend onder één van volgende categorieën of
subcategorieën van gebiedsaanduiding: bos, parkgebied, reservaat en natuur. Het VEN en de beschermde
duingebieden en de voor het duingebied belangrijke landbouwgebieden aangeduid krachtens artikel 52, § 1,
van de wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud.
Natuurwetgeving voor boswachters 335
gemeente deze kleine vormen van openbare overlast gestraft met een geldboete van
maximum 45,45 euro.
Praktisch:
Gemeenten kunnen voor kleine hoeveelheden afval dus eigen politieverordeningen
uitvaardigen en deze strafbaar stellen met GAS-boetes. Indien een gemeente in deze
mogelijkheid heeft voorzien, kan de inbreuk enkel via een GAS-PV worden
geverbaliseerd. Boswachters zijn niet bevoegd voor GAS-PV’s zodat enkel de politie of
gemeentelijke GAS-ambtenaren in dat geval bevoegd zijn om te verbaliseren.
Het is aan de parketten om uit te maken of er sprake is van kleine hoeveelheden afval
en of er een GAS-reglement van toepassing is. Boswachters kunnen dus best gewoon PV
opstellen. Enkel indien de boswachter er zeker van is dat er een GAS-reglement van
toepassing is en het gaat om een kleine hoeveelheid (1 à 2 vuilzakken) kan best meteen
de politie worden gewaarschuwd zodat zij PV kunnen opstellen.
Indien de dader bekend is, kan samen met het PV (geen GAS-situatie), in overleg met
de natuurinspectie, een bestuurlijke maatregel worden opgemaakt met een verplichting
tot het opruimen van de afval.
Bronnen
- www.codex.vlaanderen.be
- www.natura2000.vlaanderen.be
- www.natuurenbos.be
- www.ecopedia.be
- Cursus Natuurwetgeving Bosbouwbekwaamheid, Inverde
- Handhavingsrapport 2016, ANB
- Bijzondere dank aan de medewerkers van ANB voor hun waardevolle input!
