Bron: Het Parool 19-05-14 11:39 Martin Kuiper...door reclame te maken voor hun medicijnen en door...

WAT IS DE INVLOED VAN PRESTATIEDRUK OP HET GEBRUIK VAN RITALIN ONDER MIDDELBARE SCHOLIEREN?

Lucratieve business voor de farmaceutische industrie?

Profielwerkstuk maatschappijwetenschappen Door Sophie van Dongen en Malouke van Nunen

Onder begeleiding van mevrouw mr. drs. F.C.W. Zwol-Riedeman Comenius College te Hilversum 2015-2016

Bron: Het Parool 19-05-14 11:39 Martin Kuiper

Gebruik van Ritalin heel normaal tijdens eindexamens. ‘Zo haal ik hogere cijfers’

Convention on the rights of the child: ‘Concluding observations on the fourth periodic report of the Netherlands’

INLEIDING

DEFINITIES

1. DEELVRAAG 1: Wat is Ritalin en waarvoor wordt het gebruikt?

1.1. Wat is Ritalin? 1.2. Het gebruik van Ritalin 1.3. Het voorgeschreven gebruik van Ritalin 1.4. Het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin

2. DEELVRAAG 2: Wat zijn de oorzaken en gevolgen van prestatiedruk

2.1. De oorzaken van prestatiedruk 2.2. De gevolgen van prestatiedruk 2.3. Het verband tussen prestatiedruk en het gebruik van Ritalin

3. DEELVRAAG 3: De praktijk: Onderzoek naar diagnostiek, behandeling , prestatiedruk en het gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren

3.1. Hoe hebben we onderzoek gedaan? 3.2. Wat wilden we weten? 3.3. Wie zijn onze respondenten? 3.4. Welke kanttekeningen zijn er te plaatsen bij de enquête? 3.5. De resultaten van de enquête 3.6. Diepte-interviews

4. DEELVRAAG 4: Zijn ADHD en ADD gemedicaliseerd? 4.1. Van ‘normale onstuimigheden’ naar de stoornis ADHD 4.2. De oorzaken van medicalisering 4.3. Hoe denken professionals over medicalisering en de

toenemende behandeling van ADHD met Ritalin?

4

5

8

9 9 10 11 17

19

19 20 22

24

24 24 25 26 26 37

41 41 42 44

!Wat is de invloed van prestatiedruk op het gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren? !2

Inhoudsopgave

5. DEELVRAAG 5: Wat is de invloed van de farmaceutische industrie op de beeldvorming en het gebruik van Ritalin?

5.1. Reclame 5.2. De invloed van de farmaceutische industrie op de uitkomsten

van onderzoeken 5.3. Hoe denken professionals over de invloed van de

farmaceutische industrie?

6. CONCLUSIE

7. AANBEVELINGEN

8. BIJLAGEN 8.1. Bronnenlijst 8.2. Peter Deschamps, medisch hoofd zorglijn en psychiater bij de

Divisie Hersenen, Psychiatrie en Ontwikkelingsstoornissen van het Universitair Medisch Centrum in Utrecht

8.3. Nelleke Mylius, orthopedagoog en zorgcoördinator bij scholengemeenschap CVO ’t Gooi

8.4. Jessica Gantzert, intern begeleider bij de Montessorischool-Centrum in Hilversum

8.5. Interview met Angela* 8.6. Interview met Paul*, Bas* en Laura* 8.7. Resultaten van de screening van Sophie: eigen lijsten 8.8. De enquête 8.9. Logboek 8.10. Plan van aanpak 8.11. English summary 8.12. Reflectie

9. DANKBETUIGING

47

47 50

51

53

59

60 61 65

76

93

97 102 105 110 119 129 132 136

139


Inleiding

Tijdens drukke periodes op school of tijdens de studie is iedereen bekend met een aantal middelen om door deze periodes heen te komen. Zwarte koffie, Dextro en Red Bull zijn favoriet om tot diep in de nacht te kunnen studeren.

Sinds enkele jaren groeit de bekendheid van een nieuw paardenmiddel: een pil waarvan je zin krijgt om te studeren en waardoor je in een constante focus 1

met je neus in de boeken kunt zitten.

Steeds meer jongeren krijgen deze pillen voorgeschreven omdat zij worden gediagnostiseerd met ADHD of ADD. Dit komt doordat de criteria de afgelopen jaren verruimd zijn, een erg druk kind is geen erg druk kind meer, maar een kind met ADHD. Dit noem je medicalisering. 2

De farmaceutische industrie heeft hierbij een flinke vinger in de pap gehad, door reclame te maken voor hun medicijnen en door wetenschappelijk onderzoek te ‘steunen’ . 3

Op 8 juni 2015 uitten de Verenigde Naties, in een rapport over de rechten van het kind in Nederland, hun zorgen over deze toename van ADHD- en ADD-diagnoses en het groeiende medicatiegebruik dat hiermee gepaard gaat, daarom dringt de VN aan op meer onderzoek hiernaar 4

Wij zijn benieuwd naar wat de eisen, die in het onderwijs aan leerlingen gesteld worden, te maken hebben met de groei van zowel het voorgeschreven gebruik als het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin.

Wat is de invloed van prestatiedruk op het gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren?

Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden hebben we de volgende deelvragen opgesteld:

1. Wat is Ritalin en waarvoor wordt het gebruikt?

2. Wat is het verband tussen prestatiedruk en het gebruik van Ritalin?

3. De praktijk? Onderzoek naar diagnostiek, behandeling, prestatiedruk en het gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren.

4.Zijn ADHD en ADD gemedicaliseerd?

5. Wat is de invloed van de farmaceutische industrie op de beeldvorming en het gebruik van Ritalin?

We hebben voor ons profielwerkstuk op verschillende manieren onderzoek gedaan: literatuuronderzoek, kwalitatief en kwantitatief onderzoek.

Bijlage 5: Interview met Angela*1

Zie deelvraag 42

Zie deelvraag 53

Zie pagina 44


We hebben literatuuronderzoek gedaan. Hiervoor hebben we verschillende 5

boeken, artikelen en onderzoeken geraadpleegd.

We hebben kwalitatief onderzoek gedaan door middel van interviews met een aantal professionals:

• Peter Deschamps, medisch hoofd zorglijn en psychiater bij de Divisie Hersenen, Psychiatrie en Ontwikkelingsstoornissen van het Universitair Medisch Centrum in Utrecht 6

• Nelleke Mylius, orthopedagoog en zorgcoördinator bij scholengemeenschap CVO ’t Gooi 7

• Jessica Gantzert, intern begeleider bij de Montessorischool-Centrum in Hilversum 8

Van leeftijdgenoten hebben wij gehoord dat zo'n pil ook voor veel jongeren zonder ADHD of ADD erg aanlokkelijk klinkt. Vermoeidheid en een gebrek aan concentratie zijn vaak struikelblokken bij het behalen van goede cijfers. En goede cijfers zijn voor veel jongeren erg belangrijk om te kunnen blijven voldoen aan de steeds strenger wordende normen bij het behalen van een diploma. Zo werden die normen tijdens onze middelbare schoolperiode viermaal aangescherpt. Maar ook de groeiende eisen om te worden toegelaten tot een vervolgopleiding en het afmaken van zo’n opleiding, kunnen middelbare scholieren zorgen baren.

Doordat steeds meer leerlingen een diagnose ADHD of ADD krijgen, zijn leerlingen zonder diagnose niet alleen vaker bekend met het bestaan van Ritalin, maar kunnen ze er ook makkelijker aan komen.

Omdat er nauwelijks onderzoek naar is gedaan, hebben wij onder 314 leerlingen van het vmbo, de havo en het vwo van alle leerjaren een enquête afgenomen. Dit hebben we op drie manieren gedaan:

1. Via Facebook

2. Via fora voor scholieren

3. Via onze school

Hiermee wilden we meer te weten komen over:

• Diagnostiek

• Behandeling

• Prestatiedruk

• Gebruik zonder voorschrijving

Bijlage 1: bronnenlijst5

Bijlage 2: interview met Peter Deschamps, Medisch hoofd zorglijn en psychiater bij het Universitair 6

Medisch Centrum Utrecht

Bijlage 3: interview met Nelleke MyliusInterview met Nelleke Mylius, orthopedagoog en interne 7

zorgcoördinator op scholengemeenschap CVO ’t Gooi

Bijlage 4: interview met Jessica Gantzert, intern begeleider op de Montessorischool-Centrum in 8

Hilversum


Enkele resultaten van de enquête gaven aanleiding tot diepte-interviews:

• Interview met Angela*: Angela is gediagnostiseerd met ADD en verkoopt haar Ritalin. 9

• Interview met Paul*, Bas* en Laura*: Paul en Bas gebruiken Ritalin zonder voorschrijving en Laura gebruikt Ritalin met voorschrijving. 10

Om de privacy van enkele geïnterviewden te beschermen, hebben we hun namen gefingeerd.

Bijlage 5: interview met Angela*9

Bijlage 6: interview met Paul*, Bas*, Laura*10


Definities

ADD: Attention Deficit Disorder. Een stoornis die duidt op een gebrek aan concentratie en waarbij er sprake is van impulsiviteit.

ADHD: Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Een stoornis die duidt op een gebrek aan concentratie en waarbij er sprake is van extreme hyperactiviteit en impulsiviteit.

Diagnose: vaststelling van een ziekte door geneeskundig onderzoek . 11

DSM: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Het handboek voor het diagnosticeren door psychologen en psychiaters. De eerste editie is gepubliceerd in 1952. 12

DSM-V: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, de vijfde editie. Gepubliceerd in 2013.

Examencursus: een cursus waar in een beperkt aantal dagen het grootste deel van de examenstof van een vak herhaald wordt, om leerlingen zo goed mogelijk voor te bereiden op hun examen.

Medicalisering: het proces waarbij gedragskenmerken die voorheen gezien werden als normaal menselijk gedrag, worden bestempeld als stoornis. Vaak gaat dit gepaard met het voorschrijven van medicatie.

Methylfenidaat: de werkzame stof in de medicijnen die worden voorgeschreven bij ADHD, ADD en aanvallen van slaapzucht (narcolepsie).

Onderdiagnostiek: het aantal diagnoses ligt lager dan het werkelijke aantal mensen met een bepaalde aandoening.

Overdiagnostiek: het aantal diagnoses ligt hoger dan het werkelijke aantal mensen met een bepaalde aandoening.

Prestatiedruk: het gevoel van een bepaalde druk om te presteren. In dit werkstuk vaak in de context van presteren op school.

Psychotherapie: een behandelmethode die in plaats van of naast medicatie gebruikt wordt. Het is een vorm van therapie waar gefocust wordt op het oplossen van het probleem.

Ritalin: Ritalin is de merknaam van een medicijn dat wordt voorgeschreven bij ADHD. De werkzame stof in Ritalin is methylfenidaat.

Ritalinmisbruik: het gebruik van Ritalin zonder dat het is voorgeschreven door een arts.

Dessing-De lang, J. (1994). Zakwoordenboek van de farmacie (5e druk volledig herzien). 11

Doetinchem : Elsevier.

American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Fifth 12

edition. Washington, DC: American Psychiatric Association, 2013 - See more at: http://www.adhd-institute.com/assessment-diagnosis/diagnosis/dsm-5tm/#sthash.VuyOK6Xc.dpuf


http://www.adhd-institute.com/assessment-diagnosis/diagnosis/dsm-5tm/#sthash.VuyOK6Xc.dpuf

1 Wat is Ritalin en waarvoor wordt het gebruikt?

In deze deelvraag zullen we ingaan op wat Ritalin is, en waarvoor het gebruikt wordt. Ritalin wordt met name voorgeschreven voor ADHD en ADD. We zullen we het voorgeschreven gebruik en niet-voorgeschreven gebruik behandelen.

1.1 Wat is Ritalin?

Ritalin is de bekendste merknaam van het medicijn dat wordt voorgeschreven aan mensen die ADHD, ADD of narcolepsie (slaapstoornis) hebben. Ritalin is alleen verkrijgbaar op recept, en kan alleen worden voorgeschreven aan kinderen en adolescenten. Het wordt geproduceerd door het Zwitserse 13

farmaceutisch bedrijf Novartis. De werkzame stof in Ritalin heet methylfenidaat.

Methylfenidaat staat op lijst 1 van de Opiumwet. Dit betekent dat methylfenidaat een harddrug is. Het verhandelen of in bezit hebben ervan zonder dat het is voorgeschreven is strafbaar. 14

1.1.2 Werking in de hersenen Methylfenidaat beïnvloedt de boodschapperstoffen (neurotransmitters) in de hersenen. Een neurotransmitter waarop methylfenidaat de meeste invloed heeft is dopamine. Dopamine wordt ook wel het ‘gelukshormoon’ genoemd en zorgt voor de communicatie tussen drie hersengebieden: het gebied dat verantwoordelijk is voor de controle van je bewegingen, het gebied dat verantwoordelijk is voor het denken en doelgericht handelen, en het gebied dat zorgt voor de regulatie van emotie en motivatie. Een tekort aan dopamine zorgt naast een verstoorde motoriek en vermoeidheid ook voor een verminderd concentratievermogen.

1.1.3 Bijwerkingen van Ritalin Bijwerkingen op de korte termijn kunnen zijn:

• Verminderde eetlust: de eetlust kan afnemen of geheel verdwijnen

• Groeiproblemen: dit is vaak een gevolg van verminderde eetlust

• Slaapproblemen

• Rebound: de symptomen komen een paar uur na inname erger terug.

• Verhoogde bloeddruk en hartkloppingen. Zeker als dit voorkomt in de familie dan vergroot methylfenidaat dit risico

• Karakterveranderingen: het is mogelijk dat iemand zich futloos gaat voelen en gedragen. Dit wordt vaak omschreven als zombie-achtig

Mens en gezondheid. ADHD bij kinderen en behandelen met methylfenidaat. Geraadpleegd op 13

11-11-2015, van http://www.sadd.nl/Rob%20Rodriques%20Pereira%20behandelen%20met%20methylfenidaat.pdf

De beroeps- en brancheorganisatie voor apothekers. Opiumwet. Geraadpleegd op 20-10-2015, van 14

https://www.knmp.nl/praktijkvoering/regelgeving/opiumwet


• Overig: misselijkheid, duizeligheid, hoofdpijn, buikpijn, een droge mond, extreme emotionaliteit en nervositeit.

Hoe vaak bovenstaande bijwerkingen voorkomen is niet bekend. Uit ons interview met Nelleke Mylius, zorgcoördinator en orthopedagoog bij scholengemeenschap CVO ’t Gooi, bleek dat hoofdpijn, eetproblemen en slaapproblemen het meeste voorkomen. 15

De bijwerkingen en de gevolgen op de lange termijn zijn nog niet bekend.

1.2 Het gebruik van Ritalin

Er bestaan geen cijfers over specifiek het gebruik van Ritalin, wel over het aantal verstrekkingen van ADHD-medicatie. Dit betreft medicatie met als werkzame stof methylfenidaat. We kunnen hiermee een schatting geven van de groei van het aantal voorschrijvingen van Ritalin, omdat Ritalin het bekendste ADHD-medicijn is, en omdat we ervan uit kunnen gaan dat dat aantal voorschrijvingen de curve van het aantal voorschrijvingen van methylfenidaat volgt.

In de onderstaande grafiek is het aantal verstrekkingen van methylfenidaat te zien onder 4- tot en met 18-jarigen. Hier is te zien dat het aantal verstrekkingen van 2003 tot 2013 ruim is verviervoudigd. 16

Volgens de Stichting Farmaceutische Kengetallen ligt het gemiddelde aantal verstrekkingen per gebruiker rond de vijf, zes uitgaves per jaar. Op grond hiervan heeft men berekend hoeveel 4- tot en met 18-jarigen in vergelijking tot hun leeftijdgenoten methylfenidaat krijgen voorgeschreven. Hier is een kanttekening bij te plaatsen: het is mogelijk dat sommige gebruikers bij meerdere apothekers hun medicatie halen. Hierdoor kunnen de aantallen in de grafiek wat hoger zijn uitgevallen dan in werkelijkheid. Dit neemt niet weg dat er een duidelijke te zien is van het aantal gebruikers van Ritalin. In 2003

Bijlage 3 : interview met Nelleke Mylius, orthopedagoog en interne zorgcoördinator op 15

scholengemeenschap CVO ’t Gooi

Stichting Farmaceutische Kengetallen(2013). Geraadpleegd op 20-10-2015, van 16

http://www.gezondheidsraad.nl/sites/default/files/ADHD_medicatie_en_maatschappij_201419.pdf


Figuur 1: Aantal verstrekkingen van methylfenidaat onder 4- tot en met 18-jarigen. Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen (SFK)

kreeg één procent van de leeftijdsgroep 4 tot en met 18 jaar methylfenidaat voorgeschreven, in 2013 was dat 4,5 % . 17

In de afgelopen tien jaar is het gebruik van methylfenidaat verviervoudigd. Om die groei te verklaren beschrijven we hieronder waar het voor gebruikt wordt.

1.3 Het voorgeschreven gebruik van Ritalin

Ritalin wordt voorgeschreven bij ADHD, ADD en narcolepsie (slaapstoornis). Omdat narcolepsie een zeer zeldzame ziekte is, en omdat het aantal diagnoses constant is, zal deze ziekte weinig tot geen invloed hebben op de groei van het gebruik van Ritalin en daarom gaan we daar niet verder op in.

1.3.1 ADHD en ADD ADHD en ADD zijn gedragsstoornissen die worden beschreven in het handboek voor psychiaters: DSM-V.

ADHD is de afkorting van Attention Deficit Hyperactivity Disorder, in het Nederlands: aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. ADHD kenmerkt zich door impulsiviteit, hyperactiviteit, moeilijkheden met plannen, het reguleren van emoties en een gebrek aan concentratie.

Een subtype van ADHD is ADD. Dat is de afkorting van Attention Deficit Disorder, in het Nederlands: aandachtstekortstoornis. ADD heeft veel gemeen met ADHD, mensen met ADD hebben last van impulsiviteit, moeilijkheden met plannen en het reguleren van emoties en een gebrek aan concentratie. Het verschil zit in de hyperactiviteit.

Nelleke Mylius, zorgcoördinator en orthopedagoog van CVO ’t Gooi, beschreef het verschil in de praktijk als volgt:

‘ADD wordt vaker gediagnostiseerd dan ADHD op de middelbare school omdat ADHD vaak al op de basisschool is gediagnosticeerd. Want die

Gezondheidsraad. 3 juli 2014. ADHD: medicatie en maatschappij. Den Haag: Gezondheidsraad, 17

2014; publicatienr. 2014/19


Figuur 2: Percentage aantal kinderen van 4 tot en met 18 jaar dat methylfenidaat voorgeschreven kreeg. Bron: SFK

leerling is druk, onrustig in de klas en dat ervaart de docent als heel storend. ADD is meer internaliserend, naar binnen gericht, heel dromerig. Een docent heeft daar niet heel veel last van, maar die leerling loopt wel vast op de middelbare school. Want dan moet je plannen, overzicht hebben, huiswerk maken en allemaal verschillende dingen tegelijk doen.’ 18

1.3.2 Visies op oorzaken van ADHD en ADD Er is discussie over wat ADHD en ADD precies zijn. We beschrijven eerst twee uitersten: aan de ene kant is er een groep mensen die zegt dat beide een neurobiologische stoornis zijn, waarneembaar aan de hand van bepaalde gedragskenmerken. Aan de andere kant is er een groep die zegt dat ADHD en ADD benamingen zijn voor bepaalde combinaties van (extreme) gedragskenmerken. De vertegenwoordigers van deze kampen blijken Laura Batstra en Rob Rodriguez Pereira te zijn.

Rob Rodriguez Pereira

Rob Rodrigues Pereira, voormalig kinderarts bij het Maasstad Ziekenhuis, voorzitter van het landelijk ADHD Netwerk en medeauteur van de landelijke ADHD-richtlijn, zegt:

‘Op dit moment zijn er met betrekking tot ADHD een aantal afwijkende genen gevonden in het erfelijk materiaal. Dit zijn voornamelijk afwijkingen aan de dopaminetransporter (…), waardoor deze te snel werkt. Het ‘netto’ resultaat is dan ook dat er sneller een relatief tekort bestaat aan dopamine op een bepaald moment, bijvoorbeeld bij een taak die concentratie vraagt. Een medicijn zoals methylfenidaat (Ritalin) blokkeert deze transporter tijdelijk en verhoogt dus indirect de hoeveelheid dopamine in de zenuw.’ 19

Laura Batstra

Psycholoog Laura Batstra, onderzoeker en docent orthopedagogiek aan de rijksuniversiteit Groningen, heeft andere mening. Zei zegt

‘Het is een misvatting te denken dat ADHD een stoornis is in de hersenen. Verreweg de meeste kinderen met ADHD hebben geen afwijkende hersenen. Er is niet te weinig aan een bepaald stofje en er zijn ook geen hersengebiedjes kleiner. ADHD is niet meer dan een naam die we gegeven hebben aan problematisch hyperactief, impulsief en afleidbaar gedrag. Maar lang niet alle drukke en snel afgeleide kinderen hoeven naar de psychiater.’ 20

Omdat we aan de hand van deze literatuur nog geen conclusie konden trekken over wat ADHD precies is, hebben we Peter Deshamps, Medisch hoofd zorglijn, en psychiater bij de Divisie Hersenen, Psychiatrie en Ontwikkelingsstoornissen van het Universitair Medisch Centrum Utrecht, tijdens een diepte-interviews gevraagd naar zijn visie.

Bijlage 3: Interview met Nelleke Mylius, orthopedagoog en interne zorgcoördinator op 18


Pereira, R. (2005). ADHD: en nu?. Kosmos uitgevers, Utrecht. 27-2819

Rijksuniversiteit Groningen. (2 mei, 2012). Dr. Laura Batstra: ‘ADHD is geen ziekte’. Geraadpleegd 20

op 14 december 2015, van http://www.rug.nl/news/2012/05/18laurabatstra


Peter Deschamps 21

‘Het goede is dat we er de afgelopen 20 jaar achter zijn gekomen dat als je groepen kinderen met ernstige ADHD vergelijkt met gezond ontwikkelde kinderen, dat je verschillen vindt.’

(…)

‘Op groepsniveau zijn er verschillen: in de werking van de hersenen en in de functies. Bij kinderen is dat veel moeilijker, maar bij volwassenen merk je het ook bij de stofjes in de hersenen die je kunt meten. Er zitten verschillen tussen die mensen en mensen die zich normaal ontwikkelen en concentreren. Maar je kunt die kennis niet gebruiken om op individueel niveau diagnostiek te doen. Ik zeg altijd: als je alle jongens van 14 en 15 tegen een meetlat zet en alle meisjes van 14 en 15, dan is het duidelijk dat de jongens groter zijn dan de meisjes. Maar het domste wat je kunt doen als je wil weten of iemand een jongen of een meisje is, is meten en op basis van de lengte beslissen of het een jongen of een meisje is. Daar heb je niks aan. Nou ja niks, als iemand 2 meter is dan is de kans dat het een jongen is natuurlijk veel groter.’

1.3.3 Diagnostiek van ADHD en ADD Als de orthopedagoog een leerling nader wil onderzoeken laat deze de leerling, de ouders en één leraar vragenlijsten over de leerling invullen. Nadat de orthopedagoog deze lijsten bekeken heeft beoordeelt hij een resultaat. Er wordt naar verschillende gebieden gekeken. Per gebied zijn er drie mogelijke resultaten: normaal, sub-klinisch of klinisch.

Als een leerling in het klinische of sub-klinische gebied scoort dan kan de orthopedagoog ervoor kiezen om de leerling door te verwijzen naar de GGZ of een particuliere instelling. Daar wordt vervolgens verder onderzoek gedaan. Aan de hand van dit onderzoek krijgt een leerling wel of geen diagnose. Als er een diagnose is vastgesteld dan wordt er vervolgens een zorgen behandelplan gemaakt. 22

50-90% van de mensen die een ADHD-diagnose krijgen hebben ook nog een andere stoornis. Dit noem je comorbiditeit. Een oorzaak hiervan is dat veel van de criteria uit de DSM-V overlappen. Iemand die voldoet aan het criterium "heeft moeite met op zijn beurt wachten”, voldoet hoogstwaarschijnlijk ook aan het criterium “verstoort vaak bezigheden van anderen of dringt zich op”. 23

De criteria in de DSM-V zijn niet objectief te meten. In veel van de criteria staat het woord ‘vaak’. Het is dan aan de persoon die de diagnose vaststelt om te beoordelen wat vaak is. De diagnosticus doet onderzoek met behulp van vragenlijsten die ingevuld zijn door ouders en de leerkracht(en). De ouders en

Bijlage 2: interview met Peter Deschamps, medisch hoofd zorglijn en psychiater bij het Universitair 21




Balans (2013,10 oktober). Bijkomende stoornissen. Geraadpleegd op 20 december 2015, van 23

http://www.steunpuntadhd.nl/is-het-adhd/niet-alleen-ad(h)d/bijkomende-stoornissen/


leerkracht vullen geregeld verschillende dingen in, dit heeft te maken met onder andere het woord ‘vaak’. 24

We hebben zelf de proef op de som genomen om te achterhalen hoe er wordt gediagnostiseerd. We hebben van Nelleke Mylius vragenlijsten gekregen, één voor onszelf, één voor onze ouders en één om in te laten vullen door een docent. Die lijsten, gebaseerd op het handboek voor psychiaters, de DSM, kunnen inzicht geven in de wenselijkheid voor vervolgonderzoek door een externe instantie. Nadat we de ingevulde lijsten hadden verzameld hebben we alle gegevens ingevoerd in de computer. Hieruit komen vervolgens overzichtslijsten. Op die lijst staat het deel onder de eerste streep voor 25

normaal, het deel tussen de eerste en tweede streep voor sub-klinisch en het deel boven de tweede streep voor klinisch. Sophie viel overal onder het normale gebied. Malouke scoorde aan de hand van haar eigen lijst in het sub-klinische gebied voor ADHD. Dit betekent dat er een kans bestaat de ze ADHD heeft.

Nelleke Mylius 26

We vroegen Nelleke Mylius,zorgcoördinator en orthopedagoog bij scholengemeenschap CVO ’t Gooi, naar de diagnostiek van ADHD en ADD Zij zei hierover:

‘ADHD en ADD worden gediagnosticeerd op basis van gedrag. Alleen de DSM is puur op basis van gedrag. Iemand is hyperactief, kan zich niet concentreren is impulsief dat zijn de hoofdzaken. En wat de oorzaak daarvan is … Er is een vermoeden dat het iets met het dopaminaire systeem is maar ja, of dat het enige is? Het kan ook liggen aan een zuurstofgebrek bij de geboorte.’

(…)

‘Iemand met gedragskenmerken van ADHD, dus iemand die impulsief is, die druk is, die geen grenzen aanvoelt, die niet kan stoppen met bepaald gedrag, die verslavingsgevoelig is. Die gedragskenmerken vallen onder ADHD. En als je volgens de DSM aan een x-aantal gedragskenmerken voldoet dan krijg je de diagnose.’

(…)

“Het zal wel een combinatie met biologische en neurologische componenten zijn. Maar ik kan er geen sluitend antwoord op geven, want dat is er nog niet. En we kunnen ook niet met een scan vaststellen: ja, jij hebt ADHD.’

(…)

‘En dat is ook vaak het grijze gebied: wanneer zijn het gedragskenmerken en wanneer is het een diagnose? De één krijgt wel een diagnose en de ander niet, terwijl het vaak heel dicht bij elkaar ligt. Het hangt af van de mate waarin het jou belemmert in je dagelijks functioneren. Als je geen baan kan

Batstra, L. (2012). Hoe voorkom je ADHD? : door de diagnose niet te stellen (cop. 2012). 24

Amsterdam : Nieuwezijds

Bijlage 7: Resultaten screening van Sophie: eigen lijsten25

Bijlage 3: interview met Nelleke Mylius, orthopedagoog en zorgcoördinator bij scholengemeenschap 26

CVO ‘t Gooi


vinden omdat je te druk bent of overal te impulsief op reageert, dan belemmert het je en heb je er hulp bij nodig. Heb je voor jezelf strategieën gevonden om met je hyperactiviteit om te gaan, en ondervind je er geen belemmeringen van, dan kom je ook niet zo snel bij de GGZ terecht om onderzoek te laten doen.’

Peter Deschamps

Als iemand veel moeite heeft met zijn of haar problemen, en bij een of meerdere andere instanties niet geholpen kan worden, kan er worden doorverwezen naar Peter Deschamps in het UMC. Hij zegt:

‘Het belangrijkste vinden wij de diagnostiek, en dat is niet hetzelfde als classificatie. De DSM-V-classificatie is uiteindelijk de stoornis classificeren of een plakkertje plakken. Maar wat we voorafgaand daaraan altijd doen, is beschrijving, diagnostiek, een conclusie van hoe het met het kind gaat op al die gebieden, en hoe je dat kan begrijpen. Wat zijn de sterke kanten van een kind en de beperkingen? Wat zijn sterke kanten en beperkingen van de omgeving? Zo kunnen we snappen waardoor die problemen zijn ontstaan.’

1.3.4 De behandeling van ADHD 27

In 1992 is er in Amerika door door the National Institute of Mental Health (NIMH) een onderzoek onder 579 kinderen met ADHD van 7 tot en met 9 jaar gedaan, the Multimodal Treatment of Attention-Deficit Hyperactivity Disorder (MTA) study. NIMH is de grootste organisatie ter wereld die zich bezighoudt met de mentale gezondheid.

Dit is het grootste en enige onderzoek over de behandeling van ADHD en de gevolgen hiervan.

In het onderzoek kregen de kinderen vier verschillende behandelmethodes. De eerste was intensieve gedragstherapie (gericht op kind, ouders en school). Daarnaast werd er een intensieve medicamenteuze behandeling met kortwerkend methylfenidaat toegepast. Als derde behandelmethode waren er maandelijkse controles van 30 minuten, waarbij de behandelaar direct contact had met de leerkracht, en als vierde een combinatie van de eerste twee en behandeling zoals gewoonlijk. Er was geen controlegroep van kinderen die niet behandeld werden omdat dit werd gezien als onethisch.

Het doel van het onderzoek was het effect van de behandelmethodes voor ADHD op lange termijn te bepalen. 28 29 30

MTA Cooperative Group. National Institute of Mental Health Multimodal Treatment Study of 27

ADHD follow-up: changes in effectiveness and growth after the end of treatment. Pediatrics 2004;113:762-769.

The MTA Cooperative Group(1999 december). Multimodal Treatment Study of Children with 28

ADHD. A 14-month randomized clinical trial of treatment strategies for attention-deficit/hyperactivity disorder. Arch Gen Psychiatry

The Multimodal Treatment of Attention Deficit Hyperactivity Disorder Study (MTA):Questions 29

and Answers. Geraadpleegd op 4 oktober 2015 http://www.nimh.nih.gov/funding/clinical-research/practical/mta/the-multimodal-treatment-of-attention-deficit-hyperactivity-disorder-study-mta-questions-and-answers.shtml   

Shilperoord, P(2010 3 november). De zin van Ritalin. Geraadpleegd op 1 december, van 30

http://www.npowetenschap.nl/site/artikel/De-zin-van-Ritalin/4591   


De eerste resultaten: In 1999 werden de eerste resultaten gepubliceerd. Het onderzoek toonde aan dat de ADHD-gerelateerde problemen het meest afnamen bij de groep met alleen medicatie. Wat echter minder aandacht kreeg is dat de kinderen niet vooruitgingen op school. De conclusie van dit rapport was dat medicatie de beste behandeling voor ADHD is. Hierdoor nam het medicatiegebruik bij kinderen die gediagnosticeerd zijn met ADHD toe.

Een andere kanttekening is dat de manier waarop het onderzoek in elkaar zat de kans op succes bij medicatiegebruik vergrootte. De gedragstherapie stopte namelijk ongeveer een halfjaar voordat het follow-up onderzoek plaats vond. Daarentegen was de medicatie nog steeds in gebruik.

Ook was het zo dat de gedragstherapie niet focuste op de ADHD-gerelateerde problemen in het bijzonder maar op alle problemen in het leven van het kind. Dit terwijl de medicatie specifiek de hyperactiviteit en concentratieproblemen aanpakt.

Nog een kanttekening bij dit onderzoek is dat de kinderen met medicatie maar op 3 van de 16 punten beter scoorden dan de kinderen met de gecombineerde behandeling en de gedragstherapie. Bovendien werden deze punten beoordeeld door leraren en ouders die wisten welke behandeling de kinderen kregen, dit kon hun beoordeling kan kleuren.

De follow-up Aan de tweede follow-up drie jaar later deed nog maar 84% van de oorspronkelijke groep mee. Wat opviel aan de resultaten is dat bij alle drie de groepen duidelijke verbetering was te zien. Ongeveer de helft van de kinderen voldeed niet meer aan de criteria voor ADHD. Ook waren de verschillen tussen de kinderen die behandeld werden met medicatie en de kinderen die behandeld werden met gedragstherapie verdwenen.

Er werden voor de tweede follow-up nieuwe groepen gemaakt van kinderen die de hele onderzoeksperiode wel of geen stimulantia hadden gebruikt. Uit dit onderzoek bleek dat kinderen die 36 maanden lang medicijnen hadden gebruikt meer last hadden van de ADHD-symptomen dan de kinderen die in de hele onderzoeksperiode geen medicijnen hadden gebruikt. De medicijnen hadden dus eigenlijk de problemen groter gemaakt.

Bij de follow-up werd ook onderzoek gedaan naar delinquent gedrag en middelengebruik. Uit dit onderzoek bleek dat bij de kinderen die medicijnen hadden gebruikt sprake was van significant meer delinquent gedrag en middelengebruik dan bij de kinderen uit de controlegroep(groep 4: zonder ADHD) Bij der eerste follow-up bleek dat kinderen met intensieve gedragstherapie significant minder middelengebruik vertoonden dan kinderen met medicatie. Dit was bij de tweede follow-up niet meer zo maar het is niet uit te sluiten dat dit wel zo zou zijn geweest als de gedragstherapie was voortgezet.

Wat ook bleek uit de follow-up was dat methylfenidaat de groei vertraagt. De kinderen met medicatie waren gemiddeld 2 centimeter kleiner en 2,7 kilo lichter.

De 2e follow-up heeft veel minder aandacht gegenereerd. En dat terwijl hieruit blijkt dat niet medicatie maar gedragstherapie in veel gevallen de beste


keuze is. Als medicatie en gedragstherapie uiteindelijk evenveel effect hebben maar er bij medicatie veel bijwerkingen en andere risico's zijn, dan is gedragstherapie een verstandigere keuze.

1.4 Het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin

In de media en tijdens gesprekken met leeftijdgenoten signaleerden we dat er sprake is van niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin. 31

1.4.1 Groei van het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin onder

middelbare scholieren

In 2014 kwam er naar aanleiding van een artikel in het Parool (zie onze titelpagina) veel aandacht voor het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren. Daarin vertelden verschillende leerlingen van een school in Amsterdam dat dat daar heel normaal was. 32

Er is geen onderzoek gedaan naar het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin vóór 2014. Daarom kunnen wij niet met cijfers bewijzen dat er sprake is van een toename.

Vlak na de publicatie van het artikel in het Parool heeft EenVandaag onderzoek gedaan naar middelen die gebruikt worden om beter te presteren tijdens toetsen en examens. In dit onderzoek gaf 5% van de scholieren aan weleens Ritalin, of andere vergelijkbare concentratieverhogende medicijnen te gebruiken. 33

Uit een onderzoek van de Universiteit van Utrecht onder leerlingen van Utrechtse scholen bleek dat 6% van alle leerlingen een vorm van methylfenidaat gebruikt en dat 20% van die 6% dit zonder recept van een dokter doet. Volgens dat onderzoek gebruikt 1,2% van de middelbare scholieren een vorm van methylfenidaat zonder voorschrift. Ritalin is hier maar één vorm van, dus dit zou een lager percentage kunnen opleveren. 34

1.4.2 Groei van niet voorgeschreven gebruik onder studenten Uit een onderzoek dat onderzoeksbureau No Ties in 2015 uitvoerde in opdracht van de NOS bleek dat 11 procent van de studenten weleens illegale middelen of medicijnen gebruikt om de studieprestaties te verbeteren. 60% van die studenten gebruikt Ritalin. 6.6% van de studenten gebruikt dus Ritalin als concentratiedoping.

77% van de studenten kreeg de drugs van een bekende. Hierbij moet je denken aan een vriend of kennis die ADHD heeft en de Ritalin die hij

Kuiper,M en Houwelingen, H van (2014,20 mei ). Scholieren grijpen naar Ritalin, de nieuwe 31

Dentro Energy. Het Algemeen Dagblad

Het Parool (2014, 19 mei). Gebruik van Ritalin heel normaal tijdens eindexamens: 'Zo haal ik 32

hogere cijfers'.

EenVandaag (2014, 23 mei). Onderzoek ‘Ritalin, breindoping en examenstress’. 33

Universiteit Utrecht (2015, 14 oktober). 20 procent gebruik ADHD-medicatie tieners om niet-34

medische redenen.


overheeft doorverkoopt. 13% kreeg de concentratie verhogende middelen via een website en 13% via een dealer. 35

Volgens een artikel uit NRC Handelsblad gebruikte in 2009 nog maar 3% van de studenten Ritalin als concentratiedoping. Dat zou er op kunnen wijzen 36

dat in zes jaar tijd het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin is verdubbeld.

Ritalin kan door studenten ook gebruikt worden als partydrug. 37

No Ties (2015, april). 1 op 10 studenten weleens aan concentratiedoping.NOS35

! Het NRC Handelsblad (2009, 13 oktober). 1 op 14 studenten slikt ritalin voor studie of lol.36

! De Volkskrant: 'Ritalin verslavend als je het middel snuift of spuit’.37


2 Wat zijn de oorzaken en gevolgen van prestatiedruk

'Huiswerk, proefwerken, examens, de dagelijkse schoolsleur, slaaptekort, de druk van het sociale leven en de kijk op je toekomst, echt alles wat je doet is belangrijk. Dat betekent dat alles ook echt goed moet zijn, anders is er een kans dat je het niet haalt. Dit zorgt bij mij voor erg veel stress.' 38

Dit zei een jongere die deelnam aan een onderzoek van het tv-programma EenVandaag over prestatiedruk onder middelbare scholieren en studenten. Uit onderzoek van EenVandaag en de weekkrant Sevendays blijkt dat 76% van de scholieren en studenten de prestatiedruk als hoog ervaart en dat 66% dagelijks of wekelijks studie- en schoolstress ervaart.

In deze deelvraag gaan we onderzoeken of meer scholieren ondervinden wat deze persoon beschrijft. Daarna zullen we nagaan of dit verband houdt met enerzijds het vaker de diagnoses ADHD en ADD stellen en anderzijds het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin.

2.1 De oorzaken van prestatiedruk

2.1.1 Aangescherpte eindexamencriteria De laatste jaren is er een aantal veranderingen doorgevoerd in de eindexamencriteria voor het Voortgezet Onderwijs:

• Het gemiddeld centraal examencijfer moet onafgerond een 5,5 of hoger zijn (vanaf 1 augustus 2011).

• De afwijkende berekening van het eindcijfer in de basisberoepsgerichte leerweg wordt afgeschaft (vanaf 1 augustus 2011). 39

• Voor de vakken Nederlands, Engels en wiskunde mag maximaal één vijf als eindcijfer behaald worden op havo en vwo (de kernvakkenregeling) (vanaf 1 augustus 2012).

• Spelling wordt getoetst in het eindexamen Nederlands op havo en vwo (vanaf 1 augustus 2015)

• Invoering van de rekentoets (vanaf 1 augustus 2015 voor het vwo, vanaf 1 augustus 2016 voor vmbo en havo)

2.1.2 Prestatiedruk door school Kranten publiceren jaarlijks een ranglijst van middelbare scholen die gebaseerd is op prestaties van leerlingen . De school wil dus dat de leerlingen 40

zo hoog mogelijke cijfers halen, wat extra druk voor deze leerlingen met zich meebrengt.

EenVandaag. 29 augustus 2014. Onderzoek: veel jongeren stressen over school of studie.38

Examenblad.nl. Geraadpleegd op 28-11-2015, van 39

https://www.examenblad.nl/onderwerp/aangescherpte-exameneisen-in-het/2015/vmbo-tl?topparent=vga6k854m5p9

Vasterman, J. (2015 15 april). Leerlingen komen niet meer zo snel op een hoger niveau. Het NRC 40

Handelsblad


2.1.3 Toelatingsbeleid universiteit Universiteiten hanteren een strenger toelatingsbeleid. De laatste jaren hebben steeds meer opleidingen een Numerus Fixus (maximaal aantal leerlingen dat toegelaten wordt) en is er steeds vaker decentrale selectie. Decentrale selectie betekent dat de universiteit zelf leerlingen kiest die ze aanneemt. In tegenstelling tot een loting wordt hier naar de resultaten van de middelbare school gekeken.

Behalve dat er meer gelet wordt op de resultaten van leerlingen zijn er ook meer aanmeldingen voor universiteiten. In 2015 was er een stijging van 1,5% ten opzichte van 2014. Dit betekent dat universiteiten meer leerlingen hebben om uit te kiezen en dat de eisen om aangenomen te worden dus omhoog gaan. 41 42

2.1.4 Beleid eerste bachelor-jaar Een studie bestaat uit twee onderdelen: een bachelor en een master. In het eerste jaar moeten studenten tegenwoordig meer studiepunten halen. Vroeger moest een student 41 van de 60 studiepunten halen, nu is dit bijna overal verhoogd naar 45 van de 60 studiepunten. Als een student deze punten niet haalt mag hij zijn opleiding niet voortzetten . 43 44

2.1.5 Toelatingsbeleid master Sinds dit jaar eisen steeds meer masteropleidingen dat je een 7,0 haalt voor je bachelor, anders word je niet toegelaten. 45

2.2 De gevolgen van prestatiedruk

Als een leerling een goed cijfer wil halen, kan hij of zij natuurlijk heel erg hard gaan leren, maar als dat niet het gewenste effect heeft, is er nog een alternatief: bijspijkercursussen zoals Cito-trainingen, dyslexietrainingen, en examencursussen.

Deze cursussen en trainingen zijn er voor alle soorten onderwijs. Ongeveer 20 jaar geleden gaven ouders 26 miljoen euro uit aan bijspijkercursussen. In 2011 bleek dit volgens het CBS te zijn gestegen tot 149 miljoen euro. Zo kunnen leerlingen ook hogere cijfers halen. Hieronder bespreken wij drie voorbeelden van deze trainingen. 46

2.2.1 Citotrainingen "De Centrale Eindtoets toetst wat je in acht jaar hebt geleerd. Je hoeft er dus niet speciaal voor te leren. De Centrale Eindtoets bestaat uit de onderdelen

nu.nl (2010, 15 september). Steeds meer havo en vwo leerlingen. Geraadpleegd op 29 november 41

2015, van http://www.nu.nl/binnenland/2334337/steeds-meer-havo--en-vwo-leerlingen.html

NOS (2015, 20 oktober). Meer aanmeldingen universiteiten dan verwacht.42

Deijkers, R (2012, 25 september). Elsevier-onderzoek: universiteiten worden steeds strenger. 43

Kuiper, R. (2015, 2 september). Masteropleidingen gaan zesjesstudenten weren.44

Jong, L. de, & Kuiper,R. (2015, 2 september). Dit is rendementsdenken pur sang. 45

'Vasterman, J. (2015, 11 augustus). ‘Dat kind móet en zal slagen.’ Het NRC Handelsblad.46


Nederlandse taal en rekenen, en als jouw school daarvoor kiest ook uit het onderdeel wereldoriëntatie." 47

Hierboven staat een omschrijving van de cito-eindtoets voor de basisschool. Deze stelt duidelijk dat leerlingen niet hoeven te leren voor de toets. De reden hiervoor is dat trainen voor de Citotoets zorgt voor een vertekend beeld van het IQ van de leerling, de Citotoets is namelijk een soort IQ-test. 48

Toch is er een aanbod van Cito-trainingen. Het ontstaan van deze Cito-trainingen is een direct gevolg van de hoger wordende eisen aan kinderen. Veel ouders willen en verwachten dat hun kind naar het vwo gaat. 49

2.2.2 Examencursussen In 2012, het jaar dat de kernvakkenregeling werd ingevoerd, was er een stijging van 30% in het aantal aanmeldingen voor examencursussen voor de vakken Nederlands, wiskunde en Engels. In totaal schreven dat jaar 22.ooo 50

leerlingen zich in voor een examencursus. 51

In 2013 waren dit 28.000 leerlingen. In dat jaar deden 207.204 leerlingen examen. Dit betekent dat ruim 13% van de leerlingen een examencursus volgde. Deze toename laat zien dat leerlingen zich niet of onvoldoende voorbereid voelen, of hogere cijfers hopen te halen. 2.2.3 Bijles instituten Naast cursussen en trainingen voor een specifiek deel van het onderwijs zijn bijlesinstituten ook in opkomst. Hieronder zie je een informatieve afbeelding van een een bijlesinstituut waar veel van onze klasgenoten naartoe gaan. Bij een vestiging in Hilversum kost het voor een bovenbouwer die twee keer per week een deel van de avond studiebegeleiding krijgt €295 per maand.

College voor toetsen en examens. ‘Wat is de Centrale Eindtoets?’ Geraadpleegd op 30 november 47

2015, van https://www.centraleeindtoetspo.nl/leerlingen-en-ouders/over-de-toets/wat-is-de-centrale-eindtoets/

Woud, E. van 't (2014, 1 februari). ‘Oefenen kan Cito-score wél verhogen’. Het NRC Handelsblad.48

Bijlage 4: interview met Jessica Gantzert intern begeleider op de Montessorischool-Centrum in 49

Hilversum

ANP (2013, 26 maart). Flinke toename aanmeldingen examentrainingen door aangescherpte eisen50

Vries, M. de (2013 8 mei). Middelbare scholen huren zelf bureaus in voor bijspijkercursussen. De 51

Trouw


Afbeelding 18: Soorten bijscholing bij een huiswerkinstituut in Hilversum

Ondanks deze hoge kosten sturen ouders hun kinderen hiernaartoe. Dit alles om te zorgen dat het kind een zo goed en hoog mogelijke opleiding kan volgen. Het lijkt onvermijdelijk dat de leerlingen dit ervaren als druk op een hoog niveau te moeten presteren.

2.2.4 Overspanning Een burn-out is een soort langdurige vorm van overspanning. Deze overspannenheid is vaak het gevolg van emotionele overbelasting. Burn-outs komen vooral voor bij volwassenen, maar de laatste jaren komt een burn-out steeds vaker voor bij jongeren.

De prestatiedruk is dan in combinatie met andere factoren te veel voor de leerling. Er is weinig onderzoek gedaan naar burn-outs onder jongeren maar verschillende artsen en psychologen stellen dat er sprake is van een toename. 52

2.3 Het verband tussen prestatiedruk en het gebruik van Ritalin 2.3.1 Toename aantal diagnoses ADHD en ADD 53

Als een leerling in de bovenbouw zit en zich niet kan concentreren, dan zijn de leerling en ouders eerder geneigd dit toe te schrijven aan bijvoorbeeld ADD, dan te accepteren dat het niveau misschien te hoog is. De prestatiedruk 54

speelt voor leerlingen en ouders vaak een rol als ze besluiten om hulp te zoeken. Ook is het zo dat er bij sommige diagnoses hulpmiddelen zijn voor leerlingen. Kinderen met ADD en dyslexie kunnen bijvoorbeeld tijdverlenging krijgen.

Nelleke Mylius 55

Nelleke Mylius zegt hierover:

“Soms wordt een diagnose wel heel snel gegeven. Als een leerling bijvoorbeeld op het VWO zit en het gaat niet, hij kan zich niet concentreren dan wordt er al snel gezegd: ik kan me niet concentreren of: we denken dat hij/zij ADD heeft. Terwijl het soms ook gewoon te hoog gegrepen en te moeilijk is. Als jij in de klas zit en je begrijpt er niks van, dan kun je ook vervelend worden en niet meer gaan opletten en denken ik ga met mijn achterbuurman praten en dan lijk je ook druk. En vooral hier in het Gooi is prestatiedruk echt aanwezig.”

Trouw (2014, 10 februari). Je bent nooit te jong voor een burn-out. 52

Hoogstad. M (2012, 10 maart). Steeds meer diagnoses voor steeds meer leerlingen. Het NRC 53

Handelsblad

Bijlage 3: Interview met Nelleke Mylius, orthopedagoog en interne zorgcoördinator op 54





Jessica Gantzert 56

Jessica Gantzert, intern begeleider op de Motessorischool-Centrum in Hilversum, vertelde over prestatiedruk:

“Het is de hele manier van onderwijs geven. Over het algemeen zitten op een Montessorischool toch kinderen van ouders die wat hoger opgeleid zijn. Het is een bewuste keuze en kost extra geld, en die ouders verwachten dus ook allemaal dat hun kind naar het vwo gaat en daar moet je je onderwijs op afstellen. Doorverwijzing hier is allemaal havo/vwo en dat is niet gemiddeld. De lat ligt hier heel hoog.”


Hilversum


3 De praktijk: onderzoek naar diagnostiek, behandeling, prestatiedruk en het gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren. 3.1 Hoe hebben we onderzoek gedaan?

Kwantitatief onderzoek

We hebben eerst een enquête opgesteld met behulp van Google forms. Deze 57

enquête hebben we vervolgens op drie manieren verspreid:

1. Via Facebook: We hebben allebei de link naar onze enquête gedeeld en onze kennissen en vrienden verzocht om de enquête in te vullen en te delen op sociale media.

2. Via fora voor scholieren: We hebben de link naar onze enquête gedeeld op forum.scholieren.com en op http://www.girlscene.nl

3. Via onze school: We hebben een mailtje gestuurd naar elke leerling van onze school en ze verzocht om onze enquête in te vullen en te delen.

Kwalitatief onderzoek

We hebben vier middelbare scholieren geïnterviewd naar aanleiding van de resultaten van de enquête: twee personen die Ritalin voorgeschreven krijgen en verkopen, twee personen die Ritalin gebruiken zonder dat het voorgeschreven is.

3.2 Wat wilden we weten?

1. Algemeen

• Wie zijn onze respondenten?

2. Diagnostiek

• Hoeveel procent van de leerlingen heeft een diagnose?

• Hoeveel procent van de leerlingen heeft ADHD of ADD?

• Wat was de aanleiding voor die diagnose?

3. Behandeling

• Hoe worden leerlingen met een diagnose behandeld?

• Hoe worden leerlingen met ADHD en ADD behandeld?

• Wat is het effect van methylfenidaat?

• Hoeveel last van bijwerkingen hebben leerlingen die methylfenidaat slikken?

Bijlage 8: de enquête57


• Hoeveel procent van de leerlingen die methylfenidaat krijgen, geeft of verkoopt deze medicatie weleens aan anderen?

4. Prestatiedruk

• Hoe zwaar ervaren leerlingen de prestatiedruk?

• Met welk cijfer zijn leerlingen over het algemeen tevreden?

• Is er een verschil tussen de verschillende niveaus en leerjaren van het voortgezet onderwijs?

5. Gebruik zonder voorschrijving

• Hoeveel procent van de leerlingen heeft weleens Ritalin gebruikt zonder voorschrijving?

• Hoeveel procent van de leerlingen slikt vaker Ritalin?

• Wat was/is de aanleiding voor dit gebruik van Ritalin zonder voorschrijving?

• Hoe komen deze leerlingen aan Ritalin?

• Is er een verband tussen de prestatiedruk en dat gebruik van Ritalin?

3.3 Wie zijn onze respondenten?

In totaal hebben 314 mensen onze enquête ingevuld:

Geslacht

• 66% is een meisje

• 34% is een jongen

Etniciteit

• 84% is autochtoon

• 16% is allochtoon

Provincie

• 82,1% woont in Noord-Holland

• 9,3% woont in Utrecht

• 8,6% woont in een andere provincie

School

• 85,4% zit op school in het Gooi


Niveau

• 65,9% zit op het vwo

• 29% zit op de havo

• 5,7% zit op vmbo

Leerjaar

• 1: 1%

• 2: 1,3%

• 3: 18,4%

• 4: 26,5%

• 5: 25,2%

• 6: 27,8%

3.4 Welke kanttekeningen zijn er te plaatsten bij de enquête? 58

• Onze enquête is afgenomen aan het begin van het schooljaar. Uit onderzoek is gebleken dat examenleerlingen meer medicijnen gebruiken voor en tijdens hun examens. Omdat onze enquête in het begin van het schooljaar is afgenomen kan het percentage lager liggen dan het zou zijn als we onze enquête rond de examens hadden afgenomen. 59

• Onze enquête hebben we omschreven als een onderzoek naar Ritalingebruik en prestatiedruk. Omdat we Ritalin noemen in de titel van de enquête is het mogelijk dat mensen die Ritalin gebruiken sneller onze enquête invulden.

• Resultaten van leerlingen op het vmbo hebben bij de vergelijkingen weggelaten omdat het aantal respondenten ervoor zorgde dat de resultaten niet representatief zouden zijn.

3.5 De resultaten van de enquête We hebben de resultaten van onze enquête verdeeld in de volgende subcategorieën:

1. Diagnostiek

2. Behandelmethode

3. Prestatiedruk

4. Niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin

Bijlage 8: de enquête58

Vergterlo, A. (2014, 9 mei). Medicijngebruik tijdens examens omhoog. Geraadpleegd op 29 oktober 59

2015, van http://www.nrc.nl/nieuws/2014/05/09/medicijngebruik-tijdens-examens-omhoog


3.5.1 Diagnostiek

Heb je een diagnose?

• Hierboven is te zien dat 21,4% van de respondenten minimaal één diagnose heeft.

Ben je gediagnosticeerd met één of meerdere van de onderstaande diagnoses?

• 48,3% van de respondenten heeft minimaal één diagnose en 10,51% heeft ADHD of ADD.

• Bij 17,6% van de respondenten is er meer dan één diagnose vastgesteld. In de tabel hierboven is verder te zien welke diagnoses de respondenten hebben gekregen.


Wat was de aanleiding voor deze diagnose?

• Voor ongeveer 29,9% namen de ouders het initiatief, 16,4% nam zelf het initiatief en in 35,8% van de gevallen nam een leraar het initiatief. 19,4% heeft aangegeven dat het iets anders was. Uit hun antwoorden bleek dat het dan vaak om een combinatie ging.


3.5.2 Behandelmethode

Word je voor deze diagnose behandeld?

Voor dit onderdeel hebben we de mensen die aangaven hoogbegaafd te zijn niet meegenomen in het cirkeldiagram, daarom waren er voor dit onderdeel nog maar 57 respondenten. In 30,4% van de gevallen worden de leerlingen met alleen medicatie behandeld.

Als we vervolgens alleen nog maar kijken naar leerlingen met ADHD of ADD houden we nog 33 respondenten over.

Word je voor deze diagnose behandeld?

• In 53% van de gevallen krijgt de leerling met ADHD of ADD alleen medicatie. Dit betekent niet dat er eerder geen andere behandeling geweest is.

• Van de leerlingen die medicatie krijgen, krijgt 93,1% een vorm van Methylfenidaat.


Wat is/was het effect van deze medicatie?

1 = zeer negatief

10 = zeer positief • Gemiddeld geven leerlingen het effect van het medicijn een 6,92.

• 25% van de leerlingen geeft het effect van de medicijnen een 5 of lager. Dit betekent dat die leerlingen een medicijn gebruiken met mogelijk slechte effecten op de lange termijn en ernstige bijwerkingen.

• Hier staat tegenover dat 10% gestopt is met de medicatie. Bij die leerlingen leverden de medicijnen geen positief effect op of waren de bijwerkingen te heftig.

Verkoop of geef je soms je medicatie aan anderen?

• 14,8% van de respondenten geeft of verkoopt weleens zijn medicatie aan anderen.


3.5.3 Prestatiedruk

We hebben de prestatiedruk gemeten op de onderbouw, het pré-examenjaar en het examenjaar op de havo en het vwo.

3.5.3.1 Havo- en vwo-onderbouw

Havo onderbouw

• De leerlingen op de havo-onderbouw gaven voor de prestatiedruk gemiddeld een 3,07 uit de 5. Het cijfer waarmee zij gemiddeld tevreden zijn is een 6,9.

Vwo-onderbouw


Afbeelding 5: Resultaten uit de enquête naar aanleiding van de vraag: 'In welke mate ervaar je een druk om hoog te presteren op school?' 1: zeer weinig; 5: zeer hoog

Afbeelding 6: Resultaten uit de enquête naar aanleiding van de vraag: 'Met welk cijfer ben je over het algemeen tevreden?'



In welke mate ervaar je een druk om hoog te presteren op school?

Met welk cijfer ben je over het algemeen tevreden?



• De leerlingen op de vwo-onderbouw gaven voor de prestatiedruk gemiddeld een 3,35 uit de 5. Het cijfer waarmee zij gemiddeld tevreden zijn is een 7,0.

3.5.3.2 Havo en vwo pré-examenjaar

Havo pré-examenjaar

• De leerlingen in het havo pré-examenjaar gaven voor de prestatiedruk gemiddeld een 3,39 uit de 5. Het cijfer waarmee zij gemiddeld tevreden zijn is een 6,87.

Vwo pré-examenjaar

• De leerlingen in het vwo pré-examenjaar gaven voor de prestatiedruk gemiddeld een 3,57 uit de 5. Het cijfer waarmee zij gemiddeld tevreden zijn is een 7,3.










3.5.3.3 Havo en vwo examenjaar

Havo-examenjaar

• De leerlingen in het havo examenjaar gaven voor de prestatiedruk gemiddeld een 3,33 uit de 5. Het cijfer waarmee zij gemiddeld tevreden zijn is een 6,8.

Vwo-examenjaar

• De leerlingen in het vwo examenjaar gaven voor de prestatiedruk gemiddeld een 3,74 uit de 5. Het cijfer waarmee zij gemiddeld tevreden zijn is een 7,1.




Afbeelding 14: Resultaten uit de enquête naar aanleiding van de vraag: 'In welke mate ervaar je een druk om hoog te presteren op school?' 1: zeer weinig; 5: zeer veel






3.5.3.4 Gemiddelde prestatiedruk




Onder bouw

Pré-examenjaar

Examenjaar

Havo 6,9 6,9 6,8

Vwo 7,0 7,3 7,1

Onder bouw

Pré-examenjaar

Examenjaar

Havo 3,07 3,39 3,33

Vwo 3,35 3,57 3,47

3.5.4 Niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin

Gebruik je Ritalin zonder voorschrijving door een arts?

• Van onze respondenten heeft 12,3% wel een Ritalin gebruikt zonder voorschrijving.

• 3,5% heeft maar één keer Ritalin gebruikt zonder voorschrijving.

• 8,8% van de respondenten gebruikt soms of vaak Ritalin zonder voorschrijving.

Geslacht

Geslacht Totaal aantal respondenten

Percentage dat Ritalin gebruikt zonder voorschrijving door een arts

Jongens 95 10,1 %

Meisjes 190 13,4 %


Waarom slik je Ritalin zonder voorschrijving?

• Van de leerlingen die aangegeven hebben dat ze ooit Ritalin hebben gebruikt zonder voorschrijving, doet 65% dit omdat hun schoolprestaties te verbeteren. Dit heeft te maken met de prestatiedruk.

Hoe ben je aan die Ritalin gekomen?

• 91,2% van de leerlingen die Ritalin gebruiken zonder voorschrijving komt via een bekende aan die Ritalin. Uit onze interviews en gesprekken met kennissen blijkt dat het dan vooral gaat om een vriend(in) of gezinslid dat het op voorschrijving krijgt.


• Per leerjaar/periode neemt het percentage Ritalin gebruik zonder voorschrijving per niveau toe, behalve in het pré-examenjaar havo.

• Behalve in het pré-examenjaar is het percentage leerlingen dat Ritalin misbruikt per leerjaar hoger op de havo.

• In het examenjaar misbruikt 33.3% van de havo leerlingen Ritalin en 17,3% van de vwo leerlingen.

• In totaal heeft 14,35% van de havo- en vwo leerlingen minimaal één keer Ritalin gebruikt zonder voorschrijving.

3.6 Diepte-interviews

3.6.1 Diepte-interviews met Ritalingebruikers We hebben het volgende geconstateerd 14,35% van de havo- en vwo leerlingen minimaal één keer Ritalin heeft gebruikt zonder voorschrijving en dat 14,8% van de leerlingen die Ritalin voorgeschreven hun medicatie wel eens verkoopt of weggeeft. Daarom hebben we leeftijdgenoten waarvan wij weten dat zij zich hiermee bezig ouden geïnterviewd.

Wat was de aanleiding voor jou ADD diagnose? Angela* 60

“Nou, mijn cijfers vooral. Ik was zwaar gedemotiveerd omdat ik me niet kon concentreren, omdat ik geen zin meer had en toen is de diagnose gesteld. En omdat ze duidelijk zagen dat er iets niet klopte, ik had geen zin meer in mijn lessen, geen zin meer in m'n werk, mijn cijfers gingen omlaag. 'Ja hoe komt het dan dat je nou niet die motivatie hebt?' En dat wist ik zelf ook niet. “

Wie heeft het initiatief genomen? “Vooral mijn ouders natuurlijk ook en mijn mentor. Maar voor een deel ook zelf. Als ik eerlijk moet bekennen ben ik zelf ook redelijk passief geweest, het waren vooral mijn ouders die me een zetje in de rug hebben moeten geven en mijn mentor toen destijds. “

Niveau Leerjaar Percentage leerlingen dat Ritalin gebruikt zonder voorschrijving door een arts

Havo Onderbouw 8,7 %

Pré-examenjaar 0 %

Examenjaar 33.3 %

Vwo Onderbouw + 4e 3,8 %

Pré-examenjaar 10,3 %

Examenjaar 17,3%

Totaal havo en vwo Totaal leerjaren 14,35%



Paul* & Bas* 61

Waarom gebruiken je Ritalin zonder voorschrijving?

Paul: “Ik denk door de prestatiedruk, ik wil zo hoog mogelijke cijfers halen nu ik in zes vwo zit.”

Haal je die resultaten dan niet zonder Ritalin? Paul: “Jawel alleen kan ik beter leren met Ritalin.“

Bas: “Je hoeft jezelf er niet toe te zetten. Het gaat vanzelf. Het gaat makkelijker, je hoeft er minder moeite voor te doen.“

Hoeveel pillen slik je ongeveer per dag? Paul: “Een stuk of zeven?”

Bas: “Nee tien? “

Paul: “Wisselend rond de zeven tot tien. Op een dag waarop ik de hele dag kan leren dan. “

Heb je last van bijwerkingen? Angela* 62

“Ik heb me zeker verdiept in de bijwerkingen, ik wilde natuurlijk wel graag weten wat het was. En ik ben zo iemand die dat soort dingen altijd een beetje eng vindt, dus ik heb me er echt goed in verdiept en ik weet wat de bijwerkingen zijn. Een arts heeft het me natuurlijk voorgeschreven, het is natuurlijk een sterk middeltje. Hij heeft verteld over de bijwerkingen, hoe het werkt. Ook de dingen die ik ervoer legde ik aan hem voor: klopt dit? Klopt dat? Wat gebeurt er als dit? Ja, dat heb ik wel goed aangepakt. “

(…)

“Ja ik heb soms zeker last van bijwerkingen, en dat is dan vooral op het moment dat de medicatie aan het uitwerken is, alleen die zijn vrij klein, dus niet echt noemenswaardig. Maar ik heb wel last van bijwerkingen. “

(…)

“Als het uitwerkt dat heb je een beetje een dipje. Tijdens de medicatie moet je wel gefocust zijn op de studie en dat moet ook, je hebt geen zin om gezellig te doen. Echt iets van je in een soort modus zegt dat je aan de slag moet zijn en bezig met iets moet zijn. “

Dus het slikken van Ritalin kan je sociaal belemmeren? “Als je het slikt wel ja, zeker. Absoluut. Maar niet daarbuiten. “

- Wat vind je van het feit dat de langetermijngevolgen niet bekend zijn?

“Nou, ik laat mezelf eigenlijk een beetje afhankelijk van die artsen zijn. Ik denk ook dat het niet voor niets is dat het middel wordt voorgeschreven en ik weet ook dat er nog niet heel veel onderzoek naar gedaan is. En ik ben me




dus niet bewust van die gevolgen. Ja, zo kan je bij heel veel dingen jezelf afvragen of dat later wel goed voor je is. Maar ik rook ook, en weet dat dat ook niet goed voor me is. Maar iets wat je niet weet, waar moet ik dan bang voor zijn?”

Paul* 63

Weet je dat de langetermijneffecten niet bekend zijn? “Dat weet ik.”

Weet je ook dat uit sommige experimenten is gebleken dat er permanente hersenschade kan ontstaan?

“Nee. Dat wist ik niet. Wow. Daar schrik ik wel van.”

Hoeveel mensen in jouw omgeving slikken het ongeveer? “Heel veel.”

Verkoop je weleens Ritalin? “Ja, ik verkoop mijn medicatie.”

Voor hoeveel geld verkoop je de medicatie? “Ik vraag nu tien euro voor een stripje van tien pillen van tien milligram. En ik denk dat de prijs nog wel omhoog zal gaan want ik maak er dikke winst op.”

Hoe vaak verkoop je de medicatie? “Nou, heel vaak echt nog niet. En ik probeer ook een beetje op te letten omdat het illegaal is. Ik verkoop het nu vooral aan mijn beste vrienden. En aan mensen die ik goed ken. Dus dat zijn in totaal vijf, zes mensen.”

En hoeveel stripjes verkoop je gemiddeld per week? Of per maand?

“Gemiddeld per week zou ik niet weten. Per maand verkoop ik twee stripjes, denk ik. Dat is gemiddeld. Het ligt er natuurlijk heel erg aan of het toetsweek is.”

Zie je dat je meer Ritalin verkoopt in de toetsweek? “Zeker, absoluut. Ja, ongetwijfeld. “

Laura* 64

Verkoop je weleens Ritalin? “Ik ben zeg maar de contactpersoon van Angela. Als iemand Ritalin van Angela wil kopen maar ze zien Angela even niet dan kopen ze het bij mij. Later geef ik het geld aan Angela en krijg ik de Ritalin weer terug van Angela.”

Angela* 65

Ben je je ervan bewust dat Ritalin op lijst één van de





Opiumwet staat? Er zijn verschillende lijsten. Wiet staat bijvoorbeeld op lijst 2, softdrugs. En harddrugs, zoals cocaïne staan op lijst één.

“Ja, dat wel een beetje, nu ik dit weet. Heb ik wel zoiets van: oei. “

Maar dacht je dat het helemaal niet strafbaar zou zijn? “Ik wist wel dat het strafbaar zou zijn. Ik wist ook dat het in de Opiumwet stond. Dus ik had wel een vermoeden van dat het sterk spul is. Het is eigenlijk de laatste week dat dit is veranderd, want ik had bijvoorbeeld een nieuw recept nodig en er was iets verkeerd gegaan met de hoeveelheid. Dus toen had ik gebeld om te weten hoe het nou zat, en toen deden ze echt heel moeilijk omdat ze niet zomaar de medicatie voor mogen schrijven omdat het dus in de Opiumwet staat. En dat dat aan allerlei regelgeving moet voldoen.”


4. Zijn ADHD en ADD gemedicaliseerd? 4.1 Van ‘normale onstuimigheden’ naar de stoornis ADHD

Vanaf de 19e eeuw wordt er al gesproken van impulsief, hyperactief en aandachtszwak gedrag bij kinderen. Toen werden die gedragskenmerken toegeschreven aan ‘normale onstuimigheden’. In de loop van de 20e eeuw werden deze gedragskenmerken vaak in verband gebracht met grensoverschrijdend gedrag en criminaliteit.

Rond 1900 werd de leerplicht ingevoerd, dat betekende dat ook de kinderen uit lagere sociale milieus naar school moesten. Als de leraren bij hen een gebrek aan discipline vaststelden, werd dat meestal toegeschreven aan de levensstijl. Maar later was er bij extreem lastig gedrag sprake van moral deficiency oftewel een moreel-ethisch tekort, een aangeboren afwijking . 66

Na de Eerste Wereldoorlog werd de nadruk steeds meer gelegd op de psychologische factoren.

In 1968 werd hyperactiviteit voor het eerst als stoornis bestempeld in DSM II, als ‘Hyperkinetic reaction of childhood’, waarin onrust, een korte aandachtsspanne en hyperactiviteit waren vastgelegd. Vanaf toen werd in de Verenigde Staten de oorzaak van deze hyperactiviteit steeds vaker als neuro-biologisch beschouwd. Toen begon men met het voorschrijven van medicatie, meestal in combinatie met psychotherapie. In Europa daarentegen werd er nog sceptisch gekeken naar de medische benadering van hyperactiviteit.

We zien de term ADD voor het eerst in DSM III, uit 1980. ADD omvatte vooral aandachtszwakte en impulsiviteit. In de herziene verzie van DSM III werd het ‘Attention Deficit Hyperactivity Disorder´: ADHD.

In 1994 kreeg ADHD een nieuwe benadering en werd het opgedeeld in de drie typen, waaronder: het aandachtszwakke en impulsieve type, ADD.

Vanaf begin jaren ’90 kreeg men een nieuwe kijk op stoornissen en de behandeling daarvan. Zo werd ADHD steeds vaker als een verstoring in het neurochemisch regelmechanisme gezien, die mede wordt veroorzaakt door erfelijke factoren.

In 2013 kwam er een nieuwe DSM uit, de vijfde editie. Hierin is een aantal verruimingen van ADHD meegenomen. In deelvraag drie over 67

medicalisering komen we hierop terug.

Vroeger was men gezond als men niet leed aan een aantal bekende lichamelijke ziektes. Daar kwam verandering in toen de Wereld Gezondheid Organisatie (WHO) gezondheid definieerde als: toestand van lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden. Waardoor er meer aandacht kwam voor het ‘geestelijk welbevinden’.

Lange KW, Reichl S, Lange KM, Tucha L. Tucha O. The history of attention deficit hyperactivity 66

disorder.2010 241-255

Gezondheidsraad. ADHD: medicatie en maatschappij. Den Haag: Gezondheidsraad, 2014. Blz. 67

27-31


Sindsdien worden er steeds meer gedragskenmerken medisch benaderd die voorheen werden beschouwd als aspecten van het normale leven. Dat gaat gepaard met een behandeling met medicijnen.

In de grafiek hierboven zie je hoeveel kinderen onder de diagnose ADHD vallen als de criteria veranderen. Het deel Rechts van de 2e stippellijn viel eerst in de categorie ADHD of ADD. Nu zijn de criteria naar links geschoren, naar de eerste stippellijn. Als gevolg zie je dat er nu meer kinderen onder de diagnose ADHD vallen. 68

Deze medicalisering wordt vaak geassocieerd met overmatig medicijngebruik. Maar dat is niet altijd terecht, omdat het medicaliseren van bepaalde lichamelijke toestanden of geestelijke toestanden ook kan leiden tot het verhelpen van onderdiagnostisering, waarbij mensen niet de diagnoses krijgen die ze eigenlijk wel moeten hebben. Daardoor komt er meer onderzoek en een betere behandeling van patiënten.

De negatieve kant van medicalisering noemen we overdiagnostisering. Dit betekent dat mensen diagnoses krijgen die ze niet horen te krijgen. 69

Sinds 2009 zijn er zogenaamde Tornadoklinieken ontstaan. Dit is een kliniek waar je in één dag een diagnose en voorschrijving kan krijgen. 70

4.2 De oorzaken van medicalisering

De Argumentenfabriek, een bedrijf dat gedachten omzet in visuele schema's, heeft in opdracht van het Miniserie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport gesprekken gevoerd met deskundigen uit de jeugdpsychiatrie, jeugdzorg en



Bogaert, S. 2012. De medicalisering van ADHD. Blz. 3869

Hintum, M (2009, 21 april). Tornado-poli voor kind met ADHD. De Volkskrant70


het onderwijs. Op grond hiervan zijn de volgende oorzaken van medicalisering bij de leeftijdsgroep nul tot en met achttien vastgesteld.

4.2.1 Algemeen maatschappelijke oorzaken • Door toegenomen welvaart krijgen kinderen meer prikkels binnen. Ze

zitten meer achter beeldschermen en bewegen en slapen minder. Overgevoelige kinderen kunnen zo overprikkeld raken.

• Steeds meer mensen weten medische of psychologische hulp te vinden, omdat er meer over bekend is.

• De afname van het gezag zorgt ervoor dat ouders moeite kunnen hebben met opvoeden. Ouders zoeken sneller hulp bij problemen die zij niet 'normaal' vinden.

• Ouders hebben sneller de neiging om in de medische sector te zoeken naar oplossingen voor problemen van hun kind.

• Kennis over onderdiagnostisering is toegenomen.

• Druk van de samenleving en van leraren kan zorgen voor meer diagnostiek van ADHD en voor behandeling met medicatie.

• Prestatiedruk.

• Afname van de acceptatie van afwijkend gedrag.

4.2.2 Oorzaken vanuit de zorg • Medicijnen worden vrijwel altijd vergoed maar andere vormen van hulp

vaak niet.

• Een DSM-diagnose is noodzakelijk voor een behandeling.

• De kennis over psychiatrie en psychologie is gegroeid.

• Medicalisering is gunstig voor de farmaceutische industrie. Farmaceutische bedrijven maken reclame voor medicijnen en financieren onderzoek. (Zie deelvraag 5)

4.2.3 Weinig tegenbeweging medicalisering Er wordt weinig onderzoek gedaan naar alternatieve behandelmethodes. Dat komt enerzijds doordat het moeilijk te financieren is, maar ook doordat het gemakkelijker is om farmaceutisch onderzoek te doen.

4.2.4 Oorzaken van medicalisering in het onderwijs • Prestatiedruk op school kan ervoor zorgen dat de oorzaken van

tegenslagen worden gezocht in een diagnose.

• Klassen zijn groter en diverser waardoor 'moeilijke' kinderen sneller opvallen. Als één kind druk is dan wordt de hele klas druk.

• Scholen konden alleen een financiële ondersteuning krijgen wanneer er een diagnose is gesteld (rugzakbeleid). Sinds de invoering van de Wet Passend Onderwijs in september 2014 is dat niet meer het geval. 71

De Argumentenfabriek. 2014. Informatiekaart oorzaken medicalisering. Geraadpleegd op 30 71

november 2015, van https://www.argumentenfabriek.nl/media/1482/13066-ik-oorzaken-s.pdf


Rugzakleerlingen zijn leerlingen die een DSM diagnose hebben en daardoor in aanmerking voor extra hulp op school. In het rugzakbeleid was dit alleen mogelijk als er een DSM diagnose was vastgesteld. Dit zorgt voor een verdrievoudiging in het aantal zorgleerlingen zoals in de grafiek hierboven is te zien. Om deze reden is er sinds 2014 een nieuw beleid. 72

4.3 Hoe denken professionals over medicalisering en de toenemende behandeling van ADHD met Ritalin?

We vroegen dit aan Peter Deschamps, Nelleke Mylius en Jessica Gantzert:

Peter Deschamps 73

“30 jaar geleden hadden wij in ons vakgebied het probleem dat we aan leerkrachten en ouders moesten vertellen dat er iets als hersenontwikkelingsproblemen bij kinderen bestaat. Toen dacht iedereen nog: die kinderen zijn stout of ze willen niet. Dat hoor ik van ouders van kinderen die ik nu zie ook weleens: ze noemden me lui of ik kreeg op mijn kop. Dat hebben we echt gehad, dat hebben we goed gedaan vind ik. De keerzijde is dat iedereen als het ware nu met een vergrootglas naar kinderen zit te kijken en het gevaar zou kunnen ontstaan dat bij elk kind dat een beetje druk is of zich minder goed kan concentreren, door leerkrachten of ouders de vraag wordt gesteld: heeft dat kind niet ADHD en heeft hij geen medicatie nodig? Die slinger schiet een beetje door of lijkt door te schieten naar de andere kant. Dus wij hebben dit eigenlijk mede veroorzaakt door aan iedereen te vertellen hoe het zit of wat er aan de hand kan zijn.” (…) “Als dat de meest waarschijnlijke oorzaak is dan stellen we een plan of behandeling voor die kan bestaan uit het trainen van kinderen, uit het adviseren om de schoolomgeving aan te passen. Kinderen moeten vooraan in de klas, of met een koptelefoon werken, of remedial teaching, of andere vormen van extra hulp op school of huiswerkbegeleiding. We geven ouders

Bijsterveldt-Vliegenthart, J.M.(2011, 31 januari).Kamerstuk 31497 nr. 31: Brief van de minister van 72

onderwijs, cultuur en wetenschap aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Bijlage 2: interview met Peter Deschamps, medisch hoofd zorglijn en psychiater bij het Universitair 73



advies over wat ze thuis kunnen doen om die kinderen verder te begeleiden en in sommige gevallen geven we ook het advies om medicatie te geven als aanvulling op een van die andere vormen van begeleiding.”

Maar dus niet alleen medicatie? “Niet alleen, nee. En bij ons is het soms zo dat al die andere dingen al geprobeerd zijn waardoor we uiteindelijk adviseren om toch ook medicatie te geven bovenop wat er het halve jaar of het jaar daarvoor al allemaal gedaan is.”

Maar medicatie is dus meer een laatste hulpmiddel en niet iets waar je mee begint?

“Nou soms begin je daar wel mee. Als kinderen hier komen of bij een psychiater elders en het is meteen duidelijk dat het veranderen van de schoolomgeving en het geven van advies thuis en het trainen van het kind onvoldoende effect zal hebben, omdat het water al als het ware aan de lippen staat. Ik denk dat onze rol daarin wel anders is dan van een kinderen jeugdpsychiater, van een huisarts of een schoolpsycholoog die voor het eerst zo’n kind ziet. Ik denk dat zij veel vaker eerst ook andere dingen proberen voor ze tot medicatie komen en dat wij vaak al wat verder in de rit zitten.” (…) Maar kijk wij denken: nee je moet niet zomaar kinderen die een beetje druk zijn en achterin de klas zitten en zich niet kunnen concentreren allemaal medicatie gaan geven, dat is echt onzin en het is schadelijk. Omdat ik denk dat als je te snel naar die oplossingen gaat grijpen die eigenlijk gemaakt en ontwikkeld zijn voor ernstige vormen… wacht misschien moet ik daarmee beginnen. We zien hier een aantal kinderen, die kinderen komen hier binnen gelopen en die hebben hier in deze kamer voordat je ook maar tot 10 hebt geteld op alle stoelen gezeten, hebben alles aangeraakt, alles uit de kast getrokken, zitten te wiebelen en ik krijg er geen normaal gesprek mee gevoerd. Als ik ze een stukje laat lezen slaan ze woorden over. Die hebben gewoon heel duidelijk heel ernstige concentratie- en impulsproblemen en daardoor komen ze niet alleen niet tot leren maar lopen ze ook de straat op zonder na te denken en zijn ze gevaarlijk, komen ze niet tot het zelf leren boodschappen doen of veters strikken of wat dan ook. Ze leren niet zwemmen omdat ze in het zwembad de hele dag rondkijken, hoe hard ze hun best ook doen en hoe hard de leerkracht het ook probeert. Dat type kinderen, daarvan ben ik absoluut voorstander en heb ik ook absoluut positieve resultaten gezien voor het toevoegen van medicatie. Voor de verdere begeleiding en behandeling van die kinderen is de medicatie ontwikkeld, en op die kinderen is het onderzoek gebaseerd. Maar dat zijn geen 10 op de 100 kinderen waar dat hier over gaat, misschien 1, 2, 3 zoiets. En dan is er een groep kinderen waar ik denk dat discussie over is ontstaan. Als je die 100 kinderen op een rij zet, zijn dat de kinderen die bij de 10 zitten die zich relatief nog best goed kunnen concentreren, die zijn net iets impulsiever en net iets onrustiger. Ik denk dat er echt wel een gevaar is voor de bijwerkingen. Je geeft toch medicatie, dit kan invloed hebben op de hersenontwikkeling. Het is medicatie die we al lang gebruiken, die goed getest is op kinderen met ernstige vormen van ADHD, maar je weet niet wat er gebeurt met de ontwikkeling op lange termijn als je het ook aan kinderen met een veel mildere vorm van aandachtsproblemen gaat geven. Dat is niet wetenschappelijk onderzocht. En ik als arts en kinderen jeugdpsychiater denk dat er een risico zit aan het voorschrijven van die middelen voor kinderen die mildere vormen hebben van die stoornis.” (…)


“Precies, daar moet je heel goed over na denken, dan moet je goed kijken naar wat die problemen veroorzaakt en ook andere dingen proberen, en terughoudend zijn met het voorschrijven van medicatie.”

Nelleke Mylius 74

Hoe denkt u over de medicalisering en de toenemende behandeling van ADHD met Ritalin?

“Wisselend. Omdat ik zie dat sommige leerlingen er baat bij hebben en andere niet. Ik vind het heel moeilijk. En ook die invloed van de farmaceutische industrie. Die brengt het ook als halleluja. Het is allemaal te vaag en onzeker. Je kan het ook eigenlijk niet meten. Er is geen causaal verband. Je kan niet zeggen: die leerling slikt medicatie en dit is het resultaat. Het kan ook zijn dat de leerling verder in de puberteit zit waardoor ze wat rustiger wordt, het hormonale stuk, het kan ook zijn dat ze door de diagnose meer rust hebben gekregen. Zonder de psycho-educatie. Gewoon dat ze denken oooh ik heb ADHD daarom ben ik zo. Dus het is heel moeilijk om te meten wat het precieze effect van de medicatie is. Er spelen zoveel factoren een rol. Ouders gaan hun kind ook anders behandelen. Oh mijn kind heeft ADHD terwijl ze daarvoor dachten oh mijn geduld raakt op. Ik vind het heel moeilijk. Ik ben niet anti maar ook niet dat ik denk oh diagnose, dus hier is de medicatie.”

Maar wel terughoudend, voorzichtig “Ja , en bij de hele ernstige gevallen denk ik laten we het wel proberen als laatste redmiddel. Want misschien helpt het en dan is de leerling er wel bij gebaat omdat het de leerling wel echt belemmert op school en vaak ook thuis. En als je geen belemmeringen ondervindt dan denk ik: waarom zou je medicatie slikken?”

Jessica Gantzert 75

“Ik denk dat het aantal kinderen hetzelfde is gebleven maar dat een leerkracht eerder constateert dat er iets aan de hand is waar het kind niks aan kan doen. Vroeger werd er gezegd: oh dat is een vervelend kind, een druk kind. Nu hebben we zoiets van: hier klopt iets niet, laten we gaan zoeken naar een oplossing.” (…) “Ik ben niet zo voor medicatie. Ik snap wel dat een enkele leerling er wel heel veel baat bij kan hebben, maar bij sommige leerkrachten gaat het wel heel snel en die realiseren zich niet hoe heftig het is. Ik snap wel dat het voor hen makkelijker is, maar of je daar het kind mee helpt? De gevolgen zijn ook niet bekend.”




Hilversum


5 Wat is de invloed van de farmaceutische industrie op de beeldvorming en het gebruik van Ritalin?

Hoe meer mensen worden gediagnostiseerd met ADHD, hoe meer Ritalin er wordt voorgeschreven. We zoeken één van de oorzaken van de groei van het gebruik van Ritalin in de bekendheid van ADHD. Die bekendheid kan worden veroorzaakt door invloed van de farmaceutische industrie. In deze deelvraag bespreken we per onderwerp eerst de algemene invloeden van de farmaceutische industrie, en dan gaan we dieper in op de voorbeelden bij de bekendheid en beeldvorming Ritalin.

Er zijn twee manieren voor de farmaceutische industrie om de verkoop van Ritalin te bevorderen:

1. Reclame maken

2. Onderzoekers ‘steunen’

5.1 Reclame Farmaceutische bedrijven zijn commercieel, ze moeten genoeg winst maken op de medicijnen die ze produceren. In deze paragraaf beschrijven we wat de farmaceutische industrie kan doen om bekendheid te genereren voor een medicijn en we beschrijven een aantal voorbeelden van wat farmaceutische bedrijven hebben gedaan om bekendheid te genereren voor Ritalin. Dat doen we achtereenvolgens op het gebied van artsen en patiënten.

In Nederland is het verboden om reclame te maken bij het publiek voor een medicijn dat alleen verkrijgbaar is op recept. Het is wel toegestaan om reclame te maken voor die medicijnen bij de beroepsbeoefenaars: artsen, tandartsen, verloskundigen, apothekers en apothekersassistenten. Onder reclame verstaan we advertenties, maar ook cadeaus, reizen en financiële sponsoring voor congressen. 76

In de Verenigde Staten wordt ieder jaar 60 miljard dollar uitgegeven aan marketing van medicijnen. Een kwart van het geld dat bij die farmaceutische bedrijven wordt verdiend aan de verkoop van hun medicijnen geven ze uit aan marketing, en doorgaans zijn de uitgaven voor promotie van medicijnen twee keer zo hoog als de uitgaven aan onderzoek naar nieuwe medicijnen en productontwikkeling. 77 78

Inspectie voor de gezondheidszorg. (z.d.). Reclame toezicht: Vormen van geneesmiddelenreclame. 76

Geraadpleegd op 29 november 2015, van http://www.igz.nl/onderwerpen/geneesmiddelen/reclametoezicht/vormen_van_geneesmiddelenreclame/

Gagnon M. A., Lechin J., ‘The Cost of Pushing Pills: A New Estimate of Pharmaceutical Promotion 77

Expenditures in the United States’. PL OS Med. 3 jan. 2008; 5(1)

Gagnon, M. A. en J. Lexchin (2008) The Cost of Pushing Pills: A New Estimate of Pharmaceutical 78

Promotion Expenditures in the United States.


5.1.1 Reclame gericht op artsen Om Ritalin zo bekend mogelijk te maken ligt de focus op het maken van reclame gericht op artsen, die een centrale positie hebben in het gebruik van een medicijn omdat zij de medicatie voorschrijven. Een aantal voorbeelden: • Farmaceutische bedrijven kunnen reclame plaatsen in medische

tijdschriften waarbij het medicijn gepromoot wordt.

• Farmaceutische bedrijven kunnen vertegenwoordigers op pad sturen om persoonlijk aan artsen te vertellen hoe goed het medicijn werkt.

• Farmaceutische bedrijven kunnen zorgen voor nascholing voor artsen. Ze financieren cursussen, leermaterialen, en congressen. De deskundigen die de voorkeur geven aan het medicijn van de fabrikant worden uitgenodigd en betaald om te komen praten over dat medicijn.

• Farmaceutische bedrijven kunnen commerciële tekstschrijvers inhuren om wetenschappelijke artikelen te publiceren die in het voordeel werken van deze bedrijven. Vanwege een mooie toevoeging op het cv zetten sommige deskundigen, na een vraag van dat farmaceutische bedrijf, hun naam onder het artikel.

• Farmaceutische bedrijven kunnen geld geven aan patiëntenverenigingen die in voordeel van het bedrijf opereren. 79

In 2014 is er door farmaceutische bedrijven in totaal 38 miljoen euro betaald aan Nederlandse zorgverleners. Er is in totaal aan 1750 zorgverleners geld betaald voor verschillende diensten, waaronder vooral medisch-wetenschappelijke onderzoeken. Onder deze zorgverleners was er één die 80.000 euro verdiende door mee te werken aan een onderzoek, en één zorginstelling ontving 1.500.000 voor diverse diensten. 80

5.1.2 Reclame gericht op ADHD netwerk Het ADHD Netwerk organiseert drie keer per jaar een congres voor zijn leden. Professionelen van de GGZ en voorzitters van patiëntenverenigingen kunnen zich aanmelden als lid. Verslaggever Anneke Stoffelen van de Volkskrant was een keer op zo’n meeting en schreef daarover het volgende:

“In een kraampje van farmaceut Lilly ligt het boekje A-Teens, 'magazine voor jongeren met ADHD'. In de neutraal opgemaakte folder legt kinderarts Rob Pereira uit dat er bij ADHD 'iets niet goed werkt' in je hoofd. Alleen in een klein hoekje op de achterkant staat het logo van Lilly, de fabrikant van ADHD-medicijn Strattera. (…) Een kraam verderop heeft farmaceut Shire in een waaier glossy stripboekjes uitgestald, getiteld Wat is er met Shira - Medikidz vertellen over ADHD. In 32 felgekleurde pagina's leert Shira dat de 'postbodes' in de hersenen in staking zijn bij iemand met ADHD. Gelukkig is er medicatie om daar iets aan te doen. De marketeer van Shire maant om de stripboekjes vooral mee te nemen. 'En als u er nog meer nodig heeft, kunt u altijd even uw adres achterlaten. Dan sturen we een doosje op.'

Goldacre B. (2012) Foute farma, Breda: De Geus79

Berkhout, K. (2015, 15 april) Artsen klusten voor 38 miljoen euro bij. Het NRC Handelblad80


Het lijken taferelen voor op een verkoopbeurs en we zijn weliswaar in een bijgebouw van de Jaarbeurs Utrecht, maar dit is een bijeenkomst van het ADHD Netwerk.”

(…)

“Om nieuwe kennis te verspreiden, is er drie keer per jaar een meeting waar wetenschappers en andere betrokkenen een praatje houden. De zaalhuur is gefinancierd door vier farmaceutische bedrijven: Janssen-Cilag, Shire, Lilly en EuroCept.”

Dit laat zien dat een van de grootste bijeenkomsten in Nederland die gaan over ADHD, en daarmee de gezondheid van kinderen maar ook volwassenen, onlosmakelijk is verbonden met de farmaceutische industrie. Dit betekent dat de 700 leden: artsen, wetenschappers en voorzitters van patiëntenverenigingen, regelmatig in aanraking komen met de invloeden van de farmaceutische industrie. Een industrie waarvoor de verkoop van de medicijnen voor ADHD een lucratief is. De vraag is dan of deze sponsoring samen gaat met het onafhankelijk uitoefenen van het beroep door deze artsen, wetenschappers en voorzitters van patiëntenverenigingen. Hieronder weer een citaat uit het artikel van Anneke Stoffelen:

“Toch prijst het ADHD Netwerk zichzelf als onafhankelijke stichting aan. Dat de aanwezigen happen van eveneens gesponsorde broodjes kip doet daar volgens Pereira niets aan af. 'Wij als bestuur bepalen zelf welke sprekers we uitnodigen. Vanavond is er bijvoorbeeld geen enkele bijdrage die over medicatie gaat.’” 81

5.1.3 Reclame gericht op patiënten Eerst volgen er twee onderzoeken die de reclamestrategie voor consumenten verklaren.

Uit een onderzoek uit 2005 is gebleken dat wat patiënten tegen hun artsen zeggen en wat zij vragen aan medicatie een significant effect heeft op wat uiteindelijk door de arts wordt voorgeschreven. Uit een ander onderzoek, 82

ook uit 2005, is gebleken dat in de VS, waar rechtstreekse reclame aan de consument voor medicijnen toegestaan is, meer patiënten geloofden dat zij medicatie nodig hadden dan in Canada, waar die reclame verboden is. Deze twee onderzoeken laten zien dat het voor farmaceutische bedrijven zin heeft om ook reclame te maken bij de consument.

De inspectie gezondheidszorg heeft in 2014 800.000 euro aan boetes uitgedeeld aan farmaceutische bedrijven, voor onterechte reclame. Dit weegt echter niet op tegen het geld dat de farmaceutische industrie verdiend heeft dankzij die reclame. Vervolgens krijgen farmaceutische bedrijven in 2015 voor 836.123 euro aan boetes, wederom voor onterechte reclame. 83

Anneke Stoffelen. (2012, 7 juli). Adhd, een droomdiagnose voor de farmaceutische industrie.81

Gilbody S., Wilson P., Watt I., ‘Benefits and harms of direct to consumer advertising: a systematic 82

overview’. Quality and Safety in Health Care 2005; 14(4): 246-50

Remie,M (2015, 19 november). Recordbedrag boetes voor farmaceuten. Het NRC Handelsblad.83


5.1.4 Reclame gericht op ADHD-medicatie

Surfsleutel.nl

Op de site surfsleutel.nl stond een quiz van het farmaceutische bedrijf Strattera waarin kinderen vragen konden invullen over zichzelf. De uitkomst van deze quiz was altijd dat het kind misschien ADHD heeft en naar een dokter moet. Na Kamervragen is deze quiz van het internet afgehaald. 84

Oudervereniging Balans

In 2005 kwam oudervereniging Balans in het nieuws omdat de vereniging 60.000 euro ontvangen had om reclame te maken voor het ADHD-middel van farmaceut Janssen. Daarnaast ontving de oudervereniging 140.000 euro van farmaceut Lilly voor de bouw van de website.

5.2 De invloed van de farmaceutische industrie op de uitkomsten van onderzoeken

Artsen kunnen zich om een goed beeld te krijgen van de werking en de bijwerkingen van een medicijn, baseren op onderzoeken die worden gedaan. Deze studies worden vaak gesponsord door de farmaceutische industrie. Hieronder zullen we ingaan op de onafhankelijkheid van deze onderzoeken.

In 2003 zijn er twee studies gepubliceerd die de vraag stelden over in hoeverre financiering door de farmaceutische industrie in verband staat met de resultaten die voor die industrie gunstig zijn. Bij beide onderzoeken werd 85

ontdekt dat de door de industrie gefinancierde tests over het geheel genomen vier keer zo vaak positieve resultaten hadden. In 2008 is er nog een 86

systematisch overzicht gepubliceerd, waarin weer duidelijk wordt dat sponsoring door de farmaceutische industrie sterk verbonden is met goede resultaten voor die farmaceutische industrie. Er zijn hier 20 artikelen onderzocht die in de voorgaande vier jaren zijn gepubliceerd. Achttien van deze 20 artikelen wijzen er nog eens op dat gesponsorde onderzoeken meer kans hebben op een voor de farmaceutische industrie gunstige uitkomst. 87 88

5.2.1 Invloed van de farmaceutische industrie op onderzoeken naar ADHD en Ritalin

Joseph Biederman is een kinderpsychiater uit Amerika. Hij heeft verschillende onderzoeken gedaan naar ADHD en Methylfenidaat. Deze onderzoeken worden in landen over de hele wereld gebruikt als

Batstra, L. (2012). Hoe voorkom je ADHD? Door de diagnose niet te stellen. Uitgeverij Nieuwezijds, 84

Amsterdam

Gagnon M. A., Lechin J., ‘The Cost of Pushing Pills: A New Estimate of Pharmaceutical Promotion 85

Expenditures in the United States’. PL OS Med. 3 jan. 2008; 5(1): eI

Bekelman J. E., Li Y., Gross C. P., ‘Scope and impact of financial conflicts of interest in biomedical 86

research: a systematic review’. JAMA 2003; 289: 454-65.

Sergio S., ‘Pharmaceutical company funding and its consequences: A qualitative systematic 87

review’. Contemporary Clinical Trials. Maart 2008; 29(2): 109-13.

Lexchin J., Bero L.A., Djulbegovic B., Clark O., ‘Pharmaceutical industry sponsorship and research 88

outcome and quality: systematic review’. BMJ 2003; 326: 1167-70.


wetenschappelijke onderbouwing bij bijvoorbeeld het opstellen van richtlijnen, zo ook in Nederland.

Biederman kwam in opspraak toen bleek dat hij 1,6 miljoen dollar had ontvangen van de farmaceutische industrie, terwijl hij maar 200.000 dollar had opgegeven.

Bij nader inzien bleek dat de uitslag van zijn onderzoeken soms al vaststond voordat het onderzoek gedaan was en dat hij door een farmaceutisch bedrijf, Johnson en Johnson , gebruikt werd om de omzet van het bedrijf te verhogen. 89

In de multidisciplinaire richtlijn ADHD bij kinderen en jeugdigen van het Trimbos instituut wordt verwezen naar 26 publicaties van Biederman.

5.3 Hoe denken professionals over de invloed van de farmaceutische industrie?

Peter Deschamps

Peter Deschamps, medisch hoofd zorglijn en psychiater bij het Universitair Medisch Centrum Utrecht zei hierover het volgende:

“De geneeskunde in zijn algemeenheid heeft de farmaceutische industrie nodig, want ik heb niet de mogelijkheid om ergens een paar miljoen in een nieuw middel te steken voor wat voor kwaal dan ook en dat dan ook nog allemaal te testen en me te kunnen permitteren dat het maar 1 op de 100 keer lukt om een nieuw middel op de markt te brengen. Dat is nou eenmaal zo. Dus ja, enige vorm van samenwerking van het meewerken aan onderzoek of het meedenken met onderzoek of vormen van middelen die nodig zijn, daar heb je ook psychiaters voor nodig. En ik denk dat de afgelopen 10, 20 jaar de regels over die onderzoeken die de farmaceutische industrie doet en wat er wordt opgeschreven, die zijn echt ontzettend aangescherpt. Vroeger kon je een onderzoek doen en 5 vragenlijsten afnemen en de vragenlijst die het beste uitkwam kiezen als uitkomstmaat. En je kon wat slecht uitkwam niet publiceren. Dat mag niet meer. Als je onderzoek naar een middel doet, dan moet je het tijdschrift aanschrijven en zeggen wat je van plan bent. Ook heeft de KNMG (Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst) redelijk heldere en strenge richtlijnen gegeven over als je iets aanneemt, hoeveel dat mag zijn en wat. En dat gaat over tientallen euro’s. Dan heb je ook nog bijscholing voor artsen en daarin weet ik dat ik ook een redelijke luxepositie heb omdat ik in een academisch ziekenhuis werk en een redelijk groot opleidingsbudget heb en me de vrijheid kan permitteren om ook te betalen voor bijscholing die niet door de farmaceutische industrie georganiseerd is. En ik weet dat er bijscholing georganiseerd wordt door en in samenspraak met de farmaceutische industrie en daar zijn ook allemaal regels over.Of daar nog beïnvloeding is? Vast nog wel een beetje. Hoe schadelijk dat is weet ik eigenlijk niet. Er zijn in de maatschappij, dus wat ik net noemde, een soort beschermingsmechanismen ingebouwd, waardoor ik denk dat we er niet heel slecht voorstaan ten opzichte van andere landen en zeker ten opzichte van de Verenigde Staten. Ook ten opzichte van Zuid-Europa voorzover ik

Batstra, L. (2012). Hoe voorkom je ADHD? Door de diagnose niet te stellen. Uitgeverij Nieuwezijds, 89

Amsterdam


weet. Maar misschien is dit nog wel onvoldoende en moet het nog verder. Dat weet ik niet.” Zou volledige financiering van onderzoek door de overheid een oplossing zijn?

“Deze vraag raakt ook bijna aan wat je vindt dat de rol van de overheid moet zijn in de gezondheidszorg in het algemeen en in opleiding en onderzoek. En we hebben best een grote rol van de overheid in gezondheidszorg maar er is ook een hele sterke beweging richting marktwerking in de zorg. En bij het onderwijs is het zo dat daar eigenlijk heel veel overheidsinmenging is en weinig privé-belang. En bij onderzoek is er wel geld beschikbaar, ook voor fundamenteel onderzoek en toegepast onderzoek, maar daar is ook het fonds en de invloed van farmaceutische industrie prominent aanwezig. Ik weet niet zo goed of we betere resultaten zouden boeken als we volledige overheidsfinanciering zouden krijgen. Het is een heel complex probleem waarbij zowel voor het een als voor het ander iets is te zeggen.”


Conclusie Om onze hoofdvraag: ’Wat is de invloed van prestatiedruk op het gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren?’ te kunnen beantwoorden geven we eerst een conclusie per deelvraag:

1 Wat is Ritalin en waarvoor wordt het gebruikt? Voorgeschreven gebruik

Ritalin is de bekendste merknaam van het medicijn dat wordt voorgeschreven aan mensen die ADHD, ADD of narcolepsie (slaapstoornis) hebben.

Methylfenidaat, de werkzame stof van Ritalin staat op lijst één van de Opiumwet. Dit betekent dat methylfenidaat een harddrug is en dat het verhandelen, of in bezit hebben ervan zonder dat het is voorgeschreven, strafbaar is.

Het aantal verstrekkingen van Ritalin is sinds 2003 verviervoudigd.

ADHD en ADD zijn gedragsstoornissen die worden beschreven in het handboek voor psychiaters: DSM-V.

ADHD kenmerkt zich door een gebrek aan concentratie, impulsiviteit, hyperactiviteit en moeilijkheden rondom plannen en reguleren van emoties. ADD is een stoornis met dezelfde kenmerken als ADHD, alleen de hyperactiviteit ontbreekt bij ADD.

Er bestaat geen éénduidig antwoord op de vraag of ADHD en ADD daadwerkelijk stoornissen in de hersenen zijn of dat het een verzameling gedragskenmerken is. Volgens de literatuur en de door ons geïnterviewde deskundigen gaat het om een combinatie van beide.

Op groepsniveau bestaan er verschillen tussen de hersenen van leerlingen met ADHD en kinderen zonder ADHD, maar aan de hand hiervan kan niet op individueel niveau gediagnosticeerd worden. Daarom wordt er in eerste instantie gediagnosticeerd op basis van gedrag met behulp van vragenlijsten gebaseerd op de DSM-V. De vragen in deze vragenlijsten zijn onder andere door het woord ‘vaak’ op verschillende manieren te interpreteren.

Ook professionals kunnen hier moeite mee hebben. ’En dat is ook vaak het grijze gebied: wanneer zijn het gedragskenmerken en wanneer is het een diagnose? De één krijgt wel een diagnose en de ander niet, terwijl het vaak heel dicht bij elkaar ligt.’ 90

In 1998 door het National Institute of Mental Health van de Verenigde Staten een onderzoek gedaan naar verschillende behandelmethodes voor ADHD. Hieruit bleek dat Ritalin op de korte termijn het meest gunstige effect heeft, maar dat gedragstherapie op de lange termijn hetzelfde effect heeft. Ook bleek dat kinderen die medicatie namen gemiddeld twee centimeter korten waren en 2,7 kilo lichter.

Niet-voorgeschreven gebruik

Er is geen onderzoek gedaan naar het niet-voorgeschreven gebruik van Ritalin vóór 2014. Daarom kunnen wij niet met cijfers bewijzen dat er sprake is van een toename.




Uit een onderzoek van de Universiteit van Utrecht onder leerlingen van Utrechtse scholen bleek dat 6% van alle leerlingen een vorm van methylfenidaat gebruikt en dat 20% van die 6% dit zonder recept van een dokter doet. Volgens dat onderzoek gebruikt 1,2% van de middelbare scholieren een vorm van methylfenidaat zonder voorschrift. Ritalin is hier maar één vorm van, dus dit zou een lager percentage kunnen opleveren. 91

2 Wat is de invloed van de prestatiedruk op het Ritalingebruik? Uit onderzoek van EenVandaag en Sevendays blijkt dat 76% van de jongeren de prestatiedruk als hoog ervaart en dat 66% dagelijks of wekelijks studie- en schoolstress ervaart.

Voor deze prestatiedruk zijn verschillende oorzaken:

• Aangescherpte eindexamencriteria

• Prestatiedruk door school

• Het toelatingsbeleid van universiteiten

Als gevolg van de prestatiedruk is de hoeveelheid bijspijkercursussen enorm toegenomen. In 20 jaar tijd is de hoeveelheid geld die hier aan wordt uitgegeven bijna verzesvoudigd.

Als deze bijspijkercursussen niet zorgen voor de gewenste cijfers dan kan het volgende gebeuren, waaronder:

• Leerlingen raken krijgen in de ernstigste gevallen zelfs een burn-out.

• Leerlingen en/of de ouders gaan een mogelijke oorzaak voor het niet halen van de gewenste resultaten zoeken in een diagnose ADHD of ADD.

3 De praktijk: onderzoek naar diagnostiek, behandeling, prestatiedruk en het gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren.

Omdat hier nauwelijks onderzoek naar is gedaan, hebben wij onder 314 leerlingen van het vmbo, de havo en het vwo van alle leerjaren een enquête afgenomen.

Onze respondenten:

Provincie

• 82,1% woont in Noord-Holland

• 9,3% woont in Utrecht

• 8,6% woont in een andere provincie

School

• 85,4% zit op school in het Gooi

Universiteit Utrecht (2015, 14 oktober). 20 procent gebruik ADHD-medicatie tieners om niet-91

medische redenen.


Niveau

• 65,9% zit op het vwo

• 29% zit op de havo

• 5,7% zit op vmbo

Leerjaar

• 1: 1%

• 2: 1,3%

• 3: 18,4%

• 4: 26,5%

• 5: 25,2%

• 6: 27,8%

Deze enquête hebben we op de volgende manieren verspreid:

1. Via Facebook

2. Via fora voor scholieren

3. Via onze school

Hiermee wilden we meer te weten komen over de diagnostiek en behandeling van ADHD en ADD, over prestatiedruk en Ritalingebruik zonder voorschrijving.

Kanttekeningen • Onze enquête is afgenomen aan het begin van het schooljaar. Uit

onderzoek is gebleken dat examenleerlingen meer medicijnen gebruiken voor en tijdens hun examens. Omdat onze enquête in het begin van het schooljaar is afgenomen kan het percentage lager liggen dan het zou zijn als we onze enquête rond de examens hadden afgenomen. 92

• Onze enquête hebben we omschreven als een onderzoek naar Ritalingebruik en prestatiedruk. Omdat we Ritalin noemen in de titel van de enquête is het mogelijk dat mensen die Ritalin gebruiken sneller onze enquête invulden.

• Resultaten van leerlingen op het vmbo hebben bij de vergelijkingen weggelaten omdat het aantal respondenten ervoor zorgde dat de resultaten niet representatief zouden zijn.

De resultaten:

• 10,51% van de leerlingen is gediagnostiseerd met ADHD of ADD.

• 53,1% van de leerlingen met ADHD of ADD wordt alleen met medicatie behandeld.

Vergterlo, A. (2014, 9 mei). Medicijngebruik tijdens examens omhoog. Geraadpleegd op 29 oktober 92

2015, van http://www.nrc.nl/nieuws/2014/05/09/medicijngebruik-tijdens-examens-omhoog


• 14,8% van de leerlingen die Ritalin voorgeschreven krijgen geeft of verkoopt deze medicatie weleens aan andere leerlingen. Methylfenidaat staat op lijst 1 van de Opiumwet, het verhandelen hiervan is dus strafbaar.

• Voor minimaal 65% van de leerlingen die Ritalin misbruiken is het verbeteren van de schoolprestaties de reden.

• In het examenjaar misbruikt 33.3% van de havo leerlingen Ritalin en 17,3% van de vwo leerlingen.

• 91,2% van de leerlingen is via een bekende aan deze Ritalin gekomen.

4 Zijn ADHD en ADD gemedicaliseerd?

Vanaf de 19e eeuw wordt er gesproken van impulsief, hyperactief en aandachtszwak gedrag bij kinderen, toen werd dit gedrag toegeschreven aan de ‘normale onstuimigheden’ van het leven.

In de zeventiger jaren werd deze hyperactiviteit voor het eerst bestempeld als neurobiologische stoornis in de DSM, het handboek voor psychiaters, en ontstond de mogelijkheid om dit te behandelen met medicatie en gedragstherapie.

In 2013 kwam de vijfde versie van de DSM uit. Hierin, net zoals in de voorgaande handboeken, zijn de criteria van ADHD verruimd. Ook zien we dat de stoornis ADHD vaker wordt behandeld met medicatie, meestal Ritalin.

Dit noemen we medicalisering: het medisch benaderen van gedragskenmerken die voorheen beschouwd werden als aspecten van het normale leven. Vaak gaat medicalisering gepaard met een toename in het gebruik van medicijnen.

Medicalisering bij ADHD en ADD kan worden veroorzaakt door:

• Het aantal prikkels in de omgeving van kinderen is toegenomen, waardoor zij zich minder goed kunnen concentreren en/of drukker kunnen worden. De oorzaak hiervoor wordt dan soms gezocht in ADHD of ADD.

• Er zijn meer kinderen met een diagnose ADHD, waardoor de bekendheid toeneemt. Hierdoor kunnen mensen bepaald gedrag eerder wijten aan ADHD.

• Druk van de samenleving en van leraren kan zorgen voor meer diagnostiek van ADHD en voor behandeling met medicatie.

Niveau Leerjaar Percentage leerlingen dat Ritalin gebruikt zonder voorschrijving door een arts

Havo Onderbouw 8,7 %

Pré-examenjaar 0 %

Examenjaar 33.3 %

Vwo Onderbouw + 4e 3,8 %

Pré-examenjaar 10,3 %

Examenjaar 17,3%

Totaal havo en vwo Totaal leerjaren 14,35%


• Prestatiedruk.

• Scholen konden alleen een financiële ondersteuning krijgen wanneer een diagnose gesteld was, dat zorgde voor meer diagnoses. Sinds de invoering van de Wet Passend Onderwijs in september 2014 is dat niet meer het geval.

5 Wat is de invloed van de farmaceutische industrie op de beeldvorming en het gebruik van Ritalin?

De farmaceutische industrie heeft op verschillende manieren invloed op de beeldvorming en het gebruik van Ritalin:

1. Reclame maken

2. Door onderzoekers financieel te ‘steunen’

1. In Nederland is het verboden om reclame te maken bij het publiek voor een medicijn dat alleen verkrijgbaar is op recept. Het is wel toegestaan om reclame te maken voor die medicijnen bij de beroepsbeoefenaars: artsen.

Ondanks dat het verboden is maken farmaceutische bedrijven toch reclame bij het publiek. Hiervoor krijgen deze bedrijven boetes, maar de winst die ze door deze reclame maken is hoger. Daarom gaan farmaceutische bedrijven door met het maken van reclame.

De Farmaceutische industrie maakt ook reclame bij artsen. Dit is niet verboden maar uit onderzoek is gebleken dat het advies van een arts een significant effect heeft op wat de patiënt uiteindelijk gebruikt.

2. De farmaceutische industrie financiert onderzoeken naar medicatie en behandeling. Dit kan niet vermeden worden omdat deze onderzoeken anders niet gedaan kunnen worden. Uit een onderzoek uit 2003 is wel gebleken dat onderzoeken die door de farmaceutische industrie worden gefinancierd gemiddeld vier keer zo vaak een positief resultaat hebben. Een onderzoek uit 2008 bevestigde dit.

Antwoord op de hoofdvraag:

Wat is de invloed van prestatiedruk op het gebruik van Ritalin onder middelbare scholieren?

Uit bovenstaande tabel blijkt dat meisjes de prestatiedruk als hoger ervaren en dat ze over het algemeen minder snel tevreden zijn met hun schoolcijfers dan jongens. Meisjes gebruiken dan ook naar verhouding vaker Ritalin zonder voorschrijving dan jongens.

Geslacht Met welk cijfer ben je over het algemeen tevreden?

De mate het ervaren van prestatiedruk (schaal: 1 tot en met 5)

Percentage dat Ritalin gebruikt zonder voorschrijving door een arts

Jongens 6,92 3,06 10,1%

Meisjes 6,99 3,68 13,4%


In de tabel hierboven zie je dat naarmate het examenjaar nadert middelbare scholieren hogere prestatiedruk ervaren. Daarnaast constateren wij ook een toename in het percentage leerlingen dat Ritalin gebruikt zonder voorschrijving.

Op grond van deze twee tabellen kunnen we constateren dat er een verband bestaat tussen prestatiedruk en Ritalin gebruik zonder voorschrijving.

Deze prestatiedruk is ook één van de oorzaken van de medicalisering. Deze medicalisering en de prestatiedruk kunnen ervoor zorgen dat leerlingen en hun ouders sneller vervolgonderzoek laten doen naar een mogelijke diagnose.

Uit onze enquête is gebleken dat 53,1% van de middelbare scholieren die gediagnostiseerd is met ADHD of ADD alleen behandeld wordt met Ritalin. Dit terwijl uit onze diepte-interviews blijkt dat behandelaars hier geen voorstander van zijn en een groot onderzoek naar de behandeling van ADHD (de MTA-studie) laat zien dat medicatie op de lange termijn geen meerwaarde oplevert ten opzichte van gedragstherapie.

De farmaceutische industrie stimuleert het voorschrijven van medicatie door middel van reclame en het steunen van onderzoek.

De prestatiedruk zorgt er dus voor dat het aantal diagnoses toeneemt. En als gevolg daarvan neemt het aantal voorschrijvingen van Ritalin toe. Als meer middelbare scholieren Ritalin krijgen voorgeschreven, zijn er meer scholieren die Ritalin kunnen krijgen of kopen van hun leeftijds- en klasgenootjes.

We hebben geconstateerd dat prestatiedruk direct zorgt voor niet-voorgeschreven gebruik onder middelbare scholieren, en indirect invloed heeft op het aantal diagnoses ADHD en ADD met als gevolg een toename in het aantal voorschrijvingen van Ritalin.

Eigen mening

14% van de leerlingen gebruikt Ritalin zonder voorschrijving, wij denken dat leerlingen dit doen, en zullen blijven doen, vanwege een kleine pakkans en relatief grote beloning (‘Zo haal ik hogere cijfers’).

Wij vinden dit een schrikbarende ontwikkeling omdat het verhandelen, of in bezit hebben zonder voorschrijving van Ritalin, in principe even strafbaar is als het verhandelen, of in het bezit hebben van cocaïne.

Niveau Leerjaar De mate het ervaren van prestatiedruk (schaal: 1 tot en met 5)

Percentage leerlingen dat Ritalin gebruikt zonder voorschrijving door een arts

Havo Onderbouw 3,07 8,7%

Pré-examenjaar 3,39 0%

Examenjaar 3,33 33%

Vwo Onderbouw + 4e 3,35 3,8%

Pré-examenjaar 3,57 10,3%

Examenjaar 3,74 17,3%

Totaal havo en vwo

Totaal leerjaren 3,47 14,35%


We vinden dat er in sommige gevallen te snel behandeld wordt met Ritalin. Terwijl artsen hebben aangegeven dat Ritalin slechts voor de ernstigste gevallen als laatste redmiddel gebruikt moet worden, blijkt in de praktijk dat ruim de helft alleen Ritalin als behandelmethode voorgeschreven krijgt.

Onder andere het feit dat Ritalin een aantal bijwerkingen kan veroorzaken, waarvan sommige ernstig, en het feit dat de langetermijngevolgen niet bekend zijn, heeft ertoe geleid dat wij de volgende aanbevelingen hebben opgesteld.

Aanbevelingen • Een onderzoek gericht op de langetermijngevolgen van Ritalin.

• Er moet worden voorkomen dat leerlingen het gevoel krijgen dat ze Ritalin moeten gebruiken om goede cijfers te halen.

• Er moet meer onderzoek komen naar behandelmethodes voor ADHD zonder medicijnen.

• Leerlingen die Ritalin voorgeschreven krijgen moet duidelijk worden gemaakt dat het verkopen ervan illegaal is (afschrikken).

• De overheid moet voorkomen dat opleidingen en bijscholing van artsen worden betaald door de farmaceutische industrie en dat ze zo beïnvloed worden.

• De overheid moet maatregelen nemen om de toename in het Ritalingebruik af te remmen of zelfs terug te brengen. Het probleem is meerdere keren aangekaart in de Tweede Kamer maar voor zover wij weten zijn er geen adequate maatregelen genomen.

Hiermee sluiten we ons aan bij de aanbevelingen die de het Comité van de Rechten van Kind van de Verenigde Naties in juni 2015 deed in een rapport over de waarborging van de kinderrechten in Nederland. 93

Zie pagina 493


Bijlagen 1. Bronnenlijst

2. Interview met Peter Deschamps, hoofd zorglijn en psychiater Divisie Hersenen, Psychiatrie en Ontwikkelingsstoornissen bij Universitair Medisch Centrum Utrecht

3. Interview met Nelleke Mylius, orthopedagoog en zorgcoördinator op scholengemeenschap CVO ’t Gooi

4. Interview met Jessica Gantzert, intern begeleider op basisschool Montessorischool-Centrum, in Hilversum

5. Interview met Angela*, gediagnostiseerd met ADD

6. Interview met Paul*, Bas* en Laura*

7. Resultaten van de screening van Sophie: eigen lijsten

8. De enquête

9. Logboek

10. Plan van aanpak

11. English summary

12. Reflectie


Bijlage 1: Bronnenlijst Ali, H (2015, 29 september).'Ritalin verslavend als je het middel snuift of spuit'

ANP (2013, 26 maart). Flinke toename aanmeldingen examentrainingen door aangescherpte eisen.

De Argumentenfabriek. 2014. Informatiekaart oorzaken medicalisering. Geraadpleegd op 30 november 2015, van https://www.argumentenfabriek.nl/media/1482/13066-ik-oorzaken-s.pdf

Batstra, L. (2012). Hoe voorkom je ADHD? Door de diagnose niet te stellen. Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam

Bekelman J. E., Li Y., Gross C. P., ‘Scope and impact of financial conflicts of interest in biomedical research: a systematic review’. JAMA 2003; 289: 454-65.

Berkhout, K. (2015, 15 april) Artsen klusten voor 38 miljoen euro bij. NRC Handelblad.

Bouma, J. (2009, 1 april). De wankelende god Joseph Biederman. Trouw geraadpleegd op 20-12-2015, van

Bogaert, S. 2012. De medicalisering van ADHD.

College voor toetsen en examens. Wat is de Centrale Eindtoets? Geraadpleegd op 30 november 2015, van https://www.centraleeindtoetspo.nl/leerlingen-en-ouders/over-de-toets/wat-is-de-centrale-eindtoets/

Deijkers, R (2012, 25 september). ELsevier-onderzoek: universiteiten worden steeds strenger.

Dessing-De lang, J. (1994). Zakwoordenboek van de farmacie (5e druk volledig herzien). Doetinchem: Elsevier.

EenVandaag (2014, 23 mei). Onderzoek ‘Ritalin, breindoping en examenstress’.

EenVandaag (2014,29 augustus). Onderzoek: veel jongeren stressen over school of studie.

Examenblad. Geraadpleegd op 28 november 2015, van https://www.examenblad.nl/onderwerp/aangescherpte-exameneisen-in-het/2015/vmbo-tl?topparent=vga6k854m5p9

Gagnon, M. A. en J. Lexchin (2008) The Cost of Pushing Pills: A New Estimate of Pharmaceutical Promotion Expenditures in the United States.

Gezondheisraad. (2 mei 2014). ADHD: medicatie en maatschappij. Den Haag: Gezondheidsraad 2014

Gilbody S., Wilson P., Watt I., ‘Benefits and harms of direct to consumer advertising: a systematic overview’. Quality and Safety in Health Care 2005; 14(4): 246-50


Goldacre B. (2012) Foute farma, Breda: De Geus

Inspectie voor de gezondheidszorg. (z.d.). Reclame toezicht: Vormen van geneesmiddelenreclame. Geraadpleegd op 29 november 2015, van http://www.igz.nl/onderwerpen/geneesmiddelen/reclametoezicht/vormen_van_geneesmiddelenreclame/

Jong, L. de, & Kuiper,R. (2015, 2 september). Dit is rendementsdenken pur sang. Geraadpleegd op 29 november 2015, van http://www.volkskrant.nl/opinie/-dit-is-rendementsdenken-pur-sang~a4134146/

Kuiper, M en Houwelingen, H van (2014,20 mei ). Scholieren grijpen naar Ritalin, de nieuwe Dentro Energy. Het AD. Geraadpleegd op 25-10-2015

Kuiper, R. (2015, 2 september). Masteropleidingen gaan zesjesstudenten weren.

Lange KW, Reichl S, Lange KM, Tucha L. Tucha O. The history of attention deficit hyperactivity disorder.2010 241-255

Levy, F., Hay, D. A. (2001). Attention Genes and ADHD. New York: Psychology Press.

Lexchin J., Bero L.A., Djulbegovic B., Clark O., ‘Pharmaceutical industry sponsorship and research outcome and quality: systematic review’. BMJ 2003; 326: 1167-70.

The MTA Cooperative Group(1999 december). Multimodal Treatment Study of Children with ADHD: A 14-month randomized clinical trial of treatment strategies for attention-deficit/hyperactivity disorder. Arch Gen Psychiatry,

National Institute of Mental Health (2009, november). ‘The Multimodal Treatment of Attention Deficit Hyperactivity Disorder Study (MTA): Questions and Answers’ Geraadpleegd op 20 oktober 2015, van http://www.nimh.nih.gov/funding/clinical-research/practical/mta/the-multimodal-treatment-of-attention-deficit-hyperactivity-disorder-study-mta-questions-and-answers.shtml

No Ties (2015, april). 1 op 10 studenten weleens aan concentratiedoping. Geraadpleegd op 28 oktober 2015, van http://nos.nl/op3/artikel/2029272-1-op-10-studenten-weleens-aan-concentratiedoping.html

Het NRC Handelsblad (2009, 13 oktober). 1 op 14 studenten slikt ritalin voor studie of lol.

nu.nl (2010, 15 september). Steeds meer havo en vwo leerlingen.

NOS (2015, 20 oktober). Meer aanmeldingen universiteiten dan verwacht.

Parool (2014, 19 mei). Gebruik van Ritalin heel normaal tijdens eindexamens: 'Zo haal ik hogere cijfers'.

Pereira, R. (2005). ADHD: en nu?. Kosmos uitgevers, Utrecht. 27-28

Psycqentral. How the DSM Developed: What You Might Not Know.


Rijksuniversiteit Groningen. (2 mei, 2012). Dr. Laura Batstra: ‘ADHD is geen ziekte’. Geraadpleegd op 14 december 2015, van http://www.rug.nl/news/2012/05/18

Sergio S., ‘Pharmaceutical company funding and its consequences: A qualitative systematic review’. Contemporary Clinical Trials. Maart 2008; 29(2): 109-13.

Stoffelen, A (2012, 7 juli). Adhd, een droomdiagnose voor de farmaceutische industrie. De Volkskrant

Trouw (2014, 10 februari). Je bent nooit te jong voor een burn-out.

Universiteit Utrecht (2015, 14 oktober). 20 procent gebruik ADHD-medicatie tieners om niet-medische redenen. Geraadpleegd op 20 november 2015, van http://www.uu.nl/nieuws/naar-schatting-20-procent-middelbare-scholieren-gebruikt-adhd-middelen-om-niet-medische-redenen

Vasterman, J. (2015 15 april). Leerlingen komen niet meer zo snel op een hoger niveau. NRC Handelsblad

Vasterman, J. (2015, 11 augustus). Dat kind móet en zal slagen. Het NRC Handelsblad. Geraadpleegd op 30 november 2015, van https://blendle.com/i/nrc-handelsblad/dat-kind-moet-en-zal-slagen/bnl-nrc-20150811-1521181

Vergterlo, A. (2014, 9 mei). Medicijngebruikt tijdens examens omhoog. Het NRC Handelsblad

Vries, M. de (2013 8 mei). Middelbare scholen huren zelf bureaus in voor bijspijkercursussen. De Trouw

Woud, E. van 't (2014, 1 februari). ‘Oefenen kan Cito-score wél verhogen’. Het NRC Handelsblad.

Zorginstituut Nederland. Farmaceutisch compas. Geraadpleegd op 24 november 2015, van www.farmacotherapeutischkompas.nl

We hebben de volgende boeken gelezen

Barkley, R.A. (1995). Diagnose ADHD: complete gids voor ouders en hulpverleners (3e geheel herziene druk)[ Taking charge of ADHD]( van Dam-Middeldorp, M. vert.). Amsterdam: Pearson.

Barkley, R.A. (2010). Volwassenen ADHD : een pracktisch programma in vijf stappen (cop. 2011) [Taking charge of adult ADHD] ( Reitsema, J.W. vert.). Amsterdam : Nieuwezijds

Batstra, L. (2012). Hoe voorkom je ADHD? : door de diagnose niet te stellen (cop. 2012). Amsterdam : Nieuwezijds

Dessing-De lang, J. (1994). Zakwoordenboek van de farmacie (5e druk volledig herzien). Doetinchem : Elsevier.

Goede, B., &Hof, S. van 't (2010). ADHD?! Wat nu? : een pracktische wegwijzer voor ouders. Huizen: Pica.


Goldacre,B. (2012). Foute farma (2e druk) [Bad Pharma : how drug companies mislead doctors and harm patients] (Stoltenkamt, M. vert.). Breda: De Geus

Kooij, S.J.J. (2008). Over medicatie: voor volwassenen met ADHD (2e druk). Den Haag: Kenniscentrum ADHD bij volwassenen, PsyQ; Amsterdam: Pearson Assessement and Information

Pereira, R.R.(2011) ADHD: en nu? : Wanneer ben je té druk? Is het een modeziekte? Ook bij volwassenen? (2e geheel herziene druk). Utrecht : Kosmos (in samenw. Met Balans)

Simonsohn, B. (2001). Ritalin is de oplossing niet... (cop. 2010) [ Hyperaktivität : warum Ritalin keine Lösung ist.] (Kuiper, A. vert.)

Wildervanck, C. (2009). ADHD: hoe haal je het uit je hoofd?. Schiedam: Script


Bijlage 2: Interview met Peter Deschamps, hoofd zorglijn en psychiater Divisie Hersenen, Psychiatrie en Ontwikkelingsstoornissen bij Universitair Medisch Centrum Utrecht

Sophie: Ten eerste, hoe komen kinderen bij jou terecht?

Wij hebben echt een academisch ziekenhuis, dat is een derdelijns poli psychiatrie. Dat betekent dat kinderen eigenlijk heel vaak verwezen worden door andere kinderen jeugdpsychiaters of psychologen, of door de buurtteams soms. Af en toe door de huisarts, maar meestal is er al een andere hulpverlener betrokken geweest voordat kinderen hier terechtkomen. In het algemeen is het zo dat huisartsen, psychologen of buurtteams ook gewoon kunnen verwijzen naar kinder- of jeugdpsychiaters, of bijvoorbeeld de ALTRECHT of een andere tweedelijns GGZ-instelling.

Sophie: Als iemand hier terechtkomt, wat is dan meestal het probleem?

Het is vaak zo dat kinderen vastlopen in hun ontwikkeling thuis of op school, of in contact met leeftijdgenoten en vaak een combinatie van twee of drie van die dingen. Daarbij is vaak de eerste vraag aan ons: kunnen jullie eens meekijken naar het kind om te begrijpen waardoor het komt dat het kind vastloopt, waardoor het gedragsproblemen heeft of niet goed kan leren, of steeds ruzie of conflicten heeft met zijn vriendjes, of slecht luistert of overprikkeld raakt? Dus vaak is er eerst vraag naar diagnostiek, meekijken naar de ontwikkeling op die gebieden en of we kunnen begrijpen hoe dat komt. En op basis daarvan advies geven over wat je dan zou kunnen doen om de ontwikkeling verder te stimuleren.

Sophie: Welke methodes hebben jullie daarvoor?

We verzamelen eigenlijk informatie via drie belangrijke kanalen. Eén: we kijken naar het kind, praten met het kind, doen spelletjes met het kind, en soms doen we bij het kind ook nog aanvullend onderzoek zoals een intelligentietest of een IQ-test of het meten van de aandacht of concentratie of bepaalde andere vaardigheden. Twee: we luisteren naar ouders, wat is er aan de hand? Hoe lang bestaat het al? Hoe heeft het zich ontwikkeld? Hoe heeft het zich vroeger ontwikkeld? Waren er nog bijzonderheden rondom de geboorte of de bevalling of in het gezin of andere omstandigheden? En hoe gaat het nu met het kind op die gebieden, thuis op school met vriendjes en sociaal? En drie: we winnen informatie in bij leerkrachten met behulp van bijvoorbeeld vragenlijsten of door ze te bellen en te vragen: hoe gaat het met het kind in de klas? Soms is er ook een schoolobservatie gedaan die we kunnen gebruiken of kijken. Dat zijn zo'n beetje de drie belangrijkste informatiekanalen die we hebben om de ontwikkeling van een kind in beeld te brengen.

Malouke: Komen hier zo'n beetje de ernstigste gevallen?

Bij ons op de polikliniek komen eigenlijk vooral kinderen die al elders geweest zijn, waarbij de huisarts of de psycholoog het niet zo goed wist, of de buurtkliniek kon het niet oplossen, dan krijg je een soort van opschaling


waardoor wij vaak de kinderen zien die ernstigere ontwikkelingsproblemen hebben. Bij ons nog specifiek omdat het een academisch ziekenhuis is. Kinderen hebben bijvoorbeeld ook lichamelijke problemen, Kinderen die ook epilepsie hebben, of kinderen die ook een bepaalde erfelijke aandoening hebben waardoor er andere dingen in het lichaam niet goed ontwikkeld zijn of kinderen die meerdere vormen van psychiatrische stoornissen tegelijk hebben.

Sophie: Er is dus vaak sprake van comorbiditeit bij kinderen die hier terechtkomen.

Ja

Sophie: Gebruiken jullie de DSM-V ook, of lijsten of screenings die hierop gebaseerd zijn?

Het belangrijkste vinden wij de diagnostiek en dat is niet hetzelfde als classificatie. De DSM-V-classificatie is uiteindelijk de stoornis classificeren of een plakkertje plakken maar wat we voorafgaand daaraan altijd doen is beschrijving, diagnostiek, een conclusie van hoe het met het kind gaat op al die gebieden, en hoe je dat kan begrijpen; wat de sterke kanten zijn van een kind en de beperkingen; wat zijn sterke kanten en beperkingen van de omgeving, zodat we kunnen snappen waardoor die problemen zijn ontstaan.

Malouke: Dus eigenlijk een diagnose op maat.

Dat is altijd een goede diagnose, of een begrijpelijke diagnose of een conclusie. Daaruit volgt in tweede instantie dat je ook kunt kijken of je kunt classificeren, omdat die classificatie van ADHD of een autisme spectrum stoornis of een gedragsstoornis of een depressie of een angststoornis ons kan helpen omdat we weten dat veel wetenschappelijk onderzoek waar we ons op baseren is gebaseerd op of Kinderen met of zonder ADHD wel of niet goed reageren op bepaalde medicatie, of iemand met Autisme wel of niet goed reageert op die behandeling. Dus die classificatie helpt ons om kinderen in groepjes te zetten omdat wetenschappelijk onderzoek bijna altijd op die groepen kinderen gebaseerd is. En dan kun je dus het kind dat je voor je hebt beter vergelijken met het wetenschappelijk onderzoek dat er is.

Sophie: Maar dat is dus niet het doel, classificatie?

Nee, het doel is om te begrijpen hoe het kind zich ontwikkelt en waar het vandaan komt en wat zijn sterke kanten en beperkingen zijn. Om dat allemaal in kaart te brengen. En classificatie helpt om je behandeling richting te geven en te kunnen toetsen met behulp van wetenschappelijk onderzoek. De laatste jaren was classificatie ook nodig om toegang te krijgen tot zorg, om een vergoede behandeling te kunnen starten bij het kind. Vroeger was het ook zo dat om kinderen in een speciale vorm van onderwijs te krijgen er een classificatie moest zijn. Dat is inmiddels aangepast.

Malouke: Zijn jullie terughoudend in het geven van een diagnose ADHD of ADD?

Ik denk dat we hier proberen om goed te wikken en te wegen. Bijvoorbeeld als je het over ADHD hebt dan kan het om concentratieproblemen of impulsiviteit of druk gedrag gaan, of een combinatie hiervan. Wij proberen altijd heel goed te kijken hoe het komt dat een bepaald kind


concentratieproblemen heeft.

Sophie: Dus jullie proberen echt de oorzaak te vinden?

Ja. Heeft het te maken met dat zo’n kind in een hele onrustige en te grote klas zit waar de eisen te hoog zijn, of is er thuis iets aan de hand, een echtscheiding of andere problemen, of is het zo dat er misschien te veel van het kind gevraagd wordt omdat het een lagere intelligentie heeft en het eigenlijk daarom de lessen niet goed kan volgen en zich niet goed kan concentreren. Ik noem nu een paar oorzaken maar er zijn veel meer oorzaken voor concentratieproblemen.

Sophie: En als jullie dan de oorzaak gevonden hebben, wat proberen jullie hier dan te doen?

Dat hangt af van wat de oorzaak is.

Sophie: Stel, je komt tot de conclusie dat iemand ADHD heeft en zich niet goed kan concentreren op school

Als dat de meest waarschijnlijke oorzaak is dan stellen we een plan of behandeling voor die kan bestaan uit het trainen van kinderen, uit het adviseren om de schoolomgeving aan te passen. Kinderen moeten vooraan in de klas, of met een koptelefoon werken, of remedial teaching, of andere vormen van extra hulp op school of huiswerkbegeleiding. We geven ouders advies over wat ze thuis kunnen doen om die kinderen verder te begeleiden en in sommige gevallen geven we ook het advies om medicatie te geven als aanvulling op een van die andere vormen van begeleiding.

Sophie: Maar dus niet alleen medicatie?

Niet alleen, nee. En bij ons is het soms zo dat al die andere dingen al geprobeerd zijn waardoor we uiteindelijk adviseren om toch ook medicatie te geven bovenop wat er het halve jaar of het jaar daarvoor al allemaal gedaan is.

Sophie: Maar medicatie is dus meer een laatste hulpmiddel en niet iets waar je mee begint?

Nou soms begin je daar wel mee. Als kinderen hier komen of bij een psychiater elders en het is meteen duidelijk dat het veranderen van de schoolomgeving en het geven van advies thuis en het trainen van het kind onvoldoende effect zal hebben, omdat het water al als het ware aan de lippen staat. Ik denk dat onze rol daarin wel anders is dan van een kinderen jeugdpsychiater van een huisarts of een schoolpsycholoog die voor het eerst zo’n kind ziet. Ik denk dat zij veel vaker eerst ook andere dingen proberen voor ze tot medicatie komen en dat wij vaak al wat verder in de rit zitten.

Malouke: Er is wel controverse rondom Ritalin en Methylfenidaat hoe gaat u daarmee om? Volgens sommigen is het kindercoke terwijl anderen onder andere kinderarts Rob Rodriguez-Pereira pleiten voor meer gemak in het geven van medicatie omdat er veel onderdiagnosticering is. Maar er zijn ook anderen zoals Laura Batstra die zeggen: dat moet je niet doen, dat is geen goede zaak. Het zijn beide artsen.


Laura Batstra is psycholoog/orthopedagoog, maar jullie zijn heel goed ingelezen, dat is fijn. Wij denken: nee, je moet niet zomaar kinderen die een beetje druk zijn en achterin de klas zitten en zich niet kunnen concentreren allemaal medicatie gaan geven, dat is echt onzin en het is schadelijk. Omdat ik denk dat als je te snel naar die oplossingen gaat grijpen die eigenlijk gemaakt en ontwikkeld zijn voor ernstige vormen… wacht misschien moet ik daarmee beginnen. We zien hier een aantal kinderen, die komen hier binnen gelopen en die hebben hier in deze kamer voordat je ook maar tot 10 hebt geteld op alle stoelen gezeten, hebben alles aangeraakt, alles uit de kast getrokken, zitten te wiebelen en ik krijg er geen normaal gesprek mee gevoerd. Als ik ze een stukje laat lezen slaan ze woorden over, die hebben gewoon heel duidelijk heel ernstige concentratie- en impulsproblemen en daardoor komen ze niet alleen niet tot leren maar lopen ze ook de straat op zonder na te denken en zijn ze gevaarlijk, komen ze niet tot het zelf leren boodschappen doen of veters strikken of wat dan ook. Ze leren niet zwemmen omdat ze in het zwembad de hele dag rondkijken, hoe hard ze hun best ook doen en hoe hard de leerkracht het ook probeert. Dat type kinderen, daarvan ben ik absoluut voorstander en heb ik ook absoluut positieve resultaten gezien voor het toevoegen van medicatie. Voor de verdere begeleiding en behandeling van die kinderen is de medicatie ontwikkeld, en op die kinderen is het onderzoek gebaseerd. Maar dat zijn geen 10 op de 100 kinderen waar dat hier over gaat, misschien 1, 2, 3 zoiets. En dan is er een groep kinderen waar ik denk dat discussies over is ontstaan. Als je die 100 kinderen op een rij zet zijn dat de kinderen die bij de 10 zitten die zich relatief nog best goed kunnen concentreren, die zijn net iets impulsiever en net iets onrustiger. Ik denk dat er echt wel een gevaar is voor de bijwerkingen. Je geeft toch medicatie, dit kan invloed hebben op de hersenontwikkeling. Het is medicatie die we al lang gebruiken, die goed getest is op kinderen met ernstige vormen van ADHD, maar je weet niet wat er gebeurt met de ontwikkeling op lange termijn als je het ook aan kinderen met een veel mildere vorm van aandachtsproblemen gaat geven. Dat is niet wetenschappelijk onderzocht. En ik als arts en kinderen jeugdpsychiater denk dat er een risico zit aan het voorschrijven van die middelen voor kinderen die mildere vormen hebben van die stoornis.

Sophie: Dus je vindt niet dat medicatie meteen voorgeschreven moet worden aan kinderen die niet zulke ernstige problemen hebben?

Precies, daar moet je heel goed over na denken, dan moet je goed kijken naar wat die problemen veroorzaakt en ook andere dingen proberen, en terughoudend zijn met het voorschrijven van medicatie.

Sophie: Ik ken iemand die na 3 korte gesprekken de diagnose ADHD kreeg en medicatie. Vind je dat dan ook geen goede ontwikkeling?

Ik vind het altijd heel moeilijk om daar uitspraken over te doen omdat ik niet weet wie dat gesprek heeft gevoerd, wat de hele voorgeschiedenis is en wat er al is geprobeerd. Daarom weerhoud ik me altijd van uitspraken van wat collega's hebben gedaan als ik het kind niet zelf gezien heb. Ik zie hier ook weleens kinderen waarbij ik na 1 of 2 keer echt al zie dat er hele ernstige problemen zijn en er een medicatie advies gegeven kan worden. Soms zelf na één keer. Het kan wel maar het hangt echt van het verhaal af.


Malouke: Maar ziet u ernstige ADHD dus wel als een stoornis in de hersenen?

Ja.

Malouke: Voorzover wij weten is dat nog niet echt bewezen.

Nee, het goede is dat we er de afgelopen 20 jaar achter zijn gekomen dat als je groepen kinderen met ernstige ADHD vergelijkt met gezond ontwikkelde kinderen, dat je verschillen vindt.

Sophie: maar niet bij iedereen

Niet bij iedereen. Op groepsniveau zijn er verschillen: in de werking van de hersenen en in de functies. Bij kinderen is dat veel moeilijker maar bij volwassenen merk je het ook bij de stofjes in de hersenen die je kunt meten. Er zitten verschillen tussen die mensen en mensen die zich normaal ontwikkelen en concentreren. Maar je kunt die kennis niet gebruiken om op individueel niveau diagnostiek te doen. Ik zeg altijd als je alle jongens van 14 en 15 tegen een meetlat zet en alle meisjes van 14 en 15, dan is het duidelijk dat de jongens groter zijn dan de meisjes. Maar het domste wat je kunt doen als je wil weten of iemand een jongen of een meisje is, is meten en op basis van de lengte beslissen of het een jongen of een meisje is. Daar heb je niks aan. Nou ja niks, als iemand 2 meter is dan is de kans dat het een jongen is natuurlijk veel groter.

Sophie: Maar de kans is groter, niet 1.

Precies, de kans is niet absoluut, je kunt er niet zeker van zijn. En de meeste van die jongens zijn dan 1,70 of 1,75 en die meisjes zijn dan 1,60 of 1,65 maar daar kun je geen diagnostiek bij doen.

Malouke: Dus ga je af op gedragskenmerken.

Dus daarom zeg ik: bij diagnostiek ga je af op gedragskenmerken. Op het verhaal, op de ontwikkeling, op of dit ook al zo was toen dit jongetje of meisje 3 was, toen ze op de peuterspeelzaal of het kinderdagverblijf zat en ze daar ook al zeiden: jeetje die kan geen 2 minuten stilzitten en knutselen, of die trekt echt alles uit de kasten. Of dat de juf in groep 3 of 4 al zei jeetje hij kan niet zo goed stil zitten of leren, of er komt niet uit wat erin zit, en dat de zwemleraar dat ook al zei. Snap je? Die hele geschiedenis plus het verhaal van vandaag en wat we zelf zien is wat we gebruiken om diagnostiek te doen.

Malouke: Heeft u het idee dat er meer onderzoek nodig is?

Ja natuurlijk.

Malouke: Naar bijvoorbeeld de hersenen?

Ja naar de hersenontwikkeling, maar wat ik denk dat toch een heel belangrijk onderwerp is, is dat we eigenlijk nog heel weinig weten over wat er gebeurt als we kinderen medicatie voorschrijven. We weten wat er in de weken en maanden daarna en ook het eerste jaar en de 2 jaren daarna gebeurt. Maar we hebben eigenlijk heel weinig onderzoek, op 1 of 2 grote onderzoeken na, over wat er daarna gebeurt, over wat er gebeurt als we kinderen jarenlang


medicatie voorschrijven en wat de invloed daarvan op de ontwikkeling is. Daar is nog weinig over terug te vinden. En ik denk dat langdurig onderzoek waarbij we kinderen met en zonder vergelijken of kijken wat het effect is op verschillende domeinen, daar zit nog wel een tekort.

Sophie: Dus eigenlijk een herhaling van de MTA-studie, maar dan met bepaalde problemen verholpen.

Ja die MTA studie heeft gezorgd voor een enorme verrijking. Nu hebben we geloof ik na 16 jaar een follow-up gehad.

Sophie: Ja maar daar zijn ook wel problemen mee. De ernstigere gevallen deden niet meer mee.

Precies en ze zijn wel opgevolgd maar we weten ook niet zo goed of ze al die tijd goed behandeld zijn. Het is fantastisch dat jullie je daar al in verdiept hebben. Dat is een heel mooi voorbeeld van hoe een hele grote, goed opgezette studie na lange tijd eigenlijk nog steeds een aantal vragen laat liggen die toch belangrijk zijn om te beantwoorden.

Sophie: Dus eigenlijk zou er nog een soort MTA-studie moeten komen maar dan echt gefocust op de lange termijn?

Ja

Sophie: Niet zoals hier, dat er 2 jaar veel aandacht aan besteed wordt en na 16 jaar toch nog even gekeken wordt naar de resultaten waarbij bijvoorbeeld de medicatie door bleef gaan maar de gedragstherapie niet, dan kun je niet meer zeggen wat het effect is. Er is geen sprake van Ceteris Paribus.

En je weet niet waarom kinderen soms stopten of doorgingen met medicatiegebruik en je weet niet hoe lang ze het probeerden. Dat soort van onderzoek zal ons hopelijk nog wel verder brengen. De andere belangrijke vraag die wij hebben is we weten dat ongeveer 70% van de gevallen goed reageert op medicatie, maar 30% dus niet. En ik kan van tevoren niet voorspellen hoe een kind zal reageren. En we zijn ook wel zoekende, zowel hier als wereldwijd, of we toch met MRI-scans of met EEG of met vragenlijsten of bepaalde taken kunnen voorspellen welke kinderen wel en niet goed zullen reageren op welke vormen van medicatie.

Sophie: Om te voorkomen dat kinderen niet goed reageren: ze willen niet meer eten of worden lusteloos.

Ja.

Sophie: Er is dus helemaal niet bekend wat de gevolgen zijn voor kinderen die het gebruiken zonder ook maar enige vorm van concentratieproblemen?

Nee. Er is wel een klein beetje kortetermijnonderzoek waarbij er bij studenten zonder concentratieproblemen gekeken is of die zich beter konden concentreren met Methylfenidaat. Ik weet niet of jullie daarover iets terug hebben gevonden?

Sophie: Wel over het gebruik, de hoeveelheid en de bijwerkingen


maar niet over het effect.

Malouke: Ik ook niet.

Er zijn wel een paar onderzoeken naar het effect van stimulatie bij gezonde vrijwilligers maar niet bij adolescenten en dat zal ook niet zo snel door de medisch-ethische toetsingscommissie komen. Dat je medicatie die invloed heeft op de werking en de ontwikkeling van de hersenen aan gezonde 15-jarigen gaat geven.

Sophie: Maar het is wel belangrijk en het gebeurt toch al.

Dat is een hele belangrijke vraag denk ik.

Malouke: Je kan natuurlijk ook niet zeggen tegen mensen die cocaine gebruiken van: blijf dat maar doen dan onderzoeken wij je.

Precies, kom maar naar ons, dan geven wij het je wel.

Sophie: Het lastige is dus dat het wel gebeurt en dat de gevolgen niet bekend zijn en als ze dat wel waren zou dat waarschijnlijk wel mensen weerhouden van het gebruik. Toen wij aan iemand vertelden dat het permanente hersenschade zou kunnen veroorzaken schrok die wel.

Maar als je dat wilt onderzoeken moet je dus een paar jaar lang, elke week een 15 jarige zo’n tabletje geven.

Malouke: Maar misschien zou je het kunnen onderzoeken met behulp van de groep kinderen die u eerder noemde, die wel medicatie krijgt maar dat misschien niet per se nodig heeft. Die misschien dichter bij de groep zonder concentratieproblemen passen dan de groep waar de medicatie voor is bedoeld. Daar kun je dit misschien wel onderzoeken.

Dat je daarnaar kijkt. Leuk idee. Dit soort van onderzoek wordt nog niet gedaan.

Malouke: Het is een beetje een brede vraag maar denkt u dat er sprak is van onder- of overdiagnosticering?

Ik denk dat beide waar zijn op dit moment. Ik denk dat er groepen kinderen zijn, allochtone kinderen, die veel minder worden gezien bij diagnostiek dan autochtone Nederlandse kinderen. Dus daar is een groep die we mogelijk nog slecht bereiken. Een andere groep is toch denk ik kinderen die in hele turbulente gezinssituaties opgroeien waarbij het toch een valkuil kan zijn om concentratieproblemen, of impulsiviteit of onrust aan te schrijven aan de opvoedingsomstandigheden, bijvoorbeeld gezinnen waar veel ruzie is of een echtscheiding of andere omstandigheden waardoor een ouder niet zo goed in staat is om voor de kinderen te zorgen en soms zelfs helemaal niet. Bij die kinderen zou de conclusie nogal snel kunnen zijn dat ze op school overprikkeld zijn of dat ze niet goed slapen, niet goed eten en allemaal zorgen hebben en in totale chaos opgroeien en in een aantal gevallen kunnen de ouders niet zo goed opvoeden en soms heeft dat te maken met het feit dat de ouders zelf een psychiatrische stoornis hebben en soms ook met een vorm van ADHD. Dus in zo’n geval zou je kunnen missen dat kinderen toch ook echt een


erfelijke kwetsbaarheid hebben omdat je ziet dat er veel chaos is en concludeert dat het kind daarom concentratieproblemen heeft. Dus ook in die groep zou er sprake kunnen zijn van onderdiagnosticering. En ik denk dat de overdiagnostiek misschien wel is bij kinderen die bij jullie op school zitten. Die toch overwegend hoogopgeleid zijn, die heel graag willen verder leren of studeren die daar misschien iets minder talent voor hebben dan dat hun ouders graag zouden willen en die als het ware toch een beetje gepusht worden in een richting die niet zo goed bij hen past omdat ze bij die onderste 10% zitten en je als je universitair onderwijs wilt net boven de helft of bovengemiddeld moet zitten.

Malouke: Dus door prestatiedruk.

Ja dat is die prestatiedruk.

Sophie: We kwamen eerder tegen dat de leraar graag een diagnose wil voor een kind en eigenlijk ook medicatie. Is dat iets wat u ook weleens tegenkomt?

30 jaar geleden hadden wij in ons vakgebied het probleem dat we aan leerkrachten en ouders moesten vertellen dat er iets als hersenontwikkelingsproblemen bij kinderen bestaat. Toen dacht iedereen nog: die kinderen zijn stout of ze willen niet. Dat hoor ik van ouders van kinderen die ik nu zie ook weleens, van: ze noemden me lui of ik kreeg op mijn kop. Dat hebben we echt gehad, dat hebben we goed gedaan vind ik. De keerzijde is dat iedereen als het ware nu met een vergrootglas naar kinderen zit te kijken en het gevaar zou kunnen ontstaan dat bij elk kind dat een beetje druk is of zich minder goed kan concentreren, door leerkrachten of ouders de vraag word gesteld: heeft dat kind niet ADHD en heeft hij geen medicatie nodig? Die slinger schiet een beetje door of lijkt door te schieten naar de andere kant. Dus wij hebben dit eigenlijk mede veroorzaakt door aan iedereen te vertellen hoe het zit of wat er aan de hand kan zijn.

Sophie: Een beetje de medicalisering die doorschiet?

Ja. Net zoals ik denk dat de hoeveelheid mensen die nu bijvoorbeeld bij de huisarts komen met een moedervlek ten opzichte van 30 jaar geleden vast ontzettend is toegenomen. Dat denk ik tenminste, dat weet ik niet. Daardoor zijn er nu heel veel mensen die nu naar moedervlekken laten kijken waar je je eigenlijk geen zorgen over hoeft te maken. Dat is natuurlijk een gevolg van het feit dat we mensen verteld hebben dat zonlicht slecht is en huidkanker kan veroorzaken en als je een moedervlek hebt moet je er op tijd naar laten kijken want anders ben je te laat. Heel goed dat we dat gedaan hebben, maar de keerzijde kan zijn dat je een soort van overdiagnostiek of overconsumptie krijgt.

Sophie: We zien dat mensen meer naar privé klinieken gaan en dat er een soort tornadoklinieken zijn ontstaan waar je een diagnose kan krijgen in 1 dag. De zorgcoördinator van onze school dacht dat je in die tijd niet goed naar elk vlak van iemands leven kan kijken. Hoe denk jij daarover?

Nou ik denk dat veel afhangt van hoe getraind je bent in diagnostiek doen. Als het echt mensen zijn die veel weten van ontwikkeling en diagnostiek dan hoeft het niet heel veel tijd te kosten. Verder hangt ook veel af van de toestroom: komen ze rechtstreeks van school, de huisarts of via een leerkracht of kunnen


de ouders zich daar zelf aanmelden? Dat bepaalt ook heel erg of zo’n initiatief geslaagd kan zijn of niet.

Sophie: Maar stel je voor, iemand gaat naar de huisarts en die zegt meteen: ga daar maar langs.

Nou ja wat ik eerder zei, het hoeft niet per se in de hoeveelheid tijd te zitten maar meer in hoezeer iemand er kritisch naar kijkt. Als je dat goed doet dan ben ik de laatste die zegt dat dat de hele dag moet duren.

Malouke: Voorheen hebben we er eigenlijk alleen maar slechte dingen over gehoord of gelezen. Dit is wel een andere blik.

Soms denk ik ook na een uur of anderhalf uur: ja het is me wel duidelijk, en dan moet je ook niet nog overmatig al die tests gaan doen bij die kinderen. En soms twijfel je en moet je aanvullend onderzoek doen en soms is het ook duidelijk dat er geen ADHD is en dan moet je dat ook zeggen, dat kan soms ook wel na anderhalf uur of 2 uur.

Sophie: We hebben ook gehoord dat medicatie sneller wordt voorgeschreven zonder andere behandeling, terwijl dit eigenlijk alleen maar symptomen bestrijdt. Denk je dat je dat zou moeten doen, alleen medicijnen voorschrijven?

Nee, ik denk dat je altijd moet checken of er andere mogelijkheden zijn, door bijvoorbeeld de omstandigheden te veranderen om concentratie en impulsiviteit en beweeglijkheid in betere banen te leiden. Die check moet altijd gebeuren. En soms levert die check op dat eigenlijk alles al is geprobeerd en dan vind ik het te verantwoorden om medicatie voor te schrijven en niet al die andere dingen nog een keer te doen.

Malouke: We hebben ons ook verdiept in de invloed van de farmaceutische industrie. Hoe kun je het goedpraten dat die invloed heeft op iemand die medicatie voorschrijft? Om het een beetje kort door de bocht te zeggen.

Daar heb ik een paar dingen over te zeggen. 1. Reclame werkt echt. Iedereen die iets anders zegt moet een keer naar Coca Cola gaan kijken, want dat was gewoon een heel vies drankje en bij de gratie van reclame en sponsoring drinkt nu iedereen Coca Cola terwijl mensen het echt verschrikkelijk vies vonden. Dus reclame werkt. En als je denkt dat je er niet door beïnvloed wordt dan vind ik dat heel knap, maar ik denk dat ik ook beïnvloedbaar ben door reclame. Dus mijn mening, en dat geldt ook voor de meeste collega’s hier, is dat we niets, al is het maar een pen of een notitieblokje of een klein cadeautje, helemaal niets aannemen. We willen ons zo onafhankelijk mogelijk opstellen en nemen geen producten aan en geen informatiemateriaal. Misschien zijn wij daar een beetje streng in maar wij leiden ook mensen op. En ik vind dat als ik arts-assistenten en psychiaters opleid en ik geef daar onderwijs en soms een lezing over, dat ik voor mezelf extra moet waken omdat het niet alleen gaat om wat ik zelf voorschrijf maar ook wat ik anderen leer om voor te schrijven. Ik vind dat ik en mijn collega's hier daar veel verantwoordelijkheid in hebben.

2. De geneeskunde in zijn algemeenheid heeft de farmaceutische industrie


nodig, want ik heb niet de mogelijkheid om ergens een paar miljoen in een nieuw middel te steken voor wat voor kwaal dan ook en dat dan ook nog allemaal te testen en me te kunnen permitteren dat het maar 1 op de 100 keer lukt om een nieuw middel op de markt te brengen. Dat is nou eenmaal zo. Zo hebben we het met elkaar georganiseerd. Dus ja, enige vorm van samenwerking van het meewerken aan onderzoek of het meedenken met onderzoek of vormen van middelen die nodig zijn, daar heb je ook psychiaters voor nodig. En ik denk dat de afgelopen 10, 20 jaar de regels over die onderzoeken die de farmaceutische industrie doet en wat er wordt opgeschreven, die zijn echt ontzettend aangescherpt. Vroeger kon je een onderzoek doen en 5 vragenlijsten afnemen en de vragenlijst die het beste uitkwam kiezen als uitkomstmaat. En je kon wat slecht uitkwam niet publiceren, maar je kon ook nog denken: als je 5 vragenlijsten afneemt, als je eerst vragenlijst 1 wilde gebruiken als uitslag maar daar is geen verschil maar bij vragenlijst 4 wel, dan kon je alleen iets schrijven over vragenlijst 4. Dat mag allemaal niet meer. Als je onderzoek naar een middel doet, dan moet je het tijdschrift aanschrijven en zeggen: best tijdschrift, ik ga dit onderzoek doen, naar dit middel, dit wordt mijn belangrijkste uitkomstmaat en dit mijn tweede uitkomstmaat, en het gaat zo lang duren en aan het eind zal ik de resultaten naar jullie toesturen. Je moet ook registreren dat je onderzoek doet in een register voor clinical trials zodat je niet achteraf nog een beetje onderzoeken kunt wegmoffelen.

Ook heeft de KNMG (Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst) redelijk heldere en strenge richtlijnen gegeven over als je iets aanneemt, hoeveel dat mag zijn en wat. En dat gaat over lage bedragen. Eerder over tientallen euro’s. Dan heb je ook nog bijscholing voor artsen en daarin weet ik dat ik ook een redelijke luxepositie heb omdat ik in een academisch ziekenhuis werk en een redelijk groot opleidingsbudget heb en me de vrijheid kan permitteren om ook te betalen voor bijscholing die niet door de farmaceutische industrie georganiseerd is. En ik weet dat er bijscholing georganiseerd wordt door en in samenspraak met de farmaceutische industrie en daar zijn ook allemaal regels over. Over wat je dan moet zeggen, bijvoorbeeld: ik word betaald door die en die… of ik mag wel of niet zeggen wat ik wil, hier een soort disclosure-of-interest. Of daar nog beïnvloeding is? Vast nog wel een beetje. Hoe schadelijk dat is weet ik eigenlijk niet. Er zijn in de maatschappij, dus wat ik net noemde, een soort beschermingsmechanismen ingebouwd rondom het doen van onderzoek, rondom opleidingen, rondom het aannemen van cadeaus, rondom de reclame die niet rechtstreeks op patiënten wordt gericht. Waardoor ik denk dat we er niet heel slecht voorstaan ten opzichte van andere landen en zeker ten opzichte van de Verenigde Staten. Ook ten opzichte van Zuid-Europa voorzover ik weet. Maar misschien is dit nog wel onvoldoende en moet het nog verder. Dat weet ik niet.

Sophie: Maar dat onderzoek voorzover dat mogelijk is onafhankelijk wordt uitgevoerd, is dus wel heel belangrijk.

Ja, onderzoek en opleiding. Dat geneeskundestudenten die psychiater willen worden, verzekerd zijn van een soort onafhankelijk advies. Net zo als mensen die die richtlijnen bepalen.

Sophie: We zijn al een paar keer tegengekomen dat volgens mij Sandra Kooij niet geheel onafhankelijk is maar wel mede de richtlijn bepaalt en dat daar niet wordt ingegrepen. Zou dat wel moeten gebeuren?


Nou kijk het lastige is dat iemand die in zo’n richtlijn zit daar veel tijd en moeite in steekt, en vaak zijn het ook onderzoekers die ook weer banden hebben met de farmaceutische industrie omdat ze ook weer onderzoek doen naar de werking van bepaalde middelen. Dus ideaal gezien zijn het allemaal verschillende mensen, maar de werkelijkheid is nou eenmaal zo dat een doorsnee kinderen jeugdpsychiater die geen onderzoek doet, niet zo snel in zo’n richtlijn komt.

Sophie: De DSM-IV werd zo uit mijn hoofd door mensen opgesteld waarvan 40% banden had met de farmaceutische industrie en daar waren sommige mensen al niet zo tevreden over, en de DSM-V zelfs door ongeveer 50 %. Zou dat niet voorkomen moeten worden of in ieder geval een minder groot aandeel moeten zijn?

Een ding is wel dat de transparantie over die banden denk ik enorm is toegenomen maar het blijft de vraag of je dan wel wilt dat zo iemand in een richtlijn of commissie zit. Daar komt die vraag naar boven die ik ook net stelde. Dat zijn ook de specialisten op bepaalde gebieden die er onderzoek naar doen. Ik vind dat best moeilijk. Moet je vertrouwen op de integriteit ook van deze mensen? Als ze het netjes melden zullen ze het dan ook doen?

Sophie: Er zijn wel gevallen waarin uiteindelijk bleek dat dit niet zo was.

Zo’n geval kan een discussie oproepen en dan wordt het een groot dilemma. Anders moet je andere mensen zoeken die in die richtlijnen zitten en wie betaalt die mensen? Er zijn veel dilemma's aan verbonden.

Malouke: Zou het hele probleem van eventuele invloed kunnen worden opgelost door volledige financiering door de overheid?

Deze vraag raakt ook bijna aan wat je vindt dat de rol van de overheid moet zijn in de gezondheidszorg in het algemeen en in opleiding en onderzoek. En we hebben best een grote rol van de overheid in gezondheidszorg maar er is ook een hele sterke beweging richting marktwerking in de zorg. En bij het onderwijs is het zo dat daar eigenlijk heel veel overheidsinmenging is en weinig privé-belang en bij onderzoek is er wel geld beschikbaar ook voor fundamenteel onderzoek en toegepast onderzoek, maar daar is ook het fonds en de invloed van farmaceutische industrie prominent aanwezig. Ik weet niet zo goed of we betere resultaten zouden boeken als we volledige overheidsfinanciering zouden krijgen. Het is een heel complex probleem waarbij zowel voor het een als voor het ander iets is te zeggen.

Sophie en Malouke: Heel erg bedankt!


Bijlage 3: Interview met Nelleke Mylius, orthopedagoog en zorgcoördinator bij scholengemeenschap CVO ’t Gooi

Sophie: Wanneer ben je begonnen als zorgcoördinator? Drie en een half jaar geleden. Ik ben op school zorgcoördinator en orthopedagoog. Ik heb ook mijn diagnostische aantekening, dan kun je tests afnemen. Ik weet dus heel veel van gedragsproblematiek af bij jongeren en kinderen en kun je ook diagnostiek uitvoeren. Op school doe ik alleen screenings en neem ik vragenlijsten af voor ADHD, ADD, autisme, ODD, angstproblematiek en dan doe ik het voor onderzoek en verwijs ik door naar de GGZ.

Malouke: Als de test positief is.

Ja als er aanleiding is voor verder onderzoek, als ze in het klinische gebied scoren dan verwijs ik door. Dat doet een zorgcoördinator normaal gesproken niet, die kijkt alleen naar welke ondersteuning iemand met ADD, ADHD nodig heeft. Dus er is een klein verschil tussen zorgcoördinator en orthopedagoog. Malouke: Hoe vaak neem je zo'n test af voor ADD en ADHD? Ik denk zo'n 10 keer per schooljaar voor ADD en ADHD. Het is vaker ADD omdat ADHD vaak al op de basisschool is gediagnosticeerd want die leerling is druk, onrustig in de klas en dat ervaart de docent als heel storend. ADD is meer internaliserend, naar binnen gericht, heel dromerig. Een docent heeft daar niet heel veel last van maar die leerling loopt wel vast op de middelbare school want dan moet je plannen, overzicht hebben, huiswerk maken, allemaal verschillende dingen tegelijk doen. Dan zie je dat ze toch vastlopen. Dus op de middelbare school wordt vaker ADD gediagnosticeerd. Malouke: En op welke manier komt een leerling met misschien ADD of ADHD bij jou terecht? Verschillend, soms komt de leerling en/of de ouder zelf met de vraag van: heb ik daar toch niet last van, het lukt niet. Soms is het ook zo dat de mentor ziet dat de leerling hele slechte cijfers heeft. Dan worden ze hier ook aangemeld en gaan we in gesprek. Soms zie ik het ook aan bepaalde gedragskenmerken, in het gesprek de hele tijd wegdromen. Dan denk ik: hé zit daar iets? Of als ik dan doorvraag: waardoor komen die slechte cijfers? Ja, ik kan me niet concentreren. Nou dat is bijvoorbeeld voor mij een aanleiding om een verder onderzoek/een screening te starten. Dus het kan op verzoek van ouders, maar het kan ook zijn dat uit een gesprek naar voren komt dat ik bepaalde gedragskenmerken herken waarvan ik denk: oké, we moeten dit nader onderzoeken. Sophie: En gebruik je dan ook al de DSM-V? Nelleke: Ik gebruik vragenlijsten die zijn gebaseerd op de DSM. Malouke: Zouden we die mogen zien?


Ja. Ik heb er hier nog één liggen. Dit is er eentje voor de leerkracht. Die vullen dan alle gegevens in. Vooral algemeen. Bijvoorbeeld heeft hij/zij al eens professionele hulp gehad. En is ze ooit blijven zitten. Iets over cijfers. Veel vragen. Hoe hard werkt hij/zij? Hoe adequaat gedraagt hij zich? Wat testgegevens, bijvoorbeeld je citoscore van de basisschool en of er ooit een intelligentietest is afgenomen. Dan zijn er vragen als waar liggen de zorgen?Maar dit is het belangrijkste want hier ga je scoren. 0 is dat je iets helemaal niet hebt of dat neemt de leerkracht helemaal niet bij je waar. 1 is een beetje of soms. En 2 is heel veel. Kenmerk van ADHD is dat je aan dingen begint maar je maakt ze niet af. Er is een vraag, hij/zij maakt dingen waar hij aan begint niet af. Iemand met ADHD scoort daar waarschijnlijk hoger op. Hij maakt veel ruzie, dat hoeft niet per se. Kan zich niet concentreren. Kan niet lang de aandacht ergens bij houden. Maar ook huilt veel of friemelt wiebelt veel. Dat hoort ook bij ADHD. Wreed pesterig. Het is echt heel breed. Ook lichamelijke klachten. Ik kan jullie een uitslag laten zien maar dan plak ik de naam en leeftijd van die persoon af. Hier is een vragenlijst voor ouders. Sophie: Zie je veel verschil in hoe ouders en leraren de vragenlijst invullen? Nee, vaak komt dat wel heel erg overeen. Alleen thuis is er vaak ook meer boosheid bijvoorbeeld gesignaleerd.

Malouke: Zijn er meer havo leerlingen dan vwo?

Nee dat is ongeveer hetzelfde.

Malouke: En mavo?

Ja, mavo wel wat meer.

Malouke: Heb je enig idee hoe dat komt? Als je concentratieproblemen hebt dan kun je soms cognitief het wel aan maar door je concentratieprobleem word je belemmerd en stroom je af. Je hebt ook meer dyslectici op het vmbo. Vaak kunnen ze cognitief wel meer maar lopen ze toch tegen de dyslexie aan. Malouke : Zouden ze met maatregelen wel havo kunnen doen? Soms wel. Soms doen ze eerst mavo en dan havo. Dat is echt heel erg verschillend. Hier zie je een lijst van iemand die heel hoog scoort op aandachtsproblemen. Je ziet allemaal schalen: angst, teruggetrokken, depressief, somatisch (lichamelijk), sociale problemen. Dat is allemaal in het normale gebied. Je heb ook subklinisch en klinisch. Klinisch betekent dat het nader onderzocht moet worden.

Malouke: Wat houdt klinisch precies in?

Dat het aanzienlijk afwijkt van leeftijdgenoten. Hier zie je, aandachtsprobleem zit heel hoog, in het klinisch gebied. Oppositioneel/opstandig gedrag is


gewoon normaal. Agressief gedrag ook. Dit is wel aanleiding om het nader te onderzoeken. Maar deze test kijkt ook nog zijn deze problemen internaliserend of externaliserend. Internaliserend betekent naar binnen gericht. Externaliserend is echt gedrag dat e aan de buitenkant ziet.

Malouke: Dus internaliserend is bijvoorbeeld dat je depressief bent?

Ja.

Malouke: En wat nog meer?

Bij ADD bijvoorbeeld ook dat je wegdroomt. Continu bewegen.

Sophie: Dus waar anderen niet echt last van hebben maar jij zelf wel?

Ja, of die je niet goed van buiten kan zien maar meer gedachtes. En totaalproblemen. Nou deze leerling zit internaliserend iets hoger maar nog wel in het normale gebied. Bij totaalproblemen wel in het klinisch. Nou vertaalt deze test het ook nog naar DSM gerelateerde schalen. En dan zie je: op ADHD problemen zit deze leerling heel hoog. En verder allemaal in het normale gebied. En dan schrijf ik dus een verslag om dit nader te laten onderzoeken.

Malouke: En het maakt niet uit hoe hoog je in het klinisch gebied zit? Het is niet hoe hoger hoe erger?

Het gaat vooral om hoe hoog je T-score is en daar zit ze gewoon heel erg boven normaal. Klinisch is gewoon te hoog. Malouke: Gaat dit allemaal over ADHD? Nee het gaat over affectieve problemen, dus sociaal-emotioneel, lichamelijke problemen, en ADHD. Kijk deze is echt ADHD, dit is oppositioneel, dan ben je echt opstandig en kun je je nergens aan de regels houden. En dan zie je dat ADHD hier als enige in het klinische gebied scoort. Sophie: En is er hier dan nog een onderscheid tussen ADD en ADHD? Nelleke: Nee, nog niet. Sophie: Is het dan niet zo dat iemand met ADD lager zal scoren dan iemand met ADHDomdat hyperactiviteit er niet is? Ja want deze leerling heeft moeite met concentreren, wiebelt veel maar is ook weer impulsief en praat veel. Maar dingen als droomt weg is veel moeilijker om waar te nemen. Een van jullie zou nu gewoon weg kunnen dromen. Dus daarom is er soms ook nader onderzoek nodig. Zo geef ik dus een advies over of een leerling nader onderzocht moet worden. Malouke: Zou je alle kinderen met mogelijk ADD of ADHD zou je ze aanraden om medicatie te slikken?


Wisselend. Ik zou vooral beginnen met gedragstherapie, ook een stukje cognitieve gedragstherapie en psycho-educatie. Want het betekent niet van: oh ik heb ADD of ADHD nu kan ik lekker achterover leunen. Nee het betekent dat je niet 100% maar 200% moet inzetten. Je moet er harder door werken. Maar het geeft wel inzicht in wat je sterke en zwakke punten zijn. Bijvoorbeeld ik dwaal snel af. Hoe krijg ik mezelf bij de les. Of ik reageer impulsief hoe kan ik ervoor zorgen dat ik al die impulsen onderdruk. En daar kan medicatie bij helpen. Bij sommigen helpt het heel erg, maar anderen hebben heel veel last van bijwerkingen. Malouke: Welke bijwerkingen het meest? Hoofdpijn, slecht slapen en eetproblemen, geen trek. Dat is wat ik heel veel hoor van leerlingen. En anderen zeggen het is eindelijk rustig in mijn hoofd. Al die chaos en ruis zijn uit mijn hoofd. Maar ik zeg altijd: nooit alleen medicatie, altijd in combinatie met therapie. En dan kun je altijd afwegen: ga ik die medicatie er bij slikken ja of nee? Want de langetermijneffecten van de medicatie zijn nog niet bekend.

Sophie: We zijn in ons literatuuronderzoek wel een studie, de MTA studie, tegen gekomen waaruit bleek dat gedragstherapie op de lange termijn net zoveel effect had.

Precies maar er is nog niet echt bekend wat het bij een groeiend lichaam doet.

Sophie: Uit dat onderzoek bleek wel dat kinderen gemiddeld 2 cm korter worden en 1,5 kilo lichter.

Malouke: Maar de MTA-studie is al 17 jaar oud.

En je krijgt steeds meer vormen van methylfenidaat op de markt. Dat is de werkzame stof. En je hebt Ritalin, je hebt Concerta, je hebt Medikinet, ga zo maar even door. Ik beslis nooit. Ik laat het altijd over aan de ouders want ouders hebben het gezag. Ik laat ouders en leerlingen zelf beslissen of ze medicatie slikken. Als een leerling echt blijft vastlopen en we hebben ook ADHD'ers op school die echt grensoverschrijdend gedrag laten zien doordat ze in alles opgaan. Ze kunnen echt die impulsen niet onderdrukken en worden daardoor ook hyperactief, dan heb ik wel een paar keer geadviseerd of het niet. Een idee was om toch medicatie te proberen want er waren ouders in eerste instantie op tegen. Maar omdat ze zo vastliepen heb ik een paar keer geadviseerd om het toch te proberen. Sophie: Dus medicatie is een soort laatste redmiddel? Niet iets wat je meteen moet proberen. Ja, precies. Sophie: Dat zie je wel steeds vaker in Nederland. Dat dokters meteen naar de medicatie grijpen. Wat vind jij daarvan? Wisselend. Omdat ik zie dat sommige leerlingen er baat bij hebben en andere niet. Ik vind het heel moeilijk. En ook die invloed van de farmaceutische industrie. Die brengt het ook als halleluja. Het is allemaal te vaag en onzeker. Je kan het ook eigenlijk niet meten. Er is geen causaal verband. Je kan niet zeggen: die leerling slikt medicatie en dit is het resultaat. Het kan ook zijn dat de leerling verder in de puberteit zit waardoor ze wat rustiger wordt, het


hormonale stuk, het kan ook zijn dat ze door de diagnose meer rust hebben gekregen. Zonder de psycho-educatie. Gewoon dat ze denken: oh ik heb ADHD daarom ben ik zo. Dus het is heel moeilijk om te meten wat het precieze effect van de medicatie is. Er spelen zoveel factoren een rol. Ouders gaan hun kind ook anders behandelen. Oh mijn kind heeft ADHD terwijl ze daarvoor dachten: oh mijn geduld raakt op. Ik vind het heel moeilijk. Ik ben niet anti maar ook niet dat ik denk: oh diagnose, dus hier is de medicatie.

Sophie: Maar wel terughoudend, voorzichtig?

Ja, en bij de hele ernstige gevallen denk ik laten we het wel proberen als laatste redmiddel. Want misschien helpt het en dan is de leerling er wel bij gebaat omdat het de leerling wel echt belemmert op school en vaak ook thuis. En als je geen belemmeringen ondervindt dan denk ik waarom zou je medicatie slikken? Malouke: Opereren de meeste zorgcoördinatoren en orthopedagogen op middelbare scholen op deze manier? Ja, in ieder geval binnen het CVO. Sophie: Hoe denk je over de opkomst van tornadoklinieken, waar je in 1 dag een diagnose kan krijgen? Slecht. Dan kun je nooit goed onderzoek doen. Je moet eigenlijk in alle contexten kijken. In de thuissituatie, op school bij sport eventueel bij werk. Je moet heel uitvoerig onderzoek doen en niet alleen een paar testjes. Je moet gewoon informatie uit alle contexten hebben. Dat lukt echt niet in 1 dag. Nee en … Nee. En je hebt wel een label voor de rest van je leven want ADHD is een stabiel kindkenmerk. Dat is faalangst bijvoorbeeld niet. Faalangst kan veranderen of overgaan met bijvoorbeeld trainingen. ADHD valt onder een stabiel kindkenmerk dus daar blijf je last van hebben.

Malouke: Je zegt dus dat ADHD iets is wat je je hele leven lang hebt?

Heel veel mensen zeggen als ze ouder zijn ja ik heb er eigenlijk geen last meer van. Vroeger had ik ADHD. Dat kan maar het kan ook zijn dat ze ermee hebben leren omgaan. In de pubertijd spelen hormonen ook een rol waardoor het ook kan verergeren. Maar het kan ook zo zijn dat je er als je ouder bent beter mee om kan gaan. Je ziet bij heel veel volwassenen die als kind de diagnose ADHD hebben gekregen dat ze toch wel veel van baan wisselen, dat ze onrustig zijn. Je blijft wel bepaalde kenmerken zien.

Malouke: Een ontwikkeling van de laatste tijd is dat steeds meer volwassenen aan de Ritalin gaan. Bijvoorbeeld omdat een van hun kinderen het slikt en ze dan denken: nou, dat werkt eigenlijk wel. Of de diagnose wordt bij hun kind gesteld en dan denken ze: nou ik had dezelfde klachten als kind. Ik heb ook ADHD.

ADHD heeft natuurlijk ook een genetische component. Al die onderzoeken dat is nog niet zo lang. Gemiddeld stuur ik voor ADD en ADHD 10 kinderen per jaar door voor nader onderzoek. Dat was 20 jaar geleden echt nog niet zo. Het dyslexie onderzoek is pas sinds de jaren 90. ADHD is wel iets eerder maar heeft veel meer bekendheid gekregen en weten wat het is. In elke klas zit bijna wel iemand met ADHD. Vroeger was het echt wel een uitzondering en er is


een genetisch component. En dat ouders zich nu laten onderzoeken omdat ze het herkennen past wel in dat beeld. Malouke: Denk je dan ook dat ADHD iets is wat echt in je hersenen zit? Het wordt gediagnosticeerd op basis van gedrag. Alleen de DSM is puur op basis van gedrag. Iemand is hyperactief, kan zich niet concentreren, is impulsief, dat zijn de hoofdzaken. En wat de oorzaak daarvan is … . Er is een vermoeden dat het iets met het dopaminaire systeem is, maar ja of dat het enige is. Het kan ook liggen aan een zuurstofgebrek bij de geboorte. Het kan verschillende oorzaken hebben maar je diagnosticeert het op basis van gedragskenmerken. Sophie: Dus iemand met ADHD is iemand met een persoonlijkheid die afwijkt van de norm? Nou, iemand met gedragskenmerken van ADHD. Dus iemand die impulsief is, die druk is, die geen grenzen aanvoelt, die niet kan stoppen met bepaald gedrag, die verslavingsgevoelig is. Die gedragskenmerken vallen onder ADHD. En als je volgens de DSM aan een x aantal gedragskenmerken voldoet dan krijg je de diagnose. Maar de oorzaak daarvan, tja. Medicijnen werken dus je zou kunnen zeggen dat het iets in de hersenen is.

Sophie: Maar als ik Ritalin zou slikken dan zou het mij waarschijnlijk ook helpen en dat betekent niet dat ik ADHD heb.

Nelleke: Ja bij iedereen doet het iets want, je krijgt gewoon dopamine binnen, methylfenidaat. Dus weet je het is iets voor de wetenschap. Daar hebben ze ook nog geen sluitend antwoord op. Wat het precies is en waar het doorkomt. Het zal wel een combinatie met biologische en neurologische componenten. Maar ik kan er geen sluitend antwoord opgeven want dat is er nog niet. En we kunnen ook niet met een scan vaststellen ja jij hebt ADHD. Ook niet met autisme, daarbij vermoeden ze ook dat het iets in de hersenen is maar dat kun je ook niet met een scan vaststellen. Er zijn geen verschillen te zien in de hersenen. Er is geen tof teveel of te weinig. Je doet het puur op grond van gedragskenmerken

Sophie: Dat komt heel erg overeen met wat we tot nu toe gevonden hebben. Er zijn een soort voor- en tegenstanders maar er is geen duidelijk antwoord.

Nelleke: Psychologen diagnosticeren het. Hier zie je het ook die vragenlijst gaat helemaal over gedrag. Driftbuien, snel driftig, denkt vaak aan seks, bedreigt mensen, komt te laat op school of in de les, rookt tabak, mokt veel , is achterdochtig. Dat zijn allemaal gedragingen. En op basis daarvan diagnosticeer je. Ze kunnen je niet onder een scan leggen. Malouke: Het is wel frappant dat er niet echt is bewezen dat het bestaat maar dat het wel massaal gediagnosticeerd wordt. Ja maar de gedragskenmerken bestaan wel. Malouke: Maar is het dan niet een extreme persoonlijkheid?


En dat is ook vaak het grijze gebied: wanneer zijn het gedragskenmerken en wanneer is het een diagnose. De een krijgt wel een diagnose en de ander niet terwijl het vaak heel dicht bij elkaar ligt. Het hangt af van in welke mate het jou belemmert in je dagelijks functioneren. Als je geen baan kan vinden omdat je te druk bent of overal te impulsief op reageert dan belemmert het je en heb je er hulp bij nodig. Help je voor jezelf strategieën gevonden om met je hyperactiviteit om te gaan en ondervind je er geen belemmeringen van dan kom je ook niet zo snel bij de GGZ terecht om onderzoek te doen. Het is een grijs gebied. Sorry ik heb geen harde antwoorden. Sophie: Dat geeft niet want dat bevestigt voor ons ook dat die er inderdaad nog niet zijn en dat het niet zo is dat wij ze niet konden vinden. Nelleke: ja er is nog heel veel winst te behalen. Kijk als jij ziek bent of je bot is gebroken dan maken ze een röntgenfoto en dan zien ze dat je een scheurtje hebt of het is gebroken. Maar zo werkt het niet met gedragsproblematiek en daar zijn ze wel heel erg mee bezig ook in de neurobiologie. Hee hoe werken die hersenen dan en is dat afwijkend bij autisme of ADHD. Nou ze vermoeden wel dat het dopaminaire systeem anders werkt. Maar goed is dat de oorzaak of is het ook een gevolg ergens van of is het iets genetisch. Je ziet ook kinderen die zuurstof gebrek hebben gehad, schade in de hersenen die ook deze gedragskenmerken laten zien. Sophie: Hoe denk je over de DSM-V in vergelijking met de DSM IV? Hoe bedoel je specifiek? Sophie: Bijvoorbeeld dat ongeveer 50% van de makers duidelijke banden met de farmaceutische industrie hebben. Vooral gericht op ADHD dus. Het is wel het handboek wat we gebruiken in de hele westerse wereld. Het is heel dubieus maar het klopt wel. Als je kijkt naar de gedragskenmerken dan past dat wel heel erg bij het beeld van de leerlingen die ook echt ADHD hebben. Je ziet dan wel een specifieke groep die afwijkt van leeftijdgenoten qua gedrag. Die rol van de farmaceutische industrie is gewoon heel dubieus. Sophie: Zie je vaak in je dagelijks leven op je werk dingen die te maken hebben met de farmaceutische industrie? Malouke: bijvoorbeeld folders met logo's van bedrijven. Nelleke: Nee, dat zie ik niet zo snel. Ik vindt wel dat vanuit de GGZ dus ook verschillende instanties dat er heel snel medicatie wordt genoemd. Echt van oké diagnose hier is de medicatie. Malouke: Echt bij de GGZ. Dat valt toch onder de overheid? Onder de gemeente tegenwoordig. Want er is nu transitie geweest. Maar dit is ook bij particulieren hoor. Juist de particulieren worden benadert om samen te werken en die willen dat geld graag ontvangen. Kijk de leerlingen die op school hier gediagnosticeerd worden daarbij zie ik ook echt afwijkend gedrag. Die hebben echt baat bij de diagnose. Maar niet altijd bij medicatie en vaak wordt het wel direct aangeboden. Als die diagnose er is dan is direct o medicatie. En dan denkt ik wees daar nou voorzichtig mee, of een beetje behouden, ga eerst kijken naar psycho-educatie en begeleiding en dan kun je altijd nog medicatie proberen. Vooral omdat je jong bent en in de ontwikkeling en ook nog niet uitgegroeid. Helemaal je hersenen nog niet. Malouke: Ken je het ADHD netwerk?


Ja daar heb ik weleens van gehoord. Maar daar maak ik eigenlijk geen gebruik van. Malouke: Wat heb je daar van gehoord?

Ze hebben een hele informatieve site volgens mij.

Malouke: Op zich wel.

Volgens mij krijgen ouders altijd de tip als er een diagnose is gesteld om op die site te kijken.

Malouke: Wat mij opviel is dat zij ongeveer 3 keer per jaar in de jaarbeurs van Utrecht een evenement/netwerkborrel organiseren met heel veel standjes en in een artikel van de Volkskrant stond dat zelfs de broodjes kip door de farmaceutische industrie zijn gefinancierd naast de huur van het hele pand. En dat er ook strips en bladen zijn die uitleggen dat er allemaal problemen zijn maar er is een oplossing, en dat is methylfenidaat.

Maar weet je hoe makkelijk... Kijk bij heel veel dingen moet je echt therapie hebben en bij ADHD is het wel heel makkelijk om een pilletje te gebruiken.

Sophie: Er is een simpele snelle oplossing voor een deel van de kinderen. Niet per se de beste maar wel snel.

Precies en zo wordt er wel veel gehandeld en er zijn niet heel veel verschillende vormen van therapie. Je hebt wel Cogmed en cognitieve gedragstherapie. Dan ga je je concentratie oefenen met bepaalde spelletjes die je elke dag moet herhalen om je focus te bevorderen. En psycho-educatie. En sommige mensen denken dat mindfulnes heel erg helpt maar dat gaat al wel richting het alternatieve.

Malouke: Net als dat sommige mensen bepaalde kruiden eten.

Ja sint-janskruid volgens mij dat zou goed helpen. We hebben hier op school ook weleens iets met wiet gehad. Dat moet je in je mond spuiten, allemaal homeopathisch op basis van wiet en dat betekent niet dat je er stoned van wordt maar het helpt bij ADHD. We hebben op school gezegd dat we daar niet aan wilde beginnen. Alleen de naam al die vinden we niet heel positief. Het is ook niet bewezen. Deze leerlingen lopen dan ook door de school van kijk! Ik heb. Daar zijn we geen voorstander van. Wat was ook al weer de vraag? Sophie: Laten we naar de volgende gaan. In hoeverre denk je dat prestatiedruk te maken heeft met het toenemende aantal diagnoses? Dat heeft er zeker mee te maken. Kijk de bekendheid daardoor komen er steeds meer diagnoses. Vooral ADHD'ers de laatste jaren. De route is vee bekender naar de GGZ, het is veel laagdrempeliger. Vroeger was het echt dat je als je naar de GGZ ging dan was je gek, dan heb je wel echt iets en nu is dat veel laagdrempelig geworden. Mensen gaan ook eerder naar een psycholoog toe. Dat maakt wel uit. En je bent niet meer de enige want er zijn genoeg


ADHD'ers. Soms wordt een diagnose wel heel snel gegeven. Als een leerling bijvoorbeeld op het VWO zit en het gaat niet, hij kan zich niet concentreren dan wordt er al snel gezegd van ik kan me niet concentreren we denken dat hij/zij ADD heeft. Terwijl het soms ook gewoon te hoog is gegrepen en te moeilijk is. Als jij in de klas zit en je begrijpt er niks van kun je ook vervelend worden en niet meer gaan opletten en denken ik ga met mijn achterbuurman praten en dan lijk je ook druk. En vooral hier in het Gooi is prestatiedruk echt aanwezig. Malouke: En waaraan merk je dat? Aan de ouders waarmee ik hier dan gesprekken heb die dan zeggen van nou ik heb een heel slim kind maar hij kan zich niet concentreren. En soms klopt dat maar soms zit hij/zij gewoon op een te hoog niveau. Sophie: Zie je ook dat dat vaker voorkomt naarmate ze verder gevorderd zijn in hun schoolcarrière? Nou het wordt steeds zichtbaarder. Want in de eerste en tweede, vooral in de eerste, is de leerling vaak nog wel gedreven en is het vooral letterlijk reproduceren van de stof en hoe verder ze komen hoe meer inzicht je moet hebben. En hoe meer je moet kunnen toepassen en verbanden leggen en informatie generaliseren en dan zie je toch dat als je cognitief een wat minder hoog niveau hebt dat je daar in vastloopt. En dan komen vaak de concentratieproblemen in en het open en dan vooral bij ADD.

Malouke: Ik heb ook een tijdje gedacht nou ik heb sowieso ADD want ik kon me niet concentreren ik zat in 3 gymnasium en toen ging alles verschrikkelijk, eerste tweede gingen prima, maar toen ben ik van school af gegaan. En toen ben ik naar deze school gegaan. De 4e ging eigenlijk ook niet toen zat ik eigenlijk alleen maar om mij heen te kijken. Toen hoorde ik van een ander nieuw klasgenootje in de 5e dat hij ADD had. Toen dacht ik hè wat is dat? En toen zei hij ja ik zit altijd te tikken. En toen dacht ik maar ik zit nu ook te tikken. Ja ik kan me eigenlijk nooit concentreren en daarom ben ik van het gymnasium afgegaan. En dat had ik eigenlijk ook. En toen ging het opzoeken op internet en toen dacht ik dit klopt allemaal eigenlijk wel bij mij. Ik ben ook echt altijd gestrest. En ik wilde me meteen laten testen maar toen zij mijn moeder nou doe maar rustig aan.

Maar dan snap je ook dat de bekendheid er een grote rol bij speelt.

Malouke: Ik kon me niet concentreren en dat was mijn grootste struggle op dat moment en anders zou ik ziek goede cijfers halen op school.Stel nou dat ik die diagnose zou krijgen en ik ga aan de medicatie dan kan ik gewoon super hoge cijfers halen en dat zou superchill zijn.

Maar dat hoeft niet. Jullie hebben er voor gekozen om daar verder niets mee doen.

Malouke: Nee mijn moeder heeft dat een beetje laten liggen en op een gegeven moment ging het ook wel weer. En in de toetsweek bij bv. Een Duits leestoets dan zat ik gewoon een halfuur voor me uit te staren.

Sophie: Dat heb ik ook weleens

En soms hoort dat er ook gewoon bij.


Sophie: Maar als je je 2 uur moet concentreren helemaal met het niveau in 6V dan is het ook niet gek dat je af en toe op bent en dat het niet meer gaat.

En heb je ook bijbaantjes of doe je aan een sport?

Malouke: Zeilen

En merk je ook dat het daar soms niet gaat?

Malouke Nou ik had wel vorig jaar bijvoorbeeld tijdens een trainingsweek dat we dan uitleg hadden en dan zit je op een vlot en luister je naar een uitleg en dan zei de instructeur in eens ja ga nu maar het water in en dan dacht ik echt huh maar wat is de opdracht?

Dat zijn wel kleine kenmerken van ADD. Maar als je dat bij het zeilen helemaal niet had dan kon je ook eigenlijk geen ADD meer hebben. Want het is echt hardnekkig, dan heb je het in alle contexten.

Malouke: Maar nu denk ik gewoon kom op even opletten, even mijn best doen. En ik heb ook echt het gevoel dat ik nu ouder ben.

Maar je praat gewoon tegen jezelf en houd jezelf bij de les. Je stuurt jezelf aan.

Malouke: Maar ik merk ook aan mezelf dat ik minder chaotisch ben.

Dan heb je zelf toch op de een of andere manier structuur aan gebracht. En je stuurt jezelf aan om je te focussen en stel dat je een diagnose krijgt dan zou je daar ook hulp bij krijgen. Dat betekent niet dat het in een keer over is of dat je er niets aan hoeft te doen. Nee je moet er nog steeds mee dealen. Maar je kan dan kijken naar hoe je er mee om moet gaan.

Sophie: Maar is het dan niet moeilijk om het verschil te zien die gewoon struggles heeft met concentreren in 6V of iemand die een echt probleem heeft?

Leerlingen die echt ADD of ADHD hebben die pik je er zo uit. Ik heb hier weleens gesprekken en er hangt hier een druk schilderij en dan zit dan kijkt de leerling het hele gesprek naar dat schilderij.

Malouke: Dus daarom hangt dat schilderij hier. Het is een test!

En ze kijken je niet aan en dwalen alleen maar af en dan denk ik wel dit is heel duidelijk. En bij sommige twijfel ik wel. Sophie: En wat doe je dan? Nou dan doe ik de screening en als het dan toch in het klinische gebied is dan verwijs ik door en wordt het nader onderzocht. Sophie: hoe vaak gebeurt het dat je iemand doorverwijst en dat er geen diagnose komt? Van de 10 die ik doorverwijs denk ik eentje. Dus het komt voor maar. Ik denk een half uit de 10. Ik heb het bij een leerling gezien vorig jaar en daar had ik zelf ook twijfel bij. Het kwam ook vooral vanuit de ouders. Dus het komt wel voor.


Sophie: Dan ten eerste ben je je er bewust van dat er kinderen zijn op school die Ritalin gebruiken zonder diagnose? Ja Sophie: Wat vind je daarvan? Een slechte zaak. En ik ben me er ook bewust van dat je het gewoon op internet kan kopen. EN je kan het overal gewoon krijgen.

Sophie: ongeveer 70% krijgt het van andere leerlingen of vrienden volgens een onderzoek in opdracht van de NOS. Dus ruim het grootste deel.

Ja en ik ben me er ook van bewust dat er in gedeald wordt en dat dat op de meeste scholen gebeurt en ook op HBO's en de universiteit. En eigenlijk ook op de werkvloer.

Sophie: en ook veel moeders.

Nelleke: Ja en het erge is dat je het op internet kan bestellen. Je hoeft niet perse een dokters voorschrift te hebben.

Sophie: Maar het is wel een harddrug. Het staat in de Opiumwet op lijst 1.

I know. En dat is ook heel zorgelijk. Maar antidepressiva wordt ook heel veel geslikt. En daar komen mensen ook wel via via aan. Malouke: Waarom is het eigenlijk zorgelijk? Omdat het zelfde is als met drugs. Je weet niet wat de consequenties zijn de, gevolgen, wat het met je doet. Heel veel nemen het in de toetsweek. En de een heeft er misschien baat bij en de ander misschien niet. Maar je weet gewoon helemaal niet wat het met je lichaam doet. Je kan toch niet elke keer als je moet presteren een pilletje slikken? Daar kun je toch niet afhankelijk van zijn. En het is ook verslavend.

Sophie: Maar dat valt in vergelijking met andere drugs nog mee tenzij je het snuift of spuit.

Ja klopt. Maar we hebben op school wel leerlingen die er aan verslaafd zijn. Malouke: Met diagnose of zonder diagnose? Beide. Sophie: Weet je zelf ook van bepaalde leerlingen dat ze het gebruiken zonder diagnose? Ja. En toen hebben we ook met de ouders gesproken. Malouke: Is het een groot probleem om er van af te komen?


Nee, blowen is verslavender. Net als bijvoorbeeld cocaïne.

Sophie: Maar cocaïne lijkt wel veel op Ritalin.

Ja klopt het heeft de zelfde werkzame stof maar is veel geconcentreerder.

Malouke: Maar het is wel een beetje cocaïne. Dat lees je ook altijd op van die vage sites dat Ritalin hetzelfde is als cocaïne.

Ja maar Ritalin is wel echt een hele lichte dosering.

Sophie: Er zijn ook mensen die het kindercoke noemen.

Dat is ook wel weer een beetje populistische taal. Een beetje overdreven, maar het heeft wel dezelfde werking op de hersenen. Er zitten trouwens 38 kinderen op school met ADD/ADHD.

Sophie: Heb je ook cijfers van andere jaren?

Dit komt wel overeen met het gemiddelde sinds ik hier werk. Sophie: Zie je dat de structuur van de zorg de laatste jaren is veranderd bijvoorbeeld door de invoering van de Wet passend onderwijs? Ja Sophie: Vind je dat een goede zaak? Deels wel Sophie: En wat vind je er dan goed aan? Nelleke: Iemand die vroeger ADHD had die ondersteuning op school nodig had daar moest je een rugzak voor aanvragen, dat heet leerlinggebonden financiering, en dat duurde 3 maanden voordat je dat toegewezen kreeg en dat was een hele loge procedure. En het was echt leerlinggebonden. Je mocht het aan niks anders besteden. Maar soms ging het na een tijdje weer goed. En dan lag dat geld daar maar de leerling had de ondersteuning niet meer nodig. Soms had een leerling ook nog meer ondersteuning nodig. Met de Wet Passend onderwijs is de financiering niet meer leerling gebonden is de financiering niet meer leerling gebonden. Je krijgt gewoon een zak met geld een daarmee moet je het doen. Dus je kan veel meer maatwerk leveren, je kan iemand een korte periode hulp geven of iemand die veel meer intensieve hulp nodig heeft hulp geven. En niet meer ieder kind het zelfde en leerlinggebonden en je de hele tijd verantwoorden. Sophie: En hoe zit het met het samenwerkingsverband? Daar werk ik ook. Bij Kinas, zo heet ons regionale samenwerkingsverband. Die krijgt de financiering. En bij Kinas werkt het dan zo dat ze het geld aan de scholen geven. En wij als school moeten het verantwoorden aan het samenwerkingsverband. Maar je kan je bijvoorbeeld ook inzetten om docenten voorlichting te geven over ADD en ADHD. Hoe ga je er nou me om in de klas? Wat is ADD nou? Want dat blijft vaak een beetje vaag. Hoe kun je een leerling er nou in de klas ondersteunen. Want die leerling is niet storen


hoef je niet continu aan te spreken maar heeft wel hulp nodig. Met het geld kun je dus ook een docentenvoorlichting organiseren. We hebben dus wat meer vrijheid. Sophie: Zijn er ook minpunten? Er zijn ook leerlingen die tussen wal en schip vallen dus die toch thuis komen te zitten. Dat is hier niet. Omdat leerlingen toch minder snel naar passend onderwijs gaan terwijl sommige toch echt baat zouden hebben bij die kleinere setting en de begeleiding die ze daar kunnen bieden in kleine groepen. Dus in de klassen zie je nu wel kinderen die echt pittige ondersteuning behoefte hebben die vroeger naar speciaal onderwijs zouden gaan en nu blijven. En als je echt een extreme ADHD'er in de klas hebt. Dan kan de rest er ook onder leiden en dat is wel het nadeel. Malouke: Zie je dat ook in de praktijk nu? Ja zeker. Dat is wel minder op vwo. Dat is meer de havo. Op vwo zie je meer autisme en ADD. Jullie hebben denk ik ook geen ADHD'er in de klas.

Sophie: Wel een paar ADD'ers maar voor over ik weet niemand met ADHD.

Nee ik weet ook dat er in 6V nu geen ADHD'er zit en dat zouden jullie ook meteen merken.

Sophie: Wel 2 of 3 ADD'ers.

Maar die zijn echt veel meer naar binnen gericht. Daar heb je niet echt last van.

Sophie: Klopt, die vertellen het ook zelf, dat merken we zelf meestal niet. Er zitten wel veel dyslectici in 6V, is dat normaal of is dat toeval? Want in de toetsweek staat er soms op de klassenlijst met de locatie van je toets achter bijna de helft het dyslectici-lokaal.

Nelleke: Dat is volgens mij toeval want meestal is het op het VWO minder. Malouke: Ik heb nog een vraag. Het is een hele ruime vraag maar denk jij dat er in Nederland overall meer of minder diagnoses zouden moeten zijn? Als iemand er belemmeringen van ondervind in het leven en er door vast loopt dan vindt ik dat er onderzoek moet plaatsvinden en er begeleiding moet komen. Vooral therapie en eventueel medicatie. Ik wil eigenlijk niet in meer of minder spreken maar ik vind het belangrijk dat mensen die het nodig hebben wel onderzocht moeten worden. Sophie: Maar denk je dat er sprake is van onder- of over diagnosticering? Nee ik denk dat daar vroeger sprake van was maar dat dat nu minder is. En ik vind wel dat diagnoses soms wel heel snel wordt gesteld en dat er ook praktijken zijn waarvan je denkt nou is dit de juiste werkwijze? Ik vind wel dat er richtlijnen moet zijn wat de DSM ook wel doet maar het is niet zo dat je bij


die test die score moet hebben en bij die test die en dan een diagnose geven. Het is altijd interpretatie van een psycholoog of orthopedagoog. Dus het kan zijn dat je bij de een test er onder zit en bij de ander er boven en dan geven we toch de diagnose terwijl een ander dat misschien niet zou doen. Er zijn geen harde gegevens voor. Er is geen harde grens. Sophie: Denk je dat dat een probleem is? Ja maar dat geld ook voor autisme en voor dyslexie. Sophie: Maar in het algemeen, denk je dat het een probleem is dat er geen harde grenzen zijn? Ja maar gedrag is ook interpretatie. En je diagnosticeert op basis van gedrag. En er spelen heel veel factoren een rol bijvoorbeeld opvoeding. Of dat je gepest bent of mishandeling. En als dat niet allemaal bekend is dan kan dat ook de testuitslag beïnvloeden. Als iemand mishandelt wordt kun je je dan concentreren op school? Vaak zit je dan ergens anders met je hoofd en ben jer er niet bij maar heb je dan ADD? Malouke: Dus samenvattend: Er zijn natuurlijk heel veel haken en ogen aan ADHD en ADD en medicatie maar je zegt vooral dat als het iemand help en iemand echt iemand er echt profijt bij heeft en het is de enige oplossing dan is het een goede oplossing. Naja en kijk het is pas een probleem als iemand het echt als een probleem ervaart. En ik vind niet dat we iets groter moeten maken dan het is. Er zijn ook mensen met ADD die echt hele duidelijke gedragskenmerken van ADD hebben maar heel goed kunnen functioneren in de maatschappij omdat ze voor zichzelf strategieën hebben bedacht om er mee om te gaan. En wat jij (Malouke) eigenlijk voor jezelf ook een beetje doet toch structuur aanbrengen, en soms is dat ook onbewust. Dan vind ik niet dat je het moeilijker moet maken dan het is door wel tegen die persoon te zeggen je hebt ADHD, die diagnose moet er even op. Dat vind ik absoluut niet. Pas als iemand er door vastloopt. Malouke: Moet je als je op de middelbare school zit altijd via de zorgcoördinator of orthopedagoog gaan voor een diagnose? Nee, het kan ook via de huisarts en sinds 1 januari ook via de gemeente. Er is transitie van jeugdzorg geweest. Je kan een verwijzing krijgen via de huisarts voor de GGZ of via de gemeente.

Sophie: En hoe werkt dat dan? Bel je gewoon de gemeente op?

Bijna wel. Malouke: Dus dan sta je gewoon bij het loket voor een nieuw paspoort en zeg je o ja ik denk trouwens ook dat ik ADD heb? Dat heet het sociaal plein dat is een onderdeel van publiekszaken daar je volgens mij inderdaad je paspoort en zo. En als je een probleem hebt klop je


daar aan en kunnen ze je doorverwijzen. Sophie: Vind je dit een goede ontwikkeling? Nee Malouke: Waarom niet? Omdat het gewoon nog niet goed loopt. Een gemeente consulent, daar klop je dan bij aan, heeft niet altijd kennis over GGZ problematiek, over thuisproblematiek, over leerproblemen. Ze moeten kennis hebben over alles binnen hulpverleningsland. Het gebeurt soms ook dat een leerling toch de verkeerde kant wordt doorverwezen. Het is vaak een maatschappelijk werker, HBO geschoold. En dan ben je geen psycholoog maar je verwijst wel door naar die psycholoog. Sophie: Dus de gemeenteconsulent zou eigenlijk ook een psycholoog of orthopedagoog moeten zijn? Ja iemand die daar kennis van heeft. De huisarts heeft dat ook heel erg in de opleiding gehad. Die heeft ook de psychische problemen geleerd. Malouke: Maar huisartsen, bijvoorbeeld mijn huisarts zit nu wel tegen zijn pensioen aan, die heeft ongeveer 30-40 jaar geleden zijn studie afgerond. Er is in die tijd veel veranderd dus is dat geen probleem? Ja en dat is ook wel achterhaald. Het is nu ook normale geworden. En de een huisarts is daar pro-actief in en de andere heel conservatief.De een gemeente consulent weet ook wel heel goed door te verwijzen en een andere niet. En als er armoede in het gezin is en er moet financiële ondersteuning zijn dan heb je hel andere kennis nodig dan bij gedragsproblematiek. En vaak als een ouder niet op school terecht kan en zegt dat zijn kind onhandelbaar is en gefrustreerd dan kan dat ADHD zijn maar ook verwaarlozing. Het kan ook zijn dat hij thuis overvraagt wordt en daardoor gefrustreerd raakt of zijn emoties niet goed kan reguleren. Sophie: Zie je ook dat kinderen naar jou toe komen om een diagnose te halen met als einddoel bij bijvoorbeeld ADD tijdverlening? Ja en dat heeft ook echt wel met die prestatiedrang te maken.

Malouke: Dat denk ik ook heel vaak. Altijd als ik die kinderen in de toetsweek naar dat ander lokaal zie lopen dan denk ik dat wil ik ook wel.

Precies en dan zeg ik ook altijd maar dat is niet alleen de oplossing en wees blij dat je het niet hebt. Sophie: Zijn er wel kinderen die die diagnose dan krijgen? Nelleke: Nou het moet wel ook aangetoond worden en die leerling die vorig jaar die diagnose niet heeft gekregen die had ook echt als doel tijdverlening krijgen. En die heeft het dus ook niet gekregen.


Sophie: En hou werkt het nou precies hier op school? Je hebt eerst een gesprek en daarna een screening of gaat het anders? Hier heb ik een lijst. De eerste lijn is de vakdocent-mentor-afdelingsleider. De vakdocent signaleert iets, geeft dat door aan de mentor en de mentor pakt het op. Loopt de mentor vast dan schakelt die de afdelingsleider in. Loop een leerling vast en denkt de afdelingsleider hier moet meer gebeuren dan komt de leerling in het BAT begeleiding afstemmingsteam besproken. Daarin zit een conrector, afdelingsleider en ik omdat ik zowel orthopedagoog als zorgcoördinator ben. En dan gaan we overleggen over wat er nodig is. Soms gaat de leerling dan terug naar de eerste lijn en dan krijgt de mentor bijvoorbeeld handelingsadviezen. Maar het kan ook zijn dat de leerling doorverwezen wordt naar mij of de remedial teacher. Bijvoorbeeld als het gaat om concentratieproblematiek.

Malouke: En wat doen die precies? Die testen op dyslexie. Je hebt leerling begeleider en leercoach. Het kan zijn dat er in het BAT een leerling wordt besproken die al ADHD heeft en de mentor doet al heel veel maar het is niet genoeg of het werkt niet. Dan kunnen we een leercoach in zetten. Die krijgen extra uren om leerlingen met een diagnose te ondersteunen. Dan gaan ze bijvoorbeeld samen plannen. Malouke: Een soort gedragstherapie? Nee want dat doen we als school niet. We zijn een school geen zorg instelling. Dus een leercoach ondersteunt heel praktisch. Je maakt een planning. Leerlingen met ADHD zijn vaak heel chaotisch. Als een opdracht in magister staat gaat het nog wel goed maar losse opdrachten krijgen zij vaak niet goed mee. Dus dan gaan ze plannen. Soms is het ook voorlichting geven aan een leraar of een klas. Want de klas kan er soms ook hel veel last van hebben als een leerling heel druk is. De soms is het ook heel nuttig als de leercoach met een leerling iets in de klas vertelt. Vroeger was dat een rugzak begeleider. End at is dus wel echt voor leerlingen met een diagnose. Er zijn op dit moment 21 leerlingen die een diagnose hebben ( van de circa 1500). En die krijgen dus intensievere individuele begeleiding. Een halfuur per week. En dat is dus ook Passend onderwijs. En dat kan soms het hele jaar en soms een tertiaal zijn. En dan gaan we gewoon goed kijken waar we aan moeten werken en vaak is dat bij ADHD toch echt wel plannen en organiseren. Malouke: Zie je veel resultaat? Ja, zeker. Deze leerlingen voelen zich vaak ook gehoord. Ze kopen met een probleem rond en een docent raakt ook geïrriteerd. Kom op doe nou gewoon wat ik vraag. En een leerling wil vaak wel maar het lukt hem gewoon niet om t organiseren en als er dan toch wat structuur wordt aangebracht dan helpt dat om een handvat te krijgen. Dan zie je toch dat cijfers omhoog gaan dat de aandacht beter gaat. Ze krijgen complimenten van docenten en dat versterkt elkaar weer heel erg. Soms ook totaal niet. Soms is de problematiek ook gewoon te zwaarvoor hier op school. En dan heb je nog de faalangst-trainer. Dat is de 2e lijn begeleiding. En de 3e lijn begeleiding dat zijn de externe hulpverleners zoals de gemeente, de GGZ, het ZAT.

Sophie: Dus daar gaat een leerling heen na een


doorverwijzing?

Ja, dat valt onder de 3e lijn. Malouke: Is er ook een particuliere instelling die zich bezighoudt met behandeling en diagnostisering? Ja die zijn er ook zeker in het Gooi.

Malouke: Maar die zitten niet in het rijtje school, huisarts of de gemeente

Nee maar dan heb je ook wel eerst een verwijzing van bijvoorbeeld de huisarts nodig. Of van het centrum jeugd en kinderpsychiatrie. Sophie: En waarom gaan mensen naar een particuliere instelling?

Daar is een minder lange wachtrij.

Sophie: Zijn de kosten dan hoger?

Dat hangt van je zorgverzekeraar af. Heel veel ouders hier hebben wel redelijk wat geld en die zeggen dat maakt me niet uit ik wil gewoon dat het snel gedaan wordt. Malouke: Dat zou dan wel de kans op een diagnose kunnen vergroten. De hoge kosten en tijdsdruk. Soms wel. Maar er zijn ook hele goede particulieren praktijken. Er is gewoon heel veel aanbod en er is goed en slecht aanbod. Maar ja dat is eigenlijk overal. Je hebt goede huisartsen en slechte huisartsen. Je hebt goede cardiologen en je hebt minder goede cardiologen.

Sophie: Dat waren onze vragen eigenlijk wel maar we hadden nog 1 verzoek. Is het misschien mogelijk om zelf een keer een screening te doen?

Een soort zelfonderzoek. Om een beetje onderzoek te doen naar wat veel kinderen zeggen van ja als ik zo'n onderzoek doe dan heb ik sowieso ook … Dan moeten we wel even een andere afspraak maken.

Sophie en Malouke: Doen we! Heel erg bedankt .


Bijlage 4: Interview met Jessica Gantzert, intern begeleider op de Montessorischool-centrum in Hilversum

Malouke: Hoe is de zorg hier op het Montessori geregeld?

Het begint allemaal bij de leerkracht. We hebben een soort handleiding geschreven over wat je ziet als een leerling ADHD of ADD heeft en wat je dan kan doen. Als je rondloopt door school dan zie je bijvoorbeeld tafels die apart staan of een koptelefoon. Dit zijn allemaal dingen die gedaan kunnen worden om te proberen om de werkhouding te verbeteren. Want vaak is dat waar de leraar tegenaan loopt, dat de werkhouding heel chaotisch is en dat het kind niet tot werken komt. In een enkel geval wordt er dan overgegaan tot medicatie. Dat is maar weinig omdat ouders daar ook vaak niet voor zijn, omdat de werking van Ritalin nog niet helemaal gekristalliseerd is bij kinderen die ouder zijn. Naarmate je ouder wordt, schijnt ook dat het stofje dat Ritalin vervangt automatisch al minder in je lichaam aanwezig is. Hier is het soms wel heel heftig. Je ziet kinderen soms echt alle kanten op vliegen. In dat soort gevallen heb je weleens dat medicatie wordt voorgeschreven door psychiaters. Wat je tegenwoordig ook wel vaak ziet dat er vaak gekozen wordt voor Concerta omdat Ritalin maar vier uur werkt en er dan een nieuwe tabletje moet worden genomen, terwijl Concerta 24 uur werkt. Dan krijg je een constantere houding van kinderen. En afhankelijk van hoe het kind reageert, wordt daar wel of niet mee doorgegaan. We hebben ook weleens een kind gehad dat er zo ongelooflijk depressief van werd dat ze weer gestopt zijn. Dan veroorzaakt de oplossing een nieuw probleem. Maar dat zijn er niet veel.

Malouke: Hoeveel ongeveer?

Drie of vier denk ik. (van de hoeveel?)

Sophie: En hoeveel kinderen hebben er ADHD of ADD?

Het wordt vaak vastgesteld op deze leeftijd dus hoeveel leerlingen het echt hebben kan ik niet zeggen. Het is vaak een heel lang proces omdat ouders door een soort rouwproces moeten voordat ze erkennen dat het kind echt een probleem heeft en dat is fase waar wij inzitten. En de kinderen die hier echt gediagnosticeerd zijn zijn er ongeveer 10. (dan is drie of vier uit de vorige vraag bijna de helft!)

Malouke: En u bent intern begeleider, wat betekent dat precies?

Je hebt een Remedial teacher en die is er voor het kind en je hebt een interne begeleider en ik ben er juist voor de leerkracht. Ik geef bijvoorbeeld advies over wat een leerkracht voor het kind kan doen in de klas, bijvoorbeeld: zet het kind is aan een andere tafel of deel je ruimte anders in of zet het kind aan jouw tafel zodat de klas achter hem zit en hij minder afgeleid is. Dat soort dingen doe ik. Ik ben er voor de tips voor de ouders en de leraar. Ik zit ook vaak bij dat soort gesprekken, van: goh we merken dat een kind problemen heeft, dit en dit en dit hebben we al gedaan in de klas, het wordt niet beter misschien is er een onderzoek nodig. En dan begeleid ik ouders verder.

Sophie: Waar verwijs je ze dan naartoe?


Soms naar het samenwerkingsverband, in ons geval UNITA. Maar soms ook naar een psycholoog of psychiater. Maar in principe verwijs je door naar de huisarts en die verwijst weer door naar een psycholoog en psychiater.

Malouke: Zie je ook een groei in het aantal kinderen met ADHD?

Ik denk dat het aantal kinderen hetzelfde is gebleven maar dat een leerkracht eerder constateert dat er iets aan de hand is waar het kind niks aan kan doen. Vroeger werd er gezegd: oh dat is een vervelend kind, een druk kind. Nu hebben we zoiets van: hier klopt iets niet, laten we gaan zoeken naar een oplossing.

Malouke: Er zijn wel bezwaren tegen diagnosticering of classificeren, bijvoorbeeld dat het soms te snel gebeurt of dat een kind er een klein minderwaardigheidscomplex door kan krijgen. Hoe denk je daarover?

De kennis bij leerkrachten is toegenomen maar ook heeft het passend onderwijs ervoor gezorgd. Doordat je meer probleemgevallen in je groep moet houden zijn leerkrachten sneller geneigd om zo’n druk kind dat je normaal gesproken helpt met wat extra aandacht had kunnen helpen, sneller doorverwijst voor bijvoorbeeld medicatie. Omdat dat makkelijker is voor de leerkracht. Die combinatie zorgt denk ik voor de toename in Ritalingebruik. Daarom zie je vaak ook dat kinderen met ADHD eerder aan de medicatie moeten omdat die voor onrust zorgen, terwijl dat niet gebeurt bij kinderen met ADD,omdat de leraar daar geen last van heeft.

Malouke: Vind u dat een goede ontwikkeling?

Ik ben niet zo voor medicatie. Ik snap wel dat een enkele leerling er wel heel veel baat bij kan hebben, maar bij sommige leerkrachten gaat het wel heel snel en die realiseren zich niet hoe heftig het is. Ik snap wel dat het voor hen makkelijker is, maar of je daar het kind mee helpt? De gevolgen zijn ook niet bekend.

Sophie: Als je kinderen doorverwijst en er word ADHD of ADD vastgesteld, hoe worden kinderen dan doorgaans behandeld? Dat verschilt veel per psychiater, ik denk dat dat ook afhankelijk is van wat ze gezien hebben. Er is nu ook een soort computerspel, waarbij ze hun concentratie trainen. Ik vind ook niet dat het aan ons is om aan ouders te vertellen wat ze moeten doen.

Malouke: De groei in de prestatiedruk is ook een mogelijke verklaring voor het toenemende aantal ADHD- en ADD-diagnoses. Zie je dat hier ook terug?

Hier ligt de lat hoog.

Malouke: Hoe merk je dat?


Het is de hele manier van onderwijs geven. Over het algemeen zitten op een Montessorischool toch kinderen van ouders die wat hoger opgeleid zijn. Het is een bewuste keuze en kost extra geld, en die verwachten dus ook allemaal dat hun kind naar het VWO gaat en daar moet je je onderwijs op afstellen. Doorverwijzing hier is allemaal havo/vwo en dat is niet gemiddeld. De lat ligt hier heel hoog.

Malouke: Is er dan ook een hoge toetsdruk?

Nee. Over het algemeen zijn we een beetje tegen toetsen en dat proberen we ook te bewaren. Ik zie toetsen als controle voor de leraar, of die zijn werk goed doet. Heb ik alles gezien wat ik had moeten zien? Hoe is de ontwikkelingslijn? En niet zozeer: hij haalt geen A. Het is meer om te kijken of we eruit halen wat erin zit. Soms heb je weleens een moment als een leerkracht ziek is en een ander de toets afneemt dat er een dip is. Dan gaan we niet opnieuw toetsen, dan weten we al waar het door komt. Dan grijpen we niet meteen niet.

Sophie: Nemen jullie wel gewoon de CITO-toetsen af?

Nog wel. De CITO-toetsen zijn voor het leerlingvolgsysteem, die neem je van groep 2 tm 8 twee keer per jaar af. En dan kan je dus per halfjaar de ontwikkeling zien. Dan heb je nog de verplichte eindtoets. Zoals die nu is vind ik hem wel goed want er is gelijk een beginsituatie voor het voortgezet onderwijs: dit kind beheerst deze vaardigheden. Maar het zegt echt alleen maar dingen over de schoolprestaties en niet over wat er verder in een kind zit. En de NIO-test is meer een soort intelligentietest.

Sophie: Zie je hier ook wel dat kinderen CITO-training volgen om een hogere score te halen?

Ja soms wel, maar nogmaals: bijvoorbeeld de mogelijkheid om zelfstandig te werken of samen te werken wordt niet gemeten.

Sophie: In het advies dan weer wel.

Ja dat wel, maar daar hebben ouders veel minder begrip voor. Ze laten dan bijvoorbeeld een intelligentietest afnemen om te laten zien dat een kind heel slim is. Maar als dat kind een hele slechte werkhouding heeft, gaat het het niet reden op het VWO.

Sophie: Wat zou volgens jou zwaarder moeten wegen, het advies of de CITO-toets?

De CITO-toets is een momentopname en laat de ontwikkeling niet zien. Daarom vind ik het heel goed dat de CITO-toets naar achteren is geschoven. Maar het lastige van een advies is dat je niet in de toekomst kunt kijken. De verandering naar het voortgezet onderwijs is heel groot. Sommige kinderen doen het veel beter dan verwacht en sommigen omgekeerd. Ik ben eerlijk gezegd een voorstander van het oude systeem waarbij er vaak pas later wordt beslist.

Malouke: Dus grotere brugklassen?

Ja of meer doorstroom.


Malouke: Zou daarmee de prestatiedruk ook afnemen op basisscholen?

Dat denk ik wel, alhoewel ouders en de maatschappij ook wel veel van kinderen eisen. Dus ik weet niet of het heel erg zou helpen. Ze zijn pas 12 dan krijgen ze nu al een advies wat de rest van hun leven kan bepalen.

Malouke: Jullie proberen hier de toetsdruk te vermijden maar er zijn wel toetsen.

Ja en vooral ouders hechten veel waarde aan goede cijfers en veel A’tjes

Malouke: Dus de ouders zorgen vooral voor de toetsdruk?

Ja ze willen allemaal A’tjes zien en als die er niet staan komen ze vragen waarom niet. Vooral vanaf groep 6.

Sophie: Zie je dan ook dat ouders zelf beginnen over ADHD of ADD?

Over ADHD niet, maar dyslexie wel omdat dat nu een beetje algemeen geaccepteerd is; dat is niet meer zo erg. Voor ADHD zijn ze toch wel huiverig. Plus dat ouders toch wel een beetje huiverig zijn voor Ritalin, dat gaat toch vaker uit van de leerkracht

Malouke & Sophie: Dat waren onze vragen. Heel erg bedankt!


Bijlage 5: Interview met Angela* Malouke: Angela, jij hebt ADD. Sinds wanneer?

Ik heb het al m'n hele leven, het is iets waarmee je geboren wordt. Maar de diagnose is bijna anderhalf jaar geleden gesteld.

Sophie: Wat was de aanleiding om achter de diagnose aan te gaan?

Nou, mijn cijfers vooral. Ik was zwaar gedemotiveerd omdat ik me niet kon concentreren, omdat ik geen zin meer had en toen is de diagnose gesteld. En omdat ze duidelijk zagen dat er iets niet klopte, ik had geen zin meer in mijn lessen, geen zin meer in m'n werk, mijn cijfers gingen omlaag. 'Ja hoe komt het dan dat je nou niet die motivatie hebt?' En dat wist ik zelf ook niet.

Sophie: Dus je bent er zelf achteraan gegaan?

Vooral mijn ouders natuurlijk ook en mijn mentor. Maar voor een deel ook zelf. Als ik eerlijk moet bekennen ben ik zelf ook redelijk passief geweest, het waren vooral mijn ouders die me een zetje in de rug hebben moeten geven en mijn mentor toen destijds.

Sophie: Wat is er aan de hand van de diagnose gebeurd? Welke behandeling heb je gekregen?

Ik kon eerst de diagnose niet echt accepteren, ik vond het nergens op slaan. Alleen ik begon er meer over te leren en er beter mee om te gaan maar het was nog steeds niet zo dat het veel beter ging. En toen zijn we eigenlijk als experiment met medicatie begonnen en dat is heel erg goed uitgepakt.

Sophie: Welke medicatie gebruik je?

Ik neem Ritalin.

Sophie: Is er iets veranderd aan je zelfbeeld door de diagnose? Is je zelfbeeld bijvoorbeeld omhoog gegaan omdat je denkt: oh, vandaar. Of is je zelfbeeld juist naar beneden gegaan omdat je denkt: nou, ik ben anders.

Ik heb niet echt een ander zelfbeeld maar ik ben wel strategisch gaan denken. Van: oké, hoe moet ik hiermee omgaan? Ik ben er wel heel erg rekening mee gaan houden.

Malouke: Is het positief dat je de diagnose hebt gekregen? Wegen de voordelen tegen de nadelen op?

Ja, absoluut.

Malouke: Met als grootste voordeel?

Dat ik het nu weet en medicatie is er natuurlijk een hulpmiddel bij maar het is wel echt het sleutelding waardoor ik gewoon mijn school kan afmaken. Het gaat vooral in het kader van school.


Sophie: Los van je diagnose, met wat voor cijfer ben je over het algemeen tevreden op school? Waar streef je naar?

Dat ligt een beetje aan het vak. Ik ben wel iemand die gewoon het beste uit mezelf wil halen dus ik ga altijd voor de tien. En dat zit er niet altijd in, en ik weet ook dat dat me bij alle vakken niet altijd even goed lukt, maar ik laat echt geen steken vallen. Ik ga voor het uiterste en soms lukt gewoon niet en soms kan dat ook niet, alleen ik probeer het zeker.

Malouke: En met welk cijfer ben je over het algemeen absoluut niet tevreden?

Hm, nou, met een vijf of zes ben ik niet tevreden nee.

Sophie: Dus gemiddeld gezien ben jij ongeveer vanaf een zeven tevreden? Uitzonderingen daargelaten natuurlijk.

Ja, zo zou je het kunnen zeggen, maar ik vind wel dat het een beetje algemeen gesteld is op die manier.

Malouke: Ben je voor dat je begon met de medicatie goed ingelicht over de soort medicatie die je ging nemen?

Ja, absoluut.

Sophie: Heb je je ook verdiept in de bijwerkingen?

Ik heb me zeker verdiept in de bijwerkingen, ik wilde natuurlijk wel graag weten wat het was. En ik ben zo erg iemand die dat soort dingen altijd een beetje eng vindt, dus ik heb me er echt goed in verdiept en ik weet wat de bijwerkingen zijn. Een arts heeft me natuurlijk voorgeschreven, het is natuurlijk een sterk middeltje. Hij heeft verteld over de bijwerkingen, hoe het werkt. Ook de dingen die ik ervoer legde ik aan hem voor: Klopt dit? Klopt dat? Wat gebeurt er als dit? Ja, dat heb ik wel goed aangepakt.

Sophie: En heb je last van bijwerkingen? Of heb je last van bijwerkingen gehad?

Ja ik heb soms zeker last van bijwerkingen, en dat is dan vooral op het moment dat de medicatie aan het uitwerken is, alleen die zijn vrij klein, dus niet echt noemenswaardig. Maar ik heb wel last van bijwerkingen.

Malouke: Zoals?

Nou, als het uitwerkt dat heb je een beetje een dipje. Tijdens de medicatie, moet je wel gefocust zijn op de studie en dat moet ook, je hebt geen zin om gezellig te doen. Echt iets van je in een soort modus zet dat je aan de slag moet zijn en bezig met iets moet zijn.

Sophie: Dus het slikken van Ritalin kan je sociaal belemmeren?

Als je het slikt wel ja, zeker. Absoluut. Maar niet daarbuiten.

Sophie: Het is niet in je 'dagelijks leven' zo, maar als je


Ritalin geslikt hebt wel?

Ja, klopt.

Sophie: Hoe vaak slik je Ritalin?

Voorgeschreven staat: drie keer twee pillen per dag. Het zijn pillen van tien milligram.

Sophie: En neem je die altijd?

Nou, dat ligt eraan of ik school heb of moet leren. Dus ik neem het zo nodig, ik neem het niet elke dag. Malouke: Geef je weleens medicatie door aan vrienden of kennissen?

Ja, ik verkoop mijn medicatie.

Sophie: Voor hoeveel geld verkoop je de medicatie?

Ik vraag nu tien euro voor een stripje van tien pillen van tien milligram. En ik denk dat de prijs nog wel omhoog zal gaan want ik maak er dikke winst op.

Sophie: Hoe vaak verkoop je de medicatie?

Nou, heel vaak echt nog niet. En ik probeer ook een beetje op te letten omdat het illegaal is. Ik verkoop het nu vooral aan mijn beste vrienden. En aan mensen die ik goed ken. Dus dat zijn in totaal vijf, zes mensen.

Malouke: En hoeveel stripjes verkoop je gemiddeld per week? Of per maand?

Gemiddeld per week zou ik niet weten. Per maand verkoop ik twee stripjes, denk ik. Dat is gemiddeld. Het ligt er natuurlijk heel erg aan of het toetsweek is.

Sophie: Zie je dat je meer Ritalin verkoop in de toetsweek?

Zeker, absoluut. Ja, ongetwijfeld.

Sophie: Heb je weleens dat je zelf medicatie tekort komt omdat je veel al hebt verkocht?

Uhm, nee.

Sophie: Heeft je school er weleens iets mee te maken gehad? Zijn ze er achter gekomen? Of hebben ze er naar gevraagd?

Nee, mijn school weet dat ik medicatie gebruik. Alleen daar hebben ze nooit meer echt naar doorgevraagd.

Malouke: Ben je ervan bewust dat de gevolgen van het gebruik van Ritalin op de lange termijn nog niet onderzocht zijn?


Ja, dat weet ik.

Malouke: Wat vind je daarvan?

Nou, ik laat mezelf eigenlijk een beetje afhankelijk van die artsen zijn. Ik denk ook dat het niet voor niets is dat het middel wordt voorgeschreven en ik weet ook dat er nog niet heel veel onderzoek naar gedaan is. En ik ben me dus niet bewust van die gevolgen. Ja, zo kan je bij heel veel dingen jezelf afvragen of dat later wel goed voor je is. Maar ik rook ook dus, en ik weet dat ook niet goed voor me is. Maar iets wat je niet weet, waar moet ik dan bang voor zijn.

Sophie: Vind je dat er onderzoek naar gedaan zou moeten worden?

Ja zeker, wat dan kan je er wel ook rekening mee houden als het echt ernstig is.

Malouke: Zou jij een voorstander zijn om Ritalin beschikbaar te maken voor iedereen?

Nee.

Malouke: Waarom niet?

Omdat ik vind dat mensen goed voorgelicht moeten worden wat er met je gebeurt als je het slikt, en of je het wel of niet nodig hebt.

Sophie: Als je Ritalin doorverkoopt, leg je dan ook aan die mensen uit wat de medicijnen zijn etcetera?

Ja, zeker.

Sophie: Je licht ze wel goed voor?

Ja. Maar ik vind ook dat het de keus van mensen zelf is. En ik probeer het doorverkopen van medicijnen ook wel te beperken tot de mensen waarvan ik vermoed dat zij ADD hebben. Want er zijn heel veel mensen waarvan ik het vermoeden heb dat ze ADD of ADHD hebben, maar nog niet gediagnostiseerd zijn. En er zijn bijvoorbeeld twee mensen waarvan ik echt denk: nou, die kunnen volgens mij ook echt prima leren zonder Ritalin. En dan zeg ik ook tegen hen: nou, ik denk niet dat je het nodig hebt, maar het is wel je eigen keus en je weet dat het zo werkt, op die manier en dan moet je zelf bepalen hoe je daarmee omgaat.

Sophie: Ben je je ervan bewust dat Ritalin op lijst één van de Opiumwet staat? Er zijn verschillende lijsten. Wiet staat bijvoorbeeld op lijst 2, softdrugs. En harddrugs, zoals cocaïne staan op lijst één.

Maar wanneer is het dan legaal, of illegaal?

Sophie: Het is allebei illegaal, maar de straf is waarschijnlijk hoger als het op lijst één staat. Dus het verkopen van Ritalin


is eigenlijk hetzelfde als het verkopen van cocaïne. Plat gezegd.

Op die manier wist ik het nog niet. Oké, als je dat bedoelt met: ben je ervan bewust. Nee, dat niet.

Malouke: Als je hier wat meer over gaat nadenken, denk je dat dat iets zou veranderen?

Angela: Ja, dat wel een beetje, nu ik dit weet. Ik heb wel zoiets van: oei.

Malouke: Maar dacht je dat het helemaal niet strafbaar zou zijn?

Ik wist wel dat het strafbaar zou zijn. Ik wist ook dat het op de Opiumwet stond. Dus ik had wel een vermoeden van dat het sterk spul is. Het is eigenlijk de laatste week is dat veranderd want ik had bijvoorbeeld een nieuw recept nodig en er was iets verkeerd gegaan met de hoeveelheid. Dus toen had ik gebeld om te weten hoe het nou zat, en toen deden ze echt heel moeilijk omdat ze niet zomaar de medicatie voor mogen schrijven omdat het dus in de Opiumwet staat. En dat dat aan allerlei regelgeving moet voldoen.

Sophie: Weet je of er op elke school ook een aantal mensen zijn die hun Ritalin verkopen?

Nee. Ik weet dat er op mijn school wel een aantal mensen zijn die het gebruiken en het soms, af en toe, doorverkopen. Maar ik weet niet hoe dat op andere scholen is.

Sophie: Denk je dat als er betere voorlichting zou zijn over de gevolgen van Ritalinverkoop, de verkoop zou afnemen?

Dat weet ik niet. Ik denk dat dat hetzelfde is met roken en drinken dat dingen waarvan mensen zeggen dat ze op de lange termijn schadelijk zijn, dat dat toch niet zo serieus genomen wordt. Ik denk het dus niet. Ik licht de mensen aan wie ik verkoop ook goed voor en daar kunnen ze zich ook niks van aantrekken. Dus ik denk niet dat dat echt heel veel zou werken. Misschien als ze de nadruk zouden leggen op de strafbare feiten en zo, maar ik denk dat als je de nadruk legt op gezondheid, dat dat niet zoveel werkt.

Malouke & Sophie: Bedankt!


Bijlage 6: Interview met Paul*, Bas* en Laura*

Paul is een achttienjarige jongen, hij zit in zes vwo, woont in het Gooi en slikt Ritalin zonder recept. Bas, een achttienjarige jongen uit vijf vwo, staat naast ons te roken. Hij slikt soms ook Ritalin

Het is vrijdagavond, samen met Paul en Bas sta ik te schuilen voor de regen. Terwijl Paul en Bas roken houden we een kort interview voor de Dokter (een club in Hilversum)

Sophie: Slik je weleens Ritalin zonder voorschrijving?

Ja.

Sophie: Waarom doe je dat?

Ik denk door de prestatiedruk, ik wil zo hoog mogelijke cijfers halen nu ik in zes vwo zit.

Sophie: Haal je die niet zonder Ritalin?

Paul: Jawel alleen kan ik beter leren met Ritalin.

Bas: Je hoeft jezelf er niet toe te zetten. Het gaat vanzelf. Het gaat makkelijker, je hoeft er minder moeite voor te doen.

Sophie: Hoe vaak slik je ongeveer Ritalin?

Paul: Normaal niet, maar als ik leer elke keer dat ik leer.

Sophie: Dus rond de toetsweek hoeveel pillen slik je dan ongeveer per dag?

Paul: Een stuk of zeven?

Bas: Nee tien?

Paul: Wisselend rond de zeven tot tien. Op een dag waarop ik de hele dag kan leren dan.

Sophie: Wanneer ben je begonnen met het slikken van Ritalin?

Paul: Vorig jaar denk ik. Rond de tweede toetsweek.

Sophie: Hoe kom je aan die Ritalin?

Paul: Ik koop het van Angela* en soms weleens via Lisa.


Sophie: Heb je weleens last van bijwerkingen?

Soms, hoofdpijn alleen als ik het de hele dag door slik na de laatste sessie en als ik pas om acht/negen uur neem dan kan ik pas rond drie uur 's nachts slapen. Dat is echt heel kut.

Sophie: Heeft Angela je over deze bijwerkingen verteld?

We hebben er niet een specifiek gesprek over gehad, maar we hebben het er wel over gehad. Ze heeft wel gezegd dat als je zo laat neemt dat je dan niet kan slapen. Dat soort dingen wel.

Sophie: Weet je dat Ritalingebruik zonder recept illegaal is?

Dat weet ik.

Sophie: Pas je op?

Paul: Nee. Ik zou geen namen noemen als school het me zou vragen ofzo maar het is niet dat ik heel voorzichtig ben. Alleen mijn ouders mogen het niet weten.

Sophie: Weet je dat de langetermijneffecten niet bekend zijn?

Paul: Dat weet ik.

Sophie: Weet je ook dat uit sommige experimenten is gebleken dat er permanente hersenschade kan ontstaan?

Paul: Nee. Dat wist ik niet. Wow. Daar schrik ik wel van.

Sophie: Hoeveel mensen in jou omgeving slikken het ongeveer?

Paul: Heel veel.

Laura komt aan lopen

Paul:Dat is Laura.

Sophie: Hoi Laura. Ik ben Sophie. Samen met Malouke van Nunen maak ik een profielwerkstuk over de toename in het Ritalingebruik.

Laura: Hoi.

Sophie: Slik jij Ritalin?

Laura: Ja, ik heb ADD.


Sophie: Verkoop jij je Ritalin weleens?

Laura: Nee. Ik ben zeg maar de contactpersoon van Angela. Als iemand Ritalin van Angela wil kopen maar ze zien Angela even niet dan kopen ze het bij mij. Later geef ik het geld aan Angela en krijg ik de Ritalin weer terug van Angela.

Sophie: Is er strenge controle voor je Ritalin krijgt voorgeschreven?

Laura: Nee. Ik kreeg het na drie of vier afspraken al voorgeschreven. Toen ik later een keer zei dat het niet genoeg was kreeg ik meteen meer.

Paul en Bas hebben hun sigaretten op. We gaan weer naar binnen.



Bijlage 7: Resultaten van de screening van Sophie:


20-12-2015 Onderzoek naar het gebruik van Ritalin en prestatiedruk onder middelbare scholieren

https://docs.google.com/forms/d/14tPL4Sl68AgMZbovXcjRDMdgkJhKgiHtMUCOheRtt74/edit?usp=forms_home 1/7

Onderzoek naar het gebruik van Ritalin en

prestatiedruk onder middelbare scholieren*Vereist

1. Wat is je geslacht? *

Markeer slechts één ovaal.

Mannelijk

Vrouwelijk

2. Wat is je leeftijd? *


11 jaar

12 jaar

13 jaar

14 jaar

15 jaar

16 jaar

17 jaar

18 jaar

19 jaar

Anders Na de laatste vraag in dit gedeelte stop je met het invullen van ditformulier.

3. In welk leerjaar zit je? *Markeer slechts één ovaal.

Eerste klas

Tweede klas

Derde klas

Vierde klas

Vijfde klas

Zesde klas

Bijlage 8: De enquête




4. Welk schoolniveau volg je? *


VMBO BBL

VMBO GL

VMBO KBL

VMBO TL (MAVO)

HAVO

VWO Atheneum

VWO Gymnasium

5. Op welke school zit je? *Markeer slechts één ovaal.

Comenius College Hilversum

Gemeentelijk Gymnasium Hilversum

Savorin Lohman Hilversum

HilvertsheemBeatrix Hilversum

College de Opmaat Hilversum

Alberdingk Thijm College Hilversum

Goois Lyceum Bussum

Sint Vituscollege Bussum

Willem de Zwijgercollege Bussum

International School Hilversum

A. Roland Holst College Hilversum

Erfgooiers College Huizen

Huizermaat Huizen

Laar & Berg Laren

Vechtstede College Weesp

De Fontijn Bussum

St. Alloyssiuscollege Hilversum

Groot Goylant Hilversum

College de Brink Laren

Wellant College Naarden

Sint Vitus mavo Naarden

Casparus College Weesp

Gooise Praktijkschool Hilversum

Anders:




6. Ben je autochtoon of allochtoon? *Je bent allochtoon als jij, of minstens één van je ouders in het buitenland is geboren. Je bentautochtoon als jij en je ouders in Nederland zijn geboren.Markeer slechts één ovaal.

Ik ben autochtoon.

Ik ben allochtoon: westers

Ik ben allochtoon: nietwesters

7. In welke provincie woon je? *Markeer slechts één ovaal.

Zeeland

NoordHolland

ZuidHolland

Drenthe

Utrecht

Overijssel

Gelderland

Friesland

Limburg

NoordBrabant

Flevoland

Groningen

8. Ben je gediagnosticeerd met één, of meerdere van de onderstaande dignoses? *

Gediagnosticeerd: door een arts of psychiater vastgesteldVink alle toepasselijke opties aan.

Nee

Ja, met ADHD

Ja, met ADD

Ja, met dyslexie

Ja, met dyscalculie

Ja, met autisme

Ja, met hoogbegaafdheid

9. Wat was je antwoord op de vorige vraag?


Ja

Nee Ga naar vraag 20.




10. Wat was voor jou de voornaamste reden om je te laten testen voor de diagnose? *


Op eigen initiatief: slechte resultaten op school

Op eigen initiatief: een vermoeden van de diagnose

Op initiatief van ouder(s): slechte resultaten op school

Op initiatief van ouder(s): herkenning van diagnose in gedrag

Op initiatief van docent/juf of meester: slechte resultaten op school

Op initiatief van docent/juf of meester: herkenning van diagnose in gedrag

Anders:

11. Word je voor deze diagnose behandeld? *


Ja, met medicatie Ga naar vraag 13.

Ja, met gedragstherapie Ga naar vraag 17.

Ja, met een combinatie van gedragstherapie en medicatie Ga naar vraag 13.

Niet Ga naar vraag 17.

Nee, eerst met medicatie maar niet meer

Anders:

12. Waarom ben je gestopt met de medicatie?


Vanwege bijwerkingen

Het medicijn werkte niet

Ik of mijn ouder(s) hebben een moreel probleem met medicijn gebruik

Ik had het medicijn niet (meer) nodig

Anders:

Medicijngebruik

13. Is dit medicijn een vorm van methylfenidaat?

Dit zijn: Medikinet, Methylfenidaat, Ritalin,Concerta, EquasymXL, MedikinetCRMarkeer slechts één ovaal.

Ja


Medicijn gebruik




14. Wat is/was het effect van het medicijn? *


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Zeernegatief

Zeerpositief

15. In welke mate heb/had je last van bijwerkingen? *


0 1 2 3 4 5

Helemaal niet Erg veel

16. Verkoop of geef je medicatie aan anderen? *


Nee

Ja, ik geef soms medicatie aan anderen

Ja, ik geef vaak medicatie aan anderen

Ja, ik verkoop soms medicatie aan anderen

Ja, ik verkoop vaak medicatie aan anderen

De gevolgen van een diagnose

17. Hoe zou deze diagnose je schoolprestaties beïnvloeden als je hiervoor niet werdbehandeld? *

Of, hoe beïnvloed deze diagnose je schoolprestaties nu als je niet wordt behandeld?Markeer slechts één ovaal.

1 2 3 4 5

Heel erg negatief Heel erg positief

18. Heeft deze diagnose je zelfbeeld veranderd? *Markeer slechts één ovaal.

1 2 3 4 5

Ja, negatief Ja, positief




19. In welke mate heeft deze behandeling je schoolprestaties positief beïnvloed? *


1 2 3 4 5

Helemaal niet Heel erg veel

20. Heb je een serieus vermoeden dat je één van de onderstaande diagnoses hebt? *

Als je eerder aangegeven hebt, dat je gediagnostiseerd bent met één van de onderstaande,en als je niet het vermoeden hebt een andere diagnose te hebben: nee aanvinken.Markeer slechts één ovaal.

Hoogbegaafdheid

ADHD

ADD

Dyslexie

Dyscalculie

Autisme

Nee

21. Zit je op dit moment in je examenjaar? *



Nee, ik zit in mijn préexamenjaar Ga naar vraag 22.

Ja Ga naar vraag 22.

22. Met welk cijfer ben jij over het algemeen tevreden op school? *


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

23. In welke mate ervaar jij een druk om hoog te presteren op school? *


0 1 2 3 4 5


Ga naar vraag 26.




Mogelijk gemaakt door

24. Met welk cijfer ben jij over het algemeen tevreden op school? *


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

25. In welke mate ervaar jij een druk om hoog te presteren op school? *


0 1 2 3 4 5


26. Gebruik je Ritalin zonder voorschrijving door een arts? *Markeer slechts één ovaal.

Nee Stop met het invullen van dit formulier.

Ja, één keer gedaan.

Ja, ik doe het soms.

Ja, ik doe het vaak.

27. Waarom gebruik je Ritalin zonder voorschrijving door een arts? *

Of waarom heb je dit gebruikt?Markeer slechts één ovaal.

Om mijn schoolprestaties te verbeteren.

Omdat mijn vrienden het ook doen.

Als partydrug.

Anders:

28. Hoe ben je hier aan gekomen? *


Via een bekende

Via het internet

Via een dealer

Anders:

Alle resultaten van de enquête zijn te bekijken op:

https://docs.google.com/spreadsheets/d/1Qo9OiX9htvjn3yWEsU9IhkWprkmXG9Z0HayvEiXFKSs/pubhtml



Wanneer? Wie? Hoelang? Wat? Wat ging goed? Wat kan er beter?

21 april 2015 Malouke en Sophie

1,5 uur Oriënteren op onderwerp

Veel ideeën opgedaan.

26 april 2015 Malouke en Sophie

0,5 uur Een presentatie over het maken van een PWS bijgewoond.

26 april 2015 Sophie 1 uur Oriënteren op onderwerp

23 juni 2015 Malouke en Sophie

2,5 uur

2,5 uur

PWS dag. Workshop van Lotte Salome van de UVA. Onderwerp afbakenen

We hebben een idee gekregen van waar we ons op willen richten.

24 juni 2015 Malouke en Sophie Malouke en Sophie

Malouke en Sophie

2 uur

2,5 uur

PWS dag. Workshops van docenten: Interview en reflectie Literatuuronderzoek en enquête Onderwerp afgebakend en voorlopige deelvragen bedacht

Goede tips gekregen We willen ons richten op de toename in het aantal ADHD diagnoses en het aantal voorschrijvingen van ADHD medicatie

1 augustus 2015

Sophie 2 Werken aan deelvraag 8 en3

3 augustus Sophie 1,5 uur Werken aan deelvraag 8,2, en 3

Veel informatie gelezen. Het is moeiliijk om te filteren.

8 augustus Sophie 2 uur Literatuuronderzoek

Veel informatie gevonden.


Bijlage 9: Logboek

8 augustus Malouke 2 uur Literatuuronderzoek

Moeilijk om nuttige informatie te vinden. Ik wist niet echt waar moest beginnen.

9 augustus Sophie 2 uur Werken aan deelvraag 2

9 augustus Malouke 3 uur Werken aan deelvraag 10

11 augustus Sophie 0,5 uur Literatuuronderzoek

14 augustus Sophie 1 uur Achtergrond informatie van verschillende deelvragen zoeken


Heel veel verschillende info gevonden

18 augustus Sophie 1 uur Achtergrond informatie van verschillende deelvragen zoeken

Veel info gevonden.


Veel info gevonden

23 augustus Malouke en Sophie

2 uur Plan van aanpak maken en deelvragen verdelen voor verder literatuuronderzoek

Veel info gevonden

24 augustus Malouke 3 uur Literatuuronderzoek gericht op deelvraag 10

Goed nagedacht over hoe we ons hele profielwerkstuk aan gaan pakken.

25 augustus Sophie 1 uur Literatuuronderzoek gericht op deelvraag 2


26 augustus Sophie 3 uur Literatuuronderzoek gericht op deelvraag 10

26 augustus Malouke 4 uur Literatuuronderzoek gericht op deelvraag 10

28 augustus Malouke en Sophie

0,25 uur Gesprek bij begeleider

30 augustus Sophie 2,5 uur Literatuuronderzoek gericht op deelvraag 2

2 september Malouke en Sophie

1 uur Overleggen over vervolg en literatuuronderzoek


3 uur Boeken over ons onderwerp vinden en overleggen over vervolg

Veel nuttige boeken gevonden.

6 september Malouke 2,5 uur Literatuuronderzoek en schrijven aan deelvraag farmaceutische industrie

We waren allebei niet zo lekker dus het was moeilijk om er vaart in te krijgen.

5/6 september

Sophie 3 uur Lezen: ADHD en nu?

Een nuttig boek.

11 september Sophie 1,5 uur Lezen: Hoe voorkom je ADHD. Door de diagnose niet te stellen

Een nuttig boek. Wel duidelijk vanuit een bepaalde mening geschreven.


13 september Sophie 6 uur Verder lezen en informatie uit ADHD en nu? & Hoe voorkom je ADHD? Verwerken in deelvragen

Ik heb tijdens het lezen post-its geplakt op plaatsen waar info stond die ik op wilde schrijven. Hierdoor was het heel eenvoudig om de info te verwerken.


2,5 uur Inschrijven voor profielwerkstukwedstrijd voor life sciences aan de Universiteit Utrecht

Spannend! Hierdoor werden we gedwongen om nog een keer goed naar onze deelvragen te kijken. Daar hebben we al veel aangehad.

22 september Malouke 4 uur Invloed farmaceutische industrie voorlopig afgerond. Begonnen aan specifiek Ritalin.

Doelgericht en efficiënt gewerkt.

4 oktober Malouke en Sophie

4 uur Plan van aanpak maken, brainstormen, enquête maken

Goed overlegd en veel gedaan. Duidelijke afspraken gemaakt.

4 oktober Sophie 3 uur Gelezen en info verwerkt.

Goed gewerkt.

9 oktober Sophie 4 uur Aan verschillende deelvragen en opmaak van het hele pws gewerkt.

Het begint een geheel met een duidelijke lijn te worden.

10 oktober Sophie 3 uur Gewerkt aan deelvragen.

Veel nuttige informatie.


14 oktober Sophie 7 uur Workshops aan de UU

1 workshop heeft er geholpen voor ADHD in de hersenen

22 oktober Malouke 4 uur Algemeen bronnen gelezen en farmaceutische industrie gemaakt.

Langzamer gewerkt dan gepland.

23 oktober Malouke 6 uur Invloed van de farmaceutische industrie afgemaakt.

Doelgericht gewerkt, en tevreden over het voorlopige resultaat


6 uur Plan van aanpak maken en overleggen. Enquête afmaken

Goed gewerkt. Duidelijke afspraken gemaakt. We hebben heel duidelijk opgeschreven wat we hebben en wat we nog moeten doen.

27 oktober Sophie 1 uur Literatuur over ADHD onder volwassen gezocht.

Dit was moeilijk om te vinden maar is wel redelijk gelukt.


1 uur Literatuur onderzoek naar de farmaceutische industrie en Ritalin misbruik onder studenten

Top.


1 uur Gesprek met Nelleke Mylius

Een erg informatief gesprek.



… Interview met iemand die Ritalin (Angela) verkoopt

Een interessant gesprek.

31 oktober Malouke 3 uur Algemene informatie uitgezocht en verwerkt

31 oktober Sophie 3 uur Interview uit typen

Wat een hoop werk.

1 november Malouke 3 uur Interview uit typen

1 november Sophie 5 uur

2 uur

Interview uit typen Informatie uit Hoe voorkom je ADHD door de diagnose niet te stellen verwerken

Echt heel veel werk. Dit is nog exclusief citaten kiezen voor het pws.

2 november Sophie 6 uur Hele pws tot nu toe door lezen en allerlei informatie op zoeken

Goed gewerkt maar wel chaotisch. Ik houd misschien van te voren iets duidelijker moeten bedenken wat ik precies wilde doen.

3 november Malouke en Sophie

… Hele PWS tot nu toe inleveren bij begeleider.


0,5 uur Gesprek met begeleider over wat er anders moet en wat er nog veranderd moet worden.

Een nuttig gesprek. We hebben veel dingen gevonden die we nog moeten veranderen.

6 november Malouke 3 uur Tips begeleider doorgenomen en verwerkt in werkstuk


8 november Malouke 1,5 uur Tips begeleider doorgenomen en verwerkt in werkstuk


1 uur Gesprek met Nelleke / Screenings

Interessante resultaten. Voegt wel iets toe aan ons onderzoek.


1 uur Gesprek met PWS begeleider

Weer veel tips gekregen. We kunnen hier veel mee doen.


6 uur Enquête afmaken en verspreiden en ons plan van aanpak uitbreiden.

We hebben veel gedaan. Het is nuttig om naar elkaars werk te kijken. We hebben elkaar goede tips gegeven.

22 november Sophie 2 uur Laatste boek uitlezen en info verwerken.

Ging goed.

23 november Malouke 5 uur Inhoud en opbouw van PWS veranderen

Er is meer overzicht in het werkstuk gekomen. Ik heb een duidelijk beeld van wat we nog moeten doen.


1 uur Interview met Jessica Gantzert

We hebben de kijk van iemand op een basisschool over deze problematiek gekregen.

26 november Sophie 3 uur Interview uittypen

Veel en saai werk.


26 november Malouke 4,5 uur Werken aan medicalisering

Ingewikkeld om alles precies te begrijpen en eenduidig op papier te krijgen.

27 november Sophie 3 uur Resultaten van enquête in grafieken zetten

Veel en precies werk. Wel leuk om de resultaten te zien

29 november Sophie 4 uur Resultaten van de enquête verder uitpluizen en deelvraag 1 nog een keer kritisch bekijken.

Goed gewerkt.

6 december Malouke en Sophie

3 uur Opmaak bedenken en pws inleveren bij begeleider

Goed gewerkt.


1 uur Gesprek met begeleider

Veel tips gekregen. We gaan ze snel verwerken

8 december Sophie 4 uur Deelvraag 3 over enquête maken

Veel overzichtelijker op deze manier dan hoe het eerst was.

8 december Malouke 4 uur Tips begeleider verwerken en inleiding 'geschetst'

We kregen nu meer vat op de lijn van het werkstuk en het werd overzichtelijker.



Sophie

1 uur

3 uur

Sreenings afmaken met Nelleke Interview met Jessica Gantzert uittypen en interview met Nelleke afmaken.

Voegt iets toe aan ons werkstuk


5 uur Interview met Peter Deschamps in het UMC

Veel werk


3 uur Inleiding gemaakt

Lastig maar wel goed gegaan.

12 december Malouke 1,5 uur Aan deelvraag 4 werken

Ging prima, ik moest wel even oriënteren hoe het in elkaar moest zitten.

13 december Malouke 6 uur Aan deelvraag 4 werken

Goed gewerkt. Veel gedaan.

16 december Sophie 3 uur Citaten uit interviews halen om in PWS te gebruiken. Opmaak interviews maken.

Veel werk maar voegt echt iets toe aan het werkstuk.

16 december Malouke 6 uur De opmaak en opbouw van het hele werstuk verandert en uniform gemaakt.

Veel gedaan met goede resultaten.

17 december Sophie 4 uur Interview met leerlingen die Ritalin gebruiken gehouden en uitgetypt.

Een leuk interview.


18 december Malouke en Sophie Sophie

Malouke

3 uur

4 uur

3 uur

Gesprek met begeleider Opmerkingen van begeleider toegepast. Hele werkstuk lezen en verbeteren

Het komt nu allemaal bij elkaar. Het ziet er goed uit.


6 uur Inhoud laatste dingen toevoegen, opmaak veranderen. onze ouders in het werkstuk verwerken. Bijlages afmaken en toevoegen. Conclusie maken.

Het is bijna af. Veel opmerkingen nog verwerkt. Lastig om een goede conclusie te maken maar het ging goed.

20 december Malouke en Sophie Malouke en Sophie

3 uur

4 uur

Gesprek met begeleider Opmaak afmaken. Voetnoten controleren, Inhoudsopgave afmaken, laatste dingen toevoegen.

We hebben het pws ingestuurd naar de Universiteit Utrecht voor de lifescience wedstrijd

5 januari Sophie 2 uur Nog een keer door ouders laten lezen. Nu alle tips verwerken.

Nog veel dingen verbeterd.

6 januari Malouke en Sophie

5 uur Tips verwerkt.



2 uur Een pitch maken voor de lifescience wedstrijd.

Het was heel lastig om 120 pagina's om te zetten. Het is wel redelijk gelukt maar we moeten er morgen nog een keer goed naar kijken.


2 uur Overlegt met onze begeleider over de pitch. Een hele nieuwe versie geschreven met die tips.

Veel beter nu. We zijn tevreden.


4 uur Bekend making van de winnaars van de lifescience wedstrijd van de Universiteit Utrecht. We hebben onze pitch gehouden.

De pitch ging goed. We hebben helaas geen prijs gewonnen.

15 januari Sophie

Malouke

2 uur

4 uur

Logboek bijwerken en perfectioneren. Reflectie maken.

Goed gewerkt.

Veel nagedacht over het hele proces

17 januari Malouke

Sophie

2 uur

2 uur

Kritiek van de juryleden van de pws wedstrijd verwerkt. Een engelse samenvatting gemaakt

Nuttige kritiek gekregen.

Het was wel lastig om over de Engelse term voor te vinden maar het ging best snel.


Malouke: 166,75 uur

Sophie: 180,75 uur

18 januari Malouke

Sophie

3 uur Allebei het hele werkstuk nog een keer bekeken. Logboek en reflectie afgemaakt. Dankwoord gemaakt.

We zijn allebei trots op het resultaat.

19 januari Malouke 4 uur Plan van aanpak afmaken. Reflectie afmaken.

Dit kostte meer tijd dan ik verwacht had.


Wanneer? Wat ga ik precies doen?

Waar ga ik dit doen?

Wie van mijn groepje doet dit?

Geschatte tijd

Zomervakantie Orienteren op alle deelvragen

Thuis Beide 15 uur

Week 34 Plan van aanpak voor de weken t/m 36 maken. Verder oriënteren en onderzoeksmethoden per deelvraag voorlopig vastleggen.

Thuis en in de mediatheek

Beide 3 uur

Week 35 Literatuuronderzoek afronden en merendeel verwerken. Per deelvraag informatie die we nog nodig hebben noteren.

Thuis en op school

Beide 7 uur

Week 36 Nieuw plan van aanpak maken en deelvragen afmaken. Afspraak met begeleider. Mailen naar personen die we willen interviewen. Optitioneel opzet enquête maken.

Op school

Op school

Thuis

Beide

Beide

Sophie: mensen binnen school Malouke: mensen buiten school

2 uur

15 minuten

15 minuten

15 minuten

Week 37 Onderwerp duidelijk vastleggen. Laatste grove literatuuronderzoek online.

Bij Sophie thuis

Thuis

Beide

Beide

2 uur

2 uur


Bijlage 10: Plan van aanpak

Week 38 Naar de bibliotheek voor relevante literatuur. Lezen literatuur.

Bibliotheek Hilversum

Thuis

Beide

Beide

2 uur

3 uur

Week 39 Inschrijven PWS wedstrijd Life Sciences Universiteit Utrecht. Lezen literatuur.

Op school

Thuis

Beide

Beide

3 uur

3 uur

Week 40 Plan van aanpak updaten. Brainstormen over interviews. Lezen literatuur. Opzet enquête maken.

Thuis

Thuis

Thuis

Thuis

Samen

Samen

Beide

Samen

2 uur

2 uur

2 uur

1,5 uurWeek 41 Lezen en

verwerken. Vormgeving. Interviews regelen. Gesprek met begeleider. Enquête afmaken.

Thuis

Thuis

Op school

Thuis

Beide

Sophie Malouke

Samen

Samen

2,5 uur

2,5 uur 1,5 uur

15 minuten

1 uurWeek 42 Enquête

verspreiden. Geheel maken van deelvragen.

Thuis

Thuis

Samen

Sophie

2 uur

2 uur

Week 43 Vernieuwen rolverdeling. Mensen mailen. Literatuuronderzoek.

Thuis

Thuis

Thuis

Samen

Malouke

Beide

2 uur

30 minuten

3 uur


Week 44 Interviews houden en verwerken. Enquête afnemen en verwerken. Werken aan deelvragen.

O. a. op school

Thuis

Thuis

Samen

Samen

Beide

5 uur

4 uur

5 uur

Week 45 Interviews houden en verwerken. Deelvragen afmaken.

Thuis Thuis

Samen

Beide Beide

1 uur

5 uur 5 uur

Week 46 Eventueel werken aan deelvragen (toetsweek)

Thuis Beide 3 uur

Week 47 Eventueel werken aan deelvragen (toetsweek)

Thuis Beide 1 uur

Week 48 Alles proberen af te ronden.

Thuis Beide 15-20 uur

Week 49 Alles proberen af te ronden.


Week 50 Inleveren bij begeleider en tips verwerken


Week 51 Profielwerkstuk afmaken en inleveren bij de Universiteit Utrecht

Thuis Beide 20-25

Week 2/3 Laatste dingen verbeteren. Nog een keer kritisch kijken naar de conclusie en een reflectie schrijven

Thuis Beide 8 uur


Our main question is:

What is the influence of achievement pressure on the use of Ritalin?

We drafted the following sub-questions to answer this question:

1. What is Ritalin and what is it used for? 2. What is the connection between achievement pressure and the use

of Ritalin 3. The reality: Research on diagnostics, treatment, achievement

pressure and the use of Ritalin under high school students. 4. Have ADHD and ADD been medicalized? 5. What is the influence of the pharmaceutical industry on the

representation en the use of Ritalin?

We used both qualitative and quantitative research methods to answer these questions:

1. Literature reviews 2. A survey 3. Interviews with peers and professionals 4. An experiment

We found the following answers:

1. What is Ritalin and what is it used for?

Ritalin is the most common brand of the medicine that is used to treat ADHD and ADD. The active ingredient is called methylphenidate. Methylphenidate is on list one of the Opiumwet (a drugs law) which means that possessing or selling methylphenidate is just as illegal as possessing or selling cocaine. The longterm side-effects ar unknown. This is alarming because, according to research, 4,5% of the children in the Netherlands have a Ritalin prescription.

Because there are different views on the causes of ADHD doctors diagnose it in different ways.

Since 2003 the amount of prescriptions of Ritalin have quadrupled.

ADHD is a concentration disorder. It is characterized by a lack od concentration, impulsivity, hyperactivity and troubles with scheduling and regulating emotions. ADD is a subtype of ADHD in which the hyperactivity is absent.

Because there are different views on the causes of ADHD it is diagnosed in different ways. There is no guideline or test that is used by all doctors. Because of that diagnosing ADHD has become dependent on the view that your doctor has on ADHD. There is no foolproof test to diagnose ADHD.

In a recent study by Eenvandaag 5% of the students admitted to using Ritalin, Concerta or a similar concentrationbooster.

A different study by the Universiteit van Utrecht showed that 1,2% of the high school students have used Methylphenidate without a prescription.

We also signaled that high school students continue to do this when they go to college. A study of the NOS showed that 6,6% of the college students use


Bijlage 11: English summary

Ritalin without a prescription to enhance their results. 77% of those students got the Ritalin from an acquaintance.

According to the dutch paper NRC Handelsblad only 3% of the students used Ritalin as a concentration booster in 2009. This allows us to conclude that in 6 years time the use of Ritalin without prescription has doubled. The fact that there was no attention of non-prescription use of Ritalin before 2014 and that since then there have been dozens of articles only reinforces that conclusion.

2. What is the connection between achievement pressure and the use of Ritalin

A study by Eenvandaag and Sevendays showed that 76% of the students experience the achievement pressure high and that 66% of the students experience it daily or weekly.

This achievement pressure has different causes: - Sharpened final exam criteria - Students get a burn-out - Students/parents try to find a reason for the low grades

3. The reality: Research on diagnostics, treatment, achievement pressure and the use of Ritalin under high school students. Omdat hier niet of nauwelijks onderzoek naar is gedaan, hebben wij onder 314 leerlingen van het vmbo, de havo en het vwo van alle leerjaren een enquête afgenomen. Dit hebben we op drie manieren gedaan:

Because there is no or little research on non-prescription Ritalin use we made a survey. 314 students took this survey. We spread the survey in three ways:

1. Using Facebook

2. Student fora

3. Via our high school

We wanted to know more about the following things:

• Diagnostics

• Treatment

• Achievement pressure

• Non-prescription use

The results: • 10,51% of the students ADHD of ADD.

• 53,1% of the students with ADHD of ADD is treated using only medicine.

• 14,8% of the students tot has a Ritalin prescription has sold or given it to someone without a prescription.


• At least 65% of the students that use Ritalin without a prescription do this to improve their grades.

• 33.3% of the havo students in their final year use Ritalin without a prescription. 17,3% of the vwo students do this.

• 91,2% of the students got this Ritalin from an acquaintance.

4. Have ADHD and ADD been medicalized?

More and more people have been diagnosed with ADHD and ADD. One of the reasons for this growth is that the criteria for these diagnoses have been broadened. A hyperactive child is no longer a hyperactive child but a child with ADHD. This is called medicalization.

Medicalization has a lot of different causes, pros and cons. People who had ‘normal human problems’ no have to be treated, other people are treated with medicine that they don't need.

5. What is the influence of the pharmaceutical industry on the representation en the use of Ritalin? The pharmaceutical industry influences the representation of Ritalin in different ways:

1. By making promoting their medicine for both doctors and patients.

2. By financially ‘supporting’ researchers

These advertisements en study have made ADHD, ADD and ritalin better known with doctors, psychiaters, teachers, parents and students. This has caused an increase in the amount of prescriptions.

Answer to our main question:

What is the influence of achievement pressure on the use of Ritalin?

Level year Percentage of students that use Ritalin without a prescription

Havo Lower classes 8,7 %

Pré exam year 0 %

Final year 33.3 %

Vwo Lower classes 3,8 %

Pré exam year 10,3 %

Final year 17,3%

Total havo en vwo Total of all the years 14,35%


In this tabel you can see the relation between the non-prescription use of Ritalin and achievement pressure.

A study from EenVandaag and Sevendays showed that 75% of the students experiences high achievement pressure. In our survey we asked students to rate the achievement pressure between 1 and 5. On average they rated it 3,74.

This achievement pressure is one of the causes of the medicalization. Because school demands a lot of the students they search for a reason why they don't meet all these demands.

Ritalin is often used as only formed treatment. 53,1% of the students that have ADHD are treated with medication. In our interviews the professionals said that they are against treatment using only medication. Because ADHD is medicalized more students get a Ritalin prescription. Because more and more students get a Ritalin prescription it is easier for students without a prescription to buy ADHD.

The achievement pressure also caused an increase in the amount of students that use Ritalin. They aren’t able to get the grades they want to on their own so they use Ritalin to they search for other ways. They do this by following extra courses and by abusing Ritalin.

The pharmaceutical industry adds to this by generating more attention for ADHD, ADD and Ritalin.

A study by the Univeristeit Utrecht shows that 1,2% of the students uses Ritalin without a prescription. Our survey showed that 14,35% of the students takes Ritalin without a prescription. From the havo students in their final year 33,3% takes Ritalin without a prescription.

Level Year Achievement pressure

Percentage of students that uses Ritalin without a prescription

Havo Lower years 3,07 8,7 %

Pré exam year 3,39 0 %

Final year 3,33 33.3 %

Vwo Lower years 3,35 3,8 %

Pré exam year 3,57 10,3 %

Final year 3,74 17,3%

Total havo en vwo

Total years 14,35%


Fase één: oriëntatie

In juni 2015, eind vijfde klas, begonnen we met veel enthousiasme en nieuwsgierigheid aan het profielwerkstuk. We verwachtten een goede samenwerking met elkaar en met onze begeleider Erna van Zwol. Daarnaast hoopten we veel interessante dingen te ontdekken en veel te leren.

Tijdens het uitwisselen van onze ideeën en doelen kwamen we er al snel achter dat we beiden dezelfde kant op wilden dat we een zo goed mogelijk werkstuk wilden schrijven. Vanaf het begin richtten we ons ter oriëntatie op psychosociale diagnoses bij kinderen, jong-volwassenen en volwassenen. Maar ook op Ritalingebruik zonder voorschrijving, speciaal onderwijs, prestatiedruk, de farmaceutische industrie en over- en onderdiagnosisering.

Voordat we begonnen hadden we al snel door dat het een tijdrovend project ging worden. Daarom zijn we snel begonnen met googelen en bezoekjes aan de bibliotheek.

We hebben in de eerste fase dus veel literatuuronderzoek gedaan: we hebben boeken gelezen, onderzoeken geraadpleegd en de kranten in de gaten gehouden voor nuttige artikelen. We hebben veel bruikbare informatie gevonden, wat erg handig was, maar wat soms ook voor verwarring zorgde. We wisten namelijk nog niet precies welke lijn we zouden aanhouden in het hele werkstuk, dus een stuk schrijven kon hier en daar nog wat moeilijkheden met zich meebrengen. Er was ongelofelijk veel informatie en we vonden het erg lastig om onszelf te beperken. Hierdoor zijn we heel lang bezig geweest met het literatuuronderzoek.

Vooral Malouke had in het begin wat moeite om de eerste zinnen op papier te krijgen. Bij Sophie ging dat daarentegen al vrij snel erg goed, hoewel we daar uiteindelijk sommige stukken niet meer van konden gebruiken omdat het niet meer in onze lijn paste.

Fase twee: de ‘core’ van het werkstuk

Midden september meldden we ons aan voor de profielwerkstukwedstrijd Life Sciences van de Universiteit Utrecht. Daarvoor moesten we onze ‘definitieve’ hoofd- en deelvragen doorgeven. Dat dwong ons dus om goed na te denken waar we het werkstuk precies over wilden schrijven. Na het opstellen van de vragen hadden we een lijn te pakken die we beiden erg interessant vonden en waar we weer flink mee aan de slag konden.

In deze fase wilden we ons literatuuronderzoek afronden en verder gaan met ons eigen onderzoek. Het literatuuronderzoek nam echter meer tijd in beslag dan we ingepland hadden omdat er tijdens ons onderzoek steeds nieuwe onderzoeken en artikelen over ons onderwerp uit kwamen.

Daarnaast hadden we definitief besloten wat we aan onderzoek zouden doen. We wilden een enquête gaan afnemen en we wilden interviews houden met leeftijdgenoten en deskundigen.

Voordat we dit deden wilden we eerst alle informatie die ons literatuuronderzoek hadden opgedaan verwerken. Dit vonden we erg lastig. We hadden ongelofelijk veel informatie en vonden het lastig om hier een duidelijke lijn in te krijgen. Met behulp van onze begeleider is dit uiteindelijk wel gelukt. Door goed na te denken over wat een goede en logische volgorde is en sommige informatie weg te laten werd het een veel beter verhaal.


Bijlage 12: Reflectie

We hebben als eerste Nelleke Myllius geïnterviewd, de zorgcoördinator op het Comenius College. Het was een erg prettig interview waarin we veel te weten zijn gekomen. Gelukkig hadden we ons goed ingelezen waardoor we meteen diep op de materie in onder gaan. We hebben er wel van geleerd dat het handig is om interviews ‘to the point’ te houden, vooral vanwege het uittypewerk.

Daarnaast hebben we leerlingen geïnterviewd over hun voorgeschreven Ritalingebruik, hun niet-voorgeschreven Ritalingebruik en het verkopen van Ritalin. Dit vonden we erg leuk om te doen, hierbij konden we echt ‘de samenleving’ in. Het was voor ons een enorme eyeopener om te horen dat er op deze schaal Ritalin wordt verhandeld, en illegaal word geslikt.

Het interview met Jessica Gantzert, intern begeleider op de Montessorischool-Centrum, was erg interessant. Helaas bleek uiteindelijk dat we de verkregen informatie niet maximaal konden inzetten in het werkstuk, dus we hebben die informatie vooral gebruik als referentiekader voor onszelf tijdens het schrijven.

En dat schrijven zelf ging al de goede kant op. Malouke schreef wat langzamer dan Sophie, omdat ze alles meteen helemaal goed op papier wilde krijgen. Dat heeft als voordeel dat wat er meestal geschreven wordt, vaak wel hout snijd. Maar het kon soms wel iets te lang duren voordat er weer een nieuw stuk geschreven was.

Sophie schreef daarentegen weer erg snel en veel. Daardoor konden we snel progressie zien in het werkstuk, wat erg motiverend werkte. Nadeel hiervan kon wel zijn dat stukken soms herschreven moesten worden.

Fase drie: perfectionering

Begin december kwamen we er (mede door overleg met onze begeleider) achter dat er nog heel wat werk verzet moest worden voor we het profielwerkstuk konden inleveren bij de Universiteit Utrecht. Een korte periode van hard werken volgde.

We wisten goed wat er nog moest gebeuren, we hebben de taken opnieuw verdeeld en we gingen aan de slag. Op dit moment hadden we graag gehad dat we eerder het inzicht kregen dat de inleverdatum bij de UU steeds dichter bij kwam, maar qua time management konden we het toch aan.

In deze periode kregen we een deskundige van het Universitair Medisch Centrum door onze contactpersoon van de UU toegewezen, Peter Deschamps, onder andere hoofd psychiatrie en ontwikkelingsstoornissen. Het was voor ons lastig dat het vrij lang duurde voordat we dit contact konden leggen. Toch was dit gesprek ontzettend informatief, en het heeft een hele grote bijdrage kunnen leveren aan ons werkstuk. Daarnaast was Peter Deschamps enthousiast over het onderwerp wat ons extra motiveerde om het werkstuk goed af te maken.

Uiteindelijk hebben we een profielwerkstuk kunnen inleveren waar we trots op kunnen zijn. We hebben interessante dingen ontdekt en we hebben er heel veel van geleerd.

Algemeen: de samenwerking


Vanaf het begin hadden we het idee dat we goed samen konden werken. We zagen beiden hetzelfde doel voor ogen en waren beiden bereid daar hard voor te werken. We spraken meteen af om het elkaar te zeggen als er misschien iets beter kon bij de ander, en het de ander te vragen als iets minder goed ging bij eenieder zelf.

We hadden vaak kort even overleg op school als de een een stukje af had, of als de ander een nieuwe invalshoek had ontdekt. Daarmee hielden we elkaar goed op de hoogte.

Zoals al eerder genoemd hadden we wel een andere manier van werken op een bepaalde manier. Sophie kan aan één stuk door hard werken, soms tot in de late uurtjes. Malouke neemt sneller ergens meer tijd voor om te proberen, door goed na te denken, alles meteen goed te doen. Als we dan samen aan het schrijven waren kon dat verschil in werkwijze hier en daar een struikelblok zijn, maar door goed te overleggen konden we zo’n struikelblok prima omzeilen.

Onze samenwerking beviel ons goed omdat onze capaciteiten elkaar niet in de weg zaten, maar aanvulden. Zo kon Malouke goed het overzicht houden over alle materie, en onderhield zij voornamelijk het contact met de mensen die we interviewden. Sophie kon vooral hard werken, en heel precies met de data omgaan die we verzameld hadden door middel van de enquête.


Dankbetuiging Er zijn een aantal mensen die we graag willen bedanken voor hun medewerking aan de totstandkoming van dit profielwerkstuk.

Voor hun bijdrage vanuit het vakgebied willen we graag onze deskundigen bedanken. Jessica Gantzert, intern begeleider op de Montessorischool-Centrum, vertelde ons hoe er op de basisschool met ADHD- en ADD-kinderen wordt omgegaan.

Nelleke Myllius hielp ons flink op weg door ons een inkijk te geven in het beleid dat op het Comenius College wordt gevoerd wat betreft leerlingen met ADHD en ADD, daarnaast nam ze de tijd om ons te ‘testen’ op ADHD als experiment.

Peter Deschamps, onder ander hoofd psychiatrie en ontwikkelingsstoornissen bij het Universitair Medisch Centrum, gaf ons veel nieuwe inzichten, beantwoorde al onze vragen zeer uitgebreid en genuanceerd, en gaf ons veel motivatie om een goed werkstuk te schrijven.

Verder willen we Frank van Ardenne bedanken voor zijn advies over de juridische kant van ons onderwerp.

Ook willen we graag de leeftijdgenoten Angela*, Paul*, Bas* en Laura* bedanken. Zij hebben ons verteld hoe het er in de praktijk aan toe gaat bij het slikken van Ritalin.

Tot slot willen we graag onze begeleider Erna van Zwol bedanken. Voor haar goede begeleiding en steun.


Bron: Het Parool 19-05-14 11:39 Martin Kuiper...door reclame te maken voor hun medicijnen en door...

Documents

Transcript of Bron: Het Parool 19-05-14 11:39 Martin Kuiper...door reclame te maken voor hun medicijnen en door...