Contactblad van de Contactblad van de Contactblad van de Contactblad van de Heemkundevereniging Heemkundevereniging Heemkundevereniging Heemkundevereniging Brunssum.Brunssum.Brunssum.Brunssum.

Jaargang Jaargang Jaargang Jaargang 3333, nummer , nummer , nummer , nummer 9999, , , , decdecdecdecemberemberemberember 2002002002009999

2

Uitgave van de Heemkundevereniging Brunssum Bezoekadres: Schoolstraat 4, Brunssum. Elke maandagavond van 20

00 t/m 22

00 uur.

Secretariaat: p/a Schubertstraat 6, 6444 BB Brunssum, Tel: 045-5259107. E-mail: secretaris@heemkundebrunssum.nl. Website: www.heemkundebrunssum.nl Inhoudsopgave. blz. Nieuws van de Heemkundevereniging Brunssum. 3 Wegkruisen. 8 25 jaar geleden………. 10 Dialect. 12 Excursie Gangelt. 21 Redactie: Jan Halmans en Marcel Senden. Redactieadres: M. Senden Heufstraat 14, 6441 TX Brunssum. Tel: 045-5252784 E-mail: marcelsenden@cs.com De omslag en de tekeningen zijn gemaakt door Jan Halmans.

3

Nieuws van de Heemkundevereniging Brunssum Open Monumentendag 2009, expositie, zondag 13 september. Door: Marcel Senden. Foto’s: Wim Jorritsma. Op zondagmiddag 13 september heeft de Heemkundevereniging Brunssum in samenwerking met de Stichting Bron van Brunsham in het Gemeenschapshuis Concordia, in het kader van “Open Monumentendag 2009” een expositie gehouden, waarin oude landkaarten enz. van Brunssum te zien waren.

Het thema van “Open Monumentendag 2009” was: “Op de Kaart” (Atlassen en landkaarten enz.). Op de tentoonstelling waren een groot aantal kaarten en plattegronden van Brunssum en omstreken te zien. Tevens was er een tiental grote luchtfoto’s van Brunssum te bekijken. Een tafel was gereserveerd voor oude ansichtkaarten. Men kon ook oude atlassen inkijken.

4

De tentoonstelling heeft ongeveer 60 bezoekers getrokken, die ruimschoots de tijd namen om alle kaarten, boeken en foto’s te bekijken.

Kieeke noa Vreuger in bibliotheek Schinveld. De bibliotheek Onderbanken organiseerde in samenwerking met de fotogroep van heemkundevereniging De Veersjprunk op zondag 8 november 2009 een foto-, film- en dialectmiddag onder het motto: Kieeke noa Vreuger. Naast de aandacht voor foto en film kwam ook het dialect in woord en gezang aan bod. De zanggroep “Four Fun” uit Schinveld zong dialectliedjes uit eigen repertoire. De Veersjprung (dhr. Lej Dohmen) heeft de werkgroep dialect van Brunssum gevraagd om een bijdrage te leveren. Samen met de mensen van Onderbanken, onder leiding van Lej Dohmen, hebben leden van de werkgroep Dialect van de Heemkundevereniging Brunssum; Sophie Fokkema, Jan Halmans, Ron Logister, Jan Theunissen, Wim Gerards en Wiel Roeselers voorgedragen uit eigen werk.

5

Fotopresentatie bij Stichting Ouderenwelzijn Brunssum. Door: Marcel Senden. Op woensdag 21 oktober 2009 werd door de Heemkundevereniging Brunssum op verzoek van de Stichting Ouderenwelzijn Brunssum een diamiddag gehouden. Op deze middag, die gehouden werd in de Brikke Oave, werden tientallen foto’s van Brunssum van vroeger getoond. Er werden o.a. oude klassen-, familie- en verenigingsfoto’s getoond. Verder waren er oude foto’s van straten met markante winkelpanden te zien. Ook oude foto’s met activiteiten in het vijver- en Schutterspark riepen duidelijk herinneringen op. De presentatie werd samengesteld door dhr. Jo Chiaradia. De technische uitvoering was in handen van dhr. Hans Verbruggen. Dhr. Verbruggen verzorgde ook het commentaar bij de foto’s. De middag werd bijgewoond door ongeveer vijfenveertig bezoekers.

6

7

8

Wegkruisen Door: Frans Cals. Foto’s: Frans Cals. Op 17 september 2009 is het kruis op de hoek Dorpstraat / Schinvelderstraat na ongeveer drie maanden restauratie weer teruggeplaatst op zijn oude plek.

9

Tientallen mensen waren ongerust en belden naar de gemeente Brunssum, de Heemkundevereniging Brunssum en naar mij, met de vraag of het kruis gestolen was. Maar ik kon hun geruststellen. Het kruis was niet gestolen, maar in restauratie. De vier kruisen van de gemeente Brunssum, staande op de locaties Kloosterstraat / Raadhuistraat, Merkelbekerstraat / Haefland, Julianastraat / Kerkeveldstraat en Dorpstraat / Schinvelderstraat hebben een grote restauratie ondergaan. De kruisen zijn gezandstraald en geschilderd met Hammerite. De corpussen zijn voorzien van een goudlaag of zilverlaag. Verder zijn er tekstplaten in het dialect aangebracht. De tekst is gemaakt door de volgende leden van de werkgroep Dialect van onze vereniging: Wiel Roeselers, Ron Logister, Sjir Reinartz en Frans Cals.

De tekst werd aangebracht door wijlen Rinus van Leunen.

10

25 jaar geleden…………. Door Ed. van Gelder. Op 20 oktober was het 25 jaar geleden dat op de Kerkstraat het beeld “Dame met plu” werd onthuld door wethouder De Graaf. Het was die dag stralend weer. Maar toch waren veel mensen met een geopende paraplu naar de onthulling gekomen. Want alleen dan kregen ze door een hostess een consumptiebon aangeboden. De plechtigheid werd verder opgeluisterd door het kinderkoor St. Gregorius dat na hun gezang een flink aantal ballonnen het luchtruim liet kiezen. Niet alleen ballonnen gingen de lucht in, in totaal 500 postduiven mochten eveneens het zwerk opzoeken. Het beeld is in opdracht van de gemeente gemaakt door Frans Carlier die toen nog pas 36 jaar oud was. Door het beeld loopt een waterleiding die er voor zorgt dat uit de punt van de paraplu water stroomt en dat zodanig verdeelt dat het net lijkt alsof de dame in de regen loopt. En omdat de bestrating iets verdiept is wordt de suggestie gewekt dat ze in een plas water staat. Aan de bevolking werd gevraagd om een leuke naam te bedenken voor het beeld. De naam mocht geen relatie hebben met bestaande personen, geen historische achtergrond hebben, kort zijn, gemakkelijk in het gehoor liggen en zo mogelijk humoristisch zijn. Truujke Trampel op zijn oorspronkelijke plaats.

11

Een flink aantal inzendingen kwam daarop binnen. Aan de naam “Hoeberdien” werd de derde prijs toegekend. Het “Winkele Marie” was goed voor de tweede prijs. Maar de winst ging naar Truujke Trampel. Deze naam was bedacht door Monique Raes die daarvoor 100 gulden mocht beuren. Op de vraag wat ze met dat geld ging doen kwam een spontaan en niet direct verwacht antwoord: een nieuwe broek kopen! Naast het beeld kende de Kerkstraat toen ook nog bloembakken en zitbanken. Het bleek allemaal een verschrikkelijke sta-in-de-weg te zijn bij de bevoorrading van de winkels. Twee jaar eerder waren ook nog eens de eerste spanten geplaatst voor het fel omstreden luifelplan. Alles bij elkaar was het bijna onmogelijk om met een vrachtwagen tot bij een winkel te komen. Uiteindelijk moesten veel plannen naar de prullenbak worden verwezen, werden de bloembakken opgeruimd en het luifelplan ging ook ter ziele. Ook Truujke stond, ongeveer ter hoogte van slager Huben, storend in de weg en is uiteindelijk naar de overkant op de hoek van de Wilhelminastraat verhuisd. En zoals het met veel beelden gaat waarbij water in het geding is, de helft van de tijd werkt het niet. Jammer, het is toch een aardig beeld.

Frans Carlier in zijn atelier bezig met het maken van het beeld (Foto J. Fox).

12

Dialect Noajoarszon ´t Is ene zondigmurrege en ich trampel oppe viever aa. Inne sjoeëne noajoarsdaag is ´t. De zon deut heur bis om de welt nog inne kieër in vur en vlam te zitte. De beum, in roeëd, geël en brons, helpe doa good aan mit. Get eënje sjravele in ´t graas op zeuk noa get te eëte. Mit groeëte platpoeëte marcheerd ooch ´n zjwaan der doeërheër. Wat ene trampeleër; platsj, platsj, platsj …; ze lup uëveral doeërheër en wat zich neet wiek duut ze aa gen zie. Ich loop oppe viever aa en zieën wie de zonnesjtroale in ´t water sjete en de luuj die drin kieke verblinje. ´t Water sjittert en kluërt wie kristal. Ich zien de ieësjte mieëwe aa komme vlege en rundjes drieë boave ´t water, ´t geet sjtillekes aa wintjer weëre. Vreuger woar ´t park ene toe gewasse kroam mit rododendrons, laureerkieësje en beum, veuël beum. Ich heel doa waal van . Om jieëder heukske woar ´t ´n verrassing wats-te dan weer teëgekoams. Noe is ´t oape, ze zigke dat dat sjoeëner is en modern natuurlik. Deë wiedse blik deë ze noe van uëveral uëver der ganse viever has is ooch waal sjoeën, mer de verrassing is weg; joamer egelik. Wiejer trampelend kom ich tussje de beum i. Doa vingst-e nog get van de vreugere sjpanning truuk. Vanaaf de grondj bis hoeëg in de loch bis-te omsjloate doeër greun, ´t sjtroalt rau oet. Klabussehoot, rododendron, laureerkieësje, hazelnuët en taxus sjlete mich in, in een gevarieerd pallet van vanallerhandj greune tinte hoe in ´t roeëd van de kieësjkes van de huls en de gelderse roeës fel opkluërt. Onge inne boom zien ich ´n paar paddesjteul mit hun kup in oud-roeëd tusje bronze blaar oetsjteëke. Ich kiek nog of ich ´n auvermenke kan zieë, mer ich kan der geen vinge. Mit zon in mien hart trampel ich weer wiejer doeër de sjeem van ´t buusjke oppe zon aa. De zon die lacht en wilt zigke:”Werm dich nog mer ´ns aa mich, der wintjer kump der aa”. Wiel Roeselers

13

November Sjtil ligk ozze gaad, get kaal. Mit klure die zint al vaal, Op de geraniums en begonias noa. Die sjtond wie volop zoeëmer doa. Ongertussje meene vier, dat ´t verklure huuët. Mit ´n hel kluur, die ee bietje sjtuurt. ´t Is hüj zoeë ech november sjtil En juus of ich neet noa binne wil. Sjoeën ligk noe ozze gaad ´t Noajoar is waal get erg naat. Die rouw is garoet neet te besjrieve, Ich wool nog effe boete blieve! Jan Halmans Ooch de Herfst heët zien charmes De blaar valle weer van de beum, De natuur is oetgebluijd en minder greun. Mér wat loate die blaar zieën vuur ’n kluëreprach, Déks nog sjoener es-te houws gedach! ’t Weer wurd minder en ’t wurd al kouwer, Weer bienoa ’n joar vuurbie, vieër weëre ouwer! Af en toe kumpt d’r al ’n reëgebuuj, De zoeëmer is vuurbie biste luuj! De vuëgel vinge dat ze weg motte goan, Ze zeuke wermere oorde op om wieër te kinne besjtoan. Mér ze komme weer truuk, volgend joar, Es ze tenminste uëverleëve alle gevoar! ’t wurd ieërder duuster en later leech! Omdat de zon in de zoeëmer ieërder opsjteeg. De daag weëre korter, de nachte langer, Vieër motte weer wachte op ’t één en anger.

14

Joamer dat is afgelope wat vieër achter os loate ligke, Mér vieër hoove uch toch zieëker neet te zigke, Dat d’r ooch charmes zunt aan dizze tied van ’t joar? Gank d’r noa op zeuk en doe zals zieën: ’t is ech woar! Ron Logister. Oppe wintjer aa De buusje kluëre roeëd en geël De blaar die were oud ’t Water roesjt in de beëk Glinsterd zilver koud Op sjpinnegeweëf Wie aan een wesjlien Hingt de riep Iezig koud en fien De vares broen, oetgeleëf Beuge sjtaats hun kup Noa de krink va paddesjteul Hoe ’n eekheurke lup Te zeuke noa vruchte Van beukeboom of eek Om te zurge vuur de wintjer Deë os zieëker nog bereek Mit iezige oam En kouwe handj Zal ‘r zich vasgriepe Aan os Limburgse landj Wiel Roeselers

15

In d’r sjnei. Ich góng doezend kilometer rieje, um in de berge kou te lieje, dan mot d’r toch ing sjtieëk loszitte, want ich hool neet zoeë van sjnei, en neet van al dat witte, bis mien sjwoager Hub ins vroog, of ich in ’n vakans get zoog. v’r makde ós vuur de rees gereed, ós hundje houwe v’r oetbesjteed, en mit ’n depe zuch, sjloot ich de duur achter mien ruk, ich höb nog noeets zoeë wied gereie, um te skieje of te sjleie, mar Hub hou ech neet uëverdrieve, dat mós ’te ieësj ins zelf beleëve, V’r lepe jieëkere daag op lange latte, durch d’r sjnei, wie witte watte, de zon hat jieëkere daag gesjieëne, en ich hou ging las van winktertieëne, ich roan uch allemoal óch aa, om doa zelf ins hin te goa, want in d’r gaad in dit sezoen, höb ’ste zoeë wie zoeë nog nieks te doeë. en ’t nieëgste joar, in gouwe tieje, goa ich deë aafsjtand nog ins rieje mar ’t ligkt aan de buësj van ’t Fien of ich wer mit moag goan mesjien. Thei Janssen †

16

’n Klukske Urge sjleet ’n klukske ’t Geluid zoeë helder en kloar Mer gene kan ’t huëre ’t Is ’n oud verhoal mer woar ’t Klukske kan me alleen huëre Went dien kupke der vuur oape sjteet En ’t geluid wilt op vange Zoeëdat ’t noa dien hertje geet ’t Is neet ’t klukske van ’t leëve Ooch neet van ’n vreëm landj ’t Is ’n gans biezonjer klukske Dat klukske van “gezondj versjtandj” Wieveuël luuj hubbe hun kupke Vol mit ege vuurdeel en gewin Zoeë sjlete ze zich van de luuj aaf En kumt ’t klukske neet hun kupke in Wiel Roeselers ´n Leegske De boet verseerd mit dennegreun Uëveral klatergood en werme kluëre De oape haard wurdt opgesjtoak Went dat past zoe bie ´t krisgebuëre Mit de krismis brent ooch ´n keërske Brent ´n leegske och zoeë werm Mer went nieks in dien hertje brent Bis-te es miensje egelik mer erm Wiel Roeselers

17

De zin van Krismes Ins per joar is ´t zoeëwiet, Dan is ’t weer de kristied. Zuus-te de luuj weer wie gekke gelle, En allerlei duur dinger besjtille! Ze dinke dat ze alleen mér recht kinne doeën aan dit fieës, Es ’t cadeau en ’t eëte duur is van pries. De echte boodsjap wurd oet ’t oog verloare, En dat is noch ummer dat ’t kriskindj is geboare! Gans einfach in inne sjtal en oane duur dinger, Dus houd wat dat betruf aan der pols inne vinger! Dink ins noa uëver dat kriskindj dat os de vrede kumpt bringe, En woeë vuur vieër krisleedjes kinne zinge. Dat de rus oppe welt wilt beware, En os besjermt vuur alle gevoare! Dus truuk noa de basis is ’t devies, Went krismes is neet bedoelt om vuur jieëdere pries. Anger luuj mit cadeautjes of eëte af te troeve, En ze op die maneer te sjeete onger de doeve! ’n Cadeautje huërt d’r natuurlijk waal bie, Mér dink dizze krismes ooch inne kieër, Dat de boodsjap van krismes besjteet oeët hiel veuël mieër! Ron Logister.

18

Nuijoar Ee nuijoar kinst-te beginne Mit de sjunste kleier aa Dat is waalrichtig gemuutlig Mar doa hast te zoeë wenig aa Ee nuijoar kinst-te beginne Mit ing groeëte tuut mit geld Mar dat hat wieënig weëd Es ginne va dich hélt Ee nuijjoar kinst-te beginne Mit ee sjoeën gleëske wien Mar es ’t leeg is, wat dan nog? D’r zal waal get beëters zieë Ee nuijoar kinst-te beginne Mit ee gans sjoeën gedich Mer ’t betste is nog ummer Ee begin mit ee vroeë gezich Jan Halmans Wunsj vuur de fieësdaag en ’t nuje joar Vieër wunsje uch allemoal sjoeëne fieësdaag, Dat ’t uch allemoal veuël bringe maag. Vuur ’t nuje joar nieks dan good, Verlees in jieëder geval neet de mood. ’t Belangriekste is toch een goeije gezondjheed op de welt, Vieër hoape dan ooch dat die vuur uch allemoal is besjtilt! En vuur sjtrak: inne hieële sjoeëne vastelaovesdtied, Geneet d’r van, want wat-ste gehad has, rak-ste noeëts mieër kwiet! Ron Logister.

19

Twieëdoezendtwelf In dees moderne tieëd hubbe veer kontak mit de ganse welt alleen het kontak mit ozze oorsprong, dat zint vier kwieët mer dae wieëd binnekort in ieëre hersjtelt Mich woeët get durchgegaeve Ich kroog e sinjaal Dat vieër in twieëdoezendtwelf get goa belaeve Ing verangering op groeëte sjoal De natuur griept noa de mach En kriet het vuer het zègge ’t is aafgeloupe mit ‘t politieke gezag Die kinne mit sjtille trom vertrèkke In Broenssem zint de daag van de NATO getèld In plaatsj doavan kin de Dalai Lama komme onger zie leiding, oane geweld kin noar in hoeëger plan waere geklomme Omdat ter toch neet mieër wurdt geschoate Höbbe gewaere en kanonne hun funktie verloare Die kinne tot muziekinstrumente waere omgegoate Vuer het begeleede van ingelekoeëre Auch vuer de A73 tunnele gee zurg Doavuer besjteet nuuje hoap Die kinne waere gebroek es dasseburch En blieëve daag in daag oet oap En alle allochtone Die make e nuuj begin Kinne zonger angst in hun eege landj woeëne Kriet der Witte oet Venlo ooch nog ziene zin De blomme en sjtruuk moge weer bluije Mit dank aa os nuuje besjtuur De beum moge weer tot aa de hieëmel gruije Want dat moog van de natuur

20

Neet iëderee zal doataege kinne Dat is waal te begriepe Maar ze kinne zich probere te bezinne Of angersj d’r tussjenoet knieëpe Zou ut er neet van komme Dat is ummer meugelik Kin ich toch waal serieus waere genomme Want ins kumt mien augenblik. Wim Gerards.

Tekeningen: Jan Halmans.

21

Excursie Gangelt, zaterdag 26 september 2009. Door: Marcel Senden. Foto’s: Marcel Senden. Op zaterdag 26 september zijn wij om 14.00 uur bijeengekomen bij het nieuwe raadhuis in Gangelt. Daar werden we welkom geheten door onze gids mevr. Monika Tholen. Ik kreeg van haar een tekst, die in grote lijnen de historische informatie behorend bij de excursie weergeeft. Een groot gedeelte van deze tekst heb ik gebruikt bij het schrijven van het onderstaande verslag. Bij deze excursie is er aandacht voor de algemene historie van de stad en de parochie Gangelt. Verder is er speciale aandacht voor het nieuwe gemeentehuis, de Mercatorschool, de parochiekerk, het kerkhof, de Freihof, de oude markt en omgeving en de oude verdedigingswerken. De historie van Gangelt in kort bestek De plaats Gangelt wordt in de schriftelijke bronnen voor het eerst vermeld in 828, zijnde een koningsgoed van Karel de Grote. Rond de jaren 1100 en 1150 kwam Gangelt door geplande adellijke huwelijken en door de deling van erfenissen voor de duur van 200 jaren in het bezit van de heren van Heinsberg. In de veertiende en vijftiende eeuw kreeg Gangelt stenen vestigingsmuren met dertien torens. Naast schiettorens waren er vier poorttorens. Van deze poorttorens zijn er nu nog twee over. Ook behouden zijn de Burgtoren, grote gedeelten van de stadsmuur en de uit de eerste helft van de vijftiende eeuw stammende parochiekerk St. Nikolaus. Nu is nog te zien dat de straten van het centrum van Gangelt zich om de historische kern met de Freihof en de kerk buigen. In het jaar 1484 komt Gangelt in het bezit van de hertog van Jülich. In dat zelfde jaar brak door de schuld van een bierbrouwer een brand uit, die het merendeel van de huizen van de stad verwoeste. In 1542 werd als gevolg van de “Jülicher Fehde” (erfopvolgingoorlog) bijna alle huizen door de troepen van Spaanse keizer Karel V in brand gestoken. Slechts drie huizen bleven gespaard. Tevens werden alle inwoners van hun bezittingen beroofd.

22

Tijdens de dertigjarige oorlog (1618 tot 1648) werd Gangelt in een tijdsbestek van acht jaar tot vijf keer toe door vijandelijke troepen bezet en geplunderd. Ook de pest en cholera brachten dood en verderf. Onder het Franse regime verloor Gangelt in 1798 haar stadsrechten. Waarna het in 1815-1816 aan Pruisen werd toegevoegd. Onder het regime van Pruisen behoorde de “bürgermeisterei” Gangelt tot de Kreis Geilenkirchen. Sinds 1932 is Gangelt eerst als gemeentelijke instelling, daarna als zelfstandige gemeente aangesloten bij de nieuw gevormde gemeente Selfkant, Kreis Geilenkirchen-Heinsberg (later Kreis Heinsberg). De naam Selfkant is ontstaan uit de streek “am Saeffelbach”, het meest westelijk gelegen grensgebied van de Kreis Heinsberg. Rondleiding door de historische stad Gangelt Ik zal de rondleiding verslaan aan de hand van de afzonderlijke aandachtspunten, waarbij de gids, mevr. Tholen, langer bleef stilstaan om meer historische achtergrondinformatie te geven. Het nieuwe gemeentehuis. Het nieuwe gemeentehuis is gebouwd in het jaar 1980. Bij het ontwerp van het gebouw heeft men getracht rekening te houden met de historische omgeving van het gebouw. Naast het gemeentehuis ligt namelijk de meer dan honderd jaar oude Mercatorschool, er tegenover staat de middeleeuwse burchttoren (Burgturm) en schuin er achter ligt de eeuwenoude St. Nikolauskerk met de historische kern van Gangelt. Het gemeentehuis toont o.a. het gemeentewapen van Gangelt. Dit gemeentewapen is afkomstig van een zegel uit het jaar 1351. Het wapen toont een zwarte leeuw met een dubbele staart, op een gouden achtergrond met een witte dwarsbalk. Aan de muur hangt een gedenkplaat ter nagedachtenis aan de joodse slachtoffers van de tweede wereldoorlog. Er staat op “Die Opfer mahnen uns”, dit betekent zoiets als “De slachtoffers herinneren ons er aan”. Verder is er een informatiescherm waarop aan een kant de gemeente Gangelt met alle 19 dorpskernen en straatnamen staat afgebeeld. De andere kant laat in chronologische volgorde de lange en vaak tragische geschiedenis van Gangelt zien.

23

De Mercatorschool De Mercatorschool was vanaf 1904 tot 1974 de basisschool van Gangelt. Daarna werd deze school vele jaren gebruikt voor het lesgeven aan minderbegaafde personen. Thans is er een congreshotel met restaurant en wellness-faciliteit gevestigd. Geschiedenis van de parochie. Het in het jaar 828 als koninklijk eigendom vermelde Gangelt had toen waarschijnlijk al een kerk. Omstreeks 1230-1234 was Tirricus “Leutpriester” in Gangelt. In het jaar 1261 wordt Gangelt vermeldt als zijnde een parochie. In 1268 schenkt Theodorik II van Heinsberg het patronaatsrecht van de kerk aan het Premonstratenzer vrouwenklooster van Heinsberg. In 1277 werd Höngen afgescheiden van de moederparochie Gangelt. In 1343-1344, wordt de kerk van Gangelt in het Heinsberger klooster ingelijfd. Vanaf toen waren tot na de ontbinding van de kloosters in 1802, meestal Norbertijnen pastoor van Gangelt. In 1300 is het Johannes-de doper-altaar door de burgers van Gangelt geschonken. In 1301 is het Georg-Barbara-altaar door de Heren van Heinsberg geschonken en in 1351 is het Katharina-altaar geschonken door de gelijknamige broederschap. In 1550 worden verschillende vrouwen uit de parochie Hastenrath in een visitatierapport vermeld als behorende tot de wederdopers. In 1559 werden bij de oprichting van het nieuwe bisdom Roermond, de tot nu toe bij de parochie Gangelt horende kapellen van Jabeek, Etzenrade, Brunssum en Schinveld toegewezen dit nieuwe bisdom. Birgden werd in 1687 onafhankelijk. Gangelt, dat tot 1802 deel uitmaakte van het landkapitel Susteren in het aartsdiaconaat Kempen van het bisdom van Luik, werd parochie in het Kanton Geilenkirchen in het nieuwe bisdom Aken. Na de opheffing hiervan in 1827 viel het onder het dekenaat Geilenkirchen van het aartsbisdom van Keulen. In 1925 werd het dekenaat Gangelt opgericht. In 1855 werd Langbroich afgescheiden van Gangelt en verheven tot een zelfstandige parochie. Hastenrath kreeg vanaf 1869 meer autonomie, sinds 1914 worden ook plechtigheden gehouden in de kerk van Hastenrath. Stahe werd in 1924 zelfstandig qua zielzorg en in 1927 ook vermogensrechtelijk zelfstandig. De parochiekerk St. Nikolaus De parochiekerk St. Nikolaus, gebouwd op het hoogste punt van het oude Gangelt, is het middelpunt en herkenningspunt van de gemeente

24

Gangelt. De kerk is een beschermd monument en herbergt verschillende hoogwaardige kerkelijke kunstschatten. Opgravingen hebben aangetoond dat op de locatie van de huidige kerk in 12

de - 13

de eeuw een kerk met drie schepen werd gebouwd. De

krachtige toren dateert uit de 14e eeuw. De toren (40 meter hoog) wordt

geheel ingesloten door het bakstenen schip uit de 15e eeuw, waaraan

het misschien nog iets oudere koor aansluit. De westelijke zijde van de toren werd gebouwd in 1518-1519. De ramen van de kerk zijn voorzien van gotisch maaswerk. De geribde gewelven worden ondersteund door zware, vierkante zuilen, die de kerk verdeelt in drie beuken. Interessant zijn de rijk versierde consoles en sluitstenen van de gewelven. Onder de ramen bevinden zich korfbochtige stroken. In 1860 werd de kerk aan de hand van de plannen van Johann Burkart uit Aken, vanaf de grond af gerestaureerd en gerenoveerd. Ook na 1860 zijn tot in de huidige tijd meerdere renovaties uitgevoerd. In het geheel echter, bleef het beeld van een grote gotische kerk intact. Interieur van de St. Nikolauskerk Bij de hoofdingang aan de westelijke zijde van de toren staan de wijwaterbakken en de doop-vont. Dit zijn waarschijnlijk overblijfselen uit de Romaan-se kerk uit de 12

de - 13

de

eeuw. De doopvont is omstreeks 1100 gehouwen uit een stuk Naamse steen. De wijwaterbakken en de hier en daar nog zichtbare zuilen-basis dateren uit omstreeks 1230. Het pronkstuk van de kerk is de uit ca. 1500 stammende kruisgroep. Deze kruisgroep staat nog op haar oorspronkelijke plaats, op een dwarsbalk hoog in het koor. Men gaat er van uit dat de Maria- en Johannesfiguur van deze kruisgroep gemaakt zijn door de ‘Meester van Elsloo’.

25

De ‘Meester van Elsloo’ werkte omstreeks 1500. De eikenhouten Christusfiguur is waarschijnlijk tussen 1400 en 1500 door een andere kunstenaar gesneden. Deze kruisgroep werd omstreeks 2000 gerestaureerd, waardoor o.a. de tekst op de dwarsbalk weer leesbaar werd. Opvallend is de door de kerk omgeven robuuste toren. De in de toren aanwezige schietgaten wijzen er op dat deze, toen vrijstaande, toren vroeger nog een verdedigingsfunctie had. Toen de toren in de 16

de

eeuw, door de kerk omsloten werd, verdween deze verdedigingsfunctie. Op de muur van de toren bevindt zich een in 1909 door Caspar Maintz geschilderde muurschildering, voorstellende de Bergrede. Deze vervallen muurschildering werd in 2003 gerestaureerd. In een uitsparing van de toren staat een uit staal vervaardigde relikwieschrijn van de heilige Nikolaus in de vorm van een schip. De relikwieschrijn is in 1994 vervaardigd door de kunstenaar Werner Hupperts uit Würselen. In de mast van dit stalen schip is een gouden monstrans uit de tweede helft van de 19

de eeuw verwerkt.

Onder het koor liggen de graven van het geslacht von Hanxler. De heren van het geslacht von Hanxler, die de Burg Gangelt bewoonden, heersten tot 1648 over Gangelt. Het kerkhof Op het kerkhof, staat vòòr de kerk een beeld van heilige Nikolaus. Het beeld, een geschenk van de gebroeders Claess uit Gangelt, markeert het graf van de pastoors en een bisschop. Op de begraafplaats zijn verder nog enkele grafkruisen uit de 17

de en 18

de eeuw aanwezig.

Bezienswaardig is ook het neogotische graf van de in Gangelt geboren hulpbisschop van Keulen, Gottfried Anton Classen (overleden 1847) en zijn familie. De Freihof Volgens de kroniek stond ten westen van de Nikolauskerk een koningshof. Tot dit koningshof behoorde ook een gerechtshof met daarbij een “vrije regio” (Freihof). Als iemand door het gerecht uit de stad verbannen was, maar hij daarna ongezien de Freihof bereiken kon, was hij gedurende 24 uur een vrij mens. Lukte hem dat een tweede keer, dan was hij voor 48 uur een vrij mens en lukte hem dat een derde keer, dan werd hem zelfs gratie verleend.

26

De oude marktplaats Ten noorden van de kerk ligt de oude marktplaats. Vandaag de dag wordt hier nog steeds een keer per week een markt gehouden. Reeds in het jaar 1524 werd er door geschiedschrijvers een marktdag vermeld. Vanaf de 19

de eeuw begon het aantal marktdagen af te nemen. Slechts

de Aegidii markt is blijven bestaan. Sinds 1988 wordt elk jaar op de 1

ste adventszondag de zogenaamde

Nikolausmarkt georganiseerd. Het “oude” stadhuis Aan de marktplaats ligt het “oude” stadhuis. In het jaar 1343, word het “oude” stadhuis voor de eerste keer vermeld als zijnde een lakenhal. Het gebouw werd in de loop der tijden door brand verwoest en weer opgebouwd om dienst te doen als burgerhuis en lakenhal (bestuurs- en handelscentrum). Weer later wordt het een “Schuldthaus”, waar de tienden en de erfpacht betaald moesten worden. In het jaar 1928 wordt het pand tot gemeentehuis verbouwd. Sindsdien is het pand in zijn vorm onveranderd gebleven. De schandpaal Vóór het “oude” stadhuis staat een schandpaal. Deze schandpaal, een donatie uit het jaar 1990, is een kopie van een oude schandpaal waaraan in het verleden de “kleine” fouten van de inwoners door spot en hoon bestraft werden. Het klokkenspel. Eveneens een donatie is het klokkenspel dat sinds 1985 aan de voorgevel van het “oude” stadhuis prijkt. Dit kleine carillon heeft 12 klokken, waarmee drie melodieën gespeeld kunnen worden. Het Gerhard Mercator Reliëf In de voorgevel van het “oude” stadhuis is een reliëf van Gerhard Mercator afgebeeld.

27

De landkaarttekenaar Gerardus Mercator (Latijnse naam) werd in 1512 als "Gheert Kremer" in Rupelmonde in Vlaanderen (België) geboren. Zijn kinderjaren heeft hij in Gangelt doorgebracht, waar zijn vader schoenmaker was. Waarschijnlijk heeft hij hier ook de Latijnse school bezocht. Hij verhuisde naar ’s-Hertogen-bosch en vervol-gens studeerde hij aan de universiteit van Leuven. Hij specialiseerde zich in de geografie en de kosmografie. In 1552 vestigde hij zich met zijn vrouw en zijn zes kinderen in Duisburg. In Duisburg verrichte hij metingen en vervaardigde hij landkaarten voor de hertog van Jülich-Kleve-Berg. In het jaar 1541 vervaardigde Mercator zijn 1

ste globe en in

1554 de eerste kaart van Europa. In 1569 maakte hij zijn grote wereldkaart. Deze kaart werd wereldberoemd. Mercator kon met zijn zogenaamde cilinderprojectie de vlakken van een kogelvormige globe perfect op een vlakke kaart afbeelden. Hij is in 1594 in Duisburg gestorven en daar in de Salvatorkerk begraven. Zijn zoon Rumold heeft een jaar na zijn dood een wereldatlas met 107 kaarten uitgegeven. In Gangelt wordt Mercator geëerd door middel van een monument in de vorm van een wereldbol. Deze wereldbol staat aan de rand van Gangelt, op een kruispunt (snijpunt) van twee meridianen, de 51

ste

noorderbreedte graad en de 6de oosterlengte graad.

Het huis van de vroegere postkantoorhouder Tegenover het “oude” stadhuis staat aan de markt het huis (“Optik Mertens”) van de vroegere postkantoorhouder ( de familie Horrichs). Hier werden de postkoetsen voorzien van verse paarden en de passagiers werden verzorgd. In het jaar 1516 was Franz von Taxis de postkantoorhouder. Het huis is een van de oudste huizen in Gangelt. Oorspronkelijk bestond het huis alleen uit het souterrain. De voorkant van het huis

28

werd diverse keren veranderd. In de gevel en in de achterkant zijn de geveljaartallen uit de 17

de en de 18

de eeuw te zien.

De stadsversterking In de veertiende en vijftiende eeuw kreeg Gangelt een stadswal bestaande uit stenen vestigingsmuren met dertien torens. Naast de schiettorens waren er vier poorttorens (stadpoorten). De toenmalige vier stadspoorten waren elk naar een windrichting gebouwd. In het jaar 1818 is de westelijke Sittardse stadspoort (Millenerpoort) wegens bouwvalligheid afgebroken. Van deze stadspoorten zijn er nu nog twee over; de Heinsberger poort en de Bruch poort. Ook behouden zijn de Burgtoren en delen van de stadsmuur. Rond de stadswal (een stenen verdedigingsmuur met een elf meter brede gracht ervoor) was een tweede verdedigingsgordel, de landweer, aangelegd. Deze landweer bestond uit een aarden wal, die met een ondoordringbare heg was beplant. Bovendien was buiten de landweer nog een gracht gegraven, die aan de doorlaatplaatsen voorzien was van zware slagbomen. Heinsberger poort. De Heinsberger poort is gebouwd omstreeks het jaar 1400. Het is een twee verdiepingen tellende poorttoren. De eerste verdieping werd vroeger als gevangenis gebruikt. De doorgang is een tonvormig gewelf met aan de zijkanten nissen. In een nis stond vroeger een Mariabeeld. Het Mariabeeld is vervangen door een beeldje voorstellende de jezuïetenpater en kroniekschrijver Jacobus Kritzraedt. Jacobus Kritzraedt Jacobus Kritzraedt werd in 1602 in een huis in de buurt van de Heinsberger poort geboren. Jacobus Kritzraedt bracht zijn kindertijd door in Gangelt, waar zijn vader burgermeester was. Toen hij zich in 1636 als Jezuïet in Sittard gevestigd had, begon hij met het schrijven van de kroniek van zijn geboorteplaats Gangelt. In acht jaar tijd stelde Kritzraedt een driedelig opus samen over de driehonderdjarige geschiedenis van Gangelt.

29

Hij had daarvoor de oorkonden van Gangelt van 1300 tot 1644 (enkele originele oorkonden bevinden zich nog in het gemeentearchief) verzameld. Meer dan honderd van deze documenten zouden verloren zijn gegaan als Kritzraedt ze niet over geschreven had. Jacobus Kritzraedt is in 1672 in Keulen gestorven. De burchttoren De 21 meter hoge burchttoren (“Burgturm”) behoort net als de ‘Heinsberger Tor”, de “Bruchtor” en een stukje stadsmuur tot de resten van de vroegere stadsversterkingen. In 1364 wordt het burchttoren-complex voor het eerst als soeverein kasteel vermeld. Het kasteel wordt in het jaar 1484 door een enorme brand vernield en vervolgens weer door het riddergeslacht “von Hanxler” herbouwd. Het riddergeslacht “von Hanxler” heeft plusminus 200 jaar als landvoogd over Gangelt en omgeving geregeerd. In 1542 wordt de Burchttoren opnieuw vernield en vervolgens herbouwd. Het complex wordt uitgebreid met een toren en stadspoort. Nadat het riddergeslacht “von Hanxler” rond het jaar 1700 uitgestorven was, werd het kasteel, met uitzondering van de burchttoren, vernield. In de negentiende eeuw werden beschermende maatregelen genomen om de historische burchttoren te behouden en te restaureren. In de tweede helft van de twintigste eeuw is de vijf verdiepingen tellende toren door de familie Conzen omgebouwd tot torenwoning.

30

Het bestuur en de redactie van de Het bestuur en de redactie van de Het bestuur en de redactie van de Het bestuur en de redactie van de Heemkundevereniging Brunssum Heemkundevereniging Brunssum Heemkundevereniging Brunssum Heemkundevereniging Brunssum

wenst alle leden en lezers wenst alle leden en lezers wenst alle leden en lezers wenst alle leden en lezers prettige kerstdagprettige kerstdagprettige kerstdagprettige kerstdagen en een voorspoedig 2010.en en een voorspoedig 2010.en en een voorspoedig 2010.en en een voorspoedig 2010.

31

Bent u nog geen lid van de Heemkundevereniging Brunssum? Meldt u dan aan bij het secretariaat. Secretariaat Heemkundevereniging Brunssum, p/a Schubertstraat 6, 6444 BB Brunssum, Tel.: 045-5259107. E-mail: secretaris@heemkundebrunssum.nl. ����………………………………………………………………….……………. Ja, ik wil lid worden van de Heemkundevereniging Brunssum. Laat mijn lidmaatschap ingaan per: 1 juli …..….… ���� Zet hier het door u gewenst jaartal. 1 januari ….... ���� “ “ “ “ “ “ “ Ik meld mij aan als: Gewoon lid á € 16,- per jaar. Gezinslid á € 5,- per jaar. Juniorlid (jonger dan 18 jaar) á € 5,- per jaar.

Naam:………………………………..…………………………….………..

Voorletter(s)……………………………….…………………………. M / V

Adres…………………………………………..………………………….…

Postcode………………………………………..……………………………

Woonplaats………………………………………….………………………

Telefoon…………………………………….………..………………………

E-mail………………………………………….……….……………………

A.u.b. opsturen naar of inleveren bij de secretaris.

32

DE VERKOOPADRESSEN ZIJN: 1. Boekhandel Rozeman Kerkstraat 35 Brunssum. 2. Boekhandel Readshop Kerkstraat 24 Brunssum. 3. Sigarenmag. ‘t Schwaamhoes Beekstraat 26 Schinveld. 4. Sigarenzaak Hermans Rumpenerstr. 5 Brunssum. 5. Filiaal sigarenzaak Hermans Wijenweg 199A Treebeek. Prijs € 15.—