Keuzes in K

aart 2018-2021 Een analyse van elf verkiezingsprogramm

a’s

Dit is een uitgave van:

Centraal Planbureau (CPB)Postbus 80510 | 2508 GM Den Haag(088) 984 60 00 | www.cpb.nl | info@cpb.nl

Gedrukt door:Xerox/OBTKerketuinenweg 8 | 2544 CW Den Haag(070) 2800 800 | info@opmeerbv.nl

Foto omslag: Tweede Kamer | Peter Hilz

Februari 2017 | ISBN 978-90-5833-756-6

Nederland gaat maart 2017 naar de stembus. Er valt genoeg te kiezen. Partijen maken uiteenlopende financieel-economische afwegingen, zo blijkt uit de verkiezingsprogramma’s. Wat is het speerpunt voor de aanstaande kabinetsperiode?De arbeidsmarkt, het belastingstelsel, het klimaat,het onderwijs, het pensioenstelsel, veiligheid, de woning-markt, de zorg? Wat krijgt prioriteit: de werkgelegenheid,de koopkracht of het overheidssaldo, meer publieke goederen en diensten of juist meer lastenverlichting? En hoe worden deze doelen onderling gewogen? Elf partijen (VVD, PvdA, SP, CDA, D66, ChristenUnie, GroenLinks, SGP, DENK, VNL, Vrijzinnige Partij) hebben van het aanbod gebruik gemaakt hun verkiezingsprogramma door het Centraal Planbureau van een financieel-economische doorrekening te laten voorzien. ‘Keuzes in Kaart’ beschrijft welke maatregelen partijen voor ogen staan, welke economische effecten ze daarmee hopen te bereiken en hoe partijen zich van elkaar onderscheiden.

Economischeeffectendoorgerekend

Budgettairemaatregelen

beschreven

Keuzes in Kaart2018-2021

Hoofdstuk 15Bijlage over enkele

specifieke onderwerpen

350

15 Bijlage over enkele specifieke onderwerpen

15.1 Het basispad van Keuzes in Kaart

Deeffectenvandeverkiezingsprogramma’szijnindezepublicatiegepresenteerdtenopzichtevanhetbasispadzoalsbeschreveninhoofdstuk4vandeMacroEconomischeVerkenning2017.65Hetbasispadgeeftdeeconomischeontwikkelingweerindekomendekabinetsperiode2018‐2021diehetCPBverwachtalsergeennieuwebeleidsmaatregelenzullenwordengenomen.Deeconomischeenbudgettaireontwikkelingenwordendaarbijwelbeïnvloeddooreerdergenomenmaatregelendiepasoptermijnhunvolledigebeslagkrijgen.WatbetreftdeoverheidsbegrotingisvoordemiddellangetermijnverkenninggebruikgemaaktvandemeerjarencijfersuitdeMiljoenennota2016.Daaropbestaandrieuitzonderingen.Zowijkthetmeerjarenbeeldvoordemedeoverhedenaf,omdatdeMiljoenennotaeenvoortzettingvandeopschalingskortingverondersteltzonderenigewettelijkeofbestuurlijkebasis.Daarnaastwijktdereeksvoordezorgtoeslagaf,omdathetkabinetdevoorgenomenbezuinigingviadenormpercentagesheeftuitgesteldtot2018.TotslotisdevoorgesteldekostendelersnormindeAOWnietverwerkt,nuhetkabinetdeimplementatievanditonderdeelindewetweerheeftuitgesteld,nutot2019.Voordezorgisgebruikgemaaktvandemethodiekdieisaanbevolendoordetechnischewerkgroep‘ZorgkeuzesinKaart’.66

15.2 Ex ante

InKeuzesinKaartzijnonderanderedeex‐antebudgettaireeffectenvandemaatregelenvanhetverkiezingsprogrammagepresenteerd.Deex‐anteeffectenzijnexclusiefdebudgettaireeffectenalsgevolgvandemacro‐economischedoorwerking,maarinclusiefdeeerste‐ordegedragseffectenbijbelastingenenpremies(zievoordetails15.11).IndevorigeKeuzesinKaartwarendeex‐anteeffectennogexclusiefdeeerste‐ordegedragseffecten.DezeaanpassingsluitaanbijhetrecenteadviesvandeStudiegroepBegrotingsruimteoverdebudgettaireomgangmetgedragseffecten.67

65 CPB, 2016, Macro-Economische Verkenning 2017 (link). 66 Mot, E. e.a., 2016, Een raming van de zorguitgaven 2018-2021, CPB Achtergronddocument (link). 67 Studiegroep Begrotingsruimte, 2016, Van saldosturing naar stabilisatie, Rapport van de 15e Studiegroep Begrotingsruimte, 1 juli (link).

351

Aandeuitgavenkantgaathetomdedirectebudgettaireeffecten,waarbijvoormaatregelenmetbetrekkingtotdesocialezekerheiddebudgettairedoorwerkingoptoeslagenisinbegrepen.Indedoorrekeningzijnalleenmaatregelenmeegenomenengerapporteerdmeteenex‐antebudgettaireffectvantenminste100mlneuroofeensubstantieelwerkgelegenheidseffect68DaarbijwashetwelmogelijkommaatregelenuitZorgkeuzesinKaartvanindividueelminderdan100mlneuro,teclusterenperzorgcategorie.Maatregelenleverensomsincombinatieandereresultatenopdandesomdergeraamdetotalen,alsgevolgvanonderlingeinteractie.Omdatbijdegepresenteerdegetallendevolgordevanhetdoorvoerenvandeindividuelemaatregeleneenrolspeelt,isbijdeinkomstenbelastingwaarmogelijkeenvastevolgordegehanteerd.

15.3 Ingroeien van maatregelen

HetCPBiserbijdedoorrekeningvanuitgegaandatdemaatregelenindeverkiezingsprogramma’sgeleidelijktijdensdekabinetsperiodewordeningevoerdvanafhetmomentdatdituitvoeringstechnischmogelijkis.Voorsommigemaatregelenzalditdusnietinheteerstejaarvandekabinetsperiodezijn.Ditgeldtmetnamevoorstelselwijzigingenbijdebelastingenenzorg,maarookvoormaatregelenophetgebiedvandesocialezekerheiddiemajeurewetgevingvereisen.Maatregelendiesamenhangenmeteenstelselwijziging,zijnquaingangsjaargekoppeldaanhetingangsjaarvandestelselwijziging.Voorbeperkteremaatregelen,ofmaatregelenwaarvaneengeleidelijkeingroeinietvoordehandligt,isuitgegaanvanheteerstmogelijkemoment.Sommigemaatregelenzijndusdanigingrijpenddatzeeengeleidelijkingroeipadvergendatdoorlooptnadekabinetsperiode(zoalsdeverminderingvandehypotheekrenteaftrek,ofdebeperkingvandeoverdraagbaarheidvandealgemeneheffingskorting).Dergelijkemaatregelenzijnalleenmeegenomenalszijindekomendekabinetsperiodeingaanenindezeperiodeeensubstantiëleeerstestapwordtgezet.

15.4 Ombuigingen op het overheidsapparaat

Hetoverheidsapparaatbestaatvoornamelijkuituitvoerders;slechtseenkleindeelvanhetambtenarenapparaatiswerkzaamindebeleidsvoorbereiding.69HetCPBheeftindezepublicatie,netalsinvoorgaandedoorrekeningen,maximagehanteerdvoordebezuinigingenophetoverheidsapparaatvanhetRijkenvandelokaleoverheden.Opbasisvande

68 Daarbij was er de mogelijkheid van een verzamelpost van 100 mln euro aan taakstellende intensiveringen. Zo’n post kan worden geboekt bij overige uitgaven, of bij een van de functies als alle intensiveringen op deze functie betrekking hebben. 69 Zie tekstkader ‘Rijksambtenaren zijn vooral uitvoerders’ in CPB, 2016, Centraal Economisch Plan 2016 (link).

352

internationaleliteratuurisdemaximaleombuiginggezetop1,5%perjaar.70VoorhetRijkkomtditmaximumneeropeenombuigingvan0,7mldeuroin2021en0,9mldeurostructureel.Voordelokaleoverheidkomtditmaximumneeropeenombuigingvan0,7mldeuroin2021en0,9mldeurostructureel.Ditzijnombuigingentenopzichtevanhetbasispad.Inditbasispadzijndebudgettairemeerjarencijfersvoordelokaleoverhedengecorrigeerdvoordeopschalingskorting,omdatdezegeenwettelijkebasisheeft.71EventuelevoortzettingvandeopschalingskortingziethetCPBalseeninvullingvandemaximalemogelijkekortingvan1,5%perjaar.Debenaderingvoorhetapparaatlokaleoverheidbetekentdathetregulieretrap‐op‐trap‐af‐mechanismevoorhetGemeente‐enProvinciefondsuitstaat.PartijenhaddenechterweldemogelijkheidombijintensiveringenbijhetRijkditconformdetrap‐op‐trap‐af‐aanpakdoortelatenwerkenophetGemeente‐enProvinciefonds.Maatregelenbovenopdezemaximaleombuigingenophetoverheidsapparaat(bijvoorbeeldkoudeuitnames)zijnnietgehonoreerd.Uitvoeringskostenvaneenmaatregelophetgebiedvansocialezekerheidofbelastingenzijnnietmeegenomen,tenzijereennieuweorganisatiestructuurmoetwordenopgericht.Alsuitzonderingisookbijdepremievaneenarbeidsongeschiktheidsverzekeringvoorzzp’ersrekeninggehoudenmetuitvoeringskosten.Opbasisvanervaringenuithetverledenzijngroteombuigingenophetoverheidsapparaatambitieus.Demaximaleombuigingenzijnalleenonderstriktevoorwaardentenaanzienvanpolitiekeenambtelijkesturinghaalbaarenzullenookdanleidentotkwaliteitsverliesenminderdienstverlening.Mogelijknegatieveeffectenvanombuigingophetoverheidsapparaatopbijvoorbeelddekwaliteitvandedienstverleningvanbijvoorbeelddebelastingdienstofdeveiligheidzijnindedoorrekeningnietinbeeldgebracht.

15.5 Publieke banen en maatschappelijke dienstplicht

Deloonsomvoorpubliekebanenis25.000europerbaan,tegencirca60.000eurovanreguliereambtenarenbijhetRijk.Deloonsomvoormaatschappelijkedienstplichtis12.500europerbaan.Voormaatregelenmetbetrekkingtotpubliekebanenenmaatschappelijkedienstplichtisnaastloonbetalingenrekeninggehoudenmetdewerkgeverslasten.Verderisrekeninggehoudenmetdemateriëleoverheidsconsumptiediesamenhangtmetdezebanen.Degemiddeldeverhoudingbijdeoverheidtussenmateriëleconsumptieenloonbetalingenistoegepast.

70 Zie onder andere blz. 81-86 in OECD, 2010, Public Administration after “New Public Management”, Value for Money and Government (link). 71. Zie voetnoot 46 in CPB, 2016, Middellangetermijnverkenning 2018-2021 (link).

353

15.6 Ambtenarensalarissen en lonen in de zorgsector

Voorambtenarengoldeennullijnin2011,2012,2013en2014,waardoordecontractlonenbijdeoverheidachterblevenbijdieindemarktsector.Indezejarenbleekeendeelvandenullijnbijdeoverheiddirectwegtelekkendooreenrelatiefforsestijgingvandeincidentelelonen(gemiddeld0,7%indejaren2011‐2014tegen0%indemarktsector).In2015en2016stegendecontractlonenbijdeoverheidietsmeerdanindemarktsectordoorhetin2015afgeslotenloonakkoord.Dewerkloosheiddaaltsinds2014;indemiddellangetermijnverkenning72verbetertdesituatieopdearbeidsmarktverdertijdensdekomendekabinetsperiode.GegevendezerecenteervaringmetnullijnenendeverderverbeterendearbeidsmarktsituatieishetCPBvoordeperiode2018‐2021bijdedoorrekeningvaningrepenindeambtenarensalarissen(contractloonstijging)uitgegaanvaneendirecteevenredigecompensatieviadeincidenteleloonstijgingvanambtenaren(zoalsdeelsookindeperiode2011‐2014zichtbaarwas).DezemaatregelenhebbenhierdoorgeeneffectopdeloonkostenvanambtenarenendaarmeegeeneffectophetEMU‐saldo.Ingrijpenindeloonontwikkelingindezorgsectorkanexartikel10vandeWetopdeLoonvormingalleenmiddelseenLoonwet.OmaandecriteriavandewettevoldoenmoetsprakezijnvanbijzonderebudgettaireomstandighedenenmoetdeLoonwetvantoepassingzijnopmeersectorendanalleendezorg.Gegevendeverbeterendearbeidsmarktendebudgettairesituatiewordtaandezecriterianietvoldaaneniseeningreepindecontractloonontwikkelingindezorgnietmogelijk.Eventueelvoorgesteldemaatregelenmetbetrekkingtotdelooncomponentvanbudgettenindezorgkomenindevolgendeparagraaf(budgetmaatregelen)aandeorde.

15.7 Budgettaire effecten van zorgmaatregelen

VoordeinschattingvandebudgettaireeffectenvanzorgmaatregelenisgebruikgemaaktvanZorgkeuzesinKaart73DebudgettaireeffectenvanmaatregeleninZorgkeuzesinKaart(ZiK)zijnaangepastaanhetbasispadvoorKeuzesinKaart.DitbasispadisdeMLT‐updatebijdeMacroEconomischeVerkenning2017.Debudgettaireeffectenwordengetoondvoorhetjaar2021(inprijzen2017).BijZiKzijnvoordegrondslagendeniveausvandezorguitgavenin2017(standVWS‐begroting2015)gehanteerd.Dezeaanpassingbetekentdatdegetoondebudgettaireeffectengroterzijn.Dezeaanpassingillustrerenweaandehandvanmaatregel021duitZiK:afschaffenvanheteigenrisico.InZiKleiddedezemaatregeltot3,7mldeurohogerenettocollectievezorguitgaven.BijdezeKiKleidtdezemaatregelechtertot4,5mldeurohogerenetto

72 CPB, 2016, Macro Economische Verkenning 2017 (link). 73 Maatregelen uit ZiK die individueel minder dan 100 mln euro bedragen, kunnen geclusterd worden per zorgcategorie. Andere zorgmaatregelen met een budgettair beslag van minder dan 100 mln euro zijn niet meegenomen.

354

collectievezorguitgavenin2021(inprijzen2017).74Hetbudgettaireeffectvoor2017iseerstgeschaaldvanZiKnaarderecenteramingindeMacroEconomischeVerkenning2017.Vervolgensgroeitdeopbrengstuit2017meenaar2021opbasisvandeMLT‐update.Belangrijkedeterminantenvoorhetgroterebudgettaireeffectzijndaarmeehethogereeigenrisicoperpersoon(450europerpersoonin2021),dehogerezorguitgavenperpersoonendetoenamevanhetaantalverzekerden.NieuweinformatiesindsdepublicatievanZorgkeuzesinKaartkanhebbengeleidtotaanpassingvandebudgettaireeffectenvanmaatregelen.75Zondercorresponderendebeperkingvandeaansprakenzijnkortingenopbudgettenindezorgmogelijkstrijdigmethetrechtopzorg.HetCPBhanteertdaarommaximavoorbudgetkortingenindezorg.VoorrespectievelijkdeWlzendeRijksbijdrageWmo/jeugdhanteerthetCPBinKeuzesinKaartkortingenvanmaximaal0,5%en1%perjaarzondercorresponderendebeperkingvandeaanspraken.76Overdegehelekabinetsperiode2018‐2021levertditeenbesparingopvanrespectievelijk0,4en0,3mldeuro.Dittypemaatregelenleidttot(kwalitatief)minderezorgenvermindertdewerkgelegenheidindezorg.DemaximalebudgetkortingvoordeWlzislager,omdatdegroeivandeWlzvooreenrelatiefgrootdeeldoordemografischeontwikkelingenwordtgedreven.IndeZvwhanteerthetCPBvoordesectorenziekenhuiszorg,geestelijkegezondheidszorgenwijkverplegingeenkortingvanmaximaal1%perjaartenopzichtevanhetbasispadalspartijenvoornemenszijnopnieuweenhoofdlijnenakkoordaftesluiten,meteengeneriekmacrobeheersingsinstrument(MBI)alsstokachterdedeur.Overdegehelekabinetsperiode2018‐2021leverteenkortingvan1%perjaareenbesparingopvan1,2mldeuro.Ditgaatgepaardmetminderwerkgelegenheidindezorg.Omdateenkortingopzichzelfnietdedoelmatigheidindezorgverbetert,leidtdittotminderzorgen/ofkwaliteitsverlies.Zondercorresponderendebeperkingvandeaansprakenofmaatregelendiededoelmatigheidverbeteren,hanteerthetCPBeenmaximumvan1%voordebovengenoemdesectoren.Eenverbeteringvandedoelmatigheidindezorgismogelijkalspartijenerinslagenhieropgerichteafsprakentemaken,bijvoorbeeldinhetkadervaneenhoofdlijnenakkoord.HierdoorkandebesparingindeZvwverdertoenemen.Verderbepaleneerderafgeslotenakkoordendehandelingsvrijheidvandeoverheid.ZowordtinKeuzesinKaart2018‐2021aanhetopschortenofopzeggenvanhetova‐convenant,

74 Wanneer bij afschaffing of verlaging van het eigen risico de nominale premie niet automatisch stijgt (zie paragraaf 3.1.1), leidt dit tot een lagere zorgtoeslag. Deze daling is hier niet meegerekend. 75 Bijvoorbeeld CBS-informatie over ontwikkeling van de zorguitgaven (link), nieuw CPB-onderzoek op het gebied van decentrale overheden (link, link), en verdere signalen dat het afspreken van een groeipercentage met de hele sector kan werken als een richtlijn bij de onderhandelingen tussen zorgverzekeraars en zorgaanbieders: zie ook Ruwaard, S., R. Douven, J. Struijs en J. Polder, 2014, Hoe kopen zorgverzekeraars in bij ziekenhuizen, TPEdigitaal 8(2), 98-117 (link) en de NZa marktscan en beleidsbrief GGZ B (2015) (link). 76 De normeringssystematiek voor de indexatie van de Rijksbijdrage voor de Wmo/jeugd is nog niet bekend voor de jaren van de Middellangetermijnverkenning.

355

omtekunnenkortenopdelooncomponent,geenopbrengsttoegekend,omdatergeensprakeisvanuitzonderlijke(budgettaire)omstandigheden(zieookZiK77endevoorgaandeparagraafvandezebijlage).Afsprakenovereenverlagingvandeincidentelelooncomponentbinnenhetova‐convenantzienwijalseeninvullingvanbovengenoemdemaximaalmogelijkekortingen,dezewerkenindepraktijkuitalseengeneriekekorting.Bovenstaandebudgetkortingenenhoofdlijnenakkoordenkunnennietwordengecombineerdmetanderemogelijkegenerieketariefsmaatregelenenbudgetkortingen,omdatdezemaatregelenvergelijkbaarzijnenonderhetzelfdemaximumvallen.VerderwordtaanhetinzettenvaneengedifferentieerdMBIgeeneffecttoegekend,omdatdevoordelenvaneengedifferentieerdMBInunietgoedkunnenwordeningeschat.78

15.8 Bezettingsnormen voor de verpleeghuiszorg

DezeparagraafgeefttoelichtingopdeCPB‐berekeningvandeintensiveringendienodigzijnomeenbezettingsnormindeverpleeghuiszorgtehalenvantweegekwalificeerdemedewerkersopeengroepvanachtbewoners.Demaatregelwaarmeeisgerekend,houdtindaterdagelijksgedurendededag‐enavonduren(16vande24uur)tweegekwalificeerdemedewerkerswerkzaamzijnopeengroepvanachtbewoners.Dezemaatregelgeldtvoordezorgzwaartepakkettenverplegingenverzorging(VV)vanafniveau4.79Erismettweevariantenvandezemaatregelgerekend:1. Bezettingsnormzorg:alleenmedewerkersmeteenzorgkwalificatie(zorghulpen,

helpenden,verzorgendenIG,verpleegkundigenMBOenverpleegkundigenHBO)tellenmee;

2. Bezettingsnormzorgenwelzijn:ookactiviteitenbegeleidersmeteencreatieve,sociaal‐cultureleofmaatschappelijkekwalificatietellenmee.

Bovendienisberekendwelkestructureleintensiveringnodigisomdebezettingindenachtteverhogenvoorenkelewaardenvandiebezetting. Achtergrond

Ophetogenblikgeldtergeenverplichtenormvoordepersoneelsbezettingpergroepvangebruikersvanverpleeghuiszorg.Deafgelopenperiodeiserveeldiscussiegeweestoverdepersoneelsomvangen‐samenstellingindeverpleeghuiszorg.80Eenvandebesprokenoptiesisom(aldanniettijdelijk)eennormtehanterenvanminimaaltweebevoegdeenbekwamezorgmedewerkersopeengroepvanmaximaalachtpersonen.Vergelijkingvaneendergelijkenormmetdesituatiebijongewijzigdbeleidgeefteenindrukvandebenodigdeintensiveringomzo’nnormtehalen.Uitgaandevandehieronderbeschrevenveronderstellingenkandegemiddeldebezettingoverdagbijongewijzigdbeleidin2021wordenberekend.Dezeis

77 Zie ook maatregel 005 in Technische werkgroep Zorgkeuzes in Kaart, 2015, Zorgkeuzes in Kaart, Technische uitwerking van alle afzonderlijke beleidsopties (link). 78 Zie maatregelen 062 en 063 in Technische werkgroep Zorgkeuzes in Kaart, 2015, Zorgkeuzes in Kaart, Technische uitwerking van alle afzonderlijke beleidsopties (link). 79 Mensen met nieuwe indicaties voor een lager niveau komen niet meer in aanmerking voor intramurale zorg uit de Wlz. 80 Zie onder andere het manifest ‘Scherp op ouderenzorg’ van 25 oktober 2016 (link).

356

ongeveer1,3medewerkerspergroepvanachtbewonersvoordebezettingsnormzorgenongeveer1,5voordebezettingsnormzorgenwelzijn.Partijenindeverpleeghuiszorgkondenhetnieteenswordenovereennieuwekwaliteitsstandaard.HetZorginstituutNederlandgeeftdaaromineennieuwsberichtvan5oktober2016aandathetzijndoorzettingsmachtinzetenderegieneemtopdeverdereontwikkelingvanhetKwaliteitskaderendeLeidraadPersoneelssamenstellingVerpleeghuiszorg.81Op13januari2017ishetKwaliteitskaderVerpleegzorgvastgestelddoorhetZorginstituutNederland,inclusiefeenhoofdstukoverdepersoneelssamenstelling.Hierinwordtgeenlandelijkekwantitatievenormgeformuleerdvoordebezetting.Uitvoering

Demaatregelisjuridischentechnischuitvoerbaar.Debenodigdeuitbreidingvanhetaantalgekwalificeerdemedewerkersindeverpleeghuiszorgzaltijdkosten.Erismeegerekenddatvanaf2019eenextratoenamevan10.000voltijdsmedewerkersperjaarhaalbaaris.Debezettingsnormzorgkanonderdieveronderstellingin2023wordenbereiktendebezettingsnormzorgenwelzijnin2022.

Gedrags- en neveneffecten

De hogere bezetting in de verpleeghuiszorg heeft een aanzuigende werking: we rekenenermeedat2%meermenseneenWlz‐indicatie aanvraagt en5%vandemensenextrahunindicatiegaatverzilveren.

Budgettaire effecten

Heteffectvandebezettingsnormenisberekendinprijzenvan2017onderdevolgendeveronderstellingen: Hetaantalbewonersvanverpleeg‐enverzorgingshuizenendewerkgelegenheidin2015

wordenopbasisvanlopendbeleid,demografischefactorenenruimtevoortoenemenvankwaliteitinhetbasispadopgehoogdtot2021.VerderwordtrekeninggehoudenmethetfeitdatmensenmetnieuwelichterezorgindicatiesnietmeerinaanmerkingkomenvoorintramuralezorguitdeWlz(deextramuraliseringvanlagezorgzwaartepakketten,VV1‐3).

Opjaarbasiskunnengekwalificeerdezorgverlenersvandeniveaus1t/m4enactiviteitenbegeleiders75%vandeurenbestedenaandirectezorg.Deoverige25%isgereserveerdvoorvakantie,ziekteenindirectewerkzaamheden.

Voltijdswerkenhoudt36uurperweekinvoordemedewerkersinverzorgings‐enverpleeghuizen.

Deverhoudingtussendeniveaus1t/m5binnendegroepmedewerkersindeverzorgings‐enverpleeghuizenblijftgelijkbijdenieuwebezettingsnorm.

ErwordtvoorbeidebezettingsnormengerekendmetdegemiddeldeloonsomindeWlz,54.000euroin2021.Ditbedragbevatookkostenvooronregelmatigheidstoeslagenenwerkgeverslastenzoals(pensioen‐)premies.

81 Zie (link), geraadpleegd op 5 januari 2017.

357

Bovenopdeloonsomvoorcliëntgebondenmedewerkerswordt15%overheadmeegenomen.

Debezettingindenachtblijftonveranderdindebasisvariantenvandebezettingsnorm,waarbijwordtgerekendmeteenhuidigebezettingvan0,25medewerkerpergroepvanachtbewoners.

Debezettingsnormindezorgvergtstructureeleenintensiveringvan3,1mldeuro.Voordebezettingsnormzorgenwelzijnbedraagtdestructureleintensivering2,3mldeuro.Dezelaatsteintensiveringislager,omdatmeermedewerkersvanverzorgings‐enverpleeghuizenwordenmeegeteldbijhethalenvandebezettingsnorm.Omdatuitbreidingvanhetaantalmedewerkerstijdkost,isdemaximaleintensiveringin2021voorzoweldebezettingsnormzorgalsdebezettingsnormzorgenwelzijn1,9mldeuro.Hetisookmogelijkomextrateintensiverenomeenhogerebezettingindenachtindemaatregeloptenemen.Debijbehorendestructurelebedragenwordeninonderstaandetabelweergegevenvoorenkelewaardenvandebezettingpergroepvanachtindenacht.Tabel 15.1 Structurele intensivering (mld euro)

Bezetting per groep in de nacht Bezettingsnorm zorg Bezettingsnorm zorg en welzijn

Onveranderd (0,25) 3,1 2,3

0,5 3,7 2,9

1 4,8 3,9

2 6,9 6,1

Alternatieve bezettingsnormen

Sommigepolitiekepartijenwillendebezettingindeverpleeghuiszorgwelverhogen,maarnietviaeenalgemenenormvantweegekwalificeerdemedewerkersopeengroepvanachtbewoners.Zijhebbenalternatieveideeënontwikkelddielagereintensiveringenmetzichmeebrengen.Alspartijenvooreenalternatievebezettingsnormkiezen,isditindeanalyseopgenomenalseentaakstellendebezettingsnormdienognaderuitgewerktzalworden.Inditgevalwordtdeintensivering,netzoalsbijeenvolledigebezettingsnorm,vooreengroterdeelbesteedaaneentoenamevandewerkgelegenheiddanalsergeensprakeisvaneennorm.82Dezealternatieve(taakstellende)normenzijnnietdoorgerekend.83Omdebezettingsnormzorgtehaleniseenstructureleintensiveringnodigvan3,1mldeuro.Hetafzettenvanintensiveringenvooralternatievebezettingsnormentegenditbedraggeefteeneersteindrukvandemogelijkhedendiezulkeintensiveringenbieden.Detoenamevandegemiddeldebezettingisechternietevenredigmetdeintensivering.Hetvaltnietteverwachtendatinstellingendiebovendenormzitten,hunbezettinggaanverlagenbijhet

82 Bij een intensivering zonder norm zijn zorgaanbieders immers vrij om de middelen naar eigen inzicht te besteden. 83 Niet alle alternatieve normen waren gespecificeerd. Waar dit wel het geval was, was er geen tijd om deze alternatieven door te rekenen.

358

invoerenvaneennorm,terwijlinstellingendieeronderzitten,weldebezettingmoetenverhogen.84

15.9 Subsidies

IndezeKeuzesinKaartisnetalsbijvoorgaandeeditiesbesloteneengeneriekesubsidietaakstellingtehanteren,wathetmogelijkmaaktkleinemaatregelensamentevoegen.Hetmaximumvandezeombuiging(0,9mldeuroin2021en1,0mldeurostructureel)isbepaaldaandehandvaninformatievanhetministerievanFinanciënoverhetbudgettairbeslagvansubsidiesopdebegrotingenvanministeriesendeeventuelejuridischeverplichtingendiereedszijnaangegaan.Demaximalesubsidietaakstellingisverdeeldoverdeverschillendefuncties(onderwijs,veiligheid,defensie,milieu,overdrachtenaanbedrijven,zorgenoverig).Hetisvoorpartijenmogelijkom(eendeelvan)dezetaakstellingintezettenalsmaatregelenbepaaldefunctiesuittesluiten.

15.10 Energie en Klimaat

HetCPBpresenteertinKeuzesinKaartdeex‐antebudgettaireeffectenvanenergie‐enklimaatregelenvoordekabinetsperiode.IndieneenpartijdeelneemtaanzoweldedoorrekeningvanhetCPBalsaandievanhetPBLzijndezebudgettaireeffecteninveelgevallenberekenddoorhetPBL.HetCPBdoetinKeuzesinKaartgeenuitsprakenoverdeuitkomstenvanhetbeleidopmilieudoelen.ConformdeNationaleEnergieverkenning201685isuitgegaanvancontinueringvandeSDE+‐regeling.86Eerste‐ordegedragseffectenmakenonderdeeluitvandeinschattingvanhetex‐antebudgettaireeffect.Zozalbijeenverhogingvandeenergiebelastingopgrootverbruikerseendeelvandeextrabelastingopbrengstweglekken,omdateenaantalgrootverbruikersdeactiviteitenzalverplaatsennaarhetbuitenland.Ditkan–zekervoorzeerenergie‐intensievesectoren–omeenzeergrootdeelvandebelastingbasisgaan.

Bijveelmaatregelenophetgebiedvanenergieenklimaatissprakevanoplopendebudgettaireeffectennadekabinetsperiode.Dezebudgettaireeffectenwordenzichtbaargemaaktindeberekeningvandehoudbaarheidvandeoverheidsfinanciën.OmdateenverhogingvandeSDE+‐uitgavenwordtgedektdooreenverhogingvandeODE,isdezemaatregelnietzichtbaarindehoudbaarheidsberekeningen.HetCPBbenoemtdeverhogingvandeODEalsgevolgvandetoenemendeSDE+‐uitgavenindeparagraafdieingaatophetinkomensniveauendeinkomensverdelingoplangetermijn.Ookverplichtingen

84 Bij een bezettingsnorm van twee per acht speelt dit probleem niet, omdat we ervan uitgaan dat er niet of nauwelijks instellingen zijn die die norm overtreffen. 85 ECN, PBL, CBS en RVO, 2016, Nationale Energieverkenning 2016, 14 oktober (link). 86 Er is nog niet besloten tot voortzetting van de SDE+-regeling na het aflopen van het Energieakkoord.

359

voorgezinnenenbedrijven(bijvoorbeeldmetbetrekkingtotenergiezuinigheidvanwoningen)dietotomvangrijke–nietEMU‐relevante–lastenverzwaringleiden,zijnkwantitatiefmeegenomenindezeparagraaf.

15.11 Belastingen

VooraanpassingenvanbestaandebelastingencorrigeerthetCPBdeex‐antebedragenvooreerste‐ordegedragseffectenzoalsrecentelijkgeadviseerddoordeStudiegroepBegrotingsruimte.Ditisinafwijkingvandeaanpakbijdedoorrekeningin2012toeneerste‐orde‐gedragseffectennietindeex‐antebudgettairegegevenstotuitdrukkingkwamen.Deeersteparagraafhierondergaatvooreenaantalbelastingsoorteninopdeomvangvandiecorrectie.Indedaaropvolgendeparagrafenwordtingegaanopmogelijkenieuwebelastingen:belastingopvliegverkeer,prijsbeleidwegverkeer,eenfinanciële‐transactiebelasting,eenbankenbelasting,eenvermogensheffingeneenvermogenswinstbelasting.Andersdaninvoorgaandedoorrekeningenzijngeenniet‐EMU‐relevantelastenontwikkelingenindekabinetsperiodegepresenteerd.Delastenbelevingvanburgerswordtweergegevenindekoopkrachtplaatjes.BijinschattingvanbelastingmaatregelenisookgebruikgemaaktvandebijlagesvandeStudiegroepDuurzameGroei.15.11.1 Gedragseffecten

Eerste‐ordegedragseffectenmakenonderdeeluitvandeex‐antebudgettairedoorrekening,zoalsgeadviseerddoordeStudiegroepBegrotingsruimte.87Hetgaathierbijomhetdirecteeffectvaneenbelastingmaatregelopdedesbetreffendegrondslag.Eenverhogingvandeaccijnsopsigarettenmet1euroheefteenstatischeffectvan0,5mldeuro.Nacorrectievoorheteerste‐ordegedragseffectkomthetex‐antebudgettaireeffectin2021uitop0,3mldeuro.HetCPBverondersteltinbeginseleeneerste‐ordegedragseffectbijaanpassingvandeaccijnzen,devennootschapsbelasting(vpb),box3,hettoptariefinbox1endekansspelbelasting(zietabel15.2).Indetabelzijnalleengedragseffectenopgenomenvanrelatiefeenvoudigeaanpassingenvaneenaantalstandaardtarieven.Bijmeerspecifiekemaatregelen(bijvoorbeeldindevpb,tenaanzienvaninnovatieboxofdeinvoeringvaneenbronbelastingoprenteenroyalty’s),ofzeeromvangrijkewijzigingvandetarievenkunnengedragseffectenaanzienlijkgroterzijnenhangenzijafvandevormgevingvandemaatregel.Bijtaakstellendemaatregelenveronderstellenwedathetgedragseffectonderdeeluitmaakt

87 Studiegroep Begrotingsruimte, 2016, Van saldosturing naar stabilisatie (link). Alleen de eerste-ordegedragseffecten zijn onderdeel van de ex-ante budgettaire doorrekening. De macro-economische effecten zoals berekend door Saffier zijn geen onderdeel van het ex-ante begrip.

360

vanhetex‐antebudgettaireeffect.Getoetstwordtofhetbudgettaireeffect,gegevendegedragseffecten,realistischis.88Tabel 15.2 Eerste-ordegedragseffecten belastingen

Belasting Eerste-ordegedragseffect Dieselaccijns -20% (standaard) en- 50% (bij substantiële grenseffecten) Benzineaccijns -20% Tabaksaccijns (a) -40% Bier- en wijnaccijns -20% Alcoholaccijns -30% Kansspelbelasting -30% Vennootschapsbelasting (algemeen tarief) -20% Box 3 (bij hoge vermogens) -20% Toptarief box 1 -50% (a) Een tabaksaccijnsverhoging leidt vaak tot kaseffecten tussen jaren als gevolg van hamsteren. Om die reden gaat het CPB voor het eerste jaar van de verhoging uit van een gedragseffect van -60%.

15.11.2 Belasting op vliegverkeer

OpditmomentwordtinNederlandgeenbelastinggehevenophetvliegverkeer.Van1juli2008tot1juli2009waserweleenvliegbelastingvoorvertrekkendepassagiersuitNederlandvankracht(dezebelastinggoldnietvoortransferpassagiersenluchtvracht).Demaximalejaarlijkseopbrengstvaneennieuweenoptimaalgedifferentieerdevliegbelastingvoorzowelherkomst‐enbestemmingspassagiers,transferpassagiers,alsluchtvrachtwordtdoorhetCPBgeschatop1mldeuro.89Hetsubstantiëleeerste‐ordegedragseffectmaaktdeeluitvandezeinschatting.15.11.3 Prijsbeleid wegverkeer

Momenteelisergeensprakevanprijsbeleidvoorauto’senvrachtwagensopdeNederlandsewegen.Deinvoeringvandezemaatregelkanopverschillendemanieren,dieelkverschillendebudgettairegevolgenkennen.Daarbijvalttedenkenaan:(1)eencongestieheffingopdrukkewegvakkenindespits,(2)eenvlakkeheffingvooralle(hoofd)wegenenmomentenvandedag,(3)eenspitsheffingop(hoofd‐)wegeninMidden‐Nederland,(4)eencombinatievandevlakkeendecongestieheffingen,of(5)eenzogehetenkilometerheffingvoorhetvrachtverkeer(Maut)inNederland.Uiteraardzijneranderevormenvanprijsbeleidmogelijk.Voorallevariantengeldtdatzeinmeerofminderemateeffectenhebbenopeconomieenleefomgeving(zieookdeCPB/PBL‐publicatieKansrijkMobiliteitsbeleidvanmei2016(link)).Aangenomenwordtverderdatprijsbeleidsmaatregelen,waartoein2017wordtbesloten,geheelkunnenzijningevoerdindekomendekabinetsperiode.Tot2021wordendejaarlijkseinvesterings‐enaanloopkostenbegrootop0,1mldeuro.Vanaf2021komendeexploitatie‐

88 Bij een taakstellende verhoging van de energiebelasting voor grootverbruikers met 0,3 mld euro gaan we er bijvoorbeeld van uit dat dit gegeven de gedragseffecten een realistische opbrengst is. 89 Deze inschatting is in lijn met de maximale jaarlijkse opbrengst van een vliegbelasting die tijdens Keuzes in Kaart 2013-2017 werd gehanteerd (zie ook CPB, 2012, Aanvullende informatie voor de doorrekening van de verkiezingsprogramma’s’, CPB Notitie (link). Voor de overige effecten van belasting op vliegverkeer zie CPB, 2016, Kansrijk mobiliteitsbeleid, CPB Boek 23 (link).

361

envervangingskostenuitop0,2à0,3mldeuroperjaar,afhankelijkvandedesbetreffendeheffingsvariant.Deopbrengstenvanprijsbeleidsmaatregelenvariërenmetdeexactetariefstellingendebijbehorendeeerste‐ordegedragseffecten.15.11.4 Bankenbelasting

Eenbankenbelastingbeïnvloedtdekostenvanhetaantrekkenvannieuwefinancieringvoorhetverstrekkenvannieuweleningenaandemarge.Voorelkenieuweleningzaleenbank,bijgelijkblijvendekapitaalstructuur,vooreendeelgebruikmakenvanschuldfinancieringopdekapitaalmarkt.Ditbetekentdatookdeaftedragenbankenbelastingaandemargeeenkostenpostvormt,diebankenondernormaleomstandighedenzullendoorberekeneninderentetarieven.90Uitgaandevandein2012geïntroduceerdebankenbelastingbestaatdegrondslaguitdetotaleverplichtingenvaninNederlandactievebanken,minusdedoordeoverheidgegarandeerdespaartegoedenenhetzogenaamdetoetsingsvermogen(ziehetVoorstelvanWetvoornaderdetail).Metdehuidigetarievenvan2,2basispunten(ofwel0,022%)voorkortlopendefinancieringen1,1basispunten(ofwel0,011%)voorlanglopendefinancieringwordteenopbrengstvan0,6mldeurogegenereerd.Deopbrengsten(enookdeeconomischeeffecten)hangenuiteraardafvandekeuzevandetarieven.Bijeenopbrengstvan0,6mldeurogaanweuitvaneenopslagopdeleenrentevoorbedrijvenmet3,3basispunten.Eenhogerebankenbelastingleidttoteenevenredighogererenteopslag.InhetMLT‐basispadisaleenbankenbelastingvan0,6mldeuroopgenomen.Eenverdereverhogingvandebankenbelastingmet1mldeuroverhoogthetEMU‐saldoin2021met0,8mldeuroenverlaagthetbbpmet0,05%.91

Variantenvandebankenbelastingwaarbijhybridevermogen(bvcoco’s)ookwordenbelast,ofwaarbijeengeneriekeminimumkapitaalregel(thincaprule)wordtingevoerd,behandelenweopdezelfdemanier.92Immers,prudentiëleregelgevingschrijftdeminimaleratio’svanhybridevermogenvoor,waardooreenbelastinghieropnietverstorendzalwerken.

15.12 Zvw- premies

InhetbasispadisgerekendmetlastendekkendeZvw‐premies.ZoweldenominaleZvw‐premiealsdeinkomensafhankelijkebijdrageZvwstijgenindejaren2018‐2021omdestijgendezorguitgaventedekken.Bijgevolgstijgtookdezorgtoeslaginhetbasispad.Bijdeanalysevanverkiezingsprogramma’swordtvastgehoudenaanditpremiebeeld.UitgavenmaatregelenZvwinverkiezingsprogramma’shebbendaarmeegeenautomatisch

90 Zie DNB, 2012, Effecten van bankenbelasting op kredietverlening, brief aan de Tweede Kamer (link). 91 In 2012 rekenden we een groter uitverdieneffect toe omdat de kredietverlening aan bedrijven terugliep door enerzijds een afnemende kredietvraag van bedrijven en anderzijds aanbodfactoren als gevolg van een strenger kredietbeleid van banken. 92 Het belasten van coco’s betekent dat het toetsingsvermogen wordt aangepast.

362

effectopdeZvw‐premiesendezorgtoeslag.ZehebbenweleeneffectophetexploitatiesaldoZvf(zorgverzekeringsfonds),enbijdefinitiedusophetEMU‐saldo.

15.13 Aardgasproductie

Eenpolitiekepartijkanbesluitentotaanpassingvandeaardgasproductie,metgevolgenvoordeaardgasbatenenvennootschapsbelastingopdeaardgasproductie.EenverlagingvanhetplafondvoordegasproductieinhetGroningenveldmet3mldNm3kostbijdeinhetbasispadgehanteerdegasprijzenexante420mlneuroenverminderthetbbpmet0,1%.Eensubstantiëleverlagingvanhetproductieplafondkangevolgenhebbenvoordeleveringszekerheid,kanaanvullendeinvesteringenininfrastructuur(stikstofinstallatie)nodigmakenenkanleidentotclaimsvandegasproducenten.Wezijnuitgegaanvanextrainvesteringskostenvanafeenwinningsverminderingvan4mldNm3,van0,1mldeuro.Bijeenverlagingvandegaswinningmet12mldNm3lopendezekostenoptotjaarlijks0,3mldeuroindekabinetsperiode.

15.14 Structureel EMU-saldo

Begrotingsbeleidwordtvaakafgemetenaanhetstructurelebegrotingssaldo.Ditisbegrijpelijkomdatdezeindicatorhetoverheidsbudgetschoontvoordestandvandeeconomieenincidentelefactoren.Hetstructurelesaldowordtberekenddoorhetfeitelijkesaldotecorrigerenvoorincidentelefactorenendeconjuncturelecomponent.Decorrectievoordeconjuncturelecomponentwordtbepaalddoordegeschatteafwijkingtussenhetfeitelijkeenhetpotentiëlebbp(deoutputgap)tevermenigvuldigenmetdegevoeligheidvanhetEMU‐saldovoormutatiesvanhetbbp(debegrotingselasticiteit).VoordeberekeningvanhetpotentiëlebbpwordteenmethodegebruiktdiedeEuropeseCommissiedaarvoorheeftontwikkeld.93

15.15 Investeringsbank

HetverschaffenvankapitaaldoordeoverheidaaneennieuweinvesteringsbankheefteendirecteffectopdeoverheidsschuldzondereeneffectophetEMU‐saldo.Wanneerhetgeldwordtuitgeleendaandeoverheid(bveengemeente),tellendeuitgavenaanhetprojectalsoverheidsuitgavenenkomenzetenlastevanhetEMU‐saldo.Wanneerhetgeldwordtuitgeleendaaneenprivatepartij,kandittegeneenlageredanmarktconformerentevanwegehetontbrekenvaneenwinstoogmerkbijdenationaleinvesteringsbank.Hetuiteindelijkebbp‐effectisgering.

93 Zie Mourre, G. et al, 2014, Adjusting the budget balance for the business cycle: the EU methodology, European Economy, Economic Papers 536 (link). En zie Havik, K., e.a., 2014, The Production Function Methodology for Calculating Potential Growth Rates & Output Gaps, European Economy, Economic Papers 535 (link).

363

VoorstellenvoordeoprichtingvaneennationaleinvesteringsbankviafusievanFMO,NWB,BNGendefinancieringsregelingenvandeRijksdienstvoorOndernemendNederland(RvO)zijnnietgehonoreerdomdathetRijknieteenzijdigtotsamenvoegingkanbeslissen.

15.16 Koopkracht op middellange termijn

DekoopkrachteffectenopmiddellangetermijnzijnberekendmethetmicrosimulatiemodelMimosi.94DemaniervanberekenenisgelijkaandekoopkrachtberekeningvoordereguliereCEP‐enMEV‐ramingen:wijberekenendestatischekoopkrachtvooreensteekproefvanhuishoudens.95DepresentatieisvergelijkbaarmetdieinCEPenMEV.Perpartijwordtdemedianentabelopgenomenmetdegemiddeldestatischekoopkrachtoverdeperiode2018‐2021.Dezetabelbevathetgemiddeldeeffectperjaarvanhetpakketvandepartij.Daarnaastwordtindetabeldekoopkrachtvanhetbasispadinclusiefheteffectvanhetpakketvandepartijgetoond.Omdespreidingvandekoopkrachttelatenzien,wordendepuntenwolkenopgenomenvandegemiddeldekoopkrachtvoorhetbasispadinclusiefdemaatregelenvandepartijoverdeperiode2018‐2021.ErwordennetalsbijCEPenMEVzespuntenwolkenopgenomen:voorwerkendealleenverdieners,tweeverdienersenalleenstaanden,vooralleenstaandeuitkeringsgerechtigden,alleenstaandegepensioneerdenengepensioneerdetweeverdieners.

15.17 Inkomensongelijkheid op lange termijn

Omdelangetermijneffectenvanbeleidsmaatregelenophetinkomenvanhuishoudensteberekenen,hanterenwesindsdeMacroEconomischeVerkenning2016demutatievandeGini‐coëfficiënt.Somsisersprakevanbeleidsmaatregelendieeengeleidelijketransitievergen,waardoornietalleeneffectenoptredenopdekorteofmiddellangetermijn,maarookeffectennademiddellangetermijn.Omdeverschillendelangetermijneffectenevenwichtiginkaarttebrengen,kijkenwenietalleennaardeeffectenopwerkgelegenheidenoverheidsfinanciën,maarooknaardeeffectenopdeinkomensverdeling.Alsmaatstafhanterenwedetoe‐ofafnamevandeGini‐coëfficiëntalsgevolgvanbeleid.Wat is de Gini-coëfficiënt?

DeGini‐coëfficiëntiseenveelgebruikteindicatorvoor(inkomens‐)ongelijkheid,waarmeedematevanongelijkheidwordtuitgedruktineengetaltussen0(vollediggelijkeverdeling)en1(volledigongelijkeverdeling).DeGini‐coëfficiëntvanhetgestandaardiseerdebesteedbaar

94 Koot, P., e.a. ,2016, MIMOSI: Microsimulatiemodel voor belastingen, sociale zekerheid, loonkosten en koopkracht, CPB Achtergronddocument (link). 95 Zie ook Gielen, M. en M. Wilkens, 2014, Koopkracht, een kwestie van kwartjes, CPB Policy Brief 2014/11 (link).

364

inkomeninNederlandtussen2000en2014isredelijkstabiel,meteenGini‐coëfficiëntvantussende0,275en0,285. Toepassing van de Gini-coëfficiënt bij het CPB

VoordehuishoudensdiemeelopeninderegulierekoopkrachtberekeningenvanhetCPB,berekenthetCPBookeenGini‐coëfficiënt.96Dezewordtindedoorrekeninggehanteerdalsindicatorvoorde(ex‐ante)effectenvanbeleidopdeinkomensverdelingoplangeretermijn.WerapporterendaartoedeprocentuelemutatievandeGini‐coëfficiënt.DatisdeGini‐coëfficiëntvaneenbeleidsvarianttenopzichtevandieindebasissituatie.Informulevorm:ProcentuelemutatieGini‐coëfficiënt=(Gini‐coëfficiëntvariant–Gini‐coëfficiëntbasis)/(Gini‐coëfficiëntbasis) Langetermijneffecten van doorlopend beleid op de Gini-coëfficiënt

AlsgevolgvanreedsingezetteveranderingeninhetbeleidneemtdeGini‐coëfficiëntopdelangetermijntoe,met2,9%na2021.97Dezetoenameisonderanderetoeteschrijvenaandeverlagingvandebelastingtarievenindetweede,derdeenvierdeschijf(alscompensatievoordebeperkingvandehypotheekrenteaftrek),de(verdere)beperkingvandeoverdraagbaarheidvandealgemeneheffingskortingende(verdere)verlagingvandebijstand,allebezienvanaf2021.DebeperkingvandehypotheekrenteaftrekverlaagtdeGini‐coëfficiëntjuist.

15.18 Structurele werkgelegenheid

Deinvloedvanverkiezingsprogramma’sopdearbeidsmarktopdelangetermijnisweergegevendoordeinvloedopdestructurelewerkgelegenheid.Ditishetaantalgewerkteurenopdelangetermijn,wanneermensenhungedragvolledighebbenaangepastaanhetnieuwebeleid.Hetwordtbepaalddoorhetaantalurendatmensen(betaald)willenwerken,verminderdmetdeevenwichtswerkloosheid.Deinvloedvandeverkiezingsprogramma’sopdestructurelewerkloosheidendestructurelearbeidsproductiviteitisnietgerapporteerd.Degepresenteerdelangetermijneffectenwordenmeestalbinnentienjaargerealiseerd.Extraarbeidsaanbodkomtgeleidelijkindeeersteachtjaarnainvoeringvaneenbeleidswijzigingtotstand,enkanindieperiodeleidentoteentoenamevandewerkloosheid.Uitzonderinginditopzichtzijnmaatregelenmeteenlangingroeipad,zoalsaanpassingenindeAOW‐leeftijd,ofmaatregelendiealleengeldenvoordenieuweinstroom.

96HetCPB kan een aantal groepen niet meenemen in de koopkrachtberekeningen. Het gaat onder andere om zeer lage of zelfs negatieve inkomens en intramurale huishoudens. Zie voor meer toelichting het MIMOSI-achtergronddocument van Koot et al. (2016) (link).Hierdoor ligt de Gini-coëfficiënt van de koopkrachthuishoudens lager dan de Gini-coëfficiënt van het CBS. 97 Voor een volledig overzicht van maatregelen die meelopen in deze berekening, verwijzen we naar de middellangetermijnverkenning van het CPB (link). Voor deze berekening wordt het langetermijnbeleid geprojecteerd op de stand van het belastingstelsel en de demografie in 2021. Doorlopend beleid wordt afgekapt bij de stand in 2060.

365

DestructurelewerkgelegenheidseffectenzijnzoveelmogelijkberekendmethetmicrosimulatiemodelMICSIM.98In2015iseenaantalbeleidsvariantenmetditmodelgepubliceerd.99MaatregelendienietmetMICSIMkunnenwordendoorgerekend,wordengebaseerdopinzichtenuitwetenschappelijkeliteratuureneerdereCPB‐studies.100DepublicatiesKansrijkArbeidsmarktbeleid1en2bevattenvoorbeeldenvandoorrekeningenvaneffectenvanmaatregelenopdestructurelewerkgelegenheid.AllemaatregelenzijnconformKansrijkArbeidsmarktbeleidberekend,opbasisvanhethuidigebasispad.DoordatdearbeidsparticipatieinhethuidigebasispadhogerligtdantentijdevanKansrijkArbeidsmarktbeleid,zijndeeffectenvansommigemaatregelenietskleiner.Deafzonderlijkemaatregelenvanpartijenzijngestapeldberekend,rekeninghoudendmetinteractiestussenmaatregelenenmetafnemendemeeropbrengsten.Maatregelendiegeenbudgettaireffecthebbenmaarweleffectopdestructurelewerkgelegenheid,zijnmeegenomenindeberekeningen.PremiedifferentiatieindeWWishiervaneenvoorbeeld,evenalsaanpassingenvanhetwettelijkminimum(jeugd)loon.Maatregelenophetterreinvanontslagbeschermingzijn,inafwijkingvanKiK2013‐2017,nietdoorgerekend.InKansrijkArbeidsmarktbeleidisbeargumenteerddatdeeffectenvanbeleidopditterreinophetniveauvandewerkgelegenheidenproductiviteitdaarvoorteonzekerzijn.Ingrepenindeontslagbeschermingbeïnvloedenvooraldestromenopdearbeidsmarktennietzozeerhetstructureleniveauvandewerkgelegenheid.Ookzakenalsdearbeidsproductiviteit(alsgevolgvaneenbeterematchtussenvraagenaanbod),endeongelijkheidtussengroepenwerknemers,dekansenvanoutsidersendergelijkewordenbeïnvloed.IndepublicatiesKansrijkArbeidsmarktbeleidhebbenweaangegevenwatkansrijkemogelijkhedenzijnomhetontslagbeschermingsbeleidinNederlandtehervormenvanuitdezeoptiek.Deeffectenvandeverkiezingsprogramma’sopdeverdelingvandewerkgelegenheidoverzelfstandigenen(vasteenflexibele)werknemerswordenkwalitatiefgeduid.Overditonderwerpisin2016eenPolicyBriefverschenen.101

98 Jongen, E., H-W de Boer en P. Dekker, 2015, De effectiviteit van fiscaal participatiebeleid, CPB Policy Brief 2015-02 (link); Jongen, E., H-W de Boer en P. Dekker, 2014, MICSIM: A behavioural microsimulation model for the analysis of tax-benefit reform in the Netherlands, CPB Achtergronddocument (link). 99 CPB, 2015, De effectiviteit van fiscaal participatiebeleid, CPB Policy Brief 2015-02 (link) en CPB, 2015, Kansrijk Arbeidsmarktbeleid (link). 100 Zie de hierboven genoemde publicaties en CPB, 2016, Kansrijk Arbeidsmarktbeleid deel 2 (link). 101 Euwals, R., M. de Graaf-Zijl en D. van Vuuren, 2016, Flexibiliteit op de arbeidsmarkt, CPB Policy Brief 2016/14, 17 november 2016 (link).

366

15.19 Houdbaarheid en pensioenen

Bijongewijzigdbeleidisergeenhoudbaarheidsopgave.Hethoudbaarheidssaldoisrecentelijkgeschatop+0,4%bbp.102Ditbetekentdatdeoverheidsfinanciënnoghoudbaarzijnalsdeoverheidsuitgavenvanaf2017met0,4%bbpverhoogdzoudenworden.103Ineeneerderestudiezijndiversegevoeligheidsanalysesvoordehoudbaarheidgepresenteerd.104Desystematiekrondomhoudbaarheidsmaatregelenisonveranderdgebleventenopzichtevandedoorrekeningvan2012: Alleenmaatregelendieindekomendekabinetsperiodeingaanenwaarbijeen

substantiëleeerstestapindezeperiodewordtgezet,wordenmeegenomenindeberekening.Bijaanpassingvanmaatregelendiealinhetbasispadzitten,geldtookdeeisvaneensubstantiële(vervolg‐)staptijdensdekabinetsperiodeeneenconsistenttijdpaddaarna.

Inderegelwordenmaatregelenalleenmeegenomenvoorzoverzeindekomendekabinetsperiodetotveranderinginbeleidleiden;vanaf2021wordtdedangerealiseerdebeleidsveranderingconstantverondersteld.Bijdezeregelgevenweterillustratieviertoepassingen.Eeneerstevoorbeeldiseenontkoppelingvandeuitkeringen;dezewordenna2021opnieuwgekoppeldaandelonen.Eentweedevoorbeeldiseenlastenverzwaringindeloon‐eninkomstenbelastingdoorhetnietofgedeeltelijkindexerenvandetariefschijven;na2021wordtdebelastingdrukconstantgehoudenviaindexatiemetdeloongroei.Eenderdevoorbeeldiseenombuigingindezorg;dezegroeitna2021meemetdedemografie(conformdegroeiinhetbasispad).Enalsvierdevoorbeeldbezuinigingenbijdealgemenepubliekeuitgaven(openbaarbestuur,defensiee.d.):deeffectenervanwordenverondersteldna2021constantteblijvenalsaandeelvanhetpotentiëlebbp.

Uitzonderingvormendiemaatregelenwaarvanhetindeaardvanhetbeleidligtomzegeleidelijkintevoerenofaftebouwen.VoorbeeldenhiervanzijnmaatregelenmetbetrekkingtotdeAOW‐leeftijd,deafbouwvandehypotheekrenteaftrekendegeleidelijkeafbouwvandeoverdraagbaarheidvandealgemeneheffingskorting.Ookvoordezemaatregelengeldtechterdatzealleenwordenmeegenomenalseeneerstesubstantiëlestapindekomendekabinetsperiodewordtgezet.

Hetismogelijkomdeopbrengstvaneendergelijkemaatregeldiegeleidelijkoplooptindetijd,inhetzelfdetempoterugtesluizendoormiddelvaneengekoppeldemaatregel(bv.:deopbrengstvaneenversnellingvandeafbouwvandehypotheekrenteaftrekkanteruggesluisdwordenmeteengekoppeldeIB‐verlaging).

Dezegeleidelijkeinvoerofafbouwvanmaatregelenwordtvoordeberekeningvandehoudbaarheidgehonoreerdtot2060,waarnadedangerealiseerdebeleidsveranderingconstantverondersteldwordt;hetbudgettaireeffectna2060wordtwelmeegenomen.

102 CPB, 2016, MEV 2017, hoofdstuk 4 (link). 103 Smid, B., e.a., 2014, Minder zorg om vergrijzing (link). 104 Smid, B., e.a., 2014, Minder zorg om vergrijzing, hoofdstuk 5 (link).