Licht & Donker

Caravaggio, een permanente revolutie

Annie Bauwensmei 2010

Portret van Caravaggio, pastel door Ottavio Leoni

Michelangelo Merisi, beter bekend als Caravaggio, werd op 29 september 1571 geboren.

Caravaggio is de naam van een dorpje in Noord-Italië, vlakbij

Milaan, waar zijn ouders woonden. 

Op dertienjarige leeftijd ging hij in de leer bij Simone Peterzano, een schilder van religieuze taferelen. 

Jongen die fruit schilt, ca. 1592 Olieverf op doek, 64,2 x 51,4 cm

Florence, Fondazione Roberto Longhi

In 1592, hij was dan tweeëntwintig jaar, besloot hij naar Rome te gaan.

Hij vond er werk in het atelier van de maniëristische schilder Cavaliere d'Arpino, waar hij vooral fruit en bloemen mocht schilderen. 

Caravaggio was zeer competent en werd al snel opgemerkt.

Caravaggio had het geluk te kunnen werken tijdens de

contrareformatie. In Rome werden volop kerken en paleizen

gebouwd of gerestaureerd. Al deze nieuwe ruimtes moesten

gedecoreerd worden met kunstwerken.

Kardinaal Francesco Del Monte, die een grote interesse had voor

kunst, muziek, theater en wetenschap, werd zijn grootste

opdrachtgever.

De decoratie van de Contarelli-kapel en de

Cerasi-kapel waren zijn belangrijkste opdrachten.

Interieur van de Contarelli-kapel - Rome, San Luigi dei Francesi

Caravaggio was niet alleen de meeste gevierde en best betaalde schilder van Rome, hij was ook de beruchtste. Hij was wispelturig, heetgebakerd en gewelddadig. Zijn korte

leven was een aaneenschakeling van schandalen.

Beeld uit de film Caravaggio van Derek Jarman - 1986

Hij was vaak betrokken in straatgevechten en doodde zelfs een man in een geldkwestie.

Daarom moest hij in 1606 Rome verlaten. Hij vluchtte naar Genua, dan naar Napels, om uiteindelijk zijn toevlucht te vinden op Malta. Na een artistiek gezien vruchtbare periode in Malta belandde hij in de gevangenis. Hij wist te ontsnappen en vluchtte naar Sicilië.

Toch wist hij het ene meesterwerk na het andere af te leveren. 

Beeld uit de BBC-documentaire van Simon Schama:The Power of Art, Caravaggio

In 1610 stierf hij, ten prooi aan hevige koorts en beroofd van de werken die hij als zoenoffer bij zich had. Hij was op

terugreis naar Rome, nadat hij gratie had gekregen van de Paus. Zijn levenseinde blijft in mysteriën gehuld.

Hij werd 39 jaar.

Beeld uit de film Caravaggio van Derek Jarman - 1986

Zowel op persoonlijk als op artistiek vlak was hij een rebel.Hij negeerde de artistieke conventies van zijn tijd.

Tijdens zijn beginperiode in Rome, toen werkte hij voor Cavaliere d’Arpino, schilderde hij vooral stillevens.

Hij onderscheidde zich van andere stillevenschilders door het fruit niet gaaf of perfect te schilderen, op elk stuk fruit kan men zachte plekjes en vlekjes zien.

Fruitmand, ca. 1597 Olieverf op doek, 46 × 64,5 cm  Milaan, Biblioteca Ambrosiana

Uit een aantal van Caravaggio’s werken lijkt zijn homoseksuele voorkeur te spreken. Jonge jongens geeft hij weer met een sterke erotische geladenheid en

vervoering. Hij had geen belangstelling voor naakt vrouwelijk vlees.

Muzikanten, ca. 1595 – Olieverf op doek, 87,9 x 115,9 cm – Newyork, Metropolitan Museum of Art

In zijn religieuze werken wilde Caravaggio het alledaagse van een

wonder laten zien. Bij hem dus geen decorum vol zwevende figuren in

vaalblauwe hemels vol donzige wolken, geen heiligen in stralenkransen.

Caravaggio koos mannen en vrouwen van de straat. Dat was nieuw voor

Rome: het alledaagse op groot formaat en naturalistischer dan ooit.

Door de ruimte zo min mogelijk te definiëren krijgen zijn personages

waardigheid en een enorme zeggingskracht.

Madonna di Loreto, ca. 1604Olieverf op doek, 260 x 150 cmRome, S. Agostino

Voor bepaalde werken stak hij zijn modellen in fraaie kleren en schiep hij een genoegen in het schilderen van de mooie stoffen en texturen. De modellen

werden in een bepaalde scène gezet, die verwijzen naar de commedia dell’arte, en theatraal belicht.

Kaartspelers, ca. 1594 - Olieverf op doek, 94,2 x 131,2 cm Forth Worth: Kimbell Art Museum

Caravaggio was gefascineerd door de dood. Onthoofdingen,

bloed, geweld en doodslag waren een bron van inspiratie.

Het fundament van zijn picturale nalatenschap is het chiaroscuro

of het clair-obscur.

Heldere, lichtgevende partijen worden afgewisseld met tonen

van de donkerste nacht, waardoor zijn figuren een

sculpturale kracht en een sterke aanwezigheid tonen.

David en Goliath, ca. 1599 – Olieverf op doek, 110 x 91 cm – Madrid, Prado

De dood van Maria, 1606 - Olieverf op doek, 369 x 245 cm

Parijs, Louvre

Door de weergave van de realiteit, het realisme in houdingen, emotie in gelaatsuitdrukkingen, het duister, de vrijwel zwarte achtergronden, het theatrale clair-obscur onderscheidde hij zich van zijn concurrenten.Hij was een echte verhalenverteller én dramaturg.

Caravaggio’s stijl was revolutionair.

Hij was een voortijdige moderne kunstenaar die

moest wachten tot de wereld zo modern

was als hij.

Tot ruim 300 jaar na zijn dood heeft de

kunstwereld deze originele en gedurfde

kunstenaar verzwegen of genegeerd.

Tegenwoordig wordt hij alom als genie erkend.

En terecht!Maria Magdalene in extase, 1606 Olieverf op doek, 292 x 211 cmRome, Borghese

Het portret van Caravaggio, ‘de waarzegster’ en ‘fruitmand’ op bankbiljet van 100 000 lire.

De invloed van Caravaggio

op de beeldende kunst na hem aan

de hand van drie voorbeelden.

1ste voorbeeldJoseph Wright van Derby – 18de eeuw

Joseph Wright was een Brits kunstschilder. Hij werd op 3 september 1734 geboren in Derby, een stad in Midden-Engeland, in het hart van de industriële revolutie.

Door zijn nocturne stukken wordt hij beschouwd als een waardig opvolger van de 17de eeuwse Franse kunstschilder Georges De La Tour (1593 – 1652) die op zijn beurt sterk

beïnvloed is geworden door Caravaggio. De wetenschappelijke en technologische vooruitgang waren vaak het thema van zijn

schilderijen. Hij is 73 jaar geworden.

Zelfportret, pastel in zwart-wit, ca. 1765

The Orrery (Het planetarium) ca. 1766Olie op doek 147,3 cm x 203,2 cm

Derby, Art Gallery.

Een natuurwetenschapper geeft een lezing over de werking van ons zonnestelsel met behulp van een ‘orrery’ of een mechanisch planetarium dat

werd aangedreven door een soort uurwerk. De metalen ringen stellen de cirkelende planeten van ons zonnestelsel voor.

De scène is in duisternis gehuld. De enige lichtbron op het schilderij is een ‘lamp’ in het centrum van het planetarium. De lamp stelt de zon voor.

De ‘zonnestralen’ leggen een gloed op de gezichten van de omstanders. Dit werk kan beschouwd worden als een metafoor voor het ‘licht van de kennis’

die de groep krijgt en ook voor het tijdperk van de ‘Verlichting’ zelf.

De verlichte gezichten kunnen ook gezien worden als maanfasen: van volle maan (de gezichten van de kinderen)

tot nieuwe maan (de met zijn rug naar ons gekeerde man).

De natuurwetenschapper draagt een rode jas en torent duidelijk uit boven zijn publiek. Hij is een symbool voor de debatten die in die tijd werden gehouden, debatten over de rol van religie en wetenschap.

Het publiek bestaat uit gewone mensen uit de middenklasse en luistert naar de natuurwetenschapper. Hun gezichten drukken verbazing en

verwondering uit over wat ze horen en zien. Het was immers nog niet zo lang geleden dat Newton (1643-1727) had beweerd dat de planeten rond

de zon bewogen - en niet rond de aarde.

Voor het schilderen van de natuurwetenschapper heeft Joseph Wright zich gebaseerd op een bestaand portret van Newton,

geschilderd door Godfrey Kneller (1646-1723).

De man aan de linkerkant van het schilderij is een vriend van Joseph Wright.

De overeenkomst met het werk van Caravaggio dringt zich op. Er is een duidelijke enscenering en een sterke clair-obscur.

De gezichten van het publiek baden in een helder licht. Het licht komt niet van boven of van links, zoals vaak het geval is bij Caravaggio,

maar van uit het midden.

In de loop van de tweede helft van de 17de eeuw was er een evolutie te zien in de belichting van de compositie.

Onder invloed van het werk van de Nederlandse Gerrit van Honthorst (1592-1656), één van de meest begaafde caravaggisten, begon men de lichtbron in de compositie op te nemen. De Franse schilder, Georges de

la Tour (1593-1652) heeft dit geniaal toegepast en heeft bij wijze van spreken de fakkel aan Joseph Wright doorgegeven.

De gezichten contrasteren heel sterk met de donkere, bijna zwarte achtergrond.

De rode jas van de wetenschapper draagt bij aan de caravaggeske sfeer van dit schilderij.

De personages zijn zeer fotorealistisch geschilderd.

2de voorbeeldGustave Courbet – 19de eeuw

Gustave Courbet werd geboren op 10 juni 1819 in Ornans bij Besançon.

Hij was een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het realisme, een richting in de schilderkunst die de dagelijkse werkelijkheid en gewone mensen tot onderwerp nam, in plaats van verheven mythologische of historische scènes. Het nieuwe was vooral dat deze 'gewone' situaties of voorwerpen geen bijzaak maar hoofdonderwerp in het schilderij waren, en vaak op groot formaat werden afgebeeld.

Hij schilderde naar het leven in een tijd waarin de werkelijkheid door collega’s uitbundig voorzien werd van romantische opsmuk.

Hij is overleden op 31 december 1877 in La Tour-de-Peilz, Zwitserland.

Gustave Courbet fotografie door Nadar

Le désespoir (De wanhoop)- zelfportret, ±1841 Olie op doek, 45 x 54 cm - Particuliere collectie

Le désespoir is een zelfportret van Gustave Courbet. Toen hij dit doek schilderde was hij ongeveer 23 jaar.

We zien het knappe gezicht van de jonge kunstenaar: een gezicht met donkere wenkbrauwen boven donkere ogen, volle rode lippen, licht

blozende wangen, een donkere snor en een baardje. Het lijkt wel de beschrijving van een portret van Caravaggio op dezelfde leeftijd.

Hij heeft de handen in zijn halflange zwarte golvende haren en kijkt met opengesperde ogen. Die donkerbruine ogen kijken recht in de ogen van

de toeschouwer, ze tonen angst, vertwijfeling en wanhoop.

De kunstenaar draagt werkkledij: een wit hemd en een zwarte schildersschort. De plooien van het hemd zijn heel nauwkeurig

weergegeven.

De spieren van de armen en handen zijn duidelijk zichtbaar.

De penseelstreken zijn duidelijk weergeven.

Er is geen decor te zien, alleen een donkere achtergrond. Door de schildersschort weten we dat de locatie van dit werk zijn eigen

atelier is.

Als toeschouwer voel je de figuur/schilder sterk aanwezig, hij komt a.h.w. in de persoonlijke ruimte van de toeschouwer.

Er gaat een zeer sterke emotie van uit.

Vermoedelijk gaat het hier niet om de werkelijke gevoelstoestand van de schilder, maar om de weergave van een ‘expressieve kop’ en

heeft hij een studie gemaakt van zijn eigen gezicht.

De overeenkomsten met het werk van Caravaggio zijn heel opvallend. Dit portret oogt theatraal, alleen al door de houding en

de expressie van het figuur.

Het licht valt in een bundel op het model. Het contrast tussen licht en donker wordt heel sterk weergegeven.

Voor het schilderen van de rechterschouder, de bovenkant van de armen, het voorhoofd en de neusbrug gebruikt Courbet veel wit om

het licht op het figuur sterk te laten uitkomen. Het is dit wit dat het portret a.h.w. tot leven brengt.

Was dit een schilderij geweest van zijn volledige persoon dan zou hij los lijken te komen van het doek.

Net als Caravaggio schildert Courbet naar de realiteit. Dit geldt niet uitsluitend voor dit werk, maar voor al zijn werken.

3de voorbeeldSpank Moons – 20-21ste eeuw

Spank Moons is een Belgisch fotograaf, geboren in Antwerpen in 1956. Hij studeerde aan de Koninklijke Academie

voor Schone Kunsten (1971 - 1979) en aan het Hoger Instituut voor Schone Kunsten (1979 - 1982) te Antwerpen.

Sinds 1985 geeft hij les. Momenteel is hij docent en opleidingsverantwoordelijke aan het atelier Fotografie van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten,

Artesis Hogeschool Antwerpen.

In questa tomba oscura In deze duistere tombe - 2010

In questa tomba oscura is een installatie van Spank Moons.

Deze is te bezichtigen van 20 mei tot 6 juni 2010 in het Wereldculturencentrum Zuiderpershuis te Antwerpen.

Met behulp van verplaatsbare witte tentoonstellingswanden heeft Spank Moons een sobere symmetrische ruimte gecreëerd.

Door de opstelling straalt het geheel iets sacraals uit en doet denken aan een ‘kapel’.

Aan de ingang van de ‘kapel’ staan twee witte sokkels met daarop plastic zakken met menselijke beenderen. 

Het ‘schip’ van de installatie bevat een zinken kuip met menselijke beenderen en schedels. Achterin staat een ‘altaar’, bestaande uit een witte

sokkel met daarop een hedendaags retabel: een groot plasmascherm.  

Op de buitenwanden hangen grote kleurenprints met diverse beelden van een jonge vrouw en enkele kleine computerschermen met daarop een film,

waarin dezelfde vrouw figureert.

In de film zijn beelden te zien van een mooie jonge vrouw. Zij beweegt zich, zij ontkleedt zich. Haar mooie jonge lichaam wordt geconfronteerd

met schrale schedels en beenderen.

In deze installatie staat het verleden in dialoog met het heden; het verleden vertegenwoordigd door beenderen, klassieke muziek, klassieke compositie en kadrage; het heden vertegenwoordigd door hightech tools

als plasmascherm, computers, gsm en iPod.

De statige muziek van Beethoven (1770 – 1827) wordt af en toe verstoord door het belsignaal van een mobiele telefoon.

De combinatie van al deze elementen brengt ons bij het thema van deze installatie:

vergankelijkheid van schoonheid en rijkdom, de vluchtigheid van menselijke verlangens en driften.

Een thema dat haaks staat op wat de meeste media ons vandaag voorschotelen.

Spank Moons toont een geactualiseerde versie van het barokke vanitasmotief.

Hij maakt gebruik van hedendaagse technologie om zich uit te drukken: de digitale fotografie en digitale film. Maar ook hij wordt geholpen of

beïnvloed door wat kunstenaars voor hem hebben gemaakt.

Op de foto’s en de videobeelden herkennen we dezelfde ruimtelijke en visuele kenmerken als bij Caravaggio, maar uitgedrukt in

technologische vorm.

Het is bekend dat Caravaggio in een ‘donkere kamer’ werkte en zijn modellen door een gat in het dak verlichtte.

Hier bereikt Moons hetzelfde effect, door een dramatische spot te richten op zijn model.

Opmerkelijk is dat door de felle belichting het jonge gezicht van de vrouw eruit ziet als een doodshoofd.

Het sterke clair-obscur maken de beelden intens.

Nog een link naar Caravaggio is het bloedrode coloriet.

“Soo veel zijn handelinghe belangt, die is sulex, dat se seer bevallijck is,

en een wonder fraey maniere, om de schilder-jeught nae te volgen.”

Carel van Mander, 1603

Geraadpleegde bronnen

• Prose, Francine. Caravaggio. Wormer, Inmerc, cop. 2007• Zuffi, Stefano. Caravaggio. Mailand, Arnoldi Mondadori Arte, cop. 1991• Bal, Mieke. Quoting Caravaggio. Chicago, The University of Chicago Press, cop. 1999• Schilderkunst van A tot Z: geschiedenis van de schilderkunst van oorsprong tot heden. Lisse, Rebo Productions, cop. 2006• Depoorter, Matthias.Caravaggio, lone woolf. Artikel in Staalkaart, cultureel magazine. Mei-juni 2010• http://en.wikipedia.org/wiki/Caravaggio • http://www.cobra.be/cm/cobra/expo/1.674240 • http://www.artble.com/caravaggio.htm • http://www.abcgallery.com/C/caravaggio/caravaggio.html • http://welingelichtekringen.nl/de-fascinatie-met-het-kwaad.html• http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Caravaggio • http://www.digifotopro.nl/artikel/2320842/caravaggio-was-eerste-‘fotograaf’• http://www.nrcboeken.nl/recensie/caravaggio-de-pasolini-van-de-zeventiende-eeuw• Caravaggio_rivoluzione_permanente_co_7_090121063 • http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Wright_of_Derby • http://www.abcgallery.com/W/wright/wrightbio.html • http://18thcenturyart.suite101.com/article.cfm/meaning_in_philosopher_giving_lecture _on_orrery • http://en.wikipedia.org/wiki/Gustave_Courbet • http://www.teamliquid.net/blogs/viewblog.php?topic_id=110203 • http://www.latetedanslesbouquins.wordpress.com/2007/12• http://www.artesis.be/academie/onderzoek/in-questa-tomba-oscura.htm  • http://www.youtube.com