Gezag, vertrouwen, risico en moed: een bespiegeling over moedig leiderschap in de zorg1

Erik van de Loo2

Ik wil u graag drie vragen voorleggen om aspecten van de kern van moedig leiderschap in de zorg te helpen ontsluiten. Hopelijk zijn het daarmee rake vragen, zowel voor u als groep als voor u als individuele bestuurder of sleutelfiguur in de zorg. De drie vragen luiden: 1. Vervult u uw rol met gezag? 2. Wat is het allerbelangrijkste dat u hierbij te doen staat? 3. Hoe gevaarlijk is dit voor u?

1. Begrijpt u de essentie van uw gezag of het ontbreken van gezag in uw rol als leider? Goed leiderschap berust niet zozeer op macht als wel op gezag. Gezag, authority, ontstaat, verwerf en verlies je in relatie met anderen. Een arts krijgt macht toebedeeld in de relatie met de patient. De arts mag onder narcose brengen en letterlijk het mes hanteren. Dit gaat goed zolang de patient ervaart dat dit onderdeel is van goede dienstverlening. Vertrouwen en gezag ontstaan wanneer men ervaart dat de arts de goede dingen doet en deze dingen goed doet. Gezag steunt op vertrouwen en deskundigheid. Voor leiders is dat evenzeer het geval. In hoeverre heeft u gezag dat steunt op het vertrouwen dat u in staat bent om te doen wat er gedaan moet worden? Zonder gezag en vertrouwen wordt leidinggeven akelig en onmogelijk. In veel sectoren van de samenleving is er scepcis en teleurstelling naar leiders. Burgers, klanten, patienten en gelovigen, spreken toenemend over falende instituties en falende leiders. Leiders die zonder gezag een positie bekleden zijn niet te benijden. Hoe zit het met uw gezag naar artsen, stafmedewerkers, patienten, politici, verzekeraars? Tegenover wie bent u in meerdere of mindere mate gezagvol? Het antwoord hierop houdt verband met de tweede vraag die ik u wil voorleggen.

2. Wat ziet u als het allerbelangrijkste dat u te doen staat in uw rol in de zorg? Wat ziet u als uw primaire taak? Dat is niet het realiseren van doelstellingen of targets, maar wat u als een beslissende, randvoorwaardelijke taak ziet om die doelen duurzaam te bereiken. Wat moet u doen om wachtlijsten weg te werken, kosten te beheersen, kwaliteit te vergroten? Heifetz wijst hier op het belangrijke onderscheid tussen technische oplossingen en grote om aanpassing vragende veranderingen. Bij een zogenaamde adaptive challenge gaat het erom individuen en groepen vaak lang bestaande opvattingen, houdingen, waarden en gedragswijzen te helpen veranderen. Vrijwel alle echte veranderingen vragen om een combinatie van een technische oplossing

1 Gedachtengoed voor deze column is ondermeer ontleend aan het werk van Ronald Heifetz, hoogleraar en direkteur van de Kennedy School of Governance, Harvard University

2 Hoogleraar Leiderschap en Gedrag, Vrije Universiteit Amsterdam; Visiting Clinical Professor of Leadership, INSEAD, Fontainebleau; Partner adviesbureau Phyleon, Den Haag

en een adaptive challenge. Het invoeren van een nieuw begrotings- of declareringssystematiek is zoveel meer dan een technisch vraagstuk. De combinatie van technisch en adaptief is moeilijk en hachelijk.3 De leider die dat niet ziet of aankan wordt ineffectief en verliest gezag en vertrouwen. Hoe staat het in dit verband met u? Voor een goed antwoord hierop is het tijd voor mijn derde vraag.

3. Hoe gevaarlijk is dit voor u? Het ter discussie brengen van adaptive challenges, het oproepen tot veranderen van lang gehouden opvattingen, waarden, orientaties en gedragswijzen, roept vrijwel altijd weerstand, angst en turbulentie op. Diepe veranderingen maken ontregelende, verstorende krachten los. Deze kunnen zich tegen het proces, de organisatie, het werk, de medewerkers en de leiders richten. Leiders staan voor de taak dit te zien, te begrijpen en er niet voor terug te deinzen. Een leider moet de moed opbrengen het risico te nemen zijn positie en gezag in de strijd te werpen en daarmee te verliezen. Het uitwijken naar technische maatregelen en interventies oogt veiliger maar is uiteindelijk veel gevaarlijker. Zowel voor de leider als de organisatie. Hoe zit dat in de zorg? Hoe geldt dat voor u? Wanneer ik als betrokken buitenstaander naar de zorg kijk, naar de worstelingen in de sector, naar de vergezichten en taakstellingen die voorliggen4 , dan dringt voor mij onontkoombaar de volgende conclusie op: ook in de zorg zijn echte leiders gevraagd. Of preciezer: moedige leiders gevraagd. Ik wens u toe dat u de juiste ruimte vind om deze vragen gezamenlijk en voor uzelf levend te houden. En om waar nodig moed te verzamelen.

3 Twee boektitels van Heifetz zijn hier veelzeggend: ‘Leadership without easy answers’ en ‘Leaders on the line’.

4 Zie bijvoorbeeld ‘Perspectief op gezondheid 20/20, Raad voor de Volksgezondheid & Zorg, Den Haag, 2010