ONS SCHOOLWET-PROGRA.M.

.1.\ ~

liE HULP-HREEXIGIXG EX

CHUISTELIJK-NATIONAAL ON DERW US.

.\1 r. (; 1I0E ~ VA ~ f>1I1~ STEII EII .

TWF:EI.IE rmus .

\ :\I ~ T E RIH .\I ,

II , 11 0" E KE U.

1569.

VOOR

VOOR

ONS SCHOOLWET-PROGRAM.

AAN

DE HULP-VEREENIGINGEN

VOOR

CHRISTELIJK-NATIONAAL ONDERWIJS.

DOOR

Mr. GROEN VAN PRINSTERER.

TWEEDE DRUK.

AMSTERDAM,

I-I. H 0 V EKE R.

1869.

GET)RUKT BTJ H . P : DE SWART EN ZOON.

Ter constatering van eensgezindheid der christelijk-historischerigting omtrent DE HOOFDTREKKEN EENER DOELTREFFENDE

SCHOOLWETHERZIENING, heeft de Hoofd-Commissie der Ver-

eeniging voor Christelijk-nationaal schoolonderwijs (uit eigenpligtbesef zoowel, als naar aanleiding van twee voor de Alge-meene Vergadering ingekomen voorstellen der hulpvereenigingenAmsterdam en Rotterdam) deter dagen het initiatief genomenvan onderling overleg.

Dien ten gevolge zal, op de jaarlijksche Algemeene Ver-gadering, bijeengeroepen to Utrecht tegen '19 en 20 Mei,eene door de Hoofd-Commissie ontworpen Verklaring aan deAfgevaardigden der Hulp-Vereenigingen Worden voorgelegd .

In het belang der gedachtenwisseling aldaar, zijn de Hulp-vereenigingen uitgenoodigd om, in deze maand, in eene ad hoc

belegde zamenkomst, drie voorstellen, (den door Rotterdam

en Amsterdam uitgesproken wensch en de concept-verklaringder Hoofd-Commissie) voorloopig ter toetse to Willen brengen .

I. De Hulp-Vereeniging ROTTERDAM stelt voor, dat de Vereeniging be-

smite de Hoofd-Commissie nit to noodigen zich tot de Regering to

wenden met de duidelijke verklaring, waarin, naar de overtuiging derVereeniging, de bezwaren tegen de onderwijswet en hare uitvoering be-

staan, en welke middelen behooren to worden aangewend om daaraan

to gemoet to komen .

1t

II. De Help-Vereeai,qinr AMSTERDAM, overtuigd dat gebrek aan een-

stemmigheid in de wenschen en bedoelingen der voorstanders van chris-

telijk onderwijs een belemmerenden, ja verlammenden invloed heeft op

al hun pogen en streven, en eene poging willende aanwenden om tot eene

wenschelijke overeenstemming in dezen to geraken, acht het wenschelijk

dat van de Vereeniging voor christelijk-nationaal schoolonderwijs eene

duideljk yeformuleerde verklarinq uitga, welke wijzigingen zij in de wetge-

ving op het onderwijs verlangt .

III . De Hoofdcornmissie, wenschende, in dit ernstig tijdsgewricht, aan

het constateren van eensgezindheid bevorderlijk to zijn, stelt aan de

algemeene vergadering voor to verklaren

VooreerSt, dat, TER EERLIJKE NALEVING VAN DE WET VAN 1857,

IN DEN ZIN EN GEEST WAARIN ZE TOT STAND KWAM, WIJZIGING VAN

ART. 23, 24 EN 33 VEREISCIIT WORDT ;

Ten anderen, dat AAN ELKEN MEEK AFDOENDEN WAARBORG VAN

GEWETENSVRIJHEID, WIJZIGING VAN ART . 194 DEK GRONDWET ZAL

MOETEN VOORAFGAAN .

Bit praeadvies der lloofd-Commissie is de wederopnemingvan een, sedert Junij 1866, bijkans in vergetelheid geraaktprogram .

Beze eenstemmigheid, 4ook als gunstig voorteeken, verblijdtmij. Tevens legt ze mij eene dubbele mate van verantwoor-delijkheid op . Be verklaring is dezelfde waarmee ik in 1862mijne parlementaire taak hervatte, en waarvan ik sedert, ineene reeks geschriften, eene veelvoudige memorie van toelich-ting uitgaf. diet aanprijzen van deze zelfde gedragslijn, gelijkze ook flu met den eisch van het oogenblik in verband is,mag dus bepaaldelijk van mij worden verwacht .

Naar de verkiezingen van Jun-ij zal spoedig de aandachtworden gerigt .

Mijn gestadig aandringen om op de zelfstandigheid vanonze rigting to letten is overbekend . Zelf verzoek ik niet inaanmerking to komen, en evenmin over de keus van kandidatento worden geraadpleegd . Niet, als of mij de uitkomst der ver-kiezingen, nit mismoedigheid of wrevel, onverschillig zijn zou .De vraag die thans door menigen kiezer gedaan wordt : wat

baat het `' laat zich , naar mij voorkomt , allezins begrijpen ; ikkeur ze evenwel niet goed . Althans niet onvoorwaardelijk goed .Doch wel zeg ik, en, aan hetgeen herhaaldelijk plaats gehadheeft, gedachtig, zeg ik met nadruk : door het drijven naarde stembus zal, ook thans weder, niets worden gewonnen,zal onberekenbaar nadeel worden gesticht, zoo niet de oplossingder schoolkwestie eindelijk, niet om bijoogmerken, maar alshoofddoel, niet in schijn, maar in ernst, naar den wezenlijkenaard en de actuele verhouding der partijen, ter sprake gebragtwordt.

Hiervoor zou ik niet ongaarne de gedachtenwisseling, fluen d'an, voor zoo vet' mijne kracht reikt, met een toespraakbegeleid hebben . Niet enkel aan mijne geestverwanten, maaraan iedereen, wien het om regt voor alien en om gewetens-vrijheid, ook voor den Christen, to doen is . -- Of mij dit vendermogelijk zijn zal, is minstens twijfelachtig . Ditmaal althanswil ik trachten, met het oog op de aanstaande bijeenlcomstder Hulp-vereenigingen, iets bij to dragen ten ondersteuning,indien het noodig is, van het voorstel .

I . Eerst wensch ik beknoptelijk aan to wijzen

'1 . dat een duidelijk geformuleerde verklaring flu vooral on-

misbaar is, voor, de christelijk-historische rigting ;

2. omdat haar program schier in vergetelheid geraakt is ;

3. ofschoon zij er sedert lang een gehad heeft ;

4. waaraan door vernleuwde toetslng, voor den strljd then

wij to gemoet gaan, de noodige kracht diem to worden

verleend, en

5. op welks eigenaardige strekking welligt tot dus ver to

weinig gelet is .

II. Daarna zal ik, eenigzins uitvoeriger, twee bedenkingen

opnemen, ook onlangs nog daartegen geopperd .

III. Met een enkel woord, meer regtstreeks aan de IIulp-

Vereenigingen, eindig ik het vertoog.

I.

Omtrent de vijf punters, ter aanbeveling van het program,zal ik tamelijk lakoniek zijn .

'1 .

Eene duidelijk geformuleerde verklarinq worth verlangd .Geen wonder inderdaad ; want een program is, nu inzonderheid,voor de christelijk-historische rigting onmisbaar .

Seders de kabinetsformatie van 1866, had zij, op politiek enparlementair terrein, geen eigen bestaan meer . Ingelijfd werd

ze in de conservatieve partij . Met welk gevolg, voor de onder-wijskwestie, is overbekend . Schoolwetherziening werd, zoolangmen de magt in handers had, helaas ! her zijde, zoodra menmagteloos werd, helaas! als of erniets gebeurd ware, opden voorgrond gesteld . Het kort begrip der geschiedenis van dendriejarigen strijd liep uit op hetgeen voorzien en voorspeldwas. Thans ziet iedereen het . De uiteengeslagen radicale partijis opgebeurd en ver terkt. Onder den schijn eener verdubbelingvan schoolwetagitatie, loopt deze gevaar van weldra (later welligtoorzaak van des to feller verdeeldheid), door de zonderling-heid van het thans , met welmeenenden , edoch onvruchtbarenijver, aangeheven rumoer, to worden g esust . --- Het is meertan tijd tat onze rigting niet langer een hulpcorps zij derconservatieve partij , tat ze zich van haar eigen bestaan ver-gewisse, tat zij wederom bewust worde van hetgeen ze zelfbegeert ; tat zij, waar het pas geeft, aan anderen de hand reike,maar op christelijk-historischen grondslag .

8

2 .

Het program der christelijk-historische rigting is plotselingzoek geraakt . In Mei 1866 algemeen bekend . Een maand laterniet meer .,Zelfs niet op het einde van 1868, toen de schoolwettelkens ter sprake gebragt werd . Iedereen had een individueel

program en ofschoon de tegenpartij op collectief formulerenaandrong, van de schoolwetherziening in twee termijnen werdniet gerept . Over dit ignoreren zou men ten onregte verbaasdzijn. Immers (zoo als de hoogleeraar Buys in het artikelDubbelzinnige politick aanwijst) elke zinspeling, namens eene derdrie fractien van de bondgenootschappelijke legermagt, op eenpunt van schoolwet-herziening, dal niet door alle drie kon wordenbeaemd, zou de coalitie, buitendien reeds nauwelijks tegen haarwederpartij opgewassen, in levensgevaar hebben gebragt .

Wij moeten ons loswringen van dergelijken band . We moe-ten onze zelfstandigheid hernemen . We moeten strijden ondereigen vlag . Hiertoe strekt bet Voorstel .

3 .

Onbetwistbaar is bet dat onze rigting een duidelijk geformu-leerd program , sedert 1862, gehad heeft . Een plan de cam-payne . Een bazuin die Been onzeker geluid gaf.

Schoolwet-wijziging, als interimaire voorziening .Wijziging van Art . 194 der Grondwet, als conditio sine qud

non van een dragelijken toestand .

Art . l . In art . 23 valt (uit de woorden opleiding tot alle Christelijkeen maatschappelijke deugden) het woord Chrisfelijke weg .

Art. 2. Bij art. 24 wordt gevoegd : „kerkelijke bedieningen zijnvoortaan met het openbaar onderwijzersambt onvereenigbaar ."

Art. 3 . De eerste alinea in art . 23 („Ter tegemoetkoming in dezekosten kan eene bijdrage voor ieder schoolgaand kind worden geheven ")wordt aldus vervangen : „Ter tegemoetkoming in deze kosten wordt eenebijdrage geheven van ieder schoolgaand kind . Aan minvermogenden kailvan deze bijdrage vrijstelling worden verleend ."

bleermalen heb ik dit drieledig voorstel geparafrazeerd . Bijv.aldus ;

1. De financiele voordeelen van kerkelijlce bediei ingen zullen nietlinger aan het ondersteunen van de staatssehool worden besteed .

2. De burgerlijke gemeente zal niet, ter stooping van het clcristelijk-nationaal onderwijs, met noodelooze en somtijds bijkans ondragelijke listenworden bezwaard .

3. Aan hetgeen, eer de wet tot stand kwam, een onzedelijk woorden-spel genoemd wend, zal een einde worden gemaakt .

Formeel aan de orde gesteld is het, noch in '1862, noshlater, om parlementaire redenen, maar bij elke mogelijke ge-legenheid is het door den voorsteller toegelicht, bepleit, aan-gedrongen. Losgelaten heb ik het nooit . 1 )

Bit voorstel had, voor vriend en vijand , een meer dininch-ividueel karakter . Be vraag is niet, of het aannemelijk geachtwordt, maar of, na het jaren achtereen to hebben beaemd, menhet thins verwerpelijk keurt. Immers

a. Niemand onzer geestverwanten weersprak mij, ofschoonmen de verantwoordelijkheid van leider mij opdroeg en opdrong .Het door mij gekozen vaandel is de lens geweest der krijgs-operatien in de Tweede Kamer en bij de stembus .

b. Aan de wijziging van Art. 23, 24 en 33 heeft de vergaderingvan christelijke onderwijzers, met ingenomenheid en bijkans

1 ) Dr. Limping vraagt : „Waarom heeft de heer Groen zoo onverwachtzijn voorstel losgelaten ? De toelichting , op 2 8 September 18 6 4 hiervangegeven, is vrij zonderling, ten minste niet zeer duidelijk ."-- lk veroorloofmij hem to verwijzen naar din de Kiezers X . p . 17 . Naar ik mij vlei,zal hij erkennen dat, wit elders misschieii niet duidelijk voorkomt, daarklaar is .

10

eenparig haar zegel gehecht .') Evenzoo lief Macuidschrift voolGh-vistelijhe opvoeding, van '1862-1868 . 2 )

C . De polemiek der liberalen was, en blijft nog, bepaaldelijktegen de aangegeven grondtrekken van schoolwetherzieninggerigt. Dr. Jonckbloet ijvert tegen het bestek in zijn geheelenomvang . 3 ) Dr. Lamping ~) tegen onzen eersten herzieningstermijn .

d. Het door mij aangewezen spoor komt met den eigenaardi-gen loop der discussie overeen . - „ Pit staat vast," schrijftDr. Lamping, „dat lief voorstel van 1862 eigenlijl~ nog steedsaan de orde is . Zijn ook de radikalen dat station al voorbij, nietalien gaan in de snelle vaart mee . De eerste strijd zal stellig opde drie punten geleverd worden welke het voorstel heeft afge-bakend."- Voorts : „ Die berusten wil in art. '194 der Grondwet,moet ook berusten in de wet van 1857, met al haar essenticle

l) Als slotsom der bespreking in 1863 op hun tiende bijeenkomst toUtrecht aldus

Art. 23 . De Vergadering, overtuigd van lief dubbelzinnige en onmo-gelijke in de uitvoering van art . 1 6 en art. 23 al. 2 tegenover lief woordClaristeljke in art. 23 al. 1 in de Wet op het lager onderwijs, acht deuitlating van lief woord Christelzjke in art . 23 al . 1 wenschelijk.

Art. 24 . Met uitzondering van 6 leden (een dertigtal was aanwezig)vereenigen de tegenwoordigen zich in de volgende uitdrukking van hungevoelen : „De Vergadering acht lief bekleeden van kerkelijke bedie-ningen door openbare onderwijzers, onder eene wet die lief Christelijkbeginsel op de openbare school niet toelaat, regtens niet bestaanbaar ."

Art 33. Dat het kosteloos openbaar onderwijs, het Christelijk onder-wijs, ja het bijzonder onderwijs in het algerneen, hoogst moeijelijk envoor de mindere standen bijna onmogelijk maakt, ligt zoo voor de hand,dat zonder eenige discussie de Vergadering dit als haar gevoelen uitspreekt .

2) Sedert een jaar door de Hoop des IVaderlands in denzelfden geest,als Weekblad, vervangen

`') De Sclaoolwetayitatie . Eene studie . ('s Hage, 1866). Vergelijk Pan .Stud. en Sc/i . II p . 169, waarop ik de antikritiek to gemoet zie .

4 ) De &aat en het volksonderwijs in Nederland . Leiden 1864 .

Ii

bepalingen. Een programme van schoolwetherziening, zondergrondwetsherziening, is zelfmisleiding of volksmisleiding."

4 .

In de laatste jaren, in de laatste maanden vooral, heeftzich eenige verscheidenheid van zienswijze geopenbaard . Alzijn de bezwaren, near de Hoofd-Commissie meent, voor op-lossing vatbaar, zij gaat op hear eigen oordeel niet af. Zijverbloemt bet verschil niet . lntegendeel zij noodigt de Hulp-vereenigingen uit tot een opzettelijk onderzoek ; waarvan, near zijvertrouwt, constatering van eensgezindheid het gevolg zijn zal .

Om dit oogrnerk to bereiken, wordt jets meer den opper-vlakkig gekeuvel, wordt. ernstige wisseling van gedachten, zoo-veel doenlijk, onder leiding van deskundigen, verejscht .

Op degelijk onderzoek stelt de Hoofd-commjssje hoog enprijs. Zijn er bedenkingen, de spoedige mededeeling zal (om zenog voor de Algemeene Vergadering to kunnen overwegen)voorzeker aangenaam zijn . Er zij niet, vooral niet in onzeaanzienlijke steden, eene zamenkomst enkel pro forma. Opper-vlakkige adhaesie , beleefdheidshalve , beat niet . - Verschil vanmeening ken flu worden bijgelegd. Na den afloop der Alge-meene Vergadering zou het gevaarlijk zijn . Variis moths benefit. Pit is zoo ; maar, wanneer er slag moet worden geleverd,en elk, in zijn eigen wijsheid, zijn eigen weg verlangt to gaan,is de neerlaag gewis .

rJ

Op het nut der eigenaardigheid van ons program is welligt, totdus ver, to weinig gelet .

a. Het kornt overeen met het thans aangenomen beg inselder scheiding van Kerk en Staat . 2 ) Reeds, op then grond,

1) Lamping, peg . 16 .2) plan de Kiezers . I. 11 .

1)

kan hetgeen wij vragen billijkerwijs niet worden ontzegd .Mijn eerste woord in September 1862 was

„ Wij leven thans feitelijk in een godsdienslloozen Staat . Als zoodaniq

kept de Staat geene godsdienst meer . Ik spreek dus niet van een christe-

lijken Staat. Maar in den godsdienstloozen Staat zijn Christenen , en ik

kom voor hen vragen de uitoefening van de vrijheid ter ehristelijke pligt-

betraehting onmisbaar. Hebben de openbare instellingen hot christelijk

karakter verloren, daarnaast moot volkomen vrijheid ter ontwikkeling van

individuele veerkracht voor een iegelijk bestaan . Daarom, zoo ik in de

wet op hot onderwij s berust, ik verlang eerlijke, naauwgezette, onpar-

tijdige tenuitvoer-legging . . . . De nentraliteit van den Staat moot niet

straks vijandschap zijn ." 1 )

b. Het drieledig voorstel strekt enkel ter wegneming vanleemten en dubbelzinnigheden, waarvan , tegen de bedoelingvan den wetgever, met verscherping van hot onregt, misbruikgemaakt wordt .

Zoodat de wijziging enkel op handhaving van de wet neer-komt. Zoodat, met afsnijding van verdere bespiegelingen omtrentbet al dan niet raadzame der rectification op zich zelf be-schouwd, 2 ) slechts behoeft to worden aangetoond, dat dewetgever, vooreerst, in den repel betaling van schoolgeld ; tentweede, onvereenigbaarheid van hot openbaar onderwijzers-ambt met kerkelijke bediening ; ten derde, een neutraliteit derstaatsschool, waarbij van ch-ristelijhe deugden Been spraak zijnmap, gewild heeft .

Parlem. I'rar ment , p. 2 . -- Thorbecke stelde daartegen onver-Wijl(1 eene zoorgenaa7nde scheiding van Kerk en Staat .

1 ) Pit is een vraag van latere zorg. Zoolang de wet bestaat, moot zijniet aan gewetensdwaiig ten dienste staan, meer dan de wetgever gewildheeft . Als element voor de tegenwoordige discussie, is dus hot grootstegedeelte der Studie'n van Dr . Lamping niet bruikbaar .

93

c. Is dit bewijsbaar,') dan is hot onverantwoordelijk, wanneermen de redactie onveranderd last ; o fschoon, neon ! om.dat zevoorwendsel en steun geeft aan eene verkeerde praktijk .

Want er wordt dan gevraagd Been guest, maar refit, en hotatlerminste van datgene waarop de christen refit heeft. Waar-borg en bescherming tegen oneerlijke, ontrouwe, perfide tenuitvoerlegging van eene op zich zelf reeds onverdragelijke wet .

d. Hieruit volgt, als van zelf, de noodzakelijkheid van dentweeden termijn .Immers met eerlijke naleving eener onverdragelijke wet

kunnen wij niet voldaan zijn . 2 )

') Om de citaten niet to vermenigvuldigen , verwijs ik , vooreerst, nearde Nota, in 1863 aan de Tweede Kamer door mij ingeleverd, ook volgensDr. Lamping, eene memorie van toelichting op hot drieledig voorstel .Men vindt ze in mijn Tweede Part. Fragment, p.13-26 . - Ten anderen,bepaaldelijk over Art. 23 near That dunkt U van het Voor8tel de Brauw?II. 50-58 .

2) Er kunnen andere punten van schoolwetherziening zijn , ook nitde intentie van den wetgever afgeleid, en welke dus zouden kunnen gebragtworden onder dezelfde rubriek als ons voorstel . - Ook Dr. Lampingwij st er op . Daaronder brengt hij eon allezins aanbevelenswaardigen wenschto berde ; namelijk „ dat in de examen-commission ook vertegenwoordigersvan hot bijzonder onderwijs zullen zitting houden ." Te vergeefs hob iker in 1862 op gezinspeeld . Pan . Fragment, p .117 .-- Over doze en anderepunten ken men zich later, ook met conservatieven of roomsch-gezinden (mits aan niemands leiband gaande) verstaan . Thans , dear wijniet aan hot redigeren van de wet zij» , maar slechts constateren nietin hot wilde to hebben geschermd, zou ik hot verkieslijk achten goonverdere discussion nit to lokken, maar ons, als eigen via,, to bepalenbij datgene wet jaren achtereen toegelicht en beaemd is .

II,

Laat ons nit, met beroep op het menigwerf gezegde, enkelezwarigheden van naderbij beschouwen die tegen het programingebragt zijn .

Enkele zeg ik ; want slechts twee bedenkingen, onlangs flog

geopperd, vonden, voor zoo ver mij bekend is, bij sommigenonzer vrienden ernstigen bijval . 1)

'1 . 111ag de verwijdering van het woord christelijk uit art. 23der wet door Gzristenen worden begeerd

2. Is het gewag makers van art. '194 der Grondwet nietvoorbarig? Is de bestrijding van dit artikel niet een ultimumremedium, wanneer elk antler middel to kort schiet ?

Tegen de uitwissching van christelijk heeft men bezwaar.Onze dure verpligting om daarop aan to dringen, zal, vlei ik mij,duidelijk zijn, wanneer het mij gelukt Brie bedenkingen towederleggen, waardoor een verkeerd licht op onzen eisch valt .

a. Is het niet eerie overdreven en jegens onze geloofsge-nooten verraderlijke nauwgezetheid, wanneer door ons gevergdwordt het uitdrijven van elk overblijfsel van christelijkheid,waar het flog geduld wordt?

1 ) I}e billijkheid eerier wijziging van Art. 24 en 33 wordt van liever-ledeii door velen ook onzer wederpartijders erkend - Zie over het gewigtook hiervan, bijv, tf of thoikf 'i pan hef Vows/el rye Bray{w ? II . p . 57 .

'15

b. Is dergelijk een ijver niet to onraadzamer, omdat devermeestering van de openbare school door het ongeloof nogniet is een onherroepelijk tot stand gekomen feit ?

c. Is het aandringen op volkomen neutraliteit niet dubbelonverantwoordelijk, omdat eene geringe en ligt verkrijgbarewijziging in de wet ons grootendeels tegen de nadeelige strek-king der openbare school vrijwaren zou?

a. Moeten wij Ghristenen, door ontchristelijking der staats-school , handlangers zijn eener staatsregtelijke inkwisitie ?

Eigenlijk zou ik mij met deze tegenwerping niet behoevenin to laten. Immers zij is niet tot ons onderwerp in regt-streeksche betrekking . De vraag : Of het artikel moet wordenveranderd? is onafhankelijk van de vraag : Of wij met destrenge handhaving ons moeten belasten ? Doch de verwarringvan denkbeelden omtrent deze , tweede vraag, heeft op debeschouwing van de eerste zoo grooten invloed, dat ik tothet mededeelen van mijn gevoelen ook desaangaande allezinsbereid hen .Op den voorgrond stel ik, wat zoo menigwerf ook door

mij gezegd is . Pit uitwisschen strekt, niet om het openbaaronderwijs to bederven, 1 )' maar wel om, door volkomen neutra-

j) „Gedurende jaren," wide de minister Heemskerk op 23 Aug . 1866,„ was door het hoofd dei• anti-revolutionaire partij er op aangedrongendat het woord christelijk uit art. 2 3 der wet zou worden geligt en overi-gens die wet in stand gehouden . 1k vraag welke andere bedoeling kandit hebben dan om den smet van onchristelijkheid op de openbare schoolto werpen ?"

Welke andere bedoeling ? Op deze vraag gaf ik honderdwerf , reedseen ze door den minister gedaan wend, het antwoord . Omdat ik, in het

belang van alle pantijen, neutraliteit wil ; omdat ik niet, onder het maskereener claristelijke benaming, een antichristelzjk onderwijs wil .

liteit, door godsdiensteloosheid, tegen ongeloof's propaganda tozijn gewaarborgd ; opdat de staatsschool, waar geen christelijkeschool is, ofschoon niet genoeg zaam, althans bruikbaar ookvoor ons zij .

Doch flu vraagt men : Ms de oogluiking van den school-opziener, als de schennis der neutraliteit ten onzen behoevepleats heeft , voegt het ons , Christenen , ook den aan todringen op uitdrijving van al vat christelijk is?

„lk zelf," schreef mij iemand deter dagen, „zou scholenkunnen noemen, waar werkelijk een positief christelijke geestheerscht . Ik moet toestemmen, dat deze dingen niet overeen-stemmen met de letter der wet -- maar moeten wij hier eenaanklager der Broeders zijn ? l\Ioeten wij, Christenen, de goedeopenbare scholen gaan aanbrengen, en eischen : roeit ze uit ?Ik heb er geen moed toe ; ik word er door mijn geweten inverhinderd ."

Op dergelijke schroomvalligheid zinspeelt, near ik meen, eenop onze Algemeene Vergadering van het vorige jaar aangehou-den voorstel :

„ De Hulpvereenibing Amsterdam vraagt of de albemeene vergadering

van meening is, dat ire elk bevel moet worden aangedronben op de

handhavlng van de neutraliteit van de openbare school, door de middelen

die de wet aan de hand geeft ."

Ofschoon er, ih herhaal het, spraak is van wetsverandering,niet van inkwisitie , hen ik ter beantwoording gereed. Niet inelk geval, maar somtijds we! , moot handhaving van de wetmet nadruk worden verlangd .

„wij moeten geen openbare school, die waarlijk goed is,gaan aanklager, om daardoor een bijzondere of noodzakelijkto maker, of to steunen ;" schrijft men . Er moet, zou ik

117

meenen, in elk afzonderlijk geval, gelet worden op de eigen-aardigheid der cases positie ; tevens gedachtig tat wij , ijverendvoor het regt van eene christelijk-nationals school, eene schoolbedoelen die dezen eeretitel verdient .

Als er voor de verkrijging van zoodanige school geenleans, dock op de openbare school flog een echt-christelijk elementis, begrijp ik tat men, oogluikend en dankbaar, daarin berust .Maar tit begrijp. ik niet ; tat een christen, veelmin tat eenchristelijk leeraar in zijne gemeente het oprigten van eene reedsbijna lot stand gekomen bijzondere school ontraadt, omdathem door een burgemeester voortdurende conniventie op destaats-school toegezegd worth .

Minder flog acht ik lijdelijk toezien geoorloofd, wanneer,door bijbellezing of op eenige andere wijs, plotseling eenkleur of tint van christelijkheid verrijst, met het niet twijfel-achtige doel om de opkomst of instandhouding eener christelijk-nationale school to belet ten .

Allerminst wanneer, her concurrentie met de bijzondereschool, het braveren van de wet op zoo ergerlijke wijzeplaats heeft, tat, wierd het toegelaten, elks christelijke schoolvogelvrij zijn zou . Zoo als, bij voorbeeld, van Zuid-Beijerlandverhaald wordt .

„Met grooter nadruk zagen wij den eisch van ontehristelijking der

openbare school niet aangedrongen , tan in een adres van den Heer

J. M. Stroes, hoofd-onderwijzer aan de bijzondere school voor christelijk

nationaal onderwijs to Zuid-Beijerland . In tit stuk worth de onderwijzer

aan de openbare school aangeklaagd, omdat hij niet alleen in den Bijbel

laat lezen , maar ook uit den Heidelberger Katechismus leerstellig gods-

dlenstlg onderwijs geeft . - Vender worth hem ten lasts gelegd, tat op de

schoolborden in de openbare school geschreven wierd gevonden het

dogma : „God is geopenbaard in het vleesch ;" voorts de woorden : „Jezus

Kristus is geboren" en het register der Bijbel-boeken. De adressant ver-

2

18

zoekt den minister „om den openbaren Hoofd-Onderwijzer to doen ver-h

plichten zich voortaan , zoo ten opzichte van list gebruik des Bijbels als

van positief kristelijke leer- of leesboeken, en list onderwijs in list kerk-

gezang, als van hetgeen vender aan de openbare school aihier haar wettig

neutraal karakter zou ontnemen, to onthouden, opdat de bijzondere kriste-

lijke school alhier op dit punt aan geese venders, hetzij al clan niet

opzettelijk bedoelde krenking harer rechten ten doel sta ." ')

Men neemt list op voor eene openbare school , die wezen-

lijk goed is. -- Dlag ik vragen : wanneer is ze waarlijk goed?Is list genoeg, dat daarin sluiksgewijs iets, dat echt-christelijkis, ingevoerd wordt ? Kan ze daarom met eene waarlijk goedebijzondere school worden gelijk gesteld? 2 ) En, al was zij daar-mee volkomen gelijk, wat zekerheid geeft ze van levensduur ?

') Stemmen voor Waarlaeid en Vrede . -- Over dit Adres heeft de vorigeminister van binnenlandsche zaken , op 1 Maart 18 6 7 , in de TweedsKamer, gezegd : „Uit Zuid-Beijerland zijn klachten ingebracht door bestuur-ders den christelijk-nationals school, dat op de openbare school gelijk-soortig onderwijs werd gegeven als bij hen op hunne school . Op deopenbare school werd uit den Bijbel en den Heidelbergschen Katechismusonderwezen . .Die ongepaste en onwettige concurrentie is door de bestuurdersden christelijk-nationals school gegispt . Het komt mij voor dat zij daar-omtrent volkomen in lion reclzt wares. Lie klacht was alleen in zoo verveniet gegrond, dat dat onderwijs niet plaats had in de schooluren, maartoch door den onderwijzer in list schoollokaal werd gegeven . Als stn?jdigmet de wet, heb ik terstond last gegeven daaraan een erode to makes ."

Aan lien last is niet behoorlijk voldaan. Wederom is een klagtingeleverd. Op 23 Februarij is door Gedeputeerde Staten van Z.-Hollandeen aanschrijving aan de plaatselijke schoolcommissie tot stipte nalevingvan de wet geschied .

2) Is die waarlijk goede school vergelijkbaar met eene school zoo alsonze Vereeniging ze verlangtP waarin, „bij onbelemmerd en doeltreffendgebruik den H . Schrift en trouwe voorstelling den volkshistorie, listonderwijs in nuttige kundigheden aan christelijke opvoeding wordtdienstbaar gemaakt ."

19

Op 't oogenblik wel niet, maar morgen of overmorgen komter verandering ; een tinder onderwijzer, een roomsch of israe-litisch leerling, een nauwer toeziende autoriteit maakt de schoolvoor christenouders onbruikbaar, en, met het oog op de moge-lijkheid, is 't goed in tijds gewaarborgd to zijn . -- Morgenof overmorgen. Men beanlwoordt deze bedenking met den uit-roep : „ Is dat waarlijk niet gezorgd voor den tijd ! " Neen,waarlijk niet . Het is geen voorbarigheid, het is voorzigtigheid,als ik verlang dat de bestendigheid van het huffs mijner inwoningniet, morgen of overmorgen, van elke windvlaag afhankelijkgemaakt zij .

Onze vrienden zagen, helaas ! to dikwerf, om het locaalbelting , den algemeenen nood van Kerk en Vaderland voorbij .Mits zij in hun gemeente vrij en yank konden to werk gaan,bedachten zij niet dat deze exceptionele tijdelijke gunst hun,om de bevolking in slaap to wiegen , verleend wend .

Deze medepligtigheid was dubbel onverantwoordelijk endubbel schadelijk in streken waar de Gereformeerd'e orthodoxieverreweg de overhand heeft ; waar de oprigting van eigenscholen weinig of geen bezwaar zou ,gehad hebben, en waar,uit dien hoofde, men van regeringswege somwijlen misschien,zoo als van goeder hand verzekerd werd ') , tot het ontduikenen braveren van de wet aansporing en carte blanche verkreeg .Neem, bijv. de Veluwe. Voorzeker, op vele plaatsen aldaar,

behoefde men zich niet, zoo als geschied is, in het gareel vanhet openbaar onderwijs to laten spannen. Flauwhartigheid ofmisvers Land heeft onberekenbaar nadeel gesticht . Men is aldus,

1) Zeer merkwaardig is daaromtrent de verwonderlijk-guile bekentenisen van de Inspecteurs , in het eerste regeringsvel slag , na de wet van1853, en van een lid der Tweede Kamer, uit de Veluwe, in 1862 . ZiePan . Fragment, p . 123 en 140 . -- Ook bet artikel eerlike wet8prak-

tijk , in de hoop des Vaderlands , n0 36 .

zonder het to bedenken, in bondgenootschap met de weder-partijders geraakt. Op jammerlijke wijs wend dikwerf aldaarbewaarheid wat ik, in Augustus '1857, in mijn A fsch-eid aande Kiezers to Leiden voorzag : „Indien veerkracht zich ontwik-kelt, zijn we magtig genoeg met het wapen dat tegen onsgesmeed wend. Weet ge wat ik bovenal vrees ? het verbloemender verderfelijkheid van het beginsel door de dienstvaardig-heden der praktijk ."

Uit Friesland ontvangen wij gunstiger berigt . Ilet gebeurdeto Wons (een echt abderieten-bedrijf, zoo het niet van er ;ernatuur was) schijnt tot verdubbelden ijver to hebben geprik-keld. Pit intinzidatie-stelsel (zoo als mijn vriend Gef ken het inde Tweede Kamer gesignaleerd heeft) draagt op frieschenbodem, aanvankelijk, voor het chri telijk-nationaal onderwijs(dank zi j aan de van oudsher bekende wakkerheid der Friezen)zeer gewenschte vrucht . r)

b. Be tweede tegenwerping was : Is het loslaten der openbareschool niet een ondoordacht bedrijf?

Onze vrienden, die tegen de weglating van het woord chris-telijhe bezwaar hebben, achten de openbare school, ondankshet thans telkens meer veldwinnend staatsregt , voor wezen-lijke verhetering vatbaar.

Zij blijven, ook flu flog, aan de openbare school gehecht .„Pe inrichting van de openbare school," dus ongeveer is hunredebeleid, "is flog niet genoeg het onderwerp van ernstig over-

1) Zie over het gebeurde to Ferwoude het uitvoerig beri7t in de Hoopdes Vaderlands van 24 Maart . -- De belangrijkheid van dit kloek enallezins navolgenswaardig bedrijf laat zich afmeten nit de omstandigheiddat er in Friesland zijn 239 scholen van z fiver kerkelijken oorsprong .Vergelijk lret opstel over wons in hetzelfde Weekblad n 0 36 .

leg geweest. \Vij zijn met de vrijheid der irijzondere school nietto vreden : de openbare school is de school voor het grootstedeel des yolks, niet naar vrije keuze, maar uit nooddwang .Wij molten haar niet loslaten ."

Vergun mi j u in de redo to vallen . Gij moogt ze niet loslaten,

zegt ge. Gij hebt ze niet kunnen vasthouclen . Zij is niet meerin uwe magt .

Doch voegen onze vrienden er bij . „Wegneming van hetwoord christelijhe is de toepassing van het beginsel der meestabsolute scheiding van Kerk en Staat . Wij hebben Been beden-king tegen de logica of consequentie van het voorstel tot hetdoorhakken van den knoop : alleen wenschen wij to vragen,of wij , belijders van het apostolisch Christendom, geroepenzijn om het to doers ."

Of wij geroepen zijn om het to doers ? vraagt ge. Wij doer

het niet, wij bukken onder het a fgedane. Wij helpers den anti-christelijken staat niet oprigten, rnaar wij trachten ons, zooveelhet kan, to vrijwaren tegen de onvermijdelijke en in de school-wet reeds tot stand gekomen gevolgen van het vigerend be-ginsel . -- Mij dlinkt , al wat wij sedert'1 862 beleefd hebben,heeft op hetgeen ik toen in de Staten-Generaal zeide, het zegelgedrukt. „Vereeniging hebben ook wij gewenscht, toen er nogkon gedacht worden aan een christelijken Staat ; nu wij ineen revolutionnairen Staat geraakt zijn, is er ook nu vanverstandhouding met dien Staat eenig heil denkbaar? De schei-ding is flu onze wensch , niet omdat we thans zelven met hetliberalisme bezield zijn , maar omdat wij , op kerkelij k terrein,elken band willen verbreken met een politieken toestand, diein staatsalvermogen, voor iedere Kerk verderfelijk, zijne hoogsteontwikkeling bereikt ."

llet alternat,ief is thans scheiding in christelijken of in revolu-

tionnairen zin. Doch, en laat er op gelet worden ! scheidingin revolutionnairen zin is het tegenovergestelde van hetgeen

scheiding uitdrukt . Ilet radicalisme wil Been scheiding, hetwil de nauwste vereeniging, llet wil de vereenzelviging vanKerk en School met een Staat waaraan ze van lieverlede moetenworden geassimileerd . Ook in het schoolwezen kunnen wijons slechts, door onaf hankelijkheid, vrijwaren tegen eene zoo-genaamde scheiding, die uitloopen zoude op voortdurendeslavernij .

C . De derde en laatste tegenwerping is evenzeer een illusie .Men vleil zich, door geringe wijziging, gewigtige verbeteringtot stand to kunnen brengen .

Door welke? laat ons het amendement zien .„De wetgever," dies zegt men , „ moet de noodwendige be-

perking van de godsdienstige opleiding, naar de eigenaardigebehoefte der gemengde school, localiseeren en den onderwijzernoodzaken, bij het onderwijs, de godsdienstige overtuiging vanandersdenkenden, voor zoover die op zijne school vertegen-woord-igd zijn, to onizien . De eerste alinea van art. 23 zoudus moeten gelezen worden : „ „De onderwijzer onthoudt zichvan apes wat to kort doet aan den eerbied voor de godsdienst .Hij mag niets doen of toelaten wat in strijd is met de gods-dienstige overtuigingen, die op zijne school vertegenwoordigdzijn ""

Elders leest men denzelfden wensch

a . ,,In art . 23 zouden wij wenschen to lezen, dat de openbareonderwijzermoot to rade ,/aan met de godsdienstige gezindheid den° kinderen . Heeft hij

geen roomsche of israelitische leerlingen, welnu laat hem dan niet

gebonden wezen, gelijk een onderwijzer op een gemengde school ; laatchar het openbaar onderwijs bijzonder mogen zijn . Waarom niet P Isdaarin jets onbillijks? Daar zou de staat het dulden kunnen, dat de

kinders den Bijbel lazen en gewezen werden op den Heiland . En iiiuitsluitend roomsche scholen, zou het teeken des kruises gemaakt en cen

23

Ave Maria gebeden molten worden, zonder dat iemand er zich aan

ergerde . Het moet niet langer van de willekeur der school-opzieners

afhangen zoo jets toe to laten of to weren . waar niets dit verhindert

moest de openbare school waarlijk christelijk kunnen zijn . En om die

vergunning to verkrijgen willen wij gaarne al onze kracht inspannen .

Om haar moet het ons thans to doen zijn ."

Voor deze bereidvaardigheid tot krachtinspanning zijn weallezins dankbaar . Jammer slechts dat wij er, op dien voet,niet merle gebaat zijn .

Deze wijziging words gevraagd om haar eenvoudigheid enzachtheid. Slechts dit vraagt men ; eene geringe wijziging .Eilieve, wat deert het? waarom niet? is hierin jets onbillijks?

Dergelijke illusie valt welt, zoodra men op den aard van denstrijd en op de geschiedenis der wetsformatie acht geeft . Degeringe wijziging is niets minder dan de ommekeer van de hoofd-gedachte der wet' ; eenheid van het openbaar onderwijsvoor alien,overal, en altijd . De weglating van hetgeen men slechts verlangt,zou de opheffing zijn van het kenmerkend verschil tusschen hetontwerp van '1856 en de thans vigerende wet . Het amendement,waartegen men nauwelijks eenige oppositie verwacht, is hetprijs geven van eene bepaling, waardoor de onverbiddelijkelogica, in Thorbecke belichaamd, het beginsel der eenheid totmeer stelselmatige juistheid van toepassing gebragt heefl. .

Of er in de toepassing van de wet, door uitwissching vanhet woord, luttel verandering zal komen, is een bijzaak . Zoolang het in slaap wiegen noodig of nuttig gekeurd words, lan-ger niet, zal men voortgaan met de dienstvaardigheden derpraktijk.

Doch wat is in deze de hoofdzaak , en welke zal , hoe }let ookmet de praktijk ga, onze winst zijn? Dit valt in het oogen het is niet een weinigbeduidend voordeel . Er zal tenminste niet langer met een heilig woord een onheilig niisbruik

worden gepleegd. Lang genoeg verbloemt men, onder christe-lijke vlag, de eigenaardigheid eener wet, waarbij uit de staats-school elke sprank van christelijke `vaarheid, als kerkelijkleerbegrip , als dogma, als sectarisch en eenheidverbrekend,ten behoeve eener algemeene en humanitaristische opvoeding,moet worden geweerd .

%\Taaitoe desaangaande nog redeneringen verspild' : Geenbetoog meer wordt vereischt ; ik beroep mij op al wit, doorand eren en ook door mij, flu twaalf jaren achtereen, ondervelerlci vorm, tegen het nationaal misdrijf gezegd is .

Eene opmcrking evenwel veroorloof ik mij nog, omtrenthet contrast der christelijke titulatuur, in verband met dewerking van het aangenomen beginsel .

1-let Christendom boven geloo fsverdeeldheid, als kenmerk enaanbeveling van de wet in 1857 door Thorbecke to voorschijngeroepen 1 ) werd, in de onvermijdelijke ontwikkeling dezer hoofd-gedachte , telkens van erger natuur. Op de drie phases, ihzeg niet van ontaarding, maar van eigenaardigen groei enbloei moot worden gelet .

In 1856 is christelijk een sieraad, enkel voor de lens, terdoordrijving van dezelfde wet, waartegen zich in het petition-nement de wederstand der Natie geopenbaard had 2) .

1 ) Een Christendom boven geloofsverdeeldheid, in tegenstelling metde, zaligmakende leer die in lzet Kruis hair middenpunt heeft. Zie denstrijd hierover in de Tweede Kamer . Adviezen , II. 2 6 8 , vgg.

2) Als middel van apaise7nenf, waarmee de groote protestantsche partij,voornemens to versehalken , verschalkt werd. Aa~z de Kiezers . XVI. 8 .

Dit manoeuvreren met een zinri~k, dock, reeds om den aard der algemeeneschool, zinledi9 woord werd, tijdens de behandelillg der wet, telkens aan-gewezen in vijf vertoogen, die ik in het voorjaar van 1857, in verbandmet de parlementaire discussie, uitgaf (Over lief ontzve~p van wef op IretLarder onderecijs, 's Gravenhage bij Gehr. van Cleef) .

Zoo ik voor

In •1 862 wordt het, gelijk to voorzien was, een den ge-heelen omvang van bet staatsregt beheerschend beginsel . Ditfraaije systeem van een openbaar onderwijs, neutraal, zondergodsdiensteloosheid en tevens zonder dogmatischen grond-slag '), christelijk nogtans, wend straks op bet middelbaaronderwijs toegepast ; ja zelfs , in bet verschiet , voor de theolo-gische faculteiten als norma gesteld . R)

In 1864 en daarna geraakt de christelijke deugd onder deniet langer twijfelachtige suprematie der anti-christelijke wijs-heid . De neutraliteit wordt vijandschap . Het is onvermijdelijk,het ligt in den aard der gedwongen eenheid van de staats-school, dat zij, om niet goddeloos to zijn, erger dan gods-diensteloos en, om haar algemeenheid, voor sects-school dermodernen bij uitnemendheid geschikt wordt .

Gelijk in de

een mijner geschriften over het onderwijs, in de tegenwoordige omstan-digheden, de herlezing mag verlangen , geef ik aan die vertoogen devoorkeur .

Onvermijdelijk werd, zoodra vasthouding „aan het beginsel der ge-mengde school , waaraan de Natie gehecht is ," op den voorgrond gesteldwerd, onze neerlaag . ,? Sans la solidite et la fidelite dins les rela-tions et les alliances politiques," schrijft Guizot, „le gouvernementrepresentatif n'est pas possible ." (In 1 866 heb ik daarvan nog smartelijkerervaring gehad) . -- De goede bedoeling evenwel was mij , ook in het felstevan den jammerlijken strijd, niet twijfelachtig . Het is de zich nooit verloo-chenende schranderheid van Thorbecke die in 18 5 7 gezegevierd heeft . Hetvoorzeker niet gemakkeijk probleem was, volkomen neutralizeren van denchristelijken factor, zonder aan den minister van justitie de illusie to ont-nemen, dat zijn ontwerp van wet, om der christelijklieids wine, aanprij-zenswaard was .

') Tweeds Pan .. .Fragment, blz 16 3 168 .2) Reeds toes wees Thorbecke op de theologische faculteit zonder dogma ;

op een algemeene faculteit van wetenschappelijke godgeleerdheid, zoo alsmen ze thans, al valt de naam van faculteit weg, in het ontwerp over,hot hooger onderwijs terugvindt . Eene instelling ten behoove der aan-staande nationals Kerk. Zie Studies en Sc1 sues der Schoolwetherz, p . 139 .

school, evenzoo in de kerk . De moderne theologie moot christelijkheeten. Bit is niet al . Zij is christelijk bij uitnernendheid . ')Onder den chrisl.elijken naam, drijft ze propaganda met eeneschaamteloosheid in haar ontfutseling, in haar goochelspel,in haar zielenrnoordend guet-a pens, waartegen zich de eerlijk-heid, zeh •s van coryfeen der moderne rigting, met verontwaar-diging verzet . s )

Is lief dan vreemd, zoo ik telkens herhaald heb dat, tomidden van zoo veel ergerlijkheden, het woord christelijk,als aanbeveling voor dergelijk een secte-school, mij bovenalergert, en dat, lndien er tllsschen de drie wijzigingen doorons begeerd eene keus moot worden gedaan, ik aan de wij-zi`ing 'van art . 23 verreweg de voorkeur geef ?

2 .

Thans flog de herziening van art . 191k der Giondwet . 3 )Een eisch waarop , reeds in 1857 , J. C . Baud wees ; die

in 1862 door mij in de Tweede Kamer ter sprake gebragten in 1864 aan de orde in lief land gesteld wend, maar die,zelfs in 1869, aan sommigen voorbarig en roekeloos schijnt .

Evenmin als ik ooit het Drieledig Voorstel losliet, 4 ) heb ikooit over art . 191 getransigeerd . ! )

1 ) Ter Nagedaclatenis v . Stahl , blz . 10 8 vg .2 ) A. Pierson, in 1865 .Ook van de schoolwet, wide hij , reeds toes :

„ Zij is in bet oog veler liberalen uitnemend geschikt om aan het Neder-landsehe yolk die eigenaardige snort van godsdleiistigheld en van gods-(lienstige verdraagzaamheid to leeren, die zij , iii lawn prive, allezins wen-schelijk achten ."

3) ER W ORDT OVERAL IN HET RIJK VAN OVERHEIDSWEGE VOLDOEND

LAGER ONDERWIJS GEGEVEN.

k ) Zie hierboven blz . 9 .R) Zie de briefwisseling met den heer Godefroi in de Hoop des Vaderlands,

n° 4 5 en 46 .

Ook omtrent dit gewigtig plant wanhoop ik niet aan volkomeneensgezindheid .

Over de vereischten eener degelijke schoolwetherziening isverschil . Zelf heb ik dit, in de Algemeene Vergadering toLeeuwarden, vermeld ') met eene openhartigheid, die ook in deTweede Kamer niet onopgemerkt bleef . Het is ook thans gebleven,gelijk het toen was . De een wil terugkeeren tot het stelsel vanfacultatieve splitsing. De antler verlangt, door rijkssubsidieook aan de christelijke scliolen, bescherming van gewetens-vrijheid tegen de dommekracht van het geld . Een derdewelligt . . . . Doch, vergis ik mij niet, dan is de statistiek derverscheidenheden overtollig. Immers de kegs der middelen is,naar mij voorkomt, van latere zorg . Om een zeer eenvoudigereden ; want, zoolang art . I94 niet is gewijzigd, is er op deaanwending van niet een deter middelen eenigerlei kans . 2 )

Laat ons dan eene, voor als flog nuttelooze, redekavelingter zij laten, om , ter wegneming van het voor alien evenzeeronoverkornelijk beletsel , met gelijken ijver eendragtig to zijn .

Reeds in 1 857 noemde ik dit artikel, waarvan iedereenmaakt vat hem gevalt, een staatsregtelijk schandaal . 3)

Wilt gij een treffend bewijs dat het u altijd in den weg zalworden gelegd ? In 1857 hebben wij de facultatieve splitsinggevraagd . Neen ! was het toen ; want art. 194 verbiedt ze .Maar ziet , in 1866 was het eerste woord van den ministerHeemskerk, dat men , wat in 1857 gevraagd werd , behoudenseerbiediging van art . 194 had kunnen verkrijgen . Twijfel erniet aan ! Altijd zal het zijn vice versa. Altijd zal n-a ongrond-wettig zijn, wat flu gevraagd wordt . Altijd zal onze tegen-partij, in het Kabinet of in de oppositie, door den cameleon-

1 ) That dunkt a van het zoorstel de Brauw? I . biz . 2 en 3 .2) Zie bijv. over het vragen van subsidie, vroeger door den heer Iyer,

later door den heer de Brau w , dan de Kiezers YVII. 11 14 .3) ddviezen, II . 264 .

28

tischen inhoud van art . 194, sterk zijn . Door zeer velen zaldaarvan altijd , gewetenshalve of gemakshalve , gebruik wordengemaakt .

En niet ten onregte. Want laat ons niet ontkennen dat deingelaschte zinsnee intentioneel tegen elk met de staatsschoolniet homogeen onderwijs gekant is .

Intentioneel . -- De toepassing der schoolwet heeft onsgeleerd dat de intentie van den wetgever niet wel gevend isten zij , in de wet zelve , duidelijk geconstateerd .

Toch is die intentie veelbeduidend, en onbetwistbaar is het,dat, in 1848, met de fameuse zinsnee de zijdelingsche terug-neming der afgedwongen vrijheid van onderwijs bedoeld werd ;dat zich de orthodoxophob'ie der groote protestantsche partij enhaar kleingeestige intolerantie in deze alinea, waarvan aan • •nerving of verwerping der Grondwet afhankelijk werd gemaakt,heeft belichaamd ; dat zij op het verstikken (naar de liefelijketerminologie van die dagen) der goddelooze broeinesten vankerkelijke en wereldlijke twisten bedacht was .

Fr zljn er evenwel, niet weinigen welligt, die voor onzeneisch terugdeinzen ; van oordeel, dat, door het onverkrijgbareto verlangen, men de kans op het verkrijgbare verspeelt .

In geenen deele . Teen niet dat gij , door vreesachtig ontwijken,jets wint . De tegenpartij zelve zal' u dwingen tot den strijddien ik verlang. Achter haar onwaardeerbaren volzin veilig,zal ze telkens met eene exceptie van niet ontvankelijkheid bijde hand zijn . Telkens, ook over de meest ondergeschiktepunten, zal het gelling met een beroep op art . 194 wordengecompliceerd. ')

1) Ten duidelijkste blijkt dit uit de SIudi 7a van Dr. Lamping die,op grond van art. 194, to velde trekt zelfs tegen ieder punt van het drie-ledig voorstel. Vergelijk evenwel hierboven blz . 12 .

Z9

wijziging van art. 19/ is, zegt ge, onverkrijgbaar. Waaroni?Alles of mots is verkrijgbaar, naarmate gij , al of niet, voorovermagt en overmoed terug deinst . Zelfs niet hot allerminsteverkrijgbaar, door hot regtsgevoel der tegenpartij ; missehienook hot allermeeste verkrijgbaar, door eigen veerkracht . ---Zoo men u jets en bijna mots ; zoo men u, na veeljarigeworsteling, een brokske van schoolwetherziening toeweipt,met hooghartigen weerzin, hot zal zijn, omdat men voor demogelijkheid eener uitbreiding van hot vraagstuk tot grooterproportion beducht is . - Of graaf Bismarck hot adagium „ Magtgeldt voor refit" letterlijk heeft, uitgesproken, last ik daar ;maar op nederlandsehen bodem is doze zinspreuk, voor zoover de onderwijskwestie betre('t, sedert lang, een axioma dervrijzmnige praktl,jk .

Ben christen betaanit hot altijd een voorbeeld to geven vangeduld en onderwerping. Altijd, wanneer van zijn eigen belangspraak is . Misken evenwel, waar hot op christelijke pligtbetrach-ting aankomt, noch uw eigen refit, noch uw eigen kracht . Vreesvoor hot Jacobinisme heeft, in Maart 1848, den hardnekkig-sten onwil tot eons evenzeer overdreven bereidvaardigheiddoen omslaan . Nog in hetzelfde jaar heeft de herboren over-moed eener tegen de gevolgen van haar eigen wankelmoedig-heid reagerende en voor de christelijk-nationals school altijdvreesachtige partij aan een vrijzinnig ministerie de kostbarephrase ontwrongen , waaraan zij , in art. 194 ook thans nog,de levensverlenging van haar dictatuur dank west . Moot danaltijd , beurtelings door revolutie of reactie , door geweld ofsluwheid, aan Nederland de wet worden gesteld! Zal dan eenberoep op regtsgevoel en waarheidszin , zal dan hot ontwakendvolksgeweten, omdat hot zich, met pligtmatige nauwc ezetheid,van al wat naar dreigement zweemt onthoudt, nooit krachtiggenoeg zijn om de wegneming to verkrijgen van een tegen

de christelijhe opvoeding van het meerendeel der Natie gelegdenslagboom! 1 )

Ook her is het : Ken a zelven ! Kracht ontbreekt niet,maar veerkracht . Uij zijt zeer sterk .Ken uw refit. Tot bet program dat ik aan mijne geloofs-

verwanten voorhield , behoort sedert lang ook dit . „ Aan dewaardigheid en van bet christelijk volksbelang, en van debij uitnemendheid nationals rigting `vaarvoor wij opkomen,gedachtig, is het ons niet to doen om aftroggeling van eenaalmoec. Wij vragen aan de Earners en aan de Kroon, nietals gunst, maar als refit, het handhaven der dierbaarstevrijheden, eigendom der Natie, met het bloed der voor-vaderen betaald, in onze volkshistorie met onuitwischbareletteren gegraveerd, en daaruit, als onvervreemdbaar, over-geboekt in de grondwet ."

Vergeet niet dat de schoolwet scherper flog tegen christelijk-nationale opvoeding gekant is, dan het ontwerp waartegen,aan de antecedenten van Nederland en Oranje gedachtig, deKoning eves?zeer als het Volk zich in 1856 heeft verzet 2 ) .

Vergeet niet dat de strijd tegen de moderns rigting dezelfdeis in School en Kerk . In 1864 wees ik er op. Ook thansis er tusschen polemiek voor het onderwijs en 3ijclrcigenvoor kerkgemeentelijk overley eenzelvigheid van beginsel en doel .

Vergeet vooral niet dat er flog een christelijk geweten leeftin uw Volk .

i ) „ De natie moot niet naar de Grondwet , maar de Grondwet naarde Natie gefatsoeneerd," Adciezen II . 264 .

2) De beteekenis van dit historisch feit laat zich opmaken slit de felheid,waarmee bijv. d e heer van der Linden, in de Tweeds Kamer, mij, wegensde verineldmg daarvan, aangreep (Tweeds Part . Fra~,uia . p . 146 , 171) .Ook uit den verbazenden arbeid door Dr . Jonckbloet aan de ontzenu-wing daarvan besteed . Schoolwet-ayitatie, p . 24-54 . --- Vergelijk daarmeede Viij veil oogeu (hierboven, p . 24) p . 58 en ddc'iezen, II . p . 199 .

iir .Thans nog een woord meer regtstreeks aan de Hulp-Ver-

eenigingen gerigt.

Niemand uwer voorzeker is onbekend met bet voortreffelijkgeschrift van Dr . Kuijper : De Nutsbeweging, ten betooge datde Maatschappij tot Nut van 't Algemeen thans , als orgaander moderne rigting, zich aan de belijclenis der negatie, terverspreiding van het ongeloof onder de argelooze volksklasse,gewijd heeft .Onder de oorzaken van den merkwaardigen invloed der

Maatschappij in vroeger jaren telt de schrijver ook zeer bepaal-delijk bet vrij en zelfstandig beheer der departementen .

Daaruit wordt de weak ontleend : „Elke inrichting die opnatuurlijke wijze als echte loot aan den Hollandschen staingegroeid is, zal, als bij instinct, van zelf zich den autonomi-schen vorm kiezen ."

1k mag niet onopgemerkt laten dat onze Vereeniging, vanden beginne af, de zelfstandigheid en zelfwerhzaamheid derHulp-vereenigingen voorstond en aanprees . Reeds in Junij 1861,waar spraak is van de medewerking die de Hoofd-Commissieto gemoet ziet .

„~Vaailn zegt men, zal de werkzaamheid der Hulp-vereenigingen bestaan9

In het werven van leden, in het bijeenzamelen van geld?

Voorzeker -- In het doers uitkomen dat er aanzienlijke financiele hulp

vereischt wordt. Dat bet bier is eerie volkszaak, de zaak der geloovige

Gemeente en der Protestantsche bevolking, de zaak van Kerk en Vacler-

32

land, the, order alle i~angen en standee op bijval, in woord en daad ,

regt heeft . Dat het minste niet to weinig, maar ook dat het meeste niet

to veel is ; dat, als blijk van belangstelling , het penningske van den on-

vermogeude gewaardeerd wordt ; dat in de veelheid ook der zeer geringe

bijdragen een krachtige steun ligt ; maar ook dat, waar men van zijn over-

vloed geeft , ei' in het bedrag der gift blijk mag zijn dat men , niet enkel

welstaanshalve tegen f 5 lid wordt, dock veeleer in goeden ernst deel

neemt aan den financielen wedstrijd over de heiligste belangen van het

Nederlandsche Yolk .

Maar zal flu hiermede de tank der Hulp-Vereeniging afgedaan zijn !

0 neen ! Behalve deze regtstreeksche ondersteuning , stellen wij minstens

evenzeer prijs op hetgeen voor locale behoefte, door ontwikkeling van locale

veerkracht, lcan worden verrigt, zoodat de Hulpvereeniging, liefst in

overleg met Sub-Commissie of Agent, zich aantrekke al wat tot instand-

houding, verbetering, nitbreiding van locale inrigtingen to doer valt ."

Ilierbij werd bepaaldelijk gewaarschuwd tegen al wat naaroverdreven centralisatie gelijkt .

„De onafhankelijkheid der Hulp-Vereeniging is , als beginsel , op den

voorgrond gesteld . Vrucht van eigen goedvinden en plaatselijk overleg,

bondgenoot , gees orgaan , is zij dus geheel vrij in de keus van haar

bestuur .

Centralisatie, ja, is wenschelijk , is onwaardeerbaar, voor zoo ver zij

een middenpunt van werkzaamheid en bestuur en overleg geeft ; maar

verderfelijk ook hier, zoodra zij de ontwikkeling belet of belemmert van

dat vrije levee hetwelk veeleer, waar het sluimert, moet worden gewekt,"

lnzonderheid werd gewezen op het gewigt der besprekingvan hetgeen voor het onderwijs aan de orde van den day is .

„Houdt men, wat wlj van de Hulp-Vereeniging verwachten , in het

oog, dan zal de wenschelijkheid blijken der medewerking van vrienden,

wat het sehoolwezen aangaat, bij uitnemendheid door kunde en ijver

bekend . Te meer omdat de Hulp-Vereeniging gestadig aanleiding geeft

33

tot overweging en besprek van al wat, op hot gebied van opvoedkunde

en wetgeving , van gewigt is . Welke zijn de de vereischten eener Chris-

telijke School ? Hoedanig moot, naar kinderlijke behoeften en vatbaarheid,

hot onderrigt zijn P Hoe kan voor de vorming van onderwijzers hot best

worden gezorgd P Moet niet, ter veering van ongeloof en bijgeloof , de bij

de wet voorgeschreven onziadi,ikeid der openbare school worden verlangd ?

Is er, in een niet alto verwijderd verschiet, eenbegeerlijke wetsherziening

verkrijgbaar ? Zal de afzonderlijke staatsschool , ook voor Roomsch-

Catholijken en Protestanten , wederom ter sprake worden gebragt P Zoo

niet , wat kan er worden gedaan om de vijandelijke strekking tegen de

zoogenaamde secte-scholen to verzachten ? - Deze en dergelijke vragen

geraken weldra bij toeneming aan de orde van den dag . Geen geschikter

gelegenheid tot nauwgezet onderzoek en ernstige beraadslaging dan die

welke de Hulp-Vereeniging aanbiedt . Naarmate van doze gelegenheid op vole

plaatsen gebruik wordt gemaakt , zal men op de Algemeene Vergadering

voor gewigtige discussion en doeltreffende besluiten meer voorbereid zijn .

Ook op hot populariseren van hetgeen hot Volk omtrent de tegenstel-

ling van openbare en christelijke school behoort to weten, zij de Hulp-

Vereeniging door verspreiding (in overleg met de Hoofd-Commissie) van

ligt verstaanbare geschriften, door hot houden van voorlezingen en toe-

spraken, bedacht ."

Op hot popularizeren .

Ook in ons uitnemend geredigeerdweekblad De loop des Vaderlands leest men

„Velen verkeeren in den waan, dat er van onze zijde flog niets hoegenaamd

ter schoolwetherziening is geformuleerd, ja, dat we zelve niet weten wat

'we willen . Hieraan moot een einde komen ; een eerste stag daartoe zalzijn , dat alle christelijke bladen en op hun voetspoor alle Hulp-vereeni-

gingen hot drieledig voorstel, ook als voorbereiding ter herziening vanart. 194, aan de orde stellen, 't alien belangstellenden ter bestudeering

en ter popularizeering aanbevelen . We hebben dan een punt waarom wealle krachten kunnen vereenigen , ook een steunpunt voor eene contra-demonstratie tegen hot Nut . Vooral l E HULP-VEREENIGINGEN kunnen hier

onberekenbaar veel goods doen, zij moeten de zaak onder 't yolk, kiezers

3

en niet kiezers, brengen . Niet op ministers moeten we onze verwachting

bouwen, onze kracht ligt in den volksgeest, in 't volksgeweten . ZONDER

BIT LOOPT AL HET GEHARREWAR VAN KAMERDEBATTEN EN STEMBUS-

OPWINDING OP METS ANDERS PIT DAN OP VOLKSMISLEIDING . "

iliaar wat moet worden gepopularizeerd ? Het staatsregt isniet ,populair . Voorzeker lief; behalve wanneer en in zoo

ver het met een gewetenszaak voor alien zich in een vlecht

Tegenover de Modernen is er behoefte aan een politiekenkatechismus ook voor het yolk . Ook aan het gedeelte derNatie, dat niet merle regeert, moet duidelijk worden gemaaktdat, older elken regeringsvorm, de nederlandsche bevolkingrefit heeft bestuurd to worden overeenkomstig haar geloof.

Voor den eenvoudigste, die er belang in step, wordt veel,dat duister scheen, thans duidelijk en klaar .

Althans de vraag nopens ommekeer der verhouding tussehenopenbaar en bijzonder onderwijs, is bevattelijk voor iedereen .Bevattelijk, zoodra het politiek vertoog in de spraak van hetdagelijksche level vertaald wordt .

„Iedereen weet dat in 1857 voor de Protestanten de afzonderlijke

school gevraagd wend. Iedereen kept het zonderling antwoord. Iedereen

weet dat, niet de Protestant van den Roomschgezinde gescheiden , maar

de Israeliet bii den Christen gevoe~,id weed .

„Iedereen weet dat, op eene school voor alle gezindheden (waar, zeer

to refit, alien gelijk reyt hebben) de aanprijzing lief voegt, niet vergund

wordt, eener deugdbetrachting uit liefde tot Hem die zijn level voor ons

gesteld heeft . Daar voegt geen Bijbel , geen bijbelsche geschiedenis , geen

historie van uw land, geen gebed, geen lofgezang, geen christelijke

vermaning of toespraak." ')

Verlangt gij , Vaders of Moeders ! Christenen , die bet nietenkel in naam zij t , dat dit openbaar onderwij s , zonder Bijbel,

') Aan de Kiezers, XVII, biz, 21 .

;35

zonder volkshistorie, zonder gebed, zonder jets dat christelijkis, zooveel doenlijk, algemeen zij ?

Een Christen, ook rrjt den, zoo hot heel, minderen stand,begrijpt dat een schoolwet die dit ten doe! heeft, zoo hotEvangelic nog is een volksbehoefte, aan een volksramp gelijk is .

Ook hij erkent , bij hot licht van hot Evangelic , de juistheidder uitspraak : „Als men de schoolwet niet in de hoofdgedachteherziet, zal er, zoolang er christelijk geloofsleven is, goonrust in hot land zijn ."

Ook hij beaemt de zielekreet van Dr. Kuyper, aan hot slotvan een voortreffelijk opstel, omtrent de ongenoegzaamheid inde volksschool, van wet zonder Evangelic : „Verwonderlijk is hot,niet," zeal hij, „ dat er onzerzijds zoo krachtig, maar dat erniet flog veel krachtiger tegen de openbare school, gelijk zethans is, wordt to velde getrokken . En daarover schaarn ik mij ;niet over onzen strijd tegen de schoolwet, maar over de zondigelauwheid des geloo fs, die ook daarin veer openbaar wend ."

Wanneer bij ons, evangelic-belijders, ook bij de ijverigsten,dit schuldbesef algemeen, wanneer hot populair wordt, omdatmen zelf in die gemoedsstemming, met Dr . Kuyper „ niet aantoevaIlige combination, maar alleen aan de onverwinbare krachtvan hot vol sgeweten de zegepraal vraagt der zaak, die menop hot hart draagt," clan zal men ervaren dat de ehristelijh-historische rigting, moor dan hot ongeloof onderstelt, vermag .Somtijds is onze rigting steak . Omdat ook met den geringstedezelfde grondslag van zielevrede en dezelfde drijfveer vanpligtbetrachting ons verbindt . Omdat hetgeen wij gewetens-halve belijders, weerklank vindt, niet in de drifters der bevolking,niet in cone voorbijgaande opgewondenheid, maar in dezelf bewustheid, in de conscientie, in hot christelijk gewetenvan hot nederlandsche yolk .

Tot dower de Hoof'dcommissie en de Verkiwring die zij aande Hulpvereenigingen voorlegt .

Wil men nu dat ik nog eene schrede verder ga en, zondervoorafgaand overleg, evenwel naar ik vertrouw, ook in haar zinen geest verklare wat ik door degelijke schoolwet-herziening

versta, ik hen tot een ondubbelzinnig antwoord, in enkelehoofdgedachten zaamgetrokken, bereid .

Alles moot, bij dergelijk een schoolwet-herziening, terug-gebragt worden tot de groote vraag : Mag aan eene christe-lijke natie een systeem van opvoeding, waarbij al wat christelijkis, buitengesloten moot zijn, door stuatsregtelijke bevoorregtingworden opgelegd ?

'De Liberale of Modei ne rigting verlangt, met toenemendefelheid, handhaving van eene wet, waardoor bet staatsalver-mo en aan haar ongeloofspropaganda dienstbaar gesteld wordt .De Conservatieve partij , altijd dezelfde in haar illusion en

dus ook in haar gedragslijn, blijft aan de hoofdgedachte derwet getrouw ; ofschoon tot enkele, wijzigingen, hetzij dan uitbillijkheid, hetzij tot sussing der agitatie (na zich daarvanbediend to hebben) niet ongezind .

De Anti-revolul ionaire of Christelijlti-historische rigting vraagtregt voor alien, dus ook voor den christen .

Geen voorrang en uitbreiding van een openbaar onderwijs,met een zedeleer zonder dogmatischen grondslag (la morale-indepenclante), waardoor de staatsschool, zoogenaamd neutraal,

in een erger dan godsdienstelooze, in een geprivilegieerde secte-school der Modernen, haar eigenaardige volkomenheid erlangt .

De scheiding van Keik en Staat mag niet uitloopen op eentoestand waarin bet anti-christelijk beginsel, in den staats-vorm genesteld, tegen al wat aan het nederlandsche yolk nogheilig en dierbaar is , gekeerd wordt .De voorwaarde van vrijheid is dat er, ook voor het yolk,

tusschen de tweederlei school vrije keus zij .Het Evangelic moet in Nederland zijn vrijen loop hebben .

Dit refit althans, verkregen door christelijk-protestantscheveerkracht, oorsprong van onzen vaderlandschen luister, zal,ten ware wij van het voorgeslacht ten eenemaal ontaard zijn,niet zonder toeneming van prijzenswaardige schoolwet-agitatieen van pligtmatigen religiestrijd, door een hooghartig en metzijn ei ,en ongeloof dweepend liberalisme, worden miskend .

's Hage, 5 April 1869 .

'SOOT. 'A

30

1 , 19 J. 11AH(j'.4)