1

CONCEPTVOORSTELLEN LEERGEBIED NEDERLANDS 7 mei 2019

INLEIDING

In dit document vindt u de conceptvoorstellen van de leraren en schoolleiders van het

ontwikkelteam Nederlands. Het team vraagt hierop uw feedback vóór 11 augustus. Ga voor

de samenvatting van de voorstellen en om feedback te geven naar www.curriculum.nu.

Wat zijn dit voor voorstellen? De leraren en schoolleiders hebben een visie op het

leergebied opgesteld, op basis daarvan de essenties van het leergebied benoemd (grote

opdrachten) en die vervolgens uitgewerkt in kennis en vaardigheden voor het primair

onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Dit zijn de bouwstenen. Voor de

bovenbouw van het voortgezet onderwijs heeft het team aanbevelingen geformuleerd voor

de herziening van de eindtermen. De voorstellen gaan over de onderwijsinhoud (wat), niet

over didactiek (hoe).

Op basis van uw feedback werkt het team hieraan verder, om het vervolgens te

overhandigen aan de minister voor Basis- en Voortgezet onderwijs. De voorstellen van alle

ontwikkelteams van leraren en schoolleiders voor de 9 leergebieden vormen de basis voor

de actualisatie van de huidige kerndoelen en eindtermen.

Waarom deze actualisatie van het curriculum? Voor het eerst worden de kerndoelen van

het primair en voortgezet onderwijs door leraren zelf en in samenhang geactualiseerd. Dit

draagt bij aan doorlopende leerlijnen, de samenhang in het onderwijs, het terugdringen

van overladenheid en de balans in de hoofddoelen van het onderwijs: kwalificatie,

socialisatie en persoonlijke vorming. Lees verder op www.curriculum.nu en bekijk de

animatie op www.curriculum.nu/animatie.

http://www.curriculum.nu/http://www.curriculum.nu/http://www.curriculum.nu/animatie

2

INHOUDSOPGAVE

1. VISIE OP HET LEERGEBIED ........................................................................... 3

2. GROTE OPDRACHTEN VAN HET LEERGEBIED NEDERLANDS........................... 6

Grote opdracht 1: Interactie en een rijk taalaanbod dragen bij aan de taal- en

denkontwikkeling ................................................................................................... 8

Grote opdracht 2: De competente taalgebruiker blijft een leven lang zijn taal en

taalgebruik ontwikkelen .......................................................................................... 9

Grote opdracht 3: De competente taalgebruiker ontwikkelt zijn taal- en cultuurbewustzijn

in een meertalige samenleving .............................................................................. 10

Grote opdracht 4: Experimenteren met taal en vormen van taal stimuleert het

zelfvertrouwen en plezier in taal ............................................................................ 11

Grote opdracht 5: De competente taalgebruiker communiceert doelgericht ................. 12

Grote opdracht 6: De competente taalgebruiker zet taal in bij het kritisch verwerken van

(digitale) informatie ............................................................................................. 13

Grote opdracht 7: Leesmotivatie en de ontwikkeling van literaire competentie stimuleren

leerlingen lezers te worden en te blijven ................................................................. 14

3. RAAMWERK: VAN VISIE EN GROTE OPDRACHTEN NAAR BOUWSTENEN ...... 16

4. GENERIEKE AANBEVELINGEN VOOR DE UITWERKING BOVENBOUW VO ..... 18

5. BOUWSTENEN ............................................................................................. 20

Onderlegger 1.1 Rijke teksten als voorwaarde voor taal- en denkontwikkeling ............. 20

Bouwsteen 1.2 Interactie in dienst van taal- en denkontwikkeling .............................. 23

Bouwsteen 2.1 Een leven lang taal en taalgebruik ontwikkelen .................................. 26

Bouwsteen 3.1 Meertaligheid: de ontwikkeling van taal- en cultuurbewustzijn ............. 30

Bouwsteen 4.1 Experimenteren met taal en vormen van taal .................................... 33

Bouwsteen 5.1 Doelgerichte communicatie ............................................................. 36

Bouwsteen 6.1 Kritisch (digitale) informatie verwerken ............................................ 41

Bouwsteen 7.1 Leesmotivatie en literaire competentie .............................................. 45

BIJLAGE 1: BEGRIPPENLIJST ............................................................................... 50

BIJLAGE 2: BRONNENLIJST .................................................................................. 54

BIJLAGE 3. VISUALISATIE VAN DE SAMENHNG VISIE EN GROTE OPDRACHTEN... 60

3

1. VISIE OP HET LEERGEBIED

Denken, spelen en werken met taal

Relevantie: Het leergebied Nederlands bevordert gelijke kansen voor alle leerlingen door

hen in de gelegenheid te stellen een sterke taalbasis op te bouwen van waaruit zij zich een

leven lang kunnen blijven ontwikkelen. Leerlingen werken aan hun taalbasis door in

betekenisvolle taalgebruikssituaties gesprekken te voeren, te spreken, luisteren, lezen en

schrijven. Hierbij is ook aandacht voor de rol van beelden en gebaren als betekenisdragers.

Het leergebied Nederlands doet recht aan de verschillende talen en taalvariëteiten die

leerlingen mogelijk ook beheersen. Deze talen en taalvariëteiten spelen een belangrijke rol

als voertuig voor denkprocessen en communicatie, als drager van de identiteit en als

vormgever van de samenleving. Ook zijn ze een belangrijke basis voor de algemene

ontwikkeling en voor de ontwikkeling van het Standaardnederlands.

Kennis van de Nederlandse taal en cultuur en een goede beheersing van het

Standaardnederlands is van groot belang voor succesvolle participatie op school en

deelname aan een geletterde, meertalige en pluriforme samenleving. Het

Standaardnederlands is de gemeenschappelijke taal in informele en formele situaties: de

taal van het onderwijs, de overheid en de wet. Het leergebied Nederlands voorziet in de

ontwikkeling van de beheersing van de standaardtaal (kwalificatie).

Ook draagt het leergebied bij aan de socialisatie van leerlingen. Leerlingen verwerven

kennis en inzicht in de Nederlandse taal en cultuur, zodat deze in stand gehouden,

overgedragen en verder ontwikkeld wordt. Ze worden ondersteund en uitgedaagd bij hun

ontwikkeling tot actieve en kritische burgers. Leerlingen die zich thuis voelen in de

Nederlandse taal zijn beter toegerust om op volwassen wijze hun verantwoordelijkheid te

nemen in de samenleving (socialisatie).

Taal is een belangrijk middel om relaties aan te gaan en expressie te geven aan en kennis

te nemen van eigen en andermans ervaringen, gedachten en intenties. Leerlingen worden

zich bewust van de relatie tussen vorm en betekenis van taal en taalgebruik en verwerven

inzicht in hun eigen taal en taalgebruik en dat van anderen. Ze leren reflecteren op hun

eigen ontwikkeling als taalgebruiker, in relatie tot de ander en de wereld om hen heen. Ten

slotte bevordert het leergebied de ontwikkeling van een positieve houding ten opzichte van

talen en taalvariëteiten in hun culturele context (persoonsvorming).

Inhoud: De inhouden van het leergebied Nederlands worden hieronder beschreven,

uitgaande van drie kerninhouden: Taal & communicatie, Taal & cultuur en Taal & identiteit.

De samenhang tussen deze drie kerninhouden vormt binnen het leergebied Nederlands het

uitgangspunt.

Taal & communicatie

Leerlingen komen op school structureel in aanraking met het Standaardnederlands en

krijgen kansen zich daarin te ontwikkelen. Ze worden taalcompetent door in elke fase van

ontwikkeling hun talige kennis, vaardigheden en attitudes uit te breiden en te verdiepen.

De taalbasis die op deze manier ontstaat is een instrument om (verder) te leren.

Door middel van taal verlenen leerlingen betekenis aan de wereld en kunnen ze gevoelens,

ervaringen, meningen en feiten onder woorden brengen, begrijpen, interpreteren,

vastleggen, evalueren en/of nuanceren. Bij het leergebied Nederlands leren leerlingen

communiceren in verschillende, betekenisvolle taalgebruikssituaties. Ze worden

gestimuleerd in hun taalproductie, eerst mondeling in interactie met elkaar en de leraar,

later ook schriftelijk, digitaal en multimodaal. Ze leren communiceren in interactie met

elkaar, bijvoorbeeld om te kunnen samenwerken en problemen op te lossen. Leerlingen

4

leren vanuit verschillende perspectieven naar onderwerpen uit het eigen leergebied, andere

leergebieden en een bredere maatschappelijke context te luisteren en erover te praten, te

lezen en te schrijven.

Leerlingen verdiepen zich in teksten die rijk zijn aan inhoud en vorm. Ze produceren en

verwerken een breed scala aan mondelinge, schriftelijke, digitale en multimodale teksten.

Daarbij leren leerlingen gaandeweg hun communicatie af te stemmen op doel, publiek en

taalgebruikssituatie en leren ze steeds beter de juiste taalregisters te hanteren. Ook leren

ze om kritisch en efficiënt om te gaan met de continue stroom aan (digitale) informatie in

de samenleving, zodat ze goede informatieverwerkers worden. Leerlingen leren doelgericht

om te gaan met digitale media, inclusief nieuwe tekstsoorten en bijbehorende registers.

Om doelgericht te communiceren, verwerven leerlingen inzicht in hoe taal in elkaar zit en

hoe taal betekenis creëert. Ook leren ze systematisch over taalgebruik te denken en te

communiceren.

Taal & cultuur

Leerlingen komen bij het leergebied Nederlands in aanraking met allerlei talige culturele

uitingen uit heden en verleden. Door deze verschillende uitingen te verkennen, te

bespreken en zelf te experimenteren en teksten te creëren, leren ze hun eigen en andere

culturen beter te begrijpen en er respectvol mee om te gaan. Cultuur is alles wat mensen

denken, doen en maken en de betekenis die mensen vanuit hun eigen achtergrond daaraan

geven. De talige en culturele bagage die leerlingen meekrijgen op school is bepalend voor

een succesvolle participatie in de samenleving.

Het ontwikkelen van literaire competentie is een belangrijke taak van het leergebied

Nederlands. Leerlingen leren om mondelinge en schriftelijke literaire teksten, zowel literaire

fictie, non-fictie als poëzie, te begrijpen, te analyseren, interpreteren, erover te

communiceren, erop te reflecteren en er persoonlijke, historische en culturele betekenis

aan toe te kennen. Het uitgangspunt van het literatuuronderwijs is het geschreven woord.

Andere culturele uitingen zoals film, theater, beeld en muziek kennen ook fictionele

kenmerken en kunnen eveneens benut worden in het literatuur- en taalonderwijs, onder

meer om aan te sluiten bij de belevingswereld van leerlingen. Leerlingen ontdekken de

kracht en schoonheid van taal in allerlei talige uitingen en experimenteren met taal en

vormen van taal. Bovendien is het bevorderen van leesplezier en leesmotivatie een

belangrijke taak van het leergebied, omdat het een positieve leesspiraal in gang zet: een

leerling die graag leest, leest meer en beter en grijpt daardoor ook sneller naar een ander

boek of een andere tekst.

Taal & identiteit

Taal is een drager van identiteit en vertolkt het geheel aan normen, waarden en

opvattingen van een individu, groep en samenleving. Leerlingen verkennen en ontwikkelen

door taal hun eigen identiteit en hun relatie tot anderen en kunnen hier uiting aan geven.

Ze leren om hun eigen gedachten, gevoelens en ervaringen uit te drukken en maken door

middel van taal hun ideeën en intenties duidelijk. Leerlingen ontdekken en benutten hun

talige kwaliteiten, ontwikkelen hun eigen voorkeuren en krijgen vertrouwen in hun eigen

taalvaardigheid. Door taal leren ze hun gedachten, gevoelens en keuzes kenbaar te maken

en toe te lichten, zoals eigen plannen en ideeën en ook hun school-, studie- en

beroepskeuze.

Leerlingen leren ook dat ze een onderwerp of thema vanuit meerdere perspectieven

kunnen bekijken. Ze leren die perspectieven herkennen, daarop te reflecteren, hun oordeel

uit te stellen of een gefundeerd oordeel te geven. Literatuur en andere talige culturele

uitingsvormen spelen daarbij een belangrijke rol. Het (voor)lezen van, kijken en luisteren

naar, praten over en scheppen van taaluitingen draagt daarmee bij aan de persoonlijke

ontwikkeling van leerlingen, het verkennen van andere werelden en de ontwikkeling van

inlevingsvermogen en van verbeeldingskracht.

5

Positie:

Samenhang met andere leergebieden

Binnen het leergebied Nederlands is er naast aandacht voor de dagelijkse algemene taal

(DAT) ook aandacht voor de cognitief academische taal (CAT). Daar valt zowel de taal

onder die wordt gebruikt in schriftelijke teksten als de vaktaal die expliciet wordt geleerd in

alle leergebieden en beroepen. Leerlingen leren bij het leergebied Nederlands deze taal

steeds passender te gebruiken om over de inhouden van het leergebied te communiceren.

Daarnaast speelt het leergebied een ondersteunende rol als het gaat om het bewustmaken

van het bestaan van cognitief academische taal bij alle leergebieden. Ten eerste door te

helpen bij het identificeren ervan en ten tweede door talige activiteiten en rijke teksten in

interactie aan te bieden die aansluiten bij doelen van andere leergebieden.

In alle leergebieden is interactie met elkaar en de leraar een middel waarmee leerlingen

hun taal- en denkvaardigheid ontwikkelen. Daarom is het belangrijk dat leerlingen in elk

leergebied in aanraking komen met teksten met uitdagende inhouden en rijke taal. Door

ernaar te luisteren, erover te praten, lezen en schrijven ontwikkelen zij hun taalbasis. Dat

vraagt om talige doelen in de curricula van alle leergebieden en om ondersteuning van

leerlingen in hun taalontwikkeling door de leraar.

De inhouden en vaardigheden bij het leergebied Nederlands komen voor een belangrijk

deel overeen met de inhouden en vaardigheden van het leergebied Engels/Moderne

vreemde talen (MVT). Ook daar staat de ontwikkeling van talige en culturele competenties

centraal. Daarom worden de dwarsverbanden tussen de curricula uitgewerkt.

Doorlopende leerlijnen

De basis voor de taalontwikkeling van een leerling wordt gelegd in de thuisomgeving en in

de voorschoolse periode. Het is belangrijk om te constateren dat deze basis voor leerlingen

verschillend is. Voor leerlingen met een beperkte Nederlandse taalvaardigheid moet het

taalaanbod op school en specifiek bij het leergebied Nederlands niet worden verarmd. Deze

leerlingen moeten juist op maat worden ondersteund bij het zelf produceren van rijke taal

en het leren begrijpen van taal en teksten. Voor leerlingen met een goede beheersing van

de Nederlandse taal is het van belang dat ook zij blijvend worden uitgedaagd hun

taalvaardigheid te versterken.

De taalontwikkeling van leerlingen verloopt grotendeels concentrisch: in elke fase van

ontwikkeling is er sprake van een combinatie van verwerving van nieuwe talige en culturele

kennis, vaardigheden en attitudes en van consolidatie en verdieping van bestaande kennis,

vaardigheden en attitudes. In elke fase van de taalontwikkeling spelen een rijk taalaanbod,

taalproductie en een multiperspectivische benadering van onderwerpen een grote rol.

Leerlingen werken in interactie aan hun taalontwikkeling, waarbij (tijdelijke) ondersteuning

van leerlingen bij het versterken van hun taalvaardigheid van belang is.

Het aanbod binnen het leergebied Nederlands bereidt leerlingen voor op doorstroom naar

passend vervolgonderwijs, beroep of dagbesteding. Daarbij wordt recht gedaan aan de

eigenheid van de verschillende onderwijssectoren. Leerlingen krijgen de mogelijkheden om

zich vanuit talenten, interesses en leerbehoeften te ontwikkelen. Op die manier kunnen

leerlingen hun individuele kwaliteiten optimaal benutten, zich kwalificeren voor de

overgangsmomenten en zich ontwikkelen tot taalcompetente deelnemers aan de

samenleving, met een open houding ten opzichte van variatie en verandering in taal en

cultuur.

6

2. GROTE OPDRACHTEN VAN HET LEERGEBIED NEDERLANDS

Kennis van de Nederlandse taal en cultuur en een goede beheersing van de Nederlandse

taal dragen bij aan persoonsvorming van leerlingen, succesvolle participatie op school en

deelname aan de geletterde, meertalige en pluriforme samenleving. Het leergebied

Nederlands draagt bij aan deze doelen vanuit drie kerninhouden: taal & communicatie, taal

& cultuur en taal & identiteit. Vanuit de drie kerninhouden werkt het leergebied Nederlands

mee aan de kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming van de leerlingen.

De drie kerninhouden laten gezamenlijk zien waar het bij het leergebied om gaat. Ze staan

niet los van elkaar, maar hangen sterk met elkaar samen. Vanuit de drie kerninhouden zijn

zeven essenties vastgesteld: de zeven grote opdrachten van het leergebied. Deze grote

opdrachten zijn een nadere specificering van de kerninhouden en vormen daarmee de

schakel tussen de visie op het

leergebied en de uitwerking in de

bouwstenen (zie figuur 1 en bijlage 1).

In elke grote opdracht ligt het accent op

minstens twee van de drie

kerninhouden.

Binnen het leergebied Nederlands leren

leerlingen te communiceren in woord,

gebaar, schrift en beeld. Leerlingen zijn

zowel taalleerder als taalgebruiker.

De eerste drie grote opdrachten leggen

het accent op de leerling als taalleerder:

leerlingen worden taalvaardig, ze

vergroten hun vermogen om taal te

leren, ze leren over taal en taalgebruik

te communiceren en ze leren erop te

reflecteren. Hierdoor zijn ze hun leven

lang in staat om hun talige kennis en

vaardigheden te ontwikkelen. De

essenties van de drie grote opdrachten

zijn als volgt:

Grote opdracht 1: interactie en

een rijk taalaanbod dragen bij

aan de taal- en denkontwikkeling;

Grote opdracht 2: de competente taalgebruiker blijft een leven lang zijn taal en

taalgebruik ontwikkelen;

Grote opdracht 3: de competente taalgebruiker ontwikkelt zijn taal- en

cultuurbewustzijn in een meertalige samenleving

De andere vier grote opdrachten leggen het accent op de leerling als taalgebruiker. Er is

altijd sprake van een wisselwerking tussen de eerste drie grote opdrachten en de laatste

vier grote opdrachten: leerlingen versterken hun taallerend vermogen (NLGO 1 – 3) door

zich te ontwikkelen in het experimenteren met taal en vormen van taal, doelgericht

communiceren, kritisch informatie verwerken en literaire competentie (NLGO 4 – 7). En

omgekeerd versterkt hun taallerend vermogen hun communicatie in de verschillende

taalgebruikssituaties.

Grote opdracht 4: experimenteren met taal en vormen van taal

Creatief omgaan met taal en vormen van taal draagt bij aan expressieve communicatie,

creatieve denkontwikkeling, zelfkennis en identiteitsvorming, plezier in taal en motivatie

voor en door taal. Bij het leergebied Nederlands is een belangrijke rol weggelegd voor het

Figuur 1: visualisatie van de samenhang tussen visie en grote opdrachten en grote opdrachten onderling

7

experimenteren met taal en vormen van taal om uiting te geven aan ideeën, ervaringen,

gevoelens en intenties, als stimulans voor het creatieve proces van leerlingen (NLGO 4).

Deze grote opdracht is vormgegeven vanuit het accent op taal & communicatie en taal &

identiteit.

Grote opdrachten 5 en 6: doelgerichte communicatie

Bij doelgerichte communicatie houdt de taalgebruiker rekening met het doel, het publiek en

de taalgebruikssituatie waarbinnen gecommuniceerd wordt. De leerling leert zijn verbale en

non-verbale communicatie hierop af te stemmen, omdat afstemming zorgt voor vlotte,

succesvolle en gepaste communicatie (NLGO 5).

De leerling leert ook kritisch (digitale) informatie te verwerken (NLGO 6). Het kritisch

verwerven, verwerken en verstrekken van informatie staat in dienst van doelgerichte

communicatie. Het is een zelfstandige grote opdracht, omdat het omgaan met meer en

minder betrouwbare informatie een van de belangrijkste vaardigheden is in de huidige

samenleving. Beide grote opdrachten zijn vormgegeven vanuit het accent op taal &

communicatie en taal & cultuur.

Grote opdracht 7: leesmotivatie en literaire competentie

Leerlingen krijgen door het werken aan zowel leesmotivatie als aan literaire competentie de

kans om lezers te worden en te blijven. Literair competent zijn betekent dat leerlingen

literatuur belevend, interpreterend, beoordelend en met narratief begrip lezen en erover

kunnen communiceren. Het leergebied Nederlands werkt aan leesmotivatie en literaire

competentie (NLGO 7). Deze grote opdracht is vormgegeven vanuit het accent op taal &

cultuur en taal & identiteit.

Brede vaardigheden

De zeven grote opdrachten beschrijven hoe leerlingen als taalleerder en taalgebruiker

steeds beter leren communiceren. Ze verwerven steeds meer en complexere taalmiddelen

om te communiceren. Ook leren ze de wereld, de mens en zichzelf erin steeds beter

kennen. Door te werken aan de ontwikkeling van het Nederlands ontwikkelen leerlingen

tegelijkertijd hun brede vaardigheden die hen helpen te leren denken en handelen, zichzelf

te leren kennen, en te leren omgaan met anderen. Daarbij gaat het om kritisch, creatief en

probleemoplossend denken en handelen, om reflectie op taal en cultuur, eigen

taalleerproces en talenten, om oriëntatie op jezelf, je studie en loopbaan en om

samenwerken.

Relatie met het leergebied Engels/MVT

De drie kerninhouden van het leergebied Nederlands vertonen grote overeenkomsten met

de perspectieven van het leergebied Engels/MVT, met name als het gaat om taal &

communicatie en taal & cultuur. Beide leergebieden rusten leerlingen talig toe voor hun

participatie in een meertalige en pluriforme samenleving. Bij het leergebied Nederlands ligt

daarbij het accent op het leren van het Nederlands als gemeenschappelijke taal en op de

culturele aspecten van communicatie, zodat leerlingen kunnen participeren op school, in

hun vervolgstudie, beroep of dagbesteding en in de samenleving. Bij het leergebied

Engels/MVT ligt het accent op het leren van andere moderne vreemde talen en op

interculturele en grensoverstijgende aspecten van communicatie.

Samenhang grote opdrachten met andere leergebieden

Hieronder beschrijven we voor welke grote opdrachten van het leergebied Nederlands de

samenhang met andere leergebieden is geëxpliciteerd:

Interactie draagt bij aan taal- en denkontwikkeling (NLGO 1): omdat het leggen van

een sterke basis in de Nederlandse taal helpt om de doelen rondom taalbewustzijn

bij het leergebied Engels/MVT te realiseren, is deze grote opdracht afgestemd met

het leergebied Engels/MVT (EMvTGO 1). Ook de keuze van onderwerpen binnen het

leergebied is uitgewerkt, waarbij expliciet de link met mondiale en

8

wereldoriënterende onderwerpen uit de andere leergebieden, waaronder Mens &

Maatschappij, Mens & Natuur en Burgerschap wordt gelegd.

Meertaligheid (NLGO 3): omdat elke taal en elke taalvariëteit onderdeel is van het

meertalig repertoire van de leerling, zijn zowel het Nederlands (vanuit het

perspectief van het leergebied Engels/MVT) als de moderne vreemde talen (vanuit

het perspectief van het leergebied Nederlands) onderdeel van dat repertoire. Beide

leergebieden hebben daarom een grote opdracht rondom meertaligheid uitgewerkt

(Engels/MVT, EMvTGO 5) die met elkaar zijn afgestemd. Er ligt ook een duidelijke

relatie met de grote opdracht rondom identiteit, diversiteit en gelijkwaardigheid bij

Burgerschap (BuGO 4 en 5), waarbij het gaat over de verschillende achtergronden,

mogelijkheden en oriëntaties van leerlingen.

Experimenteren met taal en vormen van taal (NLGO 4): het experimenteren met

taal en vormen van taal levert een bijdrage aan de persoonsvorming en socialisatie

van de leerling. Dit onderdeel komt terug bij zowel het leergebied Nederlands als

het leergebied Engels/MVT (EMvTGO 2). Ook met het leergebied Kunst & Cultuur

(KCGO 1 en 2) is nauw afgestemd als het gaat om het ontwikkelen van artistiek en

creatief vermogen en artistieke expressie bij het experimenteren met taal en

vormen van taal. Daarbij is aandacht voor en invulling van het creatieve proces in

plaats van het product én aandacht voor reflectie van eigen en andermans werk op

dezelfde manier beschreven.

Doelgericht communiceren (NLGO 5) en Kritisch informatie verwerken (NLGO 6):

communicatie in de Nederlandse taal en internationale communicatie zijn nauw met

elkaar verbonden. Daarom zijn zowel de gehanteerde terminologie (bijvoorbeeld

begrippen zoals 'tekst') als de kennis en vaardigheden afgestemd met het

leergebied Engels/MVT (EMvTGO 1). Voor het uitwerken van de grote opdracht over

kritische informatieverwerking is afstemming gezocht met het leergebied Digitale

geletterdheid (DLGO 1) als het gaat om de kennis en vaardigheden die nodig zijn

voor online informatieverwerking. De grote opdracht hangt ook nauw samen met de

grote opdrachten Democratie is van waarde (BUGO 1) en Leven in een digitale

maatschappij van Burgerschap (BuGO 7). In de eerste staan menings- en

oordeelsvorming centraal en in de tweede het inzicht in eigen en andermans

mediagebruik en de invloed van media op het sociale en politieke leven.

Leesmotivatie en literaire competentie (NLGO 7): het beleven van literatuur in het

Nederlands en in andere talen levert een bijdrage aan de persoonsvorming en

socialisatie van de leerling. Dit komt terug bij zowel het leergebied Nederlands, het

leergebied Engels/MVT (EMvTGO 2) als het leergebied Kunst & Cultuur (KCGO 7).

Daarnaast hebben de leergebieden Kunst & Cultuur, Engels/MVT en Nederlands

gezamenlijk een definitie van cultuur opgesteld.

Grote opdracht 1: Interactie en een rijk taalaanbod dragen bij aan de taal- en

denkontwikkeling

Relevantie: Om op school en in onze geletterde samenleving optimaal te kunnen

functioneren, hebben alle leerlingen een sterke taalbasis nodig: een mentaal netwerk van

kennis en ervaringen en de daarmee verbonden taal. Hiermee geven ze vorm aan hun

gedachten en het stelt ze in staat een leven lang te blijven leren. Een sterke taalbasis

vormt de grondslag voor voortdurende ontwikkeling van kennis in informele en formele

taalgebruikssituaties, binnen en buiten school.

Inhoud: Leerlingen ontwikkelen een sterke taalbasis door sociale interactie met een rijk

taalaanbod en uitgedaagde taalproductie, zowel mondeling, schriftelijk, digitaal en

multimodaal. Voor de taal- en denkontwikkeling van leerlingen is interactie tussen

leerlingen onderling en met de leraar noodzakelijk, zodat leerlingen de ruimte krijgen om

hun gedachten te verwoorden. Interactie functioneert als middel om te leren en het

9

denkproces te faciliteren, om gedachten te ordenen en lijn in het denken aan te brengen.

Wanneer leerlingen actief hun eigen bedoelingen en ideeën onder woorden brengen en

redeneren, ontwikkelen ze al doende naast hun algehele denkvaardigheid ook hun

taalvaardigheid op alle niveaus. Daarbij gaat het om fonologie, woordvorming,

woordenschat, zinsbouw, schrift en pragmatiek. Leerlingen leren bovendien passende

taalregisters te hanteren in verschillende taalgebruikssituaties, waarbij ze niet alleen

dagelijkse algemene taal (DAT) maar ook steeds meer cognitief academische taal (CAT)

gebruiken.

Een rijk taalaanbod bestaat uit literaire en zakelijke teksten met een rijke inhoud en vorm.

Leerlingen werken met mondelinge, schriftelijke, digitale en multimodale teksten. De

inhouden ervan komen zowel uit het eigen leergebied als uit de andere leergebieden in het

kader van betekenisvolle samenhang voor leerlingen. Leerlingen verdiepen zich in

persoonsvormende, wereldoriënterende en mondiale thema's, zoals taal en cultuur,

burgerschap, globalisering, duurzaamheid, technologie en oriëntatie op jezelf, je talenten,

studie en beroep. Het is belangrijk dat leerlingen zich langdurig verdiepen in onderwerpen

die vanuit meerdere perspectieven benaderd kunnen worden. Dat doen ze met een variatie

aan zowel literaire als zakelijke teksten die elkaar aanvullen of tegenspreken. Daarbij zijn

de teksten van goede kwaliteit, met rijk taalgebruik, gevarieerde woordenschat inclusief

laagfrequente woorden, en gevarieerde zinsstructuren inclusief samengestelde zinnen en

verbindingswoorden.

Brede vaardigheden: communicatie, samenwerken

Grote opdracht 2: De competente taalgebruiker blijft een leven lang zijn taal en

taalgebruik ontwikkelen

Relevantie: Iedereen krijgt gedurende zijn of haar persoonlijke leven, studie- en

werkloopbaan met verschillende en nieuwe taalgebruikssituaties te maken. Daarom is het

in een geletterde samenleving van belang dat leerlingen in staat zijn om als taalgebruiker

hun leven lang talige kennis en vaardigheden te ontwikkelen. Bij het leergebied Nederlands

werken leerlingen aan het versterken van hun taallerend vermogen. Daardoor zijn ze beter

in staat om in verschillende, nieuwe taalgebruikssituaties doelgericht te communiceren. De

leerling ziet en verwoordt de effecten van taalgebruik op zichzelf en de ander, reageert

adequaat en herkent en waardeert de culturele aspecten ervan.

Inhoud: Zowel bij het leergebied Nederlands als het leergebied Engels/moderne vreemde

talen ontwikkelen leerlingen hun (taal)leervaardigheden en taalbewustzijn. Ze beseffen

welke (taal)leervaardigheden ze nodig hebben om talige activiteiten goed uit te voeren.

Ook verwerven ze kennis over en inzicht in hoe taal in elkaar zit en hoe taal werkt in een

context (taalbewustzijn). Daarbij ontwikkelen ze een metataal om functioneel over

taalgebruik en taalleren te kunnen communiceren.

De ontwikkeling van taalbewustzijn loopt parallel aan de cognitieve ontwikkeling en de

taalontwikkeling van leerlingen. Pas als leerlingen voldoende taalbasis hebben ontwikkeld,

zijn ze in staat om te leren metacognitieve strategieën in te zetten tijdens de voorbereiding

en uitvoering van en de reflectie op complexe talige activiteiten. Leerlingen leren deze

strategieën in te zetten op basis van noodzaak en behoefte.

Leerlingen leren (realistische) taal(leer)doelen te stellen. Ook leren ze effectieve cognitieve

en metacognitieve strategieën toepassen om de gestelde taal(leer)doelen te bereiken.

Daarnaast leren ze om de effectiviteit van hun taalgebruik binnen en buiten school en/of

van hun taalleeractiviteit waar te nemen, te analyseren en te evalueren in relatie tot de

gestelde taal(leer)doelen en eigen verwachtingen. Daarbij leren ze feedback op waarde

10

schatten en verwerken. Ook leren ze bruikbare feedback geven op aanpak en prestaties

van medeleerlingen. Ze kijken niet alleen terug, maar juist ook vooruit en leren

verwoorden hoe prestaties en opgedane leerervaringen van invloed zijn op toekomstige

taalgebruikssituaties.

Om het taallerend vermogen te versterken, is het van belang dat bij het leergebied

Nederlands wordt gewerkt aan taalbewustzijn. Leerlingen krijgen inzicht in hoe taal in

elkaar zit, in de relatie tussen vorm en betekenis en in hoe taal werkt in een context. Ook

het werken aan taal(leer)plezier en motivatie is een essentieel onderdeel van het

leergebied Nederlands. Het is belangrijk dat leerlingen het vertrouwen hebben dat ze een

talige activiteit tot een goed einde kunnen brengen. Een klimaat waarin leerlingen kunnen

oefenen om hun taalgebruik te optimaliseren en hierbij naar behoefte worden ondersteund,

is daarbij voorwaardelijk. Ook is het belangrijk om een context te creëren waarin ruimte is

voor interactie over taal(leer)doelen en eigen taalontwikkeling.

Brede vaardigheden: zelfregulatie, oriëntatie op jezelf, je studie en je loopbaan

Grote opdracht 3: De competente taalgebruiker ontwikkelt zijn taal- en

cultuurbewustzijn in een meertalige samenleving

Relevantie: Historisch gezien is Nederland een land waarin verschillende talen en

taalvariëteiten gesproken en gebruikt worden, zowel binnen als buiten de schoolcontext.

Globalisering en migratie brengen bovendien met zich mee dat leerlingen vaak samen leren

en samenwerken met mensen met een andere talige en culturele achtergrond. Iedereen

gebruikt afwisselend en soms door elkaar verscheidene talen of taalvariëteiten, zoals

Nederlands, Fries, Engels, Turks, Pools of Arabisch, Nederlandse gebarentaal, een regionale

taal, dialect of straattaal. Deze talen hebben een bijzondere betekenis voor de gebruiker,

omdat ze dragers zijn van cultuur en identiteit.

Erkennen van en aansluiten bij (thuis)talen en taalvariëteiten van leerlingen is nodig om

het Standaardnederlands (verder) te ontwikkelen, samen te leren en samen te leven. Het

versterkt het talig en (inter)cultureel bewustzijn en leidt tot gevoeligheid voor meerdere

talen en een open houding, waardering en respect bij leraren, leerlingen en ouders ten

aanzien van talige diversiteit en culturele identiteit.

Inhoud: Meertaligheid verwijst naar de aanwezigheid van meerdere talen en

taalvariëteiten binnen een bepaalde context of bepaald gebied, zoals op een school, in de

thuissituatie of in de samenleving. Leerlingen worden zich ervan bewust dat ze leven in een

meertalige en pluriforme samenleving en begrijpen wat dat betekent voor zichzelf en voor

de ander. Ze leren hoe verschillende talen en taalvariëteiten het Nederlands beïnvloeden

en beïnvloed hebben, doordat deze met elkaar in contact staan. Leerlingen ontdekken dat

ze woorden uit andere talen en taalvariëteiten in hun dagelijks leven gebruiken en dat er

overeenkomsten en verschillen tussen talen en taalvariëteiten zijn in woorden, klanken,

taalstructuren en conventies. Dat draagt bij aan hun taalbewustzijn. Ze verwerven

gefundeerde inzichten in meertaligheid, taalvariatie, taalnormen en -verandering. Door

deze kennis, inzichten en ervaringen leren leerlingen bewust en respectvol om te gaan met

overeenkomsten en verschillen in (thuis)talen en taalvariëteiten in hun culturele context.

Meertaligheid houdt ook in dat taalgebruikers hun meertalige repertoire flexibel kunnen

inzetten om te communiceren en het Standaardnederlands te leren. Afhankelijk van de

taalgebruikssituatie waarin leerlingen zich bevinden, zetten ze hun meertalig repertoire in.

Ze leren schakelen tussen talen en taalvariëteiten met de bijbehorende taalregisters en

taalstructuren in interactie en om doelgericht te communiceren. Door kennis van en

ervaring met talen of taalvariëteiten krijgen leerlingen bovendien meer inzicht in de eigen

11

(meer)talige cultuur en identiteit en in die van anderen. Hierdoor kunnen leerlingen

mensen van verschillende sociale en culturele achtergronden met zelfvertrouwen, empathie

en spreekdurf tegemoet treden, met hen communiceren en samenwerken.

Brede vaardigheden: Sociale en culturele vaardigheden, oriëntatie op jezelf, je studie en

loopbaan

Grote opdracht 4: Experimenteren met taal en vormen van taal stimuleert het

zelfvertrouwen en plezier in taal

Relevantie: Experimenteren met taal en vormen van taal is het scheppen van kunst met

woorden. Bij het leergebied Nederlands is een belangrijke rol weggelegd voor het

experimenteren met taal en vormen van taal als uiting van het creatieve proces. Creatief

denken en handelen zijn vaardigheden waar nu en in de toekomst in de samenleving een

groot beroep op wordt gedaan.

Creatief omgaan met taal kan bijdragen aan inzicht en plezier in en motivatie voor taal.

Ook kan het leerlingen nieuwsgierig maken naar bepaalde taalverschijnselen. Door in

aanraking te komen met creatieve vormen van taal, hierover in gesprek te gaan en ze zelf

te creëren, werken leerlingen aan expressie en culturele kennis. Ook werken ze aan het

vormgeven van hun eigen identiteit. Aandacht voor het creatieve proces zorgt voor

verrijkende ervaringen voor leerlingen. Hiermee kunnen taalcompetentie, durf en

zelfvertrouwen versterkt worden. Ook kan het nieuwe manieren aanreiken om betekenis te

geven aan ervaringen.

Inhoud: Leerlingen beschikken van jongs af aan over een eigen creatief vermogen om

verhalen op een eigen en/of nieuwe manier te delen. Leerlingen geven uiting aan ideeën,

ervaringen, gevoelens en intenties vanuit spel en fantasie. Door in het onderwijs aandacht

te besteden aan zelfexpressie en het creatieve proces, blijft het creatieve vermogen

behouden en kan het verder worden ontwikkeld.

De nadruk bij het experimenteren met taal ligt op het creatieve proces. Leerlingen leren

om divergerend te denken en daarbij allerlei verschillende creatieve ideeën te genereren.

Dat doen ze door het oefenen met en het zien van een breed scala aan vormen van taal en

tekstgenres en daarbij na te denken over de effecten ervan op de ontvanger. Leerlingen

leren vervolgens deze ideeën te analyseren en passende ideeën te selecteren. Ze creëren

op basis daarvan zelf een talige uiting, waarbij originaliteit, het nieuwe en het eigene van

leerlingen belangrijk zijn. Leerlingen kunnen de gemaakte keuzes in hun doorgemaakte

creatieve proces toelichten.

Het creatieve proces wordt gekenmerkt door spel, experiment, intuïtie en/of improvisatie

met taal en vormen van taal, al dan niet gecombineerd met beeld, klank en beweging.

Creatieve vormen van taal omvatten alle vormen van taalgebruik, zoals luisteren, spreken,

lezen en schrijven, mogelijk gecombineerd met beeld en gebaren.

Bij het leergebied Nederlands bouwen leerlingen een repertoire op van kennis,

vaardigheden en technieken die het creatieve proces stimuleren. Dat doen ze door te

kijken naar het eigen werk en dat van anderen en te reflecteren op het doorgemaakte

creatieve proces en op de (mogelijke) effecten van de creatieve uiting op de ontvanger. Ze

krijgen hierdoor steeds meer inzicht in het taalsysteem en breiden hun repertoire aan

technieken uit. Daardoor zijn ze steeds meer in staat om te experimenteren met taal en

vormen van taal en met werkelijkheid en fantasie in zowel zakelijke als meer artistieke

teksten, zoals liedjes, rijmspellen, taalgrappen, digitale vertellingen en cabaretteksten. In

deze vaak speelse teksten is aandacht voor vormaspecten, waarbij leerlingen leren om

12

vormen van taal en taalnormen bewust te doorbreken.

Om ruimte te bieden aan creativiteit is het van belang een klimaat te creëren waarin

leerlingen zichzelf durven zijn en beseffen dat er altijd verschillende manieren zijn om iets

in taal uit te drukken. Leerlingen moeten ruimte krijgen om met plezier te durven

experimenteren met taal, zowel mondeling, schriftelijk, digitaal en multimodaal. Ze mogen

daarbij herhaald oefenen om hun taalgebruik te optimaliseren en worden daarbij naar

behoefte ondersteund.

Brede vaardigheden: Creatief denken en (praktisch) handelen, ondernemend denken en

handelen

Grote opdracht 5: De competente taalgebruiker communiceert doelgericht

Relevantie: Doelgericht leren communiceren is een van de voornaamste doelen van

taalonderwijs. Communicatie is namelijk een cruciaal element om tot maatschappelijke

participatie en persoonlijke ontwikkeling te komen in een geletterde samenleving. Bij het

leergebied Nederlands leren leerlingen in informele en formele taalgebruikssituaties

doelgericht te communiceren. Dat doen ze zowel mondeling, schriftelijk, digitaal en

multimodaal, bijvoorbeeld om te amuseren, elkaar te informeren of te overtuigen. Met

name voor het schriftelijk communiceren (lezen en schrijven) en het afstemmen op formele

taalgebruikssituaties geldt dat verreweg de meeste leerlingen dit vooral op school leren.

Inhoud: Bij doelgerichte communicatie houdt de taalgebruiker rekening met doel, publiek

en taalgebruikssituatie waarin gecommuniceerd wordt. De leerling leert steeds beter en

bewuster zijn verbale en non-verbale communicatie hierop af te stemmen, omdat

afstemming zorgt voor vlotte, succesvolle en gepaste communicatie. Leerlingen

communiceren productief (spreken en schrijven), receptief (luisteren, kijken en lezen) en in

interactie. In interactie zijn er zowel receptieve als productieve vaardigheden vereist en is

er sprake van een (snelle) afwisseling tussen deze vaardigheden. Zeker in de huidige

samenleving waarin online- en offlineactiviteiten elkaar afwisselen en vermengen is er vaak

sprake van onmiddellijke, snelle en massale interactie.

Leerlingen verwerven inzicht in en werken met mondelinge, schriftelijke, digitale en

multimodale teksten die via verschillende media worden gecommuniceerd. Om doelgericht

te communiceren verwerven leerlingen kennis van communicatieve doelen, bijbehorende

genres en talige, visuele en retorische middelen die taalgebruikers inzetten om hun

doel(en) te bereiken. Leerlingen leren in welke taalgebruikssituatie welk taalregister en

welke taalvariëteit passend is en leren hierin de juiste keuzes maken als ze zelf

communiceren. Ook leren ze welke taalnormen gelden in bepaalde taalgebruikssituaties,

met name als het gaat om schriftelijk taalgebruik. Op den duur leren leerlingen bronnen

met taaladviezen te raadplegen op basis van noodzaak en behoefte. Ze zijn zich steeds

meer bewust van de effecten die talige, visuele en retorische middelen kunnen hebben op

het denken, handelen en de opvattingen van anderen. Deze inzichten krijgen ze door te

reflecteren op de relatie tussen vorm en betekenis van taal en op het taalgebruik van

anderen en van zichzelf in literaire en zakelijke teksten.

Het jonge kind leert zijn taalregister en taalvariëteit al af te stemmen op de

taalgebruikssituatie, bijvoorbeeld in spelsituaties zoals een gesprek bij de kassa of een

telefoongesprek met de dokter. Naarmate leerlingen ouder worden, wordt het gebruik van

formele taal en taalregisters, inclusief cognitief academische taal (CAT), in verschillende

taalgebruikssituaties steeds belangrijker. Leerlingen produceren, verwerken en waarderen

steeds complexere literaire en zakelijke teksten en voeren steeds complexere talige

activiteiten uit naarmate ze zich cognitief en talig ontwikkelen. Dat doen ze niet alleen

13

individueel, maar juist ook samen: gezamenlijk realiseren ze beoogde taaldoelen en

ondersteunen elkaar daarbij onder andere door het geven en ontvangen van feedback.

Om doelgericht te leren communiceren is het noodzakelijk talige activiteiten aan te bieden

waarvan het belang en het doel duidelijk is. Deze talige activiteiten zijn gesitueerd in een

authentieke taalgebruikssituatie en hebben een realistisch publiek. Zowel het leergebied

Nederlands als de andere leergebieden creëren deze voor leerlingen betekenisvolle

taalgebruikssituaties, zodat de gewenste mondelinge, schriftelijke, digitale en multimodale

productie en de daarbij passende taalregisters en taalvariëteiten worden uitgelokt.

Brede vaardigheden: kritisch denken en (praktisch) handelen, probleemoplossend

denken en (praktisch) handelen en communiceren

Grote opdracht 6: De competente taalgebruiker zet taal in bij het kritisch

verwerken van (digitale) informatie

Relevantie: Leerlingen groeien op in een geletterde, digitale samenleving waarin in een

hoog tempo een continue stroom informatie op hen afkomt die ze moeten filteren. Feiten

en meningen, hoofd- en bijzaken wisselen elkaar af en leerlingen moeten beoordelen wat

waar en belangrijk is, wie wat zegt en met welke bedoeling. Het is belangrijk om hoofd-

van bijzaken en objectieve van subjectieve informatie te kunnen scheiden. Kritisch

informatie kunnen verwerken is in alle leergebieden en ook buiten school van groot belang.

Het accent bij het leergebied Nederlands ligt op de rol van talige, visuele en retorische

middelen bij het kritisch verwerven, verwerken en verstrekken van (digitale) informatie.

Inhoud: Leerlingen leren kritisch en efficiënt omgaan met online en offline

informatiebronnen, zoals elkaars verhalen, het (jeugd)journaal, boeken, websites en

berichten op sociale media. Ze worden zich er steeds meer van bewust dat ze daarvoor

voldoende inhoudelijke kennis van onderwerpen nodig hebben, omdat kritisch informatie

verwerken over onbekende inhouden (vrijwel) onmogelijk is.

Leerlingen leren om informatie op waarde te schatten, hoofd- van bijzaken en objectieve

van subjectieve informatie te onderscheiden. Leerlingen ontwikkelen hierdoor een kritische

blik op de betrouwbaarheid, correctheid en bruikbaarheid van verschillende, soms

tegenstrijdige bronnen. Ze leren hun mening en/of oordeel uit te stellen, totdat ze genoeg

informatie hebben verzameld waarmee ze hun mening gefundeerd kunnen onderbouwen.

Ze verwerven steeds meer kennis van en inzicht in tekstkenmerken die helpen bij het

onderscheid tussen feit en mening, hoofd- en bijzaak en bij het beoordelen van de kwaliteit

van argumenten. Ook verkrijgen ze steeds meer inzicht in talige, visuele en retorische

middelen, die worden ingezet om communicatieve doelen te bereiken, bijvoorbeeld om de

ontvanger te overtuigen of te manipuleren. Dat doen leerlingen door teksten en taalgebruik

van zichzelf en van anderen te analyseren en hierop met elkaar en de leraar te reflecteren.

Leerlingen leren steeds beter om hun informatievraag te formuleren en hun zoekstrategie

te bepalen bij het zoeken naar informatie. Ze leren om verder te kijken dan de eerste

zoekresultaten en om informatie niet letterlijk over te nemen. Leerlingen leren bijvoorbeeld

juiste trefwoorden en synoniemen te gebruiken, voor een spreekbeurt over Annie M.G.

Schmidt of de Eiffeltoren, voor een klein onderzoek naar de waarde van poëzie of groene

energie bij wereldoriëntatie en voor hun archiefonderzoek bij Nederlands of geschiedenis.

Ook leren ze de bronnen te documenteren, zodat ze verkregen informatie steeds beter

kunnen verantwoorden. In toenemende mate leren leerlingen informatie uit verschillende

bronnen op een logische manier te ordenen en te integreren in eigen woorden, zodat er

een goede tekst ontstaat die ze mondeling, schriftelijk, digitaal en/of multimodaal

14

communiceren bij het leergebied Nederlands, andere leergebieden en buiten de

schoolcontext.

Brede vaardigheden: kritisch denken en (praktisch) handelen, probleemoplossend

denken en (praktisch) handelen, communiceren

Grote opdracht 7: Leesmotivatie en de ontwikkeling van literaire competentie

stimuleren leerlingen lezers te worden en te blijven

Relevantie: Literatuur draagt eraan bij jezelf, de ander en de wereld te leren kennen. Het

geeft de mogelijkheid om op te gaan in een verhaalwereld. Literaire teksten geven een

inkijk in het hoofd en de cultuur van iemand anders en laten meerdere interpretaties toe.

Dit draagt bij aan het empathisch vermogen en aan genuanceerder denken, communiceren

en handelen. Door leerlingen de kans te geven regelmatig literaire teksten die aanspreken

en uitdagen, te lezen, voor te lezen, te bekijken/beluisteren en erover te praten wordt het

waarschijnlijker dat leerlingen positieve leeservaringen opdoen. Deze ervaringen en het

werken met literaire teksten zijn van belang voor de ontwikkeling van taalcompetenties en

onderwijsprestaties in het algemeen.

Inhoud: Het leergebied Nederlands werkt aan leesmotivatie, maakt leerlingen wegwijs in

het brede aanbod van literatuur en werkt aan de ontwikkeling van literaire competentie.

Het bevorderen van leesplezier, wegwijs maken in het leesaanbod en ontwikkelen van

leesmotivatie is van belang, omdat ze een positieve leesspiraal in gang zetten: een leerling

die graag leest, leest meer en beter en pakt daardoor ook sneller een ander boek of een

andere tekst. Belangrijk daarvoor is een positief leesklimaat waarin rust en tijd om vrij te

lezen vanzelfsprekend zijn.

Leerlingen maken kennis met een breed aanbod aan historische en hedendaagse literaire

teksten, zowel fictie als literaire non-fictie en poëzie. Daartoe behoren prentenboeken,

kinder-, jeugd-, adolescenten- (Young Adult) en volwassenenliteratuur. Door kennis te

maken en te werken met literaire teksten krijgen leerlingen inzicht in hun leesvoorkeuren.

Als ze daarbij vrijheid krijgen in het kiezen van literaire teksten, begeleid worden bij hun

keuze en boeken kunnen lezen die aansluiten op hun competenties en interesses, wordt de

kans vergroot dat ze lezers met een positieve leesattitude worden en blijven.

Literair competent worden betekent dat leerlingen literatuur belevend, interpreterend,

beoordelend en met narratief begrip leren lezen en over hun literaire leeservaringen leren

communiceren en discussiëren. Ze ontwikkelen zich binnen elk van deze vier dimensies,

waarbij ontwikkeling binnen één dimensie van invloed is op de ontwikkeling binnen de

andere dimensies. Binnen het literatuuronderwijs komen deze vier dimensies geïntegreerd

aan bod. Het is van belang dat leerlingen daarbij kennis opdoen van aanbod en genres en

een literair vocabulaire opbouwen. Hierdoor zijn ze in staat om teksten te kiezen die bij

hun leesvoorkeuren passen, kunnen ze hun leeservaring verwoorden en zelf literaire

teksten produceren. Dit versterkt de leesmotivatie van leerlingen.

Werken aan literaire competentie begint al vroeg, waarbij wordt aangesloten bij de

belevingswereld van leerlingen en verder wordt gewerkt op een wijze die past bij het

schooltype en het niveau van de leerling. Door over literaire teksten te praten en te

schrijven, door voorgelezen te worden en door zelf te lezen, kijken en luisteren bouwen

leerlingen verschillende tekstwerelden op. Zo’n tekstwereld is een samenhangende

representatie van beelden, emoties, gedachten en ervaringen. Via het bouwen van deze

tekstwerelden geven lezers zelf betekenis aan de tekst.

15

Leerlingen lezen, horen over en kijken naar gebeurtenissen en situaties die zich in

verschillende (fantasie)werelden, (sub)culturen en perioden afspelen. Daarbij reflecteren ze

op eigen en andermans (sub)cultuur, wat hen helpt om respect en tolerantie te

ontwikkelen. Ze leren meerdere perspectieven te verkennen en in te nemen en ze leren

vragen te stellen aan de tekst, zichzelf en de ander. Ook leren ze eigen standpunten ter

discussie te stellen, hun eigen oordeel uit te stellen en argumenten af te wegen op basis

van onderzoek en interactie. Door creatieve opdrachten met literatuur worden leerlingen

uitgedaagd en wordt de leesmotivatie versterkt.

Brede vaardigheden: Kritisch denken en (praktisch) handelen, creatief denken en

(praktisch) handelen, sociale en culturele vaardigheden

16

3. RAAMWERK: VAN VISIE EN GROTE OPDRACHTEN NAAR BOUWSTENEN

Kennis van de Nederlandse taal en cultuur en een goede beheersing van de Nederlandse

taal dragen bij aan persoonsvorming van leerlingen, succesvolle participatie op school en

deelname aan de geletterde, meertalige en pluriforme samenleving. Het leergebied

Nederlands draagt bij aan deze doelen vanuit drie kerninhouden: taal & communicatie, taal

& cultuur en taal & identiteit. Vanuit de drie kerninhouden zijn zeven essenties vastgesteld:

de zeven grote opdrachten van het leergebied.

De zeven grote opdrachten zijn vervolgens uitgewerkt in even zoveel bijbehorende sets

van bouwstenen (zie het raamwerk), waarin wordt beschreven welke kennis en

vaardigheden ten minste nodig zijn om aan de grote opdrachten in po en onderbouw vo te

voldoen. In de bouwsteen po worden de kennis en vaardigheden daarbij in twee fasen

beschreven: onderbouw (fase 1) en bovenbouw (fase 2), waarbij de overgang tussen fase

1 en fase 2 rondom groep 4 ligt, hoewel het in de praktijk een vloeiende overgang betreft.

Voor vo bovenbouw levert het ontwikkelteam aanbevelingen op die richtinggevend zijn

voor de formulering van eindtermen voor vmbo, havo en vwo in een vervolgfase.

Bij het beschrijven van de kennis en vaardigheden in de bouwstenen is in acht genomen

dat de taalontwikkeling van leerlingen grotendeels concentrisch verloopt: in elke fase van

ontwikkeling is er sprake van een combinatie van verwerving van nieuwe talige kennis,

vaardigheden en attitudes en van consolidatie en verdieping van bestaande kennis,

vaardigheden en attitudes. In elke nieuwe fase zal in meer of mindere mate ondersteuning

en begeleiding nodig zijn bij het verwerven van zowel nieuwe als verdiepende kennis en

vaardigheden.

Raamwerk van bouwstenen

Het ontwikkelteam heeft gekozen voor een 1-op-1-relatie tussen grote opdrachten en sets

van bouwstenen: elke grote opdracht wordt in één set bouwstenen uitgewerkt. In de

vervolgfase zullen de bouwstenen in samenhang worden uitgewerkt in kerndoelen en

eindtermen.

Daarnaast heeft het ontwikkelteam een onderlegger ontwikkeld die aan alle bouwstenen

ten grondslag ligt, namelijk het aanbod van rijke teksten. In het onderstaande raamwerk

worden de zeven grote opdrachten genoemd en de bijbehorende bouwstenen.

Gro

te o

pdra

cht

NLGO 1

Interactie

en een rijk

taalaanbod

dragen bij

aan taal- en

denk-

ontwikkeling

NLGO 2 Een

leven lang

taal en

taalgebruik

ontwikkelen

NLGO 3

Meertaligheid:

ontwikkeling

van taal- en

cultuur-

bewustzijn

NLGO 4

Experimen-

teren met

taal en

vormen van

taal

NLGO 5

Doelgericht

communiceren

NLGO 6

Kritisch

(digitale)

informatie

verwerken

NLGO 7

Lees-

motivatie en

literaire

competentie

Bouw

ste

en NL 1.2

Interactie

draagt bij

aan taal- en

denk-

ontwikkeling

NL 2.1

Een leven

lang taal en

taalgebruik

ontwikkelen

NL 3.1

Meertaligheid:

ontwikkeling

van taal- en

cultuur-

bewustzijn

NL 4.1

Experimen-

teren met

taal en

vormen van

taal

NL 5.1

Doelgericht

communiceren

NL 6.1

Kritisch

(digitale)

informatie

verwerken

NL 7.1

Lees-

motivatie en

literaire

competentie

1.1 Rijke teksten

Hieronder verduidelijken we de elementen uit het raamwerk die om toelichting vragen,

namelijk de onderlegger 'rijke teksten' en de grote opdracht en set bouwstenen 'interactie'.

17

Rijke teksten

Het ontwikkelteam beschrijft in een onderlegger onder alle bouwstenen de noodzaak van

het gebruik van rijke teksten, zowel mondeling, schriftelijk, digitaal als multimodaal. Het

gebruik van rijke teksten is voorwaardelijk voor het ontwikkelen van kennis en

vaardigheden die in de zeven bouwstenen worden uitgewerkt. Het bevordert het

ontwikkelen van de taal- en denkvaardigheid en is een middel om alle leerlingen gelijke

kansen te bieden op het ontwikkelen van een sterke taal- en culturele basis. Het

ontwikkelteam benadrukt dat rijke teksten niet alleen van belang zijn bij het leergebied

Nederlands maar ook bij de andere leergebieden en doet daarom ook de aanbeveling de

onderlegger uit te werken voor alle leergebieden.

Interactie als middel en doel

Het tweede voorwaardelijke aspect voor een goede taal- en denkontwikkeling is frequente

interactie met medeleerlingen, de leraar en andere taalgebruikers. Interactie inzetten als

leeractiviteit geldt bij zowel het leergebied Nederlands als bij de andere leergebieden.

Leerlingen ontwikkelen zodoende hun woordenschat en bouwen gezamenlijk talige en

culturele kennis en kennis van de wereld op. Bij het leergebied Nederlands is frequente

interactie niet alleen een leeractiviteit, maar werken leerlingen ook aan kennis en

vaardigheden voor kwalitatief goede interactie. Daarom zijn de kennis en vaardigheden

uitgewerkt in een aparte grote opdracht en bijbehorende set bouwstenen (1.1).

Mondiale thema's

De mondiale thema's worden bij het leergebied Nederlands niet inhoudelijk uitgewerkt. Wel

worden in verschillende bouwstenen de thema's globalisering, duurzaamheid,

technologische ontwikkelingen en gezondheid & welzijn opgevoerd als mogelijke

onderwerpen of thema's om bij het leergebied Nederlands aan te werken, bijvoorbeeld in

de bouwstenen waarin interactie en doelgericht communiceren worden uitgewerkt.

Brede vaardigheden

In de grote opdrachten zijn per grote opdracht de meest relevante brede vaardigheden

expliciet benoemd. De uitwerking van zowel de leergebiedspecifieke als de brede

vaardigheden is zichtbaar in de opsomming van kennis en vaardigheden in de verschillende

sets van bouwstenen. De brede vaardigheid 'sociale en culturele vaardigheden' is

bijvoorbeeld zichtbaar in bouwsteen 3.1 over meertaligheid waarbij leerlingen onder andere

leren dat talen en taalvariëteiten verschillend gewaardeerd worden, ze vooroordelen leren

herkennen en reflecteren op hun eigen en andermans talige en culturele identiteit.

Overzicht samenhang bouwstenen met die van andere leergebieden

Onderstaande tabel toont welke bouwstenen van het leergebied Nederlands nauw zijn

afgestemd met bouwstenen van andere leergebieden.

NL 1.1 Rijke teksten als voorwaarde voor de

taal- en denkontwikkeling

Relevant voor alle leergebieden

NL 1.2 Interactie in dienst van taal- en

denkontwikkeling

Relevant voor alle leergebieden

NL 2.1 Taalbewustzijn en een leven lang

taal ontwikkelen

Engels/MVT

3.1 Meertaligheid: ontwikkeling van taal- en

cultuurbewustzijn

Engels/MVT Burgerschap

4.1 Experimenteren met taal en vormen

van taal

Kunst & Cultuur Engels/MVT

5.1 Doelgericht communiceren

Engels/MVT

6.1 Kritisch (digitale) informatie verwerken Digitale

geletterdheid

Burgerschap

7.1 Leesmotivatie en literaire competentie Engels/MVT Burgerschap Kunst & Cultuur

18

4. GENERIEKE AANBEVELINGEN VOOR DE UITWERKING BOVENBOUW VO

1. Neem in de uitwerking van de bovenbouw vo de visie en de zeven grote opdrachten

van het leergebied Nederlands als uitgangspunt en bouw voort op de onderliggende

bouwstenen (po en vo onderbouw). Het aanbod uit die bouwstenen dient in alle

schoolsectoren te worden uitgebreid en verdiept.

2. Ontwikkel een kerncurriculum voor de verschillende sectoren in de bovenbouw, in

elk geval specifiek voor vmbo-bb en -kb, vmbo-gt, havo en vwo. Borg daarbij het

onderscheidende karakter van de betreffende sector en maak keuzes in kennis,

vaardigheden, onderwerpen en contexten die aansluiten bij de accenten die in het

daaraan gekoppelde vervolgonderwijs (vmbo-mbo, havo-hbo en vwo-wo) worden

gelegd en voorkom een zogenaamd 'theezakjes-model' waarbij de inhoud van de

havo een afgeleide is van de inhoud van het vwo, en de inhoud van het vmbo een

afgeleide is van de inhoud van de havo. Wel is daarbij de horizontale afstemming

tussen sectoren van belang, zodat leerlingen kunnen stapelen en Nederlands op een

hoger niveau kunnen volgen en afsluiten.

3. Werk in de bovenbouw vmbo een kerncurriculum uit waarbij zowel het algemeen

vormende aspect van het leergebied Nederlands behouden blijft als ook de

koppeling met de beroepsgerichte examenprogramma's wordt gezocht. Te denken

valt aan het benutten van de talige eindtermen in de beroepsgerichte programma's,

zoals:

een ontwerp kunnen presenteren bij de opdrachtgever en een offerte

kunnen maken bij het profiel Bouwen, Wonen en Interieur,

frontoffice-werkzaamheden kunnen uitvoeren zoals klachten afhandelen,

klanten en bezoekers ontvangen en het bedrijf presenteren bij het profiel

Economie en Ondernemen,

informatie zoeken en geven over gezonde voeding, voedings- en

bewegingspatroon en dagritme, voedings- en leefgewoonten signaleren,

observeren, rapporteren en erover adviseren bij het profiel Zorg en Welzijn.

4. Werk in de bovenbouw havo en de bovenbouw vwo net als bij wiskunde een aantal

varianten van het kerncurriculum uit (wiskunde kent een A-, B-, C- en D-

programma). Koppel de varianten aan de profielen, waarbij er in elk geval een

cultuurprofielvariant wordt uitgewerkt. Leerlingen met het cultuurprofiel krijgen

naast een algemeen vormend deel ook een verdiepend aanbod van inhouden uit de

neerlandistiek. Net als in de onderbouw vo worden verbanden gelegd met de

inhouden van de moderne vreemde talen die ook deel uitmaken van het

cultuurprofiel. Daarbij analyseren en vergelijken leerlingen bijvoorbeeld

overeenkomsten en verschillen in woordstructuren, -betekenissen, zinnen en

taalgebruik.

5. Ontwikkel voor het kerncurriculum van elke sector in de bovenbouw vo een

algemeen deel dat voor alle leerlingen in de betreffende sector gelijk is. Ontwikkel

daarnaast een deel dat bestaat uit een aantal modules waarvan leerlingen er een

vastgesteld aantal uit kiezen op basis van interesses, gekozen (beroeps)profiel en

mogelijke vervolgopleiding. Keuzemodules hebben tot doel een route op maat van

de leerling samen te stellen, waardoor een leerling kan oriënteren, verbreden of

verdiepen.

6. Stel voor het kerncurriculum van elke sector in de bovenbouw vo een aantal

leergebiedspecifieke thema's/onderwerpen vast, waar leerlingen onderzoek naar

kunnen doen. In onderstaande tabel is per grote opdracht een suggestie gedaan

voor een centraal te stellen thema dat voor alle leerlingen relevant is en van waaruit

concrete onderwerpen kunnen worden afgeleid. In de uitwerking van de

19

aanbevelingen voor de bovenbouw vo worden bij de afzonderlijke bouwstenen

telkens enkele suggesties voor onderwerpen gedaan.

G

rote

opdra

cht

NLGO 1 Interactie en

een rijk taalaanbod

dragen bij aan taal-

en denkontwikkeling

NLGO 2 Een leven

lang taal en

taalgebruik

ontwikkelen

NLGO 3

Meertaligheid:

ontwikkeling van

taal- en

cultuurbewustzijn

NLGO 4

Experimenteren met

taal en vormen van

taal

Them

a

Interactie en denken Taalbewustzijn en

(taal)leervaardigheden

Meertaligheid en

taalverandering

Zelfexpressie en

effect

Gro

te

opdra

cht NLGO 5 Doelgericht

communiceren

NLGO 6 Kritisch

(digitale) informatie

verwerken

NLGO 7

Leesmotivatie en

literaire competentie

Them

a Communicatie en

genres

Moderne retorica en

oordeelsvorming

literaire beleving en

waardering

In de vervolgfase kan het aantal vastgestelde thema's onderzocht worden en ook of

scholen en/of leerlingen daarin een keuze mogen maken, passend bij hun

interesses, gekozen profiel en mogelijke vervolgopleiding.

20

5. BOUWSTENEN

Onderlegger 1.1 Rijke teksten als voorwaarde voor taal- en denkontwikkeling

Relevantie Rijke teksten zijn essentieel voor de taal- en denkontwikkeling van leerlingen bij

Nederlands en bij andere leergebieden. Ze bevorderen de ontwikkeling van kennis van de

wereld en diep begrip, maken leerlingen nieuwsgierig en stimuleren daarmee de motivatie

om verder te lezen of kijken/luisteren. Het gebruik van zowel literaire als zakelijke teksten

met een rijke inhoud en vorm passend bij een onderwerp of thema versterkt de taalbasis

van leerlingen in alle fasen van het onderwijs en draagt zodoende bij aan de

woordenschat-, lees- en schrijfontwikkeling. Het is daarom van belang om rijke teksten in

te zetten bij zowel het leergebied Nederlands, als bij de andere leergebieden.

Kenmerken en inhoud

Rijke teksten kunnen zowel literaire (fictie, non-fictie en poëzie) als zakelijke teksten zijn.

Ze hebben verschillende verschijningsvormen: mondeling, schriftelijk, digitaal en

multimodaal. Kenmerkend voor rijke teksten zijn de goede taalkwaliteit en de rijke inhoud.

Taalkwaliteit

Rijke teksten zetten aan tot denken. De teksten zijn veelal origineel van vorm en inhoud,

waarbij tekst, beeld, illustraties en geluid elkaar versterken. Het taalgebruik in een rijke

tekst is gevarieerd, en zo min mogelijk vereenvoudigd. De woordenschat wordt ontwikkeld

doordat leerlingen onbekende en laagfrequente woorden tegenkomen in verschillende

zinsverbanden en bekende contexten. Rijke teksten kunnen abstract taalgebruik bevatten,

zoals figuurlijk taalgebruik.

Een rijke zakelijke tekst is inhoudelijk samenhangend en heeft een heldere tekststructuur

met onder andere gevarieerde zinsstructuren, samengestelde zinnen en verwijs- en

verbindingswoorden.

Als het om rijke literaire teksten gaat, komen in teksten onder andere wisselingen in

vertelperspectief en chronologie voor, kan er sprake zijn van gelaagdheid, verschillende

stijlen en verhaallijnen, variatie in taalregisters en afwisseling in beschrijving en dialoog.

Rijke literaire teksten bieden ruimte tot meerdere interpretaties en mogelijkheden tot

opgaan in een andere wereld.

Rijke inhoud

Rijke teksten sluiten aan bij een onderwerp of thema dat centraal staat en bieden de

mogelijkheid tot interactie. Rijke teksten komen uit het eigen leergebied, sluiten aan bij of

leggen de verbinding met andere leergebieden en de mondiale thema's: globalisering,

duurzaamheid, technologische ontwikkelingen en gezondheid. Er is een evenwichtige

verhouding tussen de hoeveelheid nieuwe informatie en de al bekende informatie uit de

tekst, zodat leerlingen de nieuwe informatie kunnen integreren met hun voorkennis.

In de klas

Het is van belang dat er verschillende mondelinge, schriftelijke, digitale en multimodale

teksten in samenhang worden aangeboden, zodat er een taalrijke leeromgeving ontstaat.

Leerlingen komen begrippen tegen in meerdere teksten en in verschillende contexten en

leergebieden, zodat ze deze kunnen verankeren in hun langetermijngeheugen. Leerlingen

leren om verbindingen te leggen tussen verschillende teksten en onderwerpen uit

verschillende leergebieden en vanuit meerdere perspectieven naar een onderwerp te

kijken. Bij nieuwe onderwerpen ondersteunt de leraar middels modelling. De leraar doet

hierbij hardop denkend voor hoe hij de tekst verwerkt en interpreteert. Er kunnen hierbij

overeenkomstige, maar ook tegenstrijdige teksten worden aangeboden. Daardoor kunnen

leerlingen zowel hun oordeelsvorming, als hun inlevingsvermogen ontwikkelen in interactie

met elkaar en de leraar. De betrokkenheid van leerlingen wordt vergroot door hen uit te

21

dagen zich een langere tijd te verdiepen in een onderwerp of thema, bijvoorbeeld in

mondiale thema's zoals duurzaamheid en internationalisering, of leergebiedspecifieke

thema’s zoals meertaligheid en communicatie. Om de leesmotivatie te stimuleren, is een

diversiteit aan (terugkerende) thema’s en onderwerpen gedurende de schoolloopbaan

wenselijk.

Het is belangrijk dat alle leerlingen toegang krijgen tot rijke teksten en erover

communiceren, dus ook leerlingen die taalzwak zijn, lezen moeilijk vinden of het

Nederlands als tweede taal leren. Scaffolding is daarom voorwaardelijk: het ondersteunen

van leerlingen door hen tijdelijk steigers te bieden die weer worden afgebroken als ze niet

meer nodig zijn. Hierbij richt de leraar zich op het verduidelijken van de strekking van de

hele tekst en zo nodig op losse woorden. Scaffolding is gericht op het overbrengen van

kennis over de inhoud, indien mogelijk visueel en auditief ondersteund. Denk hierbij aan

beeldmateriaal om de context te verduidelijken (bijvoorbeeld foto's, filmfragmenten,

tabellen en grafieken), visualisatie en toelichting van de tekst vooraf (bijvoorbeeld door

gebeurtenissen uit de tekst met een prikkelende vraag te bespreken) of een ingesproken

versie van de tekst.

In de fase van het aanvankelijk leesproces maken rijke teksten deel uit van het aanbod in

het kader van rijke kennisontwikkeling. Leerlingen kijken en luisteren ernaar, en gaan

erover met elkaar in gesprek. Tegelijkertijd ontwikkelen de leerlingen hun lees- en

decodeervaardigheid met behulp van relatief eenvoudige teksten. Deze helpen hen het

leesproces te automatiseren en hun zelfvertrouwen in hun leesvaardigheid te vergroten.

Daarnaast kunnen deze teksten als opstap dienen voor steeds rijkere en complexere

teksten over hetzelfde onderwerp.

Voorbeelden ter inspiratie

Bij het leergebied Nederlands is het van belang dat er een goede balans is tussen literaire

en zakelijke teksten. Hieronder wordt per fase een aantal voorbeelden gegeven van rijke

literaire teksten, onderverdeeld in fictie, non-fictie en poëzie, en rijke zakelijke teksten.

Deze voorbeelden zijn geselecteerd uit verschillende bestaande lijsten van bekroonde

jeugdboeken, namelijk Griffels, Penselen, Vlag en Wimpels, de Woutertje Pieterse Prijs en

de Gouden Lijst. Verder zijn de voorbeelden geselecteerd uit nominaties voor prijzen in de

kinder- en jeugdliteratuur, zijn het boeken die worden geprezen door recensenten en

experts op dit gebied en op lijsten van kinderboekenambassadeurs staan.

De onderstaande teksten zijn uitdrukkelijk niet voorschrijvend of volledig, maar ter

illustratie van de hierboven beschreven kenmerken. De voorbeelden bestaan uit een

variëteit aan schrijvers, onderwerpen en zijn Nederlandstalig (oorspronkelijk en vertaald).

22

A Primair onderwijs

Fase 1 (po onderbouw)

Literaire teksten Zakelijke teksten

Fictie Non-fictie Poëzie

Auteur: Werner Holzwarth

en Wolf Erlbruch

Titel: Over een kleine mol

die wil weten wie er op

zijn kop gepoept heeft

Auteur: Jenni

Desmond

Titel: De olifant

Auteur: Hans en

Monique Hagen

Titel: Daar komt

de tijger

Rijke teksten zijn onder andere te

vinden in informatieve boeken

geschikt voor leerlingen in deze fase.

En op www.schooltv.nl

Auteur: Annie M.G. Smidt

Titel: Pluk van de Petteflet

Auteur: Yuval

Zommer

Titel: Het bijzondere

beestjesboek

Auteur: Edward

van de Vendel

Titel:

Superguppie

Auteur: Dolf Verroen

Titel: Droomopa

Auteur: Imme Dros

Titel: Uit de

kapperszaak in de

Dapperstraat

Auteur: Koos

Meinderts

Titel: Bij ons in

de straat

Fase 2 (po bovenbouw)

Literaire teksten Zakelijke teksten

Fictie Non-fictie Poëzie

Auteur: Annet Schaap

Titel: Lampje

Auteur: Jan Paul

Schutten

Titel: Het raadsel

van alles wat leeft

Auteur: Ted van

Lieshout

Titel: Ze gaan er

met je neus

vandoor

Rijke teksten zijn onder andere te

vinden in informatieve boeken

geschikt voor leerlingen in deze fase.

En te vinden op:

www.blendle.nl

www.entoen.nu

www.jeugdbibliotheek.nl

www.jeugdjournaal.nl

www.klokhuis.nl

www.natgeojunior.nl

www.nemokennislink.nl

www.slimme-teksten.nl

www.nieuwsindeklas.nl

www.schooltv.nl

Andere bronnen zijn:

New Scientist, National Geographic,

Roots, Puur natuur, Technisch

weekblad, Quest, Quest historie, Kijk

en Historisch nieuwsblad.

Auteur: Anna Woltz Titel: Gips

Auteur: Stine

Jensen Titel: Alles wat ik

voel

Auteur: Jaap

Robben Titel: Als iemand

ooit mijn botjes

vindt

Auteur: Martine Letterie Titel: Oorlog zonder vader

Auteur: Joukje

Akveld Titel: Een aap op de

wc

Auteur: Bibi

Dumon Tak Titel: Laat een

boodschap achter

in het zand

http://www.schooltv.nl/http://www.blendle.nl/http://www.entoen.nu/http://www.jeugdbibliotheek.nl/http://www.jeugdjournaal.nl/http://www.klokhuis.nl/http://www.natgeojunior.nl/http://www.nemokennislink.nl/http://www.slimmeteksten.nl/http://www.nieuwsindeklas.nl/http://www.schooltv.nl/

23

B vo onderbouw

Literaire teksten Zakelijke teksten

Fictie Non-fictie Poëzie

Auteur: Marjolijn Hof

Titel: Regels van drie

Auteur: Annet

Huizing en Margot

Westermann

Titel:

Zweetvoetenman

Auteur: Kees

Spiering

Titel: Jij begint

Rijke teksten zijn onder andere te

vinden in informatieve boeken

geschikt voor leerlingen in deze fase.

En te vinden

op: www.nemokennislink.nl

www.entoen.nu

www.natgeojunior.nl

www.nos.nl

www.taalcanon.nl

www.blendle.nl

www.scientias.nl

www.schooltv.nl

Andere bronnen zijn: De

Correspondent, New Scientist,

National Geographic, Roots, Puur

natuur, Technisch weekblad, Quest,

Quest historie, Kijk, historisch

nieuwsblad en landelijk

gerenommeerde kranten.

Auteur: Bart Moeyaert Titel: Tegenwoordig heet

iedereen sorry

Auteur: Wouter

Laumans en Marijn

Schrijver Titel: Mocro Maffia

Auteur: Akwasi Titel: Laten we

het er maar niet

over hebben

Auteur: Rindert Kromhout Titel: Soldaten huilen niet

Auteur: Arend van

Dam Titel: De reis van

Syntax Bosselman

Auteur: Kila van

der Starre en

Babette Zijlstra

(Kila & Babsie) Titel: Woorden

temmen

Bouwsteen 1.2 Interactie in dienst van taal- en denkontwikkeling

Opbouw doorlopende leerlijn

De ontwikkeling van leerlingen verloopt grotendeels concentrisch: bepaalde kennis en

vaardigheden komen in elke fase aan bod. Naarmate de leerlingen zich verder ontwikkelen

worden deze kennis en vaardigheden geconsolideerd, uitgebreid en verdiept. In deze

bouwsteen is de opbouw van de doorlopende leerlijn zichtbaar op met name twee

aspecten:

● Van minder naar meer: de interactie in dienst van taal- en denkontwikkeling wordt

in de leerlijn uitgebreid door steeds meer (soorten) teksten met verschillende

verschijningsvormen en uit verschillende media te betrekken bij de interactie, en

daar ook een of meerdere verwerkingsvaardigheden aan te koppelen, zoals een

samenvatting of schema maken van het besprokene. Naast dagelijkse algemene

taal (DAT) leren leerlingen steeds meer cognitieve academische taal (CAT)

gebruiken en dit ook steeds passender gebruiken.

● Van eenvoudig naar complex: het onderwerp, verschijnsel en/of probleem waarover

de leerlingen interactie hebben, bouwt zich op in complexiteit van taalgebruik, in de

mate van abstractie, diepgang en informatiedichtheid, en in de aard van de

onderwerpen. De onderwerpen kunnen zowel dichtbij als verder van de leerlingen af

staan.

Samenhang binnen het leergebied

Het ontwikkelen van en inbedden van kwalitatief goede interactie is voorwaardelijk om

kennis en vaardigheden uit andere bouwstenen te ontwikkelen en vormt een belangrijk

onderdeel van alle bouwstenen.

http:// www.nemokennislink.nlhttp://www.entoen.nu/http://www.natgeojunior.nl/http://www.nos.nl/http://www.taalcanon.nl/http://www.blendle.nl/http://www.scientias.nl/http://www.schooltv.nl/

24

Samenhang tussen leergebieden

Taal- en denkontwikkeling vindt plaats in alle leergebieden en wordt gestimuleerd door

interactie. Interactie is daarom een belangrijk middel om het leren vorm te geven in alle

leergebieden. Ook bij het leergebied Engels/MVT krijgt interactie in bouwsteen 1.1 Effectief

communiceren een belangrijke plaats.

Brede vaardigheden

Bij deze bouwsteen komen de volgende brede vaardigheden aan bod: communiceren;

samenwerken.

A Bouwsteen po

FASE 1 (po onderbouw)

In alle leergebieden wordt kwalitatief goede interactie met medeleerlingen en de leraar

ingezet als leeractiviteit. Ze bouwen gezamenlijk talige kennis en kennis van de wereld op.

Bij het leergebied Nederlands is het ontwikkelen en stimuleren van kwalitatief goede

interactie ook een doel, opdat leerlingen die binnen en buiten school kunnen gebruiken. In

de onderbouw po hebben leerlingen interactie in groepjes, in de (kleine) kring, bij

(rollen)spel en via verhalen en (prenten)boeken over onderwerpen, verschijnselen of

problemen die zich lenen voor onderbouwde meningen, standpunten en oplossingen. Deze

onderwerpen sluiten aan bij inhouden uit het eigen leergebied of leggen de verbinding met

andere leergebieden en de mondiale thema's. De leerlingen gebruiken taal om zaken te

benoemen en te beschrijven (eenvoudige taaldenkfuncties). Ook gebruiken ze taal om

verbanden te leggen, te ordenen, te vergelijken, te redeneren, te onderhandelen en te

concluderen (complexe taaldenkfuncties). In de interactie schakelen leerlingen indien nodig

tussen hun (thuis)talen en taalvariëteiten en het Nederlands en gebruiken ze de kennis en

vaardigheden van hun thuistaal om hun denkvaardigheden en de Nederlandse

taalvaardigheid verder te ontwikkelen.

Kennis en vaardigheden

Leerlingen leren:

● samen het onderwerp, verschijnsel of probleem verkennen en uitdiepen. Daarbij

gaat het niet alleen om het beschrijven of benoemen van het 'wie-wat-waar-

wanneer', maar ook om het op eenvoudige wijze verwoorden van het 'hoe' en

'waarom'.

● hun eigen bedoelingen, ideeën, gevoelens en denkproces onder woorden brengen,

verwoorden wat ze al weten, te weten zijn gekomen en nog willen weten door

vragen te stellen.

● gericht luisteren en constructief, kritisch en op het passende moment in de

interactie reageren op ideeën van anderen.

● de opgedane kennis en ideeën benutten, en alleen of met medeleerlingen aan

anderen mondeling, visueel en later ook schriftelijk presenteren en/of samenvatten

in spel, kleine kring of klas.

● samen terugkijken op het doel van de interactie (brainstormen, onderhandelen,

redeneren etc.) en op hoe dat doel (alsnog) kan worden behaald.

● naast dagelijkse algemene taal steeds meer cognitieve academische taal gebruiken

passend bij het onderwerp of thema, en passend bij de taaldenkfuncties, zoals

chronologisch ordenen: eerst/dan; vergelijken: minder/meer/meest; oorzaak-

gevolg: omdat/daarom.

FASE 2 (po bovenbouw)

In de bovenbouw po ontwikkelen leerlingen hun taal- en hun denkvaardigheid verder,

zowel binnen als buiten school. Ze bekijken, overdenken en bespreken een onderwerp,

verschijnsel of probleem vanuit verschillende perspectieven en teksten. Deze onderwerpen

25

sluiten aan bij inhouden uit het eigen leergebied of leggen de verbinding met andere

leergebieden en de mondiale thema's. Ze zijn geschikt om leerlingen actief aan de slag te

laten gaan om onderbouwde meningen, standpunten en oplossingen te bedenken. De

complexiteit en diepgang ervan passen bij de cognitieve ontwikkeling van de leerlingen.

Kennis en vaardigheden

Leerlingen leren:

● het onderwerp, verschijnsel of probleem verkennen en uitdiepen samen met andere

leerlingen en de leraar. Ze leren daarbij een of meerdere teksten gebruiken en

gedurende de interactie verwerkingsvaardigheden inzetten, zoals aantekeningen of

een schema maken.

● hun eigen bedoelingen, ideeën, gevoelens en denkproces gestructureerd onder

woorden brengen (bijvoorbeeld in chronologische volgorde), verwoorden wat zij al

weten, te weten zijn gekomen en nog willen weten door vragen te stellen.

Leerlingen leren als dat nodig is ideeën op verschillende manieren overbrengen.

● gericht te luisteren en constructief, kritisch en op het passende moment in de

interactie te reageren op ideeën van anderen.

● de ander te laten weten dat ze hem begrijpen en vragen te stellen als ze iets niet

begrijpen of als ze meer informatie willen hebben.

● de opgedane kennis en ideeën benutten en alleen of met medeleerlingen mondeling,

schriftelijk, digitaal en multimodaal presenteren en/of samenvatten, indien nodig en

passend met ondersteuning van verschillende technologische middelen.

● samen reflecteren op het doel van de interactie (brainstormen, onderhandelen,

redeneren etc.), op hoe dat doel (alsnog) kan worden behaald en op de eigen rol en

inbreng daarbij.

● hun cognitieve academische taal steeds passender tijdens de interactie inzetten en

deze uitbreiden.

B. Bouwsteen vo onderbouw

In de onderbouw vo ontwikkelen leerlingen hun taal- en hun denkvaardigheid verder. Ze

bekijken, overdenken en bespreken een onderwerp, verschijnsel of probleem vanuit

verschillende perspectieven en ontwikkelen onderbouwde meningen, standpunten en

oplossingen. De inhouden sluiten aan bij de inhouden van het eigen leergebied, de andere

leergebieden en/of de mondiale thema's. Ook sluiten de inhouden aan bij de accenten die

binnen een schoolsector worden gelegd (praktijkonderwijs, vmbo, havo, vwo). De

complexiteit en diepgang ervan passen bij de cognitieve ontwikkeling van de leerlingen.

Kennis en vaardigheden

Leerlingen leren:

● het onderwerp, verschijnsel of probleem verkennen en uitdiepen samen met andere

leerlingen en de leraar, en daarbij meerdere teksten gebruiken. Ook leren ze

gedurende de interactie verwerkingsvaardigheden inzetten, zoals aantekeningen of

een schema maken.

● hun eigen bedoelingen, ideeën, gevoelens en denkproces gestructureerd onder

woorden brengen, verwoorden wat ze al weten, te weten zijn gekomen en nog

willen weten door vragen te stellen. Leerlingen leren als dat nodig is ideeën op

verschillende manieren overbrengen.

● gericht luisteren en constructief, kritisch en op het passende moment in de

interactie reageren op ideeën van anderen.

● de ander laten weten dat ze hem begrijpen, vragen stellen en doorvragen als ze iets

niet begrijpen of als ze meer informatie willen hebben.

● de opgedane kennis en ideeën benutten en alleen of met medeleerlingen mondeling,

schriftelijk, digitaal of multimodaal presenteren, samenvatten en/of parafraseren.

Ze doen dit indien nodig en passend met toepassing van verschillende

technologische middelen.

26

● samen reflecteren op het doel van de interactie (brainstormen, onderhandelen,

redeneren etc.), op hoe dat doel (alsnog) kan worden behaald en op de eigen rol en

inbreng daarbij.

● inzicht verwerven in het belang van kwalitatief goede interactie voor de taal- en

denkontwikkeling en hoe een interactief gesprek in elkaar zit.

● hun cognitieve academische taal steeds passender tijdens de interactie inzetten en

deze uitbreiden.

C. Aanbevelingen vo bovenbouw

In de bovenbouw vo ontwikkelen leerlingen hun taal- en hun denkvaardigheid verder. Ze

bekijken, overdenken en bespreken een onderwerp, verschijnsel of probleem vanuit

verschillende perspectieven en ontwikkelen onderbouwde meningen, standpunten en

oplossingen.

Aanbevelingen

● Zorg ervoor dat bij alle schoolsectoren (praktijkonderwijs, vmbo, havo, vwo) kwalitatief

goede interactie een cruciaal element vormt van het taalonderwijs in de bovenbouw. De

inhoud en vorm van de interactie staan niet alleen in dienst van de taal- en

denkontwikkeling, maar zijn ook belangrijk voor de voorbereiding op dagbesteding,

vervolgonderwijs (mbo, hbo, wo) en beroepen.

● Zorg ervoor dat voor alle schoolsectoren (praktijkonderwijs, vmbo, havo, vwo) de

inhoud van de interactie wordt afgestemd met de inhouden uit het eigen leergebied

(taalverandering, taal & macht, framing in de communicatie, cultureel erfgoed),

inhouden uit andere leergebieden (democratie, privacy, ondernemerschap) en mondiale

thema's (globalisering, duurzaamheid, technologische ontwikkelingen en gezondheid).

● Zorg ervoor dat