06. Literaire Genres

Erasmiaans Gymnasium Rotterdam Literaire genres

- Ol -

Literaire genresabel spel Toneelstuk waarin motieven uit de hoofse ridderepiek voorkomen. Abel (lat. habilis) betekent schoon of verheven, ook wel kunstig of edel. De Nederlandse abele spelen zijn de oudste West-Europese wereldlijke toneelstukken. Ze dateren van ca. 1375. In het Hulthemse handschrift zijn er vier bewaard gebleven: - Esmoreit, - Gloriant, - Lanseloet van Denemarken, - Vanden Winter ende vanden Somer Het laatste is tevens een allegorie. acrostichon Een acrostichon is een gedicht waarvan de beginletters van elke versregel, of van elke strofe een naam vormen. Meestal is dat de naam van degene over wie het gedicht gaat, vaak ook is het de naam van de dichter. vb.Conforteert my nu, och! Heere laudabel Ontrent ons zyn die vianden fier; Regeert doch 't vleesch ghenesende curabel; Negligent en onachtsaem zyn wy schier; Exellent proche, hgy bevrijdt 't danghier; Leest ons inwendich en tmenscheit spaert. Inprent liefde door 't ghelove hier. Sneeft ons van boosheit, alle quatheit verhaert, Cleeft an ons vastelic, wy zyn bezwaert. Rustich voorvechtre, thoevlucht ghemeene, Uergeeft zonde, die bermhertochheit baert; Lustich domineert ghy, o God, alleene ! C. Crul

Een ander voorbeeld van een acrostichon is het Wilhelmus. Het genre werd vooral beoefend in de Rederijkerstijd (preRenaissance). aforisme Een aforisme is een kernachtige spreuk van hooguit enkele regels. Inhoudelijk tref je een pakkende gedachte en vaak, maar niet altijd een woordspeling aan. Het aforisme is het prozabroertje van het epigram. vb.Ik geloof dat mensen alleen uit onoplettendheid optimist zijn. W.F. Hermans 1


- Ol -

Aforismen verworden bij gebrek aan geest al snel tot tegeltjeswijsheden. alba Een ander woord voor alba is wachterslied. De alba is ontstaan uit een combinatie van twee motieven: - de verboden liefde - het aanbreken van de dag. De wachter, degene die s nachts het kasteel bewaakte, waarschuwt de geliefden voor het aanbreken van de dag. Dezen moeten dan hun samenzijn beindigen. allegorie Eigenlijk is dit een aanduiding voor een vorm van beeldspraak, maar een literair werk dat in zijn geheel een metafoor is, noemen we ook wel zo. vb.Jan, Jannetje en hun jongste kind van E.J. Potgieter Hierin vertegenwoordigen Jan en Jannetje de Nederlanders die ons land groot hebben gemaakt. Hun kinderen staan voor de economische dragers van de Nederlandse samenleving: voor de vloot, Jan Contant en Jan Crediet staan voor Jan Compagnie staat voor de handel met de kolonin, personificaties van de samenleving ) In dit werk, dat tevens satire is heeft Potgieter scherpe kritiek op de jongere op het jongste, Jan Salie: zij personifiren de weinig futloze 19e-eeuwse samenleving.

verschillende Janmaat staat het geldwezen), enz. Zij zijn een kinderen, vooral ondernemende,

anakreontische pozie Genoemd naar de laatklassieke Griekse dichter Anakreon. In zijn pozie bezong hij vrouwen, drank en feesten. In Nederland zijn er in de 17de eeuw enkele navolgers. arcadia Een arcadia is een verhaal waarin het eenvoudige landleven wordt verheerlijkt. Het is heel goed mogelijk dat de arcadia is ontstaan als reactie op het gekunstelde en overgecultiveerde hofleven. Er bestaat zowel arcadisch proza als arcadische pozie als arcadisch toneel. Omdat arcadische literatuur nogal eens wordt bevolkt door herders, spreken we ook wel van herderspozie of een herdersspel.

2


- Ol -

vb.

Granida van P.C. Hooft Batavische Arcadia van J. van Heemskerck

arthurroman Zie ridderepiek aubade Een aubade is een dageraadslied, meestal bedoeld om een geliefde (persoon) toe te zingen. vb.Goedemorgen, hemelse mevrouw Ping is U de zachte nacht bevallen, hebben de ondeugende, geheimzinnige planten naar behoren hopelijk geen van uw overige zuigelingen aan de builenpest bezweken? Hebt U de interessante nerveuze godvruchtige vogeltjes, vrome goedertierende mevrouw, al wel bekeken, druk telefonerend van: hallo, met piet kom je op mijn tak - o de sierlijke levendige vogels, allemaal allemaal voor de brave poes, die veelbeproefde droevige moeder. Ja verdomd, deze ziekte, lieve beklagenswaardige mevrouw, is een wrede rakker en zoveel is wel duidelijk: er valt niet tegenop te baren, waar zelfs het begrafeniswezen, die intieme huisgenoot, die zeer bekende schenker ook van lauwe melk, op zijn verlengde achterpoten het ter aarde bestellen welhaast niet meer bij kan benen, nietwaar, dame Ping, radarbesnorde, dubbelgepuntmutste, mevrouwogige poezin? Het is nu beter te zitten zonder weemoed in de rauwe geurige ochtendlucht, nu de zon nog teder is en de gordijnen levendig in de goede vrolijke wind. O halmstaartige voortreffelijke, kijk, zwijgzame zwakzinnige allerliefste, er loopt een belangwekkend, hl klein maar bijzonder lekker beestje tussen de kiezelstenen onder de hemelsblauwe hortensia

3

Erasmiaans Gymnasium Rotterdam Literaire genres F. Harmsen van Beek

- Ol -

autobiografie Een autobiografie is een beschrijving van het eigen leven. vb.Over mijzelf en anderen Anna Blaman

Als een biografie ook fictieve elementen bevat spreken we van een geromantiseerde biografie of van een autobiografische roman. ballade Een lang strofisch gedicht, in eenvoudige taal. Kenmerken: - het verhaal wordt sprongsgewijs verteld, doordat alles wat overbodig is, wordt weggelaten; - er komen veel dialogen in voor (vaak als vraag en antwoord); - er komen veel herhalingen in voor; - de tijd en plaats van de handeling wordt zelden vermeld - het einde is vaak droevig vb.Het Lied Van Heer Halewijn''t Is my al eens, waer dat gy gaet, Als gy uw eer maer wel bewaerd En gy uw kroon naer rechten draegt!' Toen is zy op haer kamer gegaen En deed haer beste kleeren aen. Wat deed zy aen haere lyve? Een hemdeken fynder als zyde Wat deed zy aen? Haer schoon korslyf: Van gouden banden stond het styf. Wat deed zy aen? Haren rooden rok: Van steke tot steke een gouden knop. Wat deed zy aen? Haren keirle: Van steke tot steke een peirle. Wat deed zy aen haer schoon blond hair? Een krone van goud en die woog zwaer. Zy ging al in haer vaders stal En koos daer 't besten ros van al. Zy zette zich schrylings op het ros: Al zingend en klingend reed zy doort bosch.

Heer Halewyn zong een liedekijn, Al die dat hoorde wou bi hem zijn. En dat vernam een koningskind, Die was zoo schoon en zoo bemind. Zi ging voor haren vader staen: 'Och vader, mag ik naer Halewijn gaen?' 'Och neen, gy dochter, neen, gy niet: Die derwaert gaen, en keeren niet!' Zy ging voor hare moeder staen: 'Och moeder, mag ik naer Halewyn gaen?' 'Och neen, gy dochter, neen, gy niet: Die derwaert gaen, en keeren niet!' Zy ging voor hare zuster staen: 'Och zuster, mag ik naer Halewyn gaen?' 'Och neen, gy zuster, neen, gy niet: Die derwaert gaen, en keeren niet!' Zy ging voor haren broeder staen: 'Och broeder, mag ik naer Halewyn gaen?'

4

Erasmiaans Gymnasium Rotterdam Literaire genresOp uwen horen en blaes ik niet..' Als zy te midden 't bosch mogt zyn, Daer vond zy myn heer Halewyn. Hy bondt syn peerd aen eenen boom, De joncvrouw was vol anxt en schroom. 'Gegroet', sei hy, 'gy schoone maegd, Gegroet', sei hy, 'bruyn oogen claer, Comt, zit hier neer, onbindt u hair.' Soo menich hair dat si onbondt, Soo menich traentjen haer ontron. Zy reden met malkander voort En op de weg viel menig woord. Zy kwamen al aen een galgenveld; Daer hing zoo menig vrouwenbeeld. Alsdan heeft hy tot haer gezeid: 'Mits gy de schoonste maget zyt, Zoo kiest uw dood! het is noch tyd.' 'Wel, als ik dan hier kiezen zal, Zoo kieze ik dan het zweerd voor al. Maer trekt eerst uit uw opperst kleed. Want maegdenbloed dat spreidt zoo breed, Zoot u bespreide, het ware my leed.' Eer dat zyn kleed getogen was, Zyn hoofd lag voor zyn voeten ras; Zyn tong nog deze woorden sprak: 'Gaet ginder in het koren En blaest daer op mynen horen, Dat al myn vrienden het hooren!' 'Al in het koren en gaen ik niet,

- Ol -

'Gaet ginder onder de galge En haelt daer een pot met zalve En strykt dat aen myn rooden hals!' 'Al onder de galge gaen ik niet, Uw rooden hals en strijk ik niet, Moordenaers raed en doen ik niet.' Zy nam het hoofd al by het haer, En waschtet in een bronne klaer. Zy zette haer schrylings op het ros, Al zingend en klingend reed zy doort bosch. En als zy was ter halver baen, Kwam Halewyns moeder daer gegaen: 'Schoon maegd, zaegt gy myn zoon niet gaen?' 'Uw zoon heer Halewyn is gaen jagen, G'en ziet hem weer uw levens dagen. Uw zoon heer Halewyn is dood Ik heb zijn hoofd in mynen schoot Van bloed is myne voorschoot rood.' Toen ze aen haers vaders poorte kwam, Zy blaesde den horen als een man. En als de vader dit vernam, 't Verheugde hem dat zy weder kwam. Daer wierd gehouden een banket, Het hoofd werd op de tafel gezet.

Zie ook: rederijkersballade beeldgedicht Oorspronkelijk was een beeldgedicht een gedicht dat naar aanleiding van een kunstwerk was gemaakt. vb.Meesterwerk Wat nu de Saul van Rembrandt betreft, mij ontbreekt het wel eens aan een tulband en iemand die harp of harpsichord speelt, aan een scepter en een bescheiden gordijn waarmee ik tranen kan drogen. J.A. Emmens

5


- Ol -

Tegenwoordig wordt er onder een beeldgedicht ook wel een vorm van visuele pozie verstaan, waarin de vorm van het gedicht de inhoud ondersteunt of waarin beide zelfs samenvallen. Zie ook konkrete pozie beeldverhaal Zie stripverhaal bestiarium Een Middeleeuws handschrift waarin allerlei dieren, planten, mensenrassen maar ook stenen worden besproken. Het waarheidsgehalte is altijd ten onder gegaan aan het gebrek aan kennis en aan de neiging tot fabuleren. vb. biografie Beschrijving van het leven van een bepaalde persoon. vb.Leo Molenaar De rok van het universum (over het leven van Marcel Minnaert) Der Naturen Bloeme Jacob van Maerlant

blijspel Zie: komedie boerde Middeleeuws, kort, anekdotisch, komisch verhaal op rijm over onderwerpen uit het leven van gewone mensen. Bestemd om voor te dragen. branche Een verhaal dat deel uitmaakt van een grote cyclus. vb. brief Zie: briefroman en briefwisselingroman (onder: roman) britse roman Zie: ridderepiek cantilene6 Li plaid dat deel uitmaakt van Le Roman de Renart


- Ol -

Zangerig gedicht of een gezang op n klinker. Het gedicht hieronder is een voorbeeld van de eerste soort. vb.

Vera Janacopoulos Cantilene Ambrosia, wat vloeit mij aan? uw schedelveld is koeler maan en alle appels blozen de klankgazelle die ik vond hoe zoete zoele kindermond van zeeschuim en van rozen o muze in het morgenlicht o minnares en slank gedicht er is een god verscholen violen vlagen op het mos elysium, de vlinders los en duizendjarig dolen (Jan Engelman)

chanson de geste Oudfrans episch lied over waar gebeurde heldendaden (res gesta), door een jongleur gezongen of zangerig voorgedragen, zichzelf daarbij begeleidend op een vielle, een vioolachtig strijkinstrument, of op een draailier. De ruim honderd bewaard gebleven chansons de geste worden ingedeeld in die welke handelen over de heldendaden van Charlemagne (Karel de Grote) en zijn pairs (cycle du roi), die over Guillaume d'Orange (Willem van Oringen), die over de opstandige baronnen (les barons rvolts) en die over Don de Mayence (epische cyclus). vb: La chanson de Roland

clinckdicht Zie: sonnet clute Zie: klucht column Vaste rubriek op een vaste plaats in een tijdschrift of krant. De omvang is gering, de inhoud vaak prikkelend. commedia del arte7


- Ol -

Oorspronkelijk Italiaanse blijspelvorm waarin de acteurs de tekst improviseren op grond van een van te voren in grote lijnen vastgelegd scenario. De commedia dell'arte kende een aantal vaste (gemaskerde) figuren die meer getypeerd dan gekarakteriseerd werden: Arlecchino (de clown), Il dottore (de dokter of kwakzalver), Colombina (het jonge meisje), Pantalone (de rijke oude vader), Scapino (de slimme dienaar), e.v.a. Deze figuren waren tevens representant van een bepaalde stad of streek. Naast toneelspel was in de commedia dell'arte zang, dans en pantomime verwerkt. De commedia dell'arte ontwikkelde zich in het midden van de 16e eeuw in Itali als tegenhanger van het zgn. geleerden-toneel (commedia erudita) aan de Italiaanse hoven. Het werd gespeeld door rondreizende professionele gilde-acteurs, die aanvankelijk vooral in NoordItali optraden, maar later geheel West-Europa rondtrokken. Ze oefenden daarmee een grote invloed uit op het WestEuropese blijspel van met name Molire, Marivaux en bij ons Pieter Langendijk. concrete pozie Zie: konkrete pozie cultuursprookje Zie: sprookje cursiefje Kort, vaak humoristisch stukje in een krant of tijdschrift. Het dankt zijn naam aan het vaak afwijkende (cursieve) lettertype. vb. dagboek Verslag van gebeurtenissen van dag tot dag. vb.Het Achterhuis Anne Frank De Reus van Rotterdam C.B. Vaandrager Simon Carmiggelt Kronkel

detective Verhaal waarin het ontraadselen van een misdaad centraal staat. We herkennen drie genres: de whodunit: de kernvraag is: wie is de dader? Het speurwerk staat centraal;

8


- Ol -

-

de hard boiled-detective; de speurder is tevens een supermens; de psychologische detective; de motieven van de dader staan centraal.

We zijn geneigd alleen het laatste genre tot de serieuze literatuur te rekenen. vb.Saskia Noort De Eetclub De boeken van Jan Willem van de Wetering

dierenepos Zie: dierverhaal en epos dierverhaal Verhaal waarin dieren de hoofdrol spelen. De dieren vertonen vaak menselijke trekken (antropomorf). Mogelijk is een van de bestaansgronden het animisme, het geloof in het bezield zijn van alle dingen. De bedoeling is vrijwel altijd te moraliseren of kritiek te uiten. vb.Van den Vos Reynaerde Anton Koolhaas Er zit geen spek in de val

dithyrambe Oorspronkelijk was dit een lied ter ere van Dionysos, tegenwoor-dig is het een speciaal soort ode, waarin dichterlijke verrukking en hartstocht de boventoon voeren. Zie ook: ode dynamisch vers Gedicht dat niet gebonden is aan strofenbouw, verslengte, rijm en metrum. vb.BERLIJN De morgenlucht is een bezoedeld kleed een bladzij met een ezelsoor een vlek de stad een half ontverfde vrouw maar schokkend steigert zij de hemel in als een blauw paard van Marc in 't luchtgareel Berlijn de zon is geel 9


- Ol -

(H.Marsman)

eenakter Een kort toneelstuk dat uit een bedrijf of acte bestaat. De speelduur varieert, maar overschrijdt de 45 minuten zelden of nooit. De eenakter is wel eens de novelle van het drama genoemd. vb.J. van Oudshoorn - Zondag Herman Heijermans Het Testament

elegie Lyrisch gedicht waarin uiting wordt gegeven aan droefheid. Meestal is de aanleiding de dood van een dierbare. Wordt ook klaagzang, treurzang of treurdicht genoemd. vb.Egidius waer bestu bleven Mi lanct na di gheselle mijn Du coors die doot du liets mi tleven Dat was gheselscap goet ende fijn Het sceen teen moeste ghestorven sijn Nu bestu in den troon verheven Claerre dan der zonnen scijn Alle vruecht es di ghegheven Egidius waer bestu bleven Mi lanct na di gheselle mijn Du coors die doot du liets mi tleven Nu bidt vor mi ic moet noch sneven Ende in de weerelt liden pijn Verware mijn stede di beneven Ic moet noch zinghen een liedekijn Nochtan moet emmer ghestorven sijn Egidius waer bestu bleven Mi lanct na di gheselle mijn Du coors die doot du liets mi tleven Dat was gheselscap goet ende fijn Het sceen teen moeste ghestorven sijn

--Egidius, waar ben je gebleven? Ik mis je zo, mijn kameraad. Jij koos de dood, liet mij het leven. Je vriendschap was er vroeg en laat, maar 't moest zo zijn, een van ons gaat. Nu ben je in 't hemelrijk verheven, helderder dan de zonneschijn,

10

Erasmiaans Gymnasium Rotterdam Literaire genres alle vreugd is jou gegeven. Egidius, waar ben je gebleven? Ik mis je zo, mijn kameraad. Jij koos de dood, liet mij het leven. Bid nu voor mij, ik ben verweven met deze wereld en zijn kwaad. Bewaar mijn plaats naast jou nog even, ik moet nog zingen, in de maat, tot de dood, die elk te wachten staat. Egidius, waar ben je gebleven? Ik mis je zo, mijn kameraad. Jij koos de dood, liet mij het leven. Je vriendschap was er vroeg en laat, maar 't moest zo zijn, een van ons gaat. (vertaling Willem Wilmink)

- Ol -

emblema (meervoud: emblemata) Zinnebeeldige prent, waaronder een verklarend bijschrift, meestal een tweeregelig rijmpje, staat. Daarna volgt in de vorm van een stichtelijke of didactische gedicht een uitvoeriger commentaar op de prent. Boven de prent staat een motto. vb. vb.Jacob Cats Sinne- en Minnebeelden

11


- Ol -

epigram Een kort, kernachtig gedicht met een pakkende gedachte. Vaak bevat het een woordspeling. Wordt ook puntdicht genoemd. Zie ook: aforisme. vb.Meester en leerling De Meester, in zijn Wijsheid, gist. De Leerling, in zijn Waan, beslist. (A.C.W. Staring)

epitaaf Kort grafgedicht. vb.Hier ligt Poot Hij is doot (toegeschreven aan De Schoolmeester)

epos12


- Ol -

Uitvoerig verhaal (meestal in pozievorm) waarin op verheven wijze de daden van een held worden bezongen. Als er aan de schriftelijke vastlegging een langdurige orale overlevering is voorafgegaan spreken we van een volksepos, in het andere geval van een cultuurepos. Daarnaast kennen we nog de termen bijbels epos en dierenepos. vb.Homerus - Odyssee (volksepos) Vergilius - Aenes (cultuurepos) Van den Vos Reynaerde (dierenepos)

esbat(t)ement Laatmiddeleeuwse benaming voor vermakelijk, niet hoogdravend, (rederijkers)toneel met een satirische inslag. vb. essay Oorspronkelijk een beschouwing van niet al te ruime omvang over een kunstzinnig onderwerp. Van belang is de mening of opvatting van de schrijver. Tegenwoordig kan het essay elk mogelijk onderwerp hebben. vb.Rudy Kousbroek Anathemas W. F. Hermans Het Sadistisch Universum Het esbatement van den appelboom

exempel Stichtelijk verhaal, vaak gebruikt in preken, om het ingrijpen van God of Maria in de loop der dingen aan te duiden. De techniek van het exemplum is overgenomen uit de antieke retorica. In de vroege Middeleeuwen werden exempelen alleen gebruikt in voor monniken bestemde traktaten en preken. Vanaf de 12e eeuw werden ook preken voor leken afgewisseld met exempelen. De inhoud werd meestal ontleend aan Bijbelverhalen, legenden of heiligenlevens (hagiografie). Een exempel bevat vaak wonderen, visioenen en stichtelijke anekdotes. vb. fabel Een kort verhaal in proza of pozie, waarin dieren als denkende wezens worden voorgesteld en waarin aan het slot een13 Beatrijs


- Ol -

moraal zit. De fabel is een van de oudste genres die wij kennen. vb.Esopet (bundel, bewerking van Aisopos)

frankische roman Zie: ridderepiek feuilleton Vervolgverhaal in afleveringen in een krant of tijdschrift. Specifieke kenmerken zijn de tussentijdse samenvattingen en de talrijke herhalingen. vb.Louis Couperus - Eline Vere Al het werk van P. A. Daum

funeraire pozie Gedichten over de dood zoals lijk-, graf-, treur- en klaagliederen. vb.Kinder-lyck Constantijntje, 't zaligh kijntje, Cherubijntje, van om hoogh, D'ydelheden, hier beneden, Vitlacht met een lodderoogh. Moeder, zeit hy, waarom schreit ghy? Waarom greit ghy, op mijn lijck? Boven leef ick, boven zweef ick, Engeltje van 't hemelrijck: En ick blinck 'er, en ik drincker, 't Geen de schincker alles goets Schenckt de zielen, die daar krielen, Dertel van veel overvloets. Leer dan reizen met gepeizen Naar pallaizen, uit het slick Dezer werrelt, die zoo dwerrelt. Eeuwigh gaat voor oogenblick. (Joost van den Vondel)

gedicht Eenheid van gebonden en geconcentreerde taaluitingen. Zie verder onder Prosodische verschijnselen, elders op de pagina Literatuur. gelegenheidspozie14


- Ol -

Gedichten die geschreven zijn voor speciale gebeurtenissen (gelegenheden). Vaak in opdracht. vb.Joost van den Vondel - Het lof der Zeevaert In feite behoort de funeraire pozie tot de gelegenheidspozie.

geuzenlied Wordt ook wel strijd- of verzetslied genoemd. Het ontstond tijdens de 80-jarige-Oorlog (eind16de eeuw) en was gericht tegen de Spaanse overheerser. In tijden van oorlog of spanning zie je een opleving van het genre. vb.anoniem Een Nieuw Christelijk Lied (Wilhelmus)

hagiografie Werk waarin het leven van een heilige wordt beschreven. Centraal staan niet de biografische gegevens, maar de wonderen en of goddelijke openbaringen. vb.Heinric van Veldeken Leven van Sinte Servaes Jacob van Maerlant Sinte Fracicus Leven

haiku Van oorsprong Japans, drieregelig natuurgedicht van precies 17 lettergrepen, volgens het schema 5-7-5. Tegenwoordig is een ander onderwerp dan de natuur mogelijk. vb.de tuin aanvegend vergat hij gewoon de sneeuw en ook de bezem (meester Basho) "Rijm is verboden!" Maar die hansworst van een vorst laat dat Siberisch (Jan Bontje) noot: rijm is ook: bevroren dauw

vb.

heiligenleven Zie: hagiografie hekeldicht Gedicht waarin de dichter uiting geeft aan zijn gevoelens van zijn spot, woede, verontwaardiging of zelfs haat.

15


- Ol -

vb.

Joost van den Vondel Roskam Desiderius Erasmus Lof der Zotheid

heldendicht Zie: epos herdersroman Zie: arcadia herdersspel Zie: pastorale hoofse ridderroman Zie: ridderepiek hymne Lofzang op een verheven onderwerp, zoals een godheid of een heilige. De status van sport ook wel sportverdwazing heeft ertoe geleid dat er ook zoiets bestaat als de Olympische hymne en zelfs een Champions League-hymne. vb.J. J. L. ten Kate Hymne aan de Schepper De Psalmen

Zie ook: dithyrambe en ode

idylle Verhaal over het leven van eenvoudige en tevreden mensen in een vredige omgeving. vb. journaal Reisbeschrijving met het karakter van een dagboek vb.W. Y. Bontekoe Journael ofte Gedenckwaerdige Beschrijvinghe van de Oost-Indische Reyse A. C. W. Staring De Verjaardag

karelroman16


- Ol -

Zie: ridderepiek klaagzang Zie: elegie klassieke tragedie Aan de klassieke oudheid ontleend treurspel. De belangrijkste kenmerken: - 5 bedrijven o expositie o intrige o climax o catastrofe o peripetie - reien - aristotelische eenheden o van plaats o van tijd o van handeling - catharsis - lotsbestemming - held gaat strijdend ten onder - verheven sfeer De klassieke tragedie was vooral populair in de 17de eeuw. vb.P. C. Hooft Baeto Joost van den Vondel Gysbreght van Aemstel

klucht Kort en vaak nogal platvloers toneelstuk met de bedoeling het publiek hoe dan ook - te laten lachen, d.w.z. de lach vloeit lang niet altijd voort uit de logische ontwikkeling. De personages zijn geen karakters maar types. Veel voorkomende types zijn: de jaloerse echtgenoot, de overspelige vrouw, de betrapte geliefden, de gierigaard, de gulzigaard en de dronkelap. De belangrijkste motieven zijn: de driehoeksverhouding, de familieruzie en bedrog. Er is altijd een happy ending. vb. knittelversG. A. Bredero De Klucht van de Koe

17


- Ol -

Een gedicht waarin het metrum nagenoeg ontbreekt, waardoor er een komisch effect ontstaat. Vaak maakt de dichter met opzet gebruik van lelijke, geforceerde rijmen, niet kloppende beeldspraak, anakoloeten, onhandige enjambementen, asymmetrien, hyperbolen enz. vb.Een hond is iemand die van zijn baas bijzonder veel houdt, die hij, om zo te spreken, als zijn derde vader beschouwt, en die hem dikwijls een hele boerenwoning toevertrouwt, waar hij door zijn blaffen bedelaars en dieven vandaan weet te

jagen,

en de post van portier waarneemt zonder er ooit geld voor te vragen. (De Schoolmeester)

komedie Blijspel, dat de mens een (lach)spiegel voorhoudt. Enigszins uitvergroot, maar zonder het contact met de werkelijkheid te verliezen, worden de fouten en gebreken van de mens getoond. Hierdoor vertoont de komedie wel enige moralisering. Traditioneel onderscheiden we: - karakterblijspel, waarin de aandacht gevestigd wordt op een karakterfout; vb.P. C. Hooft Warenar

vb.

intrigeblijspel, waarin de nadruk ligt op allerlei verwikkelingen in de handeling;

Pieter Langendijk Het Wederzijds Huwelijkbedrog

-

zedenblijspel, waarin de normen en waarden van een bepaalde tijd of bevolkingslaag onder de loep genomen worden. vb.Pieter Langendijk De Spiegel der Vaderlandse Kooplieden

konkrete pozie Gedichten waarin het niet draait om de overdracht van gevoelens of gedachten, maar waarin spatiaal-, visueel-, audiovisueel- en audiopotische opvattingen een rol spelen. Het woord is meer iets om naar te kijken en te luisteren dan om te lezen. Dit resulteert in akoestische en/of grafische pozie. vb. Freddy de Vree

18


- Ol -

vb.

Jan Hanlo

kreeftdicht Zie: retrograde kritiek prozatekst waarin de auteur zijn mening geeft over een bepaald werk, een auteur of een stroming. Verwant aan het essay. vb.Kees Fens De gevestigde chaos

kwatrijn Vierregelig gedicht (ook de benaming van een strofe van vier versregels). De inhoud bevat vaak een zekere levenswijsheid. vb.Hoe ook het lot met kwelling u mag slaan wees stil, gij maakt het erger, laat begaan; wie duwt de golven van de zee terug? het pogen zelf doet weer een golf ontstaan. (J. H. Leopold) 19


- Ol -

leerdicht Uitvoerig beschouwend gedicht van didactische aard. vb.Jacob van Maerlant Huub Oosterhuis - Spieghel Historiael - Het lied van de aarde

legende Verhaal van christelijke aard over het leven van Jezus, Maria of een heilige. De legende zou oorspronkelijk een historische kern gehad hebben, maar deze is niet meer aanwijsbaar. De legende diende ter stichting en navolging en is dus enigszins didactisch van aard. Zie ook: exempel vb.Beatrijs August Vermeylen De Wandelende Jood

libretto Tekst van een opera of operette. lied Gedicht dat oorspronkelijk bedoeld was om gezongen te worden. Er bestaat een veelheid aan genres. De bekendste zijn: - alba - ballade - drinklied - geuzenlied - historielied - kerstlied - liefdeslied De belangrijkste zijn opgenomen in dit overzicht. vb.Kerstlied Nu sijt willekome, Jesu lieven Heer, gij komt van alsoo hoge, van alsoo veer; nu sijt willekome van den hoghen hemel neer, hier al in dit aertrijck sijt gij gesien noijt meer. Kijrieleijs. Christe Kijrieleyson laet ons singhen blij, daer meed oock onse leijsen beghinnen vrij. Jesus is geboren op den heijlighen kersnacht, van een maget reijne die hoogh moet sijn geacht. Kijrieleijs.

20

Erasmiaans Gymnasium Rotterdam Literaire genres D'herders op den velde hoorden een nieu liedt, dat Jesus was geboren, sij wisten 't niet: gaet aen geender straten en ghij sult hem vinden klaer. Bethlem is de stede daer 't is geschiet voorwaer. Kijrieleijs. D'heijlige drie koon'ghen uijt soo verren landt, sij sochten onsen Heere met offerhandt. S'offerden oytmoedelijck myrh, wieroock ende goudt teeren van den kinde dat alle dinck behoudt. Kijrieleijs.

- Ol -

light verse Zie: plezierdicht limerick Een vijfregelig gedichtje met het rijmschema aabba; de regels 1, 2 en 5 zijn langer dan 3 en 4. De eerste regel bevat een topografische naam. De inhoud is grappig bedoeld. vb.Er was eens een kaasboer in Gouda, Die zat om de tafel zij vrouw na, Maar zij riep heel vief: Alles is relatief; Als ik iets harder loop, zit ik jou na. (Alex van der Heiden)

lofdicht Zie: ode en hymne melodrama Oorspronkelijk was dit een toneelstuk met muziek (vergelijkbaar met de huidige musical, hoewel daar de muziek overheerst). Later en ook nu nog duidt men er een nogal sentimenteel, meestal volks toneelstuk mee aan, waarin veel aandacht is voor de underdog. Noot: de drie melodramas van W. F. Hermans zijn allesbehalve melodramas. memoires Terugblik op het eigen leven. Anders dan in het dagboek staat de auteur niet zelf centraal, maar richt hij zijn aandacht op bijzondere personen die hij ontmoet heeft en op speciale gebeurtenissen in zijn leven. vb.Jeroen Brouwers Mijn Vlaamse Jaren 21


- Ol -

mirakelspel Min of meer religieus toneelstuk waarin een wonder meestal een geloofswonder centraal staat. vb. moraliteit Ook wel zinnespel genoemd, omdat er in plaats van of naast rele personen zinnebeeldige figuren, zoals De Dood, Geloof en Deugd optreden. Gewoonlijk wordt er een moreel, religieus of maatschappelijk probleem behandeld. Het woord is belangrijker dan de handeling. vb.Elckerlijc Mariken van Nieumeghen

mysteriespel Moraliserend toneelstuk waarin een geloofsmysterie wordt uitgebeeld. vb. mythe Gefantaseerd verhaal over goden, halfgoden, demonen en helden, aan wie onbegrepen (natuur)verschijnselen worden toegeschreven, teneinde deze te verklaren. vb.Louis Couperus Psyche De Bliscappen van Maria

Veel moderne literatuur bevat mythische allusies. vb.Harry Mulisch Twee Vrouwen

naamdicht Zie: acrostichon novelle Verhaal van een beperkte omvang met de volgende karakteristieken: - enkelvoudige intrige - beperkt aantal personages - geen of nauwelijks karakterontwikkeling - gesloten compositie vb.Hella S. Haasse Transit 22

Erasmiaans Gymnasium Rotterdam Literaire genres Arthur Japin - De Grote Wereld

- Ol -

ode Ook wel lofzang. Enigszins plechtstatig lied waarin een profaan onderwerp, bijvoorbeeld een persoon, land of volk, verheerlijkt wordt. Zie ook: dithyrambe en hymne. vb.'Ode aan Napoleon' (1806) van Willem Bilderdijk. (fragmenten) (1) Neen, Dichtkunst, 't is te lang gezwegen; Wat toeft gij? grijp, grijp de Luit! 't Heelal zij 't erfdeel van de degen, De roem is de edelste oorlogsbuit. Laat de ijdle Faam uit duizend monden De daden van een' Held verkonden, Zij schenkt de ware glorie niet: De onsterflijkheid der aardsche Goden, En 't ambrozijn hun aangeboden, Is de adem van 't betoovrend lied. ... (6) Napoleon! diens borst kan gloeien; Zij voelt zich 't recht op heerschappij: Zij vordert, waar heur zangen vloeien, Des aardrijks eerbied af als gij. Hij nader', die haar durv' braveeren! Hij valt met 's warelds opperheeren Verpletterd, suizlend, in het stof. Napoleon! zie daar uw' Dichter! Die zinge u, schrikbre Rijkenstichter! Die borst heeft adem voor uw lof. ... (19) Napoleon! zie duizend tongen Uw naam verbreiden over de aard! Van Oost tot West uw lof gezongen! Maar zijt gij ook de mijne waard? Is 't heil der aard uw hoofdbedoelen, En kunt gij u gelukkig voelen In 't dienstbaar zijn aan zulk een plan? Uw hart besliss' dit door uw daden; Zoo die geen andre zucht verraden, Welaan, ontfang mijn hulde dan!

De ode is vaak geparodieerd, zowel met de verheven inhoud als met de juichende, hyperbolische vorm.

23


- Ol -

vb.

AAN N. BEETS O Beets, wat zijt gij groot! Als God het niet verbood, Dan zou ik u aanbidden.... Nu laat ik dat in 't midden: Toch val ik voor u ner En breng u lof en eer: Wat is uw muze rijk.... En dichterlijk! (Cornelis Paradijs)

oosters kwatrijn Zie: kwatrijn pamflet Korte tekst over een actueel controversieel onderwerp, waarin de auteur blijk geeft van zijn afkeuring en/of spot. Het genre was in de 17de en 18de eeuw zeer populair. Andere benamingen zijn: vlugschrift, schotschrift en paskwil. vb.Jeroen Brouwers De Nieuwe Revisor W. F. Hermans Annum Veritatis (ps. Pater Anastase Prudhomme sj)

parabel Moraliserend verhaal in proza of pozie dat aan de hand van een analogie een religieuze of zedelijke waarheid aan de orde stelt. In tegenstelling tot de fabel treden in de parabel hoofdzakelijk mensen op. vb. parodie Overdreven nabootsing van een schrijver, genre of mentaliteit. Meestal gaat het om een stijlnabootsing. De parodie kan enkel volledig begrepen en dus gewaardeerd worden als men het geparodieerde object kent. vb.Denkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan rijen ondenkbaar ijle populieren als hooge pluimen aan den einder staan; en in de geweldige ruimte verzonken Denkend aan Holland zie ik waardepapieren snel door begerige vingers gaan, rijen op koopwaar geile batavieren als droge pruimen op de kansel staan; en in de geweldige bankcatacomben 24 Multatuli De Japanse Steenhouwer (uit: Max Havelaar)

Erasmiaans Gymnasium Rotterdam Literaire genres de boerderijen verspreid door het land, boomgroepen, dorpen, geknotte torens, kerken en olmen in een groots verband. De lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in grijze veelkleurige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt de stem van het water met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord (H. Marsman)

- Ol -

de hoererijen met de krugerrand, biljetten aan toonder, bigotte mores,erfgoed, vermolmend in fiscaal verband. De lucht hangt er laag en de geest wordt er langzaam in parlementaire dampen gesmoord, en op alle terreinen is de stem van de koopman met zijn ethische krampen het meest aan het woord. (Gerrit Komrij)

vb.Ik ween om bloemen in de knop gebroken, en vor den uchtend van haar bloei vergaan. Ik ween om liefde die niet is ontloken, en om mijn harte dat niet werd verstaan. (Willem Kloos)

Ik ween om bloemen in de knop gebroken en voor den uchtend van haar bloei vergaan. Ik had er zeven vijftig in gestoken. Je zou zon rotzak ongelukkig slaan. (Drs. P.)

paskwil Zie: pamflet pastiche Opzettelijke nabootsing, waarin tevens tekstfragmenten uit het nagebootste werk worden opgenomen. Minder karikaturaal dan de parodie. vb.H. en F. Heeresma Teneinde in Dublin

pastorale Gedramatiseerde arcadia. vb.P. C. Hooft- Granida Joost van den Vondel Leeuwendalers

persiflage25


- Ol -

Ander woord voor parodie. posie parlante Ook wel parlando. Pozie die wat woordkeus, zinsbouw en ritme betreft, de gewone spreektaal dicht benadert. vb.MENEER K Meneer K is nu voorgoed naar het gesticht gebracht omdat hij iedere nacht naar moeder wilde. Het hielp niets meer als men zei dat moeder 20 jaar geleden al gestorven was, 5 minuten later besteeg hij toch de bromfiets en verdween vol-gas in het duister. Meneer K (51),zijn gezicht stil van verkalking, weet niets meer,alleen tegen het einde van de dag glimlacht hij als hij naar buiten kijkt en ziet dat het al donker wordt. kom,zegt hij dan,ik stap maar weer eens op. (Rutger Kopland)

posie pure Pozie waarbij het in de allereerste plaats gaat om klank en ritme; de inhoud wordt voornamelijk door klank en ritme gesuggereerd. vb.Tellby toech tarra tellby toech tarra inna nip inna nip tarra toech tellby (Lucebert) Slaap als een reus slaap als een roos slaap als een reus van een roos reuzeke rozeke zoetekoeksdozeke doe de deur dicht van de doos Ik slaap (Paul van Ostayen)

puntdicht Zie: epigram rederijkersballade Een gedicht bestaande uit 3 strofen van 8 tot 24 regels en een 4e strofe bestaande uit 4 regels die wat de eerste woorden betreft de herinnering bewaart aan oud rederijkersgebruik,26


- Ol -

namelijk dat de zij altijd begint met 'Prince' (de prins was de titel van de beschermheer van een rederijkerskamer; hij wordt in de laatste strofe a.h.w. toegesproken. Vandaar dat die slotstrofe ook wel heet de envoi ( vgl. het Franse envoyer= (toe)zenden). Een ander kenmerk van de rederijkersballade is dat elke strofe eindigt op een (nagenoeg) gelijke regel, de zgn. stockregel. vb.HET STENEN KINDJE Buiten de herberg waar we bleven In 't oude stadje aan de Rijn Begon des nachts muziek te beven. Wij zetten ons, achter 't gordijn, Met kandelaars op het kozijn: Reizende muzikanten waren Aan 't spelen op 't besneeuwde plein, En bij hen stond een kind te staren Maar toen ik nader acht ging geven, Was het de stenen cherubijn Die zich,als smeltend losgeheven, Had vrij gemaakt van de fontein De fluit hief in het maanlicht zijn Roep tussen rits'lende gitaren En zwol terug in het refrein Het kind begon mij aan te staren Toen kwam het naar mijn venster zweven: Ik voelde hoe zijn naakt en klein Lichaam dicht aan mijn borst gedreven Sidderde van ontspannen pijnEr trilde langs mijn wang een rein Koud kindermondje, en in mijn haren Woelde zijn handje- O moeder mijn, Smeekte 't, en bleef mistroostig starenO zoontje in me, o woord ongeschreven, O vleesloze, o kon ik u barenDe nood van ongeboren leven Wreekt gij met dit verwijtend staren. (Martinus Nijhoff)

refrein Een soort rederijkersballade, maar dan sterker gebonden aan een vast aantal regels per strofe. reisverhaal Verhaal waarin een reis en de daarin opgedane ervaringen een grote rol spelen.27


- Ol -

vb.

Adriaan van Dis Een Barbaar In China Lieve Joris Mali Blues

retrograde Ook wel kreeftdicht. Kan zowel van voren naar achteren als andersom gelezen worden. vb,Ontwaakt nu geesten, oorboort deugd, Maakt gedichten, en kunstig u verheugt. Staakt fantasien en bedrijft nu vreugd: Verrezen is zij, kunst zal floreren. (H.L.Spiegel) (oorboort = betracht)

ridderroman Middeleeuws verhaal in pozie waarin de ridderschap centraal staat. Traditioneel onderscheiden we: - voorhoofse romans. die zich kenmerken door: o gebeurtenissen die samenhangen met het feodale stelsel; o heldhaftige figuren; o veel aandacht voor duels; o ondergeschiktheid van de vrouw; o sterke religiositeit. Dit type wordt ook wel Frankische of Karelroman genoemd. vb.Karel ende Elegast Het Roelandslied

-

hoofse romans, die worden gekenmerkt door: o beschaafde omgangsvormen; o verering van de vrouw; o hoofse liefde; o verfijning o voorkeur voor het wonderlijke.

De hoofse romans worden onderverdeeld in: - Britse of Arthurromans, die zich afspelen rond de legendarische vorst Arthur. Belangrijke motieven zijn: de queeste en de graal. vb.Roman van Lancelot Lanceloet en het hert met de witte vvoet

-

Oosterse romans, die genspireerd zijn op de sprookjesachtige sfeer van de Oosterse (=28


- Ol -

Arabische) wereld. Heroek is hier afwezig, alles draait om de liefde. vb.Diederik vn Assenede

- Floris ende Blanchefloor

vb.

klassieke romans, waarin de Klassieke Oudheid wordt gefeodaliseerd.

Jacob van Maerlant Alexanders Gheesten Segher Diengotgaf Tprieel van Trojen

roman Oorspronkelijk is dit een verhaal in de lingua romana, de volkstaal, dit in tegenstelling tot de meeste boeken die in de lingua franca, het Latijn, waren gesteld. Tot en met de 18e eeuw is de roman niet meer dan een liefdesof avonturenverhaal, vergelijkbaar met de huidige kasteel- of doktersromans. In de 19de eeuw ontstaat de basis van onze huidige roman. We zien: - een sterke psychologisering, waardoor een uitvoerige karakteruitbeelding ontstaat; - een ingewikkelde intrige doordat er meer dan een verhaallijn komt en deze met elkaar verknoopt woeden; - het langzaam opvoeren van de spanning. Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat er een aantal typerende kenmerken: - ingewikkeld tijdsverloop; - wisselend en meervoudig vertelperspectief; - min of meer willekeurig beginsituatie en open einde; - waan en werkelijkheid lopen door elkaar; - veel aandacht voor het innerlijk en het onderbewuste; - gengageerdheid; - veel aandacht voor seksualiteit; - een pessimistisch wereldbeeld; - er is veel weggelaten, waardoor de lezer zijn eigen creativiteit moet aanspreken. Romans kunnen volgens verscheidene criteria onderverdeeld worden. Uitgangspunten kunnen zijn: de inhoud, de vorm of de houding van de auteur t.o.v. zijn onderwerp. De meest voorkomende romans, als we de inhoud als criterium nemen, zijn: avonturenroman psychologische roman historische roman zedenroman29


- Ol -

familieroman schelmenroman oorlogsroman Als we de vorm als maatstaf hanteren: briefroman briefwisselingroman experimentele roman dagboekroman En als we de houding van de auteur tegenover zijn stof als ijkpunt nemen: realistische roman naturalistische roman tendensroman sleutelroman Een reeks met elkaar samenhangende romans heet een romancyclus. romance Een verhalend, enigszins sentimenteel en doorgaans moraliserend gedicht dat vaak een blij einde heeft. vb.A. C. W. Staring Ada en Reinoud

Soms wordt met de term een romantische liefdesgeschiedenis aangeduid. vb.Dirk Ayelt Kooiman Een Romance

romantisch drama Benaming voor het niet-klassieke toneel in de 16de en 17de eeuw. Kenmerken zijn: een willekeurig aantal bedrijven, geen reien, geen Aristotelische eenheden, ook volkstypen, zeer dynamisch. Vgl.: klassieke tragedie vb. rondeel Gedicht bestaande uit 8 of 13 regels, waarbij bepaalde regels letterlijk worden herhaald. Bij een 8-regelig rondeel zijn r. 1,4 en 7 aan elkaar gelijk zijn, evenals de regels 2 en 8; bij een 13G. A. Bredero Roddrick ende Alphonsus

30


- Ol -

regelig rondeel zijn de regels 1,7 en 13 aan elkaar gelijk,evenals de regels 2 en 8. vb.Die nv ter wereldt sal bedien Die moet duersteict zijn als een iacke Alomme moet hy hoocheydt dien Die nv ter wereldt sal bedien Onnoosel als die Godt verrien Oft anders gaet hy metten sacke Die nv ter wereldt sal bedien Die moet duersteict zijn als een iacke. (Anthonis de Roovere)

Moderne dichters variren vaak op de strenge voorschriften. vb.RONDEEL De korte liefde en t lange lijden, Het wordt een ding, dat men vergeet. Herdenkt men t nog, dan zegt men: k weet, Het was destijds niet te vermijden. Benijdt men soms de niet-bevrijden Tot deze afwezigheid van leed? Toch, korte liefde en langer lijden, Het wordt een ding dat men vergeet. s Verledens levens koud en heet Voelt men zich in den loop der tijden Vanzelf gelijk het uur ontglijden. O jeugd, was t dit waarom men kreet? (Gerrit Komrij)

sage Volksverhaal waarin tal van wonderlijke gebeurtenissen plaatsvinden. In tegenstelling tot in het sprookje worden de plaats en ook vaak de tijd wel vermeld. Dit leidde tot de veronderstelling dat de sage een historische kern heeft. Sagen kunnen onderverdeeld worden in: heldensagen: Odysse etymologische sagen: Brammert en Ellert (verklaring van toponiem Ellertsveld) etnologische sagen: Wilhelm Tell (verklaring van een plaatselijk verschijnsel) satire Zie: hekeldicht Noot: een satirische tekst kan in zowel proza, pozie als drama vorm gegeven worden.

31


- Ol -

schaeckberd Rederijkersdichtvorm. De 64 velden van een schaakbord bevatten een versregel. Door de leesvolgorde steeds te wijzigen ontstaan betekenisdragende teksten. vb.

(Matthijs de Castelijne)

sneldicht Zie: epigram sonnet Lyrisch gedicht met strenge eisen waar het vorm en rijm betreft. Uitwendige vorm: 14 regels; Rijmschema: 3 hoofdtypen: o a. Italiaans: o b. Frans : abba abba cdc ccd of abba abba cde cde abba abba ccd eed of abba abba ccd ede32


- Ol -

o c. Engels (Shakespeare): abab cdcd efef gg Waar het Italiaanse en Franse sonnet 2 kwatrijnen (octaaf) en 2 terzetten (sextet) hebben, heeft het Engelse 3 kwatrijnen en een distichon. In Nederland werd in de 17de eeuw en aan het einde van de 19de eeuw, de periodes waarin het sonnet zijn grootste populariteit geniet, het meest gebruik gemaakt van de Franse variant. De versmaat in Nederland is overwegend de alexandrijn. De inhoud: behoort tweeledig te zijn; het punt waarop de wending in het sonnet plaatsvindt, heet volta of chute; in het Italiaanse en Franse sonnet ligt de volta meestal tussen vers 8 en 9; in het Engelse tussen vers 12 en 13. De opbouw kan bijv. zijn: octaaf a. algemene waarheid waarheid toepassing b. bewering c. bewering d. probleem e. syllogisme f. beeld van de beeldspraak beeldspraak vb. X X X X X bewijs bevestiging oplossing conclusie subject van de volta X sextet persoonlijke

Wanneer de vorst des lichts slaet aen de gulden toomen Sijn handt, en beurt om hooch aensienlijck, wter see Sijn wtgespreide pruick van levend goudt, waermee Hij naere anxtvallicheit, en vaeck, en creple droomen Van 's menschen lichaem strijckt, en berch, en bos, en boomen, En steden vollickrijk, en velden met het vee In duisternis verdwaelt, ons levet op haer stee, Verheucht hij, met den dach, het Aerdtrijck en de stroomen: Maer d' andre starren als naijvrich van sijn licht, Begraeft hij, met sijn glans, in duisternissen dicht, En van d' ontelbre schaer, mach 't niemand bij hen houwen. Al eveneens, wanneer uw geest de mijne roert, Word jck gewaer dat ghij in 't haylich aenschijn voert Voor mij den dach, mijn Son, de nacht voor d' andre vrouwen. (P. C. Hooft)

33


- Ol -

vb.

Aan de sonnettenKlinkt helder op, gebeeldhouwde sonnetten, Gij, kindren van de rustige gedachte! De ware vrijheid luistert naar de wetten: Hij stelt de wet, die we wetten achtte: Naar eigen hand de vrije taal te zetten, Is eedle kunst, geen grens, die haar ontkrachtte; Beperking moet vernuft en vinding wetten; Tot heerschen is, wie zich beheerscht, bij machte : De geest, in enge grenzen ingetogen, Schijnt krachtig als de popel op te schieten, En de aard, te boren en den blauwen hoogen: Een zee van liefde in droppen uit te gieten, Zacht, en voor en - ziedaar mijn heerlijk pogen.... Sonnetten, klinkt! U dichten was genieten. (Jacques Perk)

vb.

WerksterZij kent de onderkant van kast en ledikant, ruwhouten planken en vergeten kieren, want zij behoort al kruipend tot de dieren, die voortbewegen op hun voet en hand. Zij heeft zichzelve aan de vloer verpand, om deze voor de voeten te versieren van dichters, predikanten, kruidenieren, want er is onderscheid van rang en stand. God zal haar eenmaal op Zijn bodem vinden, gaande de gouden straten naar Zijn troon, al slaande met de stoffer op het blik. Symbolen worden tot cymbalen in de ure des doods en zie, haar lot ten hoon, zijn daar de dominee, de bakker en de frik. (Gerrit Achterberg)

Een sonnettencyclus is een reeks samenhangende sonnetten. Een sonnettenkrans bestaat uit 15 sonnetten; elk sonnet begint met de slotregel van het vorige. Het laatste sonnet bestaat uit de beginregels van de 14 eraan voorafgaande sonnetten. sotternie: Zie: klucht

34


- Ol -

sprookje Een naef, enigszins moraliserend verhaal waarin dieren sprekend worden opgevoerd en waarin bovenaardse personages als reuzen en draken optreden. Tijd (Er was eens ..) en plaats zijn onbestemd. De gebeurtenissen lopen vrijwel altijd goed af. We onderscheiden twee soorten sprookjes: volkssprookjes: o zeer oud; decennia- of eeuwenlang mondeling overgeleverd; o auteur onbekend; o veel vaste formules; o veel herhalingen; o beloning van het goede en bestraffing van het kwade. vb. Roodkapje

cultuursprookjes: o ontstaan in de Romantiek; o auteur bekend; o literaire taal.Anton Koolhaas Raadpleeg de meerval

vb.

televisiespel Combinatie van toneel en film. vb.W. F. Hermans Periander

thriller Werk waarin de suspense (en de griezelelementen) centraal staat. vb.Saskia van Noort Nieuwe Buren

tragikomedie In de 17de eeuw een tragedie met een blij einde. vb.P. C. Hooft Theseus en Ariadne

In de moderne literatuur een toneelstuk waarin het tragische verweven is met het komische. vb.Herman Heijermans De Wijze Kater

35


- Ol -

treurspel Zie: klassieke tragedie

vie romance Een biografie met geromantiseerde elementen vb.Hella S. Haasse Het Woud der Verwachting

vrij vers Zie: dynamisch vers wachterlied Zie: alba wagenspel Middeleeuws toneelstuk dat op een platte kar werd opgevoerd. vb. Masscheroen (in Mariken van Nieumeghen) zinnespel Zie: moraliteit

36

06. Literaire Genres

Documents

Transcript of 06. Literaire Genres