Vakmensen• Volledige gezinsrechtsbijstandverzekering;• Hulp bij belastingaangifte;• Persoonlijke info en hulp;• Kortingen op o.a. verzekeringen;• Bijna de helft van je contributie terug via de belasting;

Je bent nog maar een paar stappen verwijderd van lid zijn van CNV Vakmensen. Verzeker je van goede hulp en ga naar www.cnvvakmensen.nl/lidmaatschap. Vul het formulier in en je bent meteen lid. Vragen? Bel met CNV Info 030 75 11 007 of start de LIVE chat op de site.

Nu goed verzekerd en het eerste half jaar met 50% korting!

BOUWEN AAN DE TOEKOMST

Kees Christiaanse ‘De woonkwaliteit in Nederland heeft een behoorlijk hoog niveau’

BouwmaterialenZeven toepassingen

KnooppuntGoede infrastructuur vereist

januari 2014

Kans Geld verdienen met duurzaamheid

Leegstand Herbestemming is van alle tijden

Toekomst Investeren is cruciaal

HET NEDErlAND vAN MOrgEN

Dit is een bijlaGe bij DaGblaD De teleGraaf. De inhouD van DeZe bijlaGe valt niet onDer De hoofDreDactionele verantwoorDelijkheiD

2

WWW.VSK.NL

GA NAAR VSK.NL EN

REGISTREER VOOR GRATIS

TOEGANG3 T/M 7 FEBRUARI 2014JAARBEURS UTRECHT

THEMA: SLIMMER SAMEN WERKEN

NIEUWE IMPULS VOOR LEEGSTAAND VASTGOED! Snel weten of ook uw leegstaand vastgoed weer verhuurd kan worden?

De quickscan van HEVO brengt binnen 72 uur de transformatie-mogelijk heden van uw leegstaand vastgoed in kaart, inclusief een kosten- en opbrengstenprognose. Een overzicht van de kansen, mogelijk nieuwe gebruikers en daarmee een nieuwe toekomst.

Meer weten? Neem contact op met Marijn Dekker, manager herontwikkeling kantoren bij HEVO: +31 (0)73 6 409 409, marijn.dekker@hevo.nl.

HEVO B.V. Postbus 70501 5201 CB 's-Hertogenbosch www.hevo.nl info@hevo.nl

HEVO biedt u: Strategisch vastgoed-

en huisvestingsadvies (Integraal) Project -

management Duurzaamheidsadvies Expertisecentrum

e ditor ial

04 ‘Nederland gaat steeds energiezuiniger bouwen’

05 ‘Het is cruciaal dat ondernemers kunnen investeren’

06 Geld verdienen aan duurzaam bouwen: het kan

08 Profielinterview: Kees Christiaanse

10 Levendige binnensteden met goede infrastructuur

12 Herbestemming is van alle tijden

14 ‘Bouwmaterialen krijgen steeds meer functies’

12

08

10

05

Jan Fokkema, directeur NEPROM, vereniging van projectontwikkelaars

‘In plaats van méér, willen we anders, beter, groter, gevarieerder’

wonen, dan gaan ze uiteindelijk tegen de vlakte, om plaats te maken voor een park, luxe appartementen, fraaie twee-onder-een-kappers of een ander gebouw waar behoefte aan is.Een soortgelijk lot wacht verouderde kantoorgebouwen die op de verkeerde plaats staan. Bijvoorbeeld op romme-lige bedrijfsterreinen of verloren langs de snelweg. De huidige generatie kantoorgebruikers wil liever een hip kantoor, met koffiebar, loungeruimte en een gezellige inrichting; het liefst vlakbij winkels, lunchrooms en andere voorzieningen. Sommige versleten

kantoren kunnen een tweede leven krijgen, zoals het voormalige GAK-kantoor in Amsterdam-West, dat succesvol is omgebouwd tot een appartementencomplex voor starters en studenten. Soms wordt een oud kantoor tot hip hotel omgebouwd. Maar heel vaak is dat niet mogelijk en dan rest niets anders dan de sloop-hamer. Dat geldt ook voor bijvoorbeeld

2

ColofonProject Manager: Gerald Broedersz, gerald.broedersz@smartmediapublishing.com Productieleider: Salar Roshandel Hoofdredactie: Jerry Huinder, redactie@smartmediapublishing.com Tekst: Pamela Wilhelmus, Rutger Huizenga, Hugo Schrameyer Coverbeeld: Peter Elenbaas Grafische vormgeving: Leon Mooijer Drukkerij: Drukkerij NoordHolland

Voor meer informatie kunt u een e-mail sturen naar info.nl@smartmediapublishing.com Smart Media Publishing Holland B.V. Prins Hendrikkade 164C, 1011 TB Amsterdam, The Netherlands. Tel +31 20 79 600 80, www.smartmediapublishing.com

Over Smart MediaSmart Media ontwikkelt, produceert en financiert themabijlagen die via landelijke, gerenommeerde kranten worden verspreid. Elke themabijlage wordt gemaakt door zorgvuldig samengestelde redactie- teams. De grafische productie wordt verzorgd door creatieve vormgevers met gevoel voor de productie van moderne tijdschriften. Onze basisgedachte is een sterke onderwerpgerichtheid. Door zichtbaar te zijn in onze themabijlagen bereiken onze klanten alle lezers van de randstedelijke editie van de krant. En selecteren ze automatisch de doelgroep die in de markt is voor de producten en diensten van het bedrijf. Smart Media is een jonge en dynamische onderneming met hoge doelstellingen. Wij ontwikkelen ons snel en onze planning is erop gericht een van de toonaangevende bedrijven van Europa in ons vakgebied te worden. Op dit moment zijn we vertegenwoordigd in Zweden, Noorwegen, Zwitserland, België en Nederland.

Volg ons

“We weten het, de bouw heeft het zwaar. In 2013 werden nog maar half zo veel woningen gebouwd als voor de crisis. En ook nieuwe kantoren en winkels verschijnen er nauwelijks meer, ook al omdat er behoorlijk wat leeg van staan. Volgens sommigen is dit niet een tijdelijke crisis op de vastgoedmarkt, maar is de verandering structureel. Nederland is volgens hen af en in de komende decennia moeten we vooral goed zorgen voor de gebouwen die we al hebben; nieuw-bouw lijkt niet meer nodig. Ik denk dat zij zich vergissen. Natuurlijk, we zitten in een structurele verandering. Langzaam maar zeker komen we in een tijdperk waarin de bevolking niet of veel trager groeit. Maar ook dan zal het bouwen niet stoppen. Alleen, niet kwantiteit, maar kwaliteit wordt steeds meer de drijfveer.

We Willen betere huizen, met meer ruimte, een lager energiegebruik, meer gebruiksgemak, gemakkelijker in het onderhoud, op een plek en in een omgeving die ons meer aanstaat. Neem nou de portieketageflats, die onze ouders en grootouders in de grote naoorlogse woningnood hun eerste, zelfstandige woonruimte boden. Die flatjes hebben hun taak volbracht; de meeste hebben gewoon te weinig kwaliteit om nog eens vijftig jaar mee te gaan. Als niemand daar meer wil

het kleine buurtwinkelcentrum, dat bijna overal zijn functie heeft verloren. En voor de kleinere winkelcentra in dorpen en in sommige steden, die met leegstand hebben te kampen. Steeds vaker stappen de shoppers in de auto om naar grotere winkelcentra te gaan die meer te bieden hebben, met grotere winkels, andere winkelformules en nieuwere merken. Op zoek naar de ultieme beleving.

in plaats van méér willen we anders, beter, groter, gevarieerder. Dat geldt voor woningen, maar ook voor kantoren en winkels. Dat vraagt om het voortdurend aanpassen van onze gebouwen en van onze gebouwde omgeving. Steeds sneller en steeds ingrijpender. Soms door een flinke opknapbeurt, soms een totale make-over, maar steeds vaker door sloop en nieuwbouw. Ontwikkelaars en bouwers moeten op die uitdaging een antwoord vinden. Hoe zorgen zij er voor dat we beter, duurzamer, energiezuiniger, comfortabeler en sneller kunnen bouwen, terwijl het wel betaalbaar blijft? Dat vergt innovatie, vernieuwen, anders denken, en vooral veel meer en beter luisteren naar waar de klant zijn of haar geld aan uit wil geven. Dat is echt nodig, want alleen dan kan de bouw een bijdrage blijven leveren aan een beter Nederland, waar het goed leven is.”

Dit is een bijlaGe bij DaGblaD De teleGraaf. De inhouD van DeZe bijlaGe valt niet onDer De hoofDreDactionele verantwoorDelijkheiD

‘Nederland is nooit af!’Wij zijn moerasbewoners die in 20 eeuwen tijd ons land aan de blubber hebben ontworsteld en nagenoeg compleet hebben ingericht. Die bouwwoede bereikte zijn climax in de decennia na de tweede wereldoorlog. In de afgelopen vijf jaar is de bouwmachine echter nagenoeg tot stilstand gekomen. Is Nederland af?

BouWWijzerWie in de bouw op zoek is naar een baan, staat voor een grote uitda-ging. Een goed netwerk is belangrijk. En de vaardigheid om te laten zien wat je waard bent. Daarvoor hebben wij het project BouW-Wijzer. Het doel: werknemers be-houden voor de bouw en infra en klaarstomen als sterke speler op de arbeidsmarkt. We organiseren netwerkbijeenkomsten, kennis-sessies en geven informatie over loopbaanmogelijkheden in de bouw. Ook verzorgen we cursus-sen over het ‘nieuwe solliciteren’ via LinkedIn, Facebook en Twitter. Win-win dus, voor de werknemer en voor de bedrijfstak!

Kijk op onze site: www.cnvvakmensen.nl/bouw

Probeer-de-bondElk jaar kiezen veel jongeren voor een loopbaan in de bouw. Crisis of niet, jonge vakmensen blijven nodig. Voor jonge bouw-vakkers in opleiding hebben we het project Probeer-de-bond. Je bent gratis twee jaar lid van dé bond. We verzorgen lessen en workshops, bijvoorbeeld over je cao en over veilig werken in de bouw. We helpen je bij keuzes in je loopbaan. Bovendien profiteer je van juridisch advies, hulp bij je belastingteruggaaf en kortingen op verzekeringen!

Meer informatie? www.probeerdebond.nl

Bij winters weer:app, sms, infolijn

Ken je onze vorst-app al? In de PlayStore en in de Appstore gratis te downloaden onder

de naam Vaktools. Dagelijks krijg je een

pushmelding over de gevoels-temperatuur.

Heb je geen smartphone dan is er ook de sms-service. Schrijf WEER CNV naar 7171 en de 4 cijfers van je postcode.

Heb je vragen over de Vorstver-letregeling? Elk jaar vanaf 1 no-vember is de Vorst-Infolijn actief: 030 751 10 47. Deze service is voor leden en niet-leden!

Download de app: www.cnvvakmensen.nl/app

Geef je mening via het panel!

CNV Vakmensen is deze maand van start gegaan met een digitaal panel waaraan leden en niet-le-den deelnemen. De reacties van het panel worden gebruikt om nieuwe ideeën te ontwikkelen en standpunten te formuleren. Wil jij meedoen? Ook als je geen lid bent, jouw mening telt!

Aanmelden is een-voudig. Vul een korte vragenlijst in en je bent meteen lid van het panel.

Wij zijn benieuwd naar jouw mening!

Ga naarwww.cnvvakmensen.nl/panel

Vakmensen

k.k.k.

AaAaAaAaAvvvvv

WWWWnanannaaaaaa

KKKKKaaa

ddddddededede

DDDDD

eeenns,s,s,s

Bouw aan jouw toekomst!Bij CNV Vakmensen staat de ontwikkeling van mensen centraal. Onze speerpunten:

• ondersteuning bij je loopbaan• bijblijven in je functie• stappen maken in je carrière

Wij staan naast werknemers bij het hebben én behouden van een stevige positie op de arbeidsmarkt. Want het is broodnodig dat iedereen breed en duurzaam inzetbaar blijft. Goede afspraken met werk-gevers zijn daarvoor noodzakelijk!

Winters weerDaarnaast vinden wij het belangrijk dat iedereen zich houdt aan gemaakte afspraken. En dat werkne-mers in de bouw weten wat hun rechten en plichten zijn. Bijvoorbeeld tijdens winterse omstandigheden. Wanneer is er een onwerkbare situatie? Bij welke temperaturen mag je stoppen? CNV Vakmensen geeft informatie, advies én ondersteuning als het niet loopt zoals is afgesproken.

Op zoek naar werk?Ook als je op dit moment zonder werk zit, zijn wij er voor je. Met het project ‘BouWWijzer’ staan we naast jou als werkzoekende. Zo snel mogelijk weer aan de slag in een baan die bij je past, dat is de insteek.

Jij bent nodig!Om nog beter te bouwen aan de toekomst, aan jouw toekomst, hebben we jou nodig. Als lid van onze bond. Wat dat jou oplevert? Inspraak op de afspraken die we met elkaar maken. Dus: invloed op jouw cao. Maar ook: toegang tot hét kenniscentrum op het gebied van werk en inkomen. Duidelijk, snel en discreet antwoord op al je vragen over bijvoorbeeld je salaris, je pensioenregeling of je vergoedingen. Meld je nu aan. Via nieuwsbrieven en sociale media houden wij jou snel op de hoogte. Bij CNV Vakmensen ben jij aan het goede adres!

Gijs Lokhorstcao-onderhandelaar CNV Vakmensen voor de bouw

4

Voor meer informatie:marketing@hunterdouglascontract.euwww.hunterdouglascontract.com

Duurzaam Bouwen en WonenHunter Douglas draagt met haar hoog-waardige systeemoplossingen bij aan duurzame architectuur van gebouwen. Veel van onze producten: geavanceerde licht- en warmteregulerende systemen, akoestische plafonds en intelligente geveloplossingen evenals de materialen waarvan zij gemaakt zijn, leveren grote energiebesparingen op en zorgen voor een comfortabeler binnenklimaat.

Onze raambekledingproducten zoals Duette® Shades leveren een bijdrage aan duurzaam wonen. De honingraatstructuur van Duette® Shades werkt isolerend in de zomer én winter. Het warmeteverlies kan tot wel 46% gereduceerd worden (bij dubbel glas). Terwijl binnenkomende zonnewarmte tot 78% kan worden teruggedrongen. Duette® Shades zijn voor bijna alle raamvormen en in grote en kleine maten leverbaar.

® G

ereg

istre

erd

hand

elsm

erk

- ee

n Hu

nter

Doug

las®

pro

duct

.

QuadroClad® Panels, Maastoren Luxaflex® Duette® Shades

expe rtpan e l proj ecte n

“Een leegstaand kantoor voor 325 medewerkers van 6.500 vierkante meter is getransformeerd naar een levendig schoolgebouw voor 2.000 studenten en medewerkers. Aangepast zijn onder meer de capaciteit van verse luchttoevoer, en we hebben klaslokalen en een grote collegezaal in het pand gecreëerd. Avans had op korte termijn behoefte aan extra ruimte, maar had door de onzekerheid over toekomstige studentenaan-tallen ook behoefte aan flexibiliteit. Doordat de kosten van herbestemmen beperkt zijn gebleven, is een kort lopende huurovereenkomst mogelijk gebleken.

“Dit gebouw weer een nieuwe functie te geven past binnen Maatschappelijk Verantwoord ondernemen. Bestaande materialen zijn voor zover mogelijk hergebruikt. Zo is de bestaande vloerbedekking hergebruikt waar die niet versleten was. Ook moest het mogelijk zijn het gebouw na afloop van het Avans-huurcontract weer te gebruiken als kantoor. Het gebruik van leegstaand vastgoed is zo duurzaamheid versie 2.0.”

“Dit project dient als blauwdruk voor toekomstige transformaties. Hiermee opent het de deur naar een compleet nieuwe gebruikersgroep. Scholen die tot voorheen niet in de picture waren voor een groot deel van de leegstaande gebouwen in Nederland. Schoolbesturen zijn momenteel aarzelend ten aanzien van kantoorpanden. Met dit project laten we zien dat herbestemmen van kantoorpanden voor scholen wel kan.”

“Nimmerdor is een woon-zorgcomplex in het Zeeuwse Grijpskerke. Dit is het eerste bouwproject in Nederland waarbij massief-passiefbouw is toegepast. Passief bouwen houdt in dat de benodigde warmte voornamelijk door passieve energiebronnen wordt ingevuld. Bij massief-passiefbouw is er gebruik gemaakt van beton en metselwerk. Het beton en het polyurethaanschuim (PUR) werken dusdanig slim samen dat, bij juist gebruik, de energievraag heel gering is. De massieve bouwmaterialen hebben een thermisch vertragende werking.”

“Het doel bij dit project was woningen te bouwen die nauwelijks energie verbruiken en materialen te gebruiken die milieuvriendelijk zijn. Dit moest uiteraard resulteren in woningen die een lange levensduur hebben. Om dit te bereiken werden onder meer driedubbele beglazing, vloerverwarming, warmteterugwinning en zonnepanelen toegepast. Alle houtskeletbouwelementen voor gevels en daken werden voorzien van houtvezelisolatie.”

“Het ontwerp van de wijk en dat van de nieuwe woningen maken dit project geschikt voor de komende 50 jaar. De woningen kennen zelfs voor de huidige maatstaven een zeer laag energieverbruik. Eigenlijk vanaf 2015, maar zeker vanaf 2020 zullen passiefhuizen dé standaard moeten zijn voor de woningbouw in heel Europa. Tot die tijd is dit eerste relatief grootschalige passiefhuis project een voorbeeld voor nieuwe projecten.”

“Nederland gaat steeds energiezuiniger bouwen. Dit is belangrijk voor de toekomstwaarde van vastgoed. Passieve vormen van energiebesparing in combinatie met isolatie door massief-passiefbouw is de toekomst.”

Wat houdt het project in?

in hoeverre is duurzaamheid belangrijk in dit project?

Wat betekent dit project voor de toekomst?

marijn dekker

Manager herontwikkeling kantoren hevo

roland van der hoek

commercieel manager bij recticel insulation

drs. ing. id. robin zWarteveen

Directeur Pavatex benelux b.v.

“De ‘Vogelaar’-wijk Velve-Lindenhof bestond uit een mix van oude arbeiderswoningen uit de tijd van de Enschedese textielindustrie en na-oorlogse nood-woningen. In het project Velve-Lindenhof zijn de oude arbeiderswoningen grotendeels ingrijpend gerenoveerd en de noodwoningen gesloopt. Er kwamen 211 nieuwe, zeer energiezuinige woningen voor terug. Alle woningen werden gebouwd in houtskeletbouw.”

‘nederland gaat steeds energiezuiniger bouwen’De bouwbranche kent veel innovatieve projecten. Drie projectontwikkelaars vertellen over hun pareltjes op het gebied van duurzaam bouwen. “Het doel bij dit project was woningen te bouwen die nauwelijks energie verbruiken en materialen te gebruiken die milieuvriendelijk zijn.”

tekst PAMELA WILHELMuS

“Bij massief-passiefbouw is er een samenspel tussen het ontwerp, passieve energiebronnen en het gebruik. Het beetje energie dat nog nodig is voor verwarming kan met passieve energiebronnen worden ingevuld. Het aandeel installaties is hierdoor zeer gering. Het gebouw op zichzelf is dus veel onderhoudsvriendelijker. Het isolatiemateriaal en het beton hoeven tenslotte nooit vervangen te worden of opnieuw te worden ingeregeld. Wel dien je hierbij hoge eisen aan de kwaliteit van bouwmaterialen te stellen.”

5

Al 85 jaar fabrikant van innovatieve duurzame producten met een bewezen en gecertifi ceerde minimale impact op het milieu.

SILVER

4 eigen productielocaties duurzame dakbedekkingsproducten en -systemen

DERBIGUM NEDERLAND B.V. - www.derbigum.nl

facebook.com/derbigum linkedin.com/company/derbigum twitter.com/DerbigumNL

tr e n ds actu e e l

Woningmarkt trekt eindelijk Weer aan

in 2013 zijn meer woningen verkocht dan in 2012, met dank aan het vierde kwartaal dat het beste kwartaal was sinds het uitbreken van de crisis. Dat blijkt uit cijfers van de nederlandse vereniging van Makelaars (nvM), de grootste makelaarsorganisa-tie van nederland. in het vierde kwartaal zijn 27.018 woningen verkocht door nvM-makelaars. op jaarbasis kwam het aantal transacties uit op 87.404, een stijging van 2,2 procent ten opzichte van 2012.

steeds meer bouWpartijen Werken met bim

ook door computertechnolo-gie verandert de bouwwereld rap. ict maakt het bouwen steeds slimmer, duurzamer en efficiënter. Momenteel is er veel aandacht voor biM (bouwwerk informatie Model). Met biM werken alle partijen die betrokken zijn bij het te realiseren bouwwerk, zoals opdrachtgever, architect, adviseurs, aannemer en installateur in één model (bestand). aan dit bestand wordt alle data gekoppeld die nodig is voor het ontwerpen, bouwen en beheren van een bouwwerk. Zo beschikken alle partijen altijd over dezelfde gegevens en kunnen knelpunten sneller opgelost worden.

‘Het is cruciaal dat ondernemers kunnen investeren’De crisis heeft de bouwsector hard geraakt. En het einde van de malaise is nog niet in zicht. Toch blijven de experts positief: “We staan voor ongekend spannende tijden.”

tekst RuTGER HuIZENGA

Als er een bedrijfstak klappen door de crisis heeft gekregen, is het de bouwsector wel. Iedere dag sluiten zeven bedrijven in de bouw nood-gedwongen hun deuren en komen 125 mensen op straat te staan. In één jaar tijd is volgens het CBS het aantal banen met 26.000 afgenomen. Dat komt omdat de bouwproductie in korte tijd is teruggelopen van pakweg 76.000 woningen van voor de crisis naar 25.000 volgend jaar.

“en dan is het einde van de tunnel nog niet in zicht”, aldus Nico Rietdijk, directeur van NVB, Vereniging voor ontwikkelaars en bouwondernemers.

“Men verwacht dat begin dit jaar het absolute dieptepunt wordt bereikt. Ook al lijkt de verkoopdaling van nieuwe koopwoningen eindelijk gestopt, de positieve effecten daarvan op de bouwproductie zien we helaas nog niet terug.” Op de zakelijke markt is de situatie nog erger, voegt Taco van Hoek van het Economisch

er moet dus snel wat gebeuren om de sector uit het slop te trekken, volgens NVB-directeur Rietdijk. Te beginnen met een overheid die investeringen stimuleert. Om de noodklok te luiden, startte Rietdijk samen met tientallen andere organisa-ties onlangs de campagne Bouwnouop. Doel: de overheid er bewust van maken dat zij haar beleid moet veranderen.“Met de huidige bezuinigen van dit kabinet keer je het tij namelijk niet. Wel met het stimuleren van de woning(nieuw)bouw, het daadwerkelijk oprichten van de Nederlandse Hypotheekinstelling en de koppeling van de verhuurdersheffing aan investeringen in woningen en buurten.”

de overheid mag dan volgens de sector zelf de gebeten hond zijn, maar wat kan de bouwsector zelf doen om uit de crisis te raken? Volgens Rietdijk kan er de komende jaren nog een verdere slag geslagen worden met verduurzamen. Het mooie is: bouw-technisch kan er al heel veel. “We kunnen al energie-op-nul en zelfs al lever-je-eigen-energiewoningen

bouwen. Met de juiste investeringen kunnen we daar de komende jaren nog een mooie slag maken.” Ook collega Van Hoek ziet onder andere in verduurzaming de toekomst. “Gelukkig ontstaan daar ook steeds meer initiatieven vanuit de sector zelf. Een goed voorbeeld daarvan is de woning-renovatiedeal ‘Stroomversnelling’ die grote bouwbedrijven en woningcorpo-raties – zonder tussenkomst van de overheid – vorig jaar sloten en dat moet resulteren in een duurzame renovatie van 111.000 woningen.”

de bouWsector wacht dan ook spannende jaren, besluit Rietdijk. “We staan voor een enorme uitdaging, ook op technologisch gebied. De 3D-printer komt eraan, met een enorme impact. Op het gebied van computer-technologie staat veel te gebeuren (zie kader) en ook de verduurzamingsrevo-lutie is pas net begonnen. Maar om daar echt mee aan de slag te kunnen, is het cruciaal dat ondernemers ook de ruimte krijgen om te investeren. Want nu draait de overheid ook innovatie de nek om en dat is eeuwig zonde.”

‘Gelukkig ontstaan daar ook steeds meer initiatieven vanuit de sector zelf’ Taco van Hoek

‘We staan voor een enorme uitdaging, ook op technologisch gebied’ Nico Rietdijk

Instituut voor de Bouw toe. “De leegstand daar is enorm. En de vooruitzichten zijn somber. Want zolang er heel veel kantoren leeg staan, zal een deel van de leegstand in de nieuwe vraag voorzien, waardoor er vermoedelijk nog jaren niet gebouwd hoeft te worden.”

KIWA PARTNER FOR PROGRESS

www.kiwa.nl

6

Grondstoffen worden schaarser, het energie- vraagstuk nijpender en het klimaat verandert. De bouwsector heeft grote invloed op het verduurzamen van de samenleving. Duurzaam (ver-)bouwen is de toekomst. En met duurzaamheid valt volgens de experts ook nog eens goed geld te verdienen.

tekst RuTGER HuIZENGA

Kans: geld verdienen met duurzaam bouwen

FocUs scHaarste

U CREËERT, WIJ BOUWEN, HOUT ZIT IN ONS DNAwww.jongeneelprojecten.nl

JONGENEEL PROJECTEN, DE PARTNER IN GEVELBOUW. STERK IN: ARCHITECTONISCH VAKMANSCHAP, CONCEPTUEEL VERNIEUWENDE PROJECTEN EN HET RENOVEREN VAN BESTAANDE GEBOUWEN..

Duurzaamheid is het meest besproken thema van de afgelopen en komende jaren. Het moet steeds duurzamer en energiezuiniger, in alle facetten van ons leven. Ook de bouwsector moet hier aan geloven. Overal liggen plannen klaar om gebouwen zo duurzaam mogelijk te (her-)bouwen, er worden meer energie neutrale woningen gebouwd dan ooit en ook de bouwwereld zelf lijkt duurzaamheid eindelijk te omarmen. Is hier sprake van een hype of is het meer?

“ik mag toch hopen het laatste”, zegt Anne-Marie Rakhorst, directrice en oprichtster van Search en auteur van verschillende boeken over duurzaam-heid in de bouw, waaronder De winst van duurzaam bouwen. “De bouw heeft met een bijdrage van veertig procent aan de totale afvalberg en een derde van de totale CO2-uitstoot in Nederland grote invloed op een duurzame samenleving. En dus is het juist voor deze sector een noodzaak om duurzaam te worden.” En gelukkig gebeurt dat ook.

zo zijn er volgens Rakhorst in de loop der jaren fantastische initiatieven geweest op het gebied van duurzaam (ver-)bouwen en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ook de enorme beweging die in Nederland aan de slag is gegaan met het plaatsen en gebruiken van zonnepanelen, stemt haar tevreden. Ze noemt het slopen

maar niet alleen met grondstoffen uit leegstaand vastgoed valt duurzame winst te halen. Ook op energiegebied wordt het steeds makkelijk om van een dubbeltje een kwartje te maken, meent energie-ondernemer Chris Goemans, die met zijn bedrijf The Blue Deal bedrijven helpt versneld te verduur-zamen. Zo voorziet volgens Goemans zelfs een energievretend Nederlands huishouden met weinig middelen zoals zonnepanelen inmiddels al grotendeels in de eigen energiebehoefte.

daarnaast komen nieuwe, duurzame en rendabele toepassingen in sneltreinvaart op de markt. Het groene dak dat we nog maar net leren kennen, geeft ons verbeterde isolatie, luchtkwa-liteit en regenwater afvoer en bespaart een hoop rioleringskosten. En nu dient zich alweer het volgende voorbeeld aan waarin duurzaamheid en goed zaken doen samenkomen: het groentedak, waarbij we ons eigen voedsel op het dak telen zodat we zelfvoorzienend kunnen worden. En dan staat de echte financiële melkkoe: energieopslag, er nog aan te komen,

aldus Goemans. “We gaan rap richting een wereld waarin elk huishouden en bedrijf een pakket met overtollige energie naast de slimme meter en de warmtepomp heeft hangen en we straks als straat of buurt elkaars energie kunnen gaan afnemen en verhandelen. En daar ook geld mee verdienen.”

ook mara breunesse , architect uit Kampen en mede-oprichter van de opleiding Duurzaam Bouwen aan Windesheim Flevoland, ziet veel duurzame financiële kansen. Sterker: duurzaam bouwen zou volgens haar weleens de redding kunnen zijn van de bouwsector die nu zo in het slop zit. “Vroeger werd altijd gedacht: is duurzaamheid wel economisch haalbaar? Nu draait de discussie zich om en is het door de grondstoffen-schaarste en stijgende energieprijzen gewoon niet meer economisch haalbaar om niet slim over duurzaam-heid na te denken.” toch moet de bouW dan wel anders gaan denken en werken, meent energie-ondernemer Chris Goemans. Want als er een wereld is die vrij traditioneel is en vooral kijkt naar de kosten en niet naar de baten, is het de bouwsector wel. “En dat is jammer, want als er een sector is die echt zijn stempel kan drukken op duurzaam-heid, is het de bouw wel. De bouw-keten is zowel betrokken bij de productie van de materialen, het bouwen zelf en het recyclingstraject achteraf. Dus op alle momenten in het bouwproces kan door hen duurzame winst geboekt worden. Bij nieuw-bouw, maar ook bij bestaande bouw, want daar is sowieso in tijden niets aan gedaan. Maar dan moeten ze die kansen wel benutten voordat andere partijen dat doen.”

‘Slopen is geen eindpunt van het bouwproces, maar het begin’Anne-Marie Rakhorst

‘Als er een sector is die echt zijn stempel kan drukken op duurzaamheid, is het de bouw wel’Chris Goemans

van leegstaand vastgoed en hergebrui-ken van een groot deel van het sloopmateriaal in nieuwe producten en gebouwen als het ultieme voorbeeld daarvan. “Zo wordt slopen geen eindpunt meer van het bouwproces, maar juist het begin. Een zeer lucratief en duurzaam begin ook nog.”

3 vragen aan...

george mentjox

communicatiemanager bij kiwa, certificeringsinstituut voor de bouw.

■ Wanneer is een bedrijf

duurzaam?

“als de impact van hun activiteiten op mens, milieu en bedrijfsvoering positief blijven aan het einde van de streep.”

■ Worden bouWbedrijven

zich steeds beWuster van de

noodzaak voor

duurzaamheid?

“je ziet dat de bouw zich steeds meer bewust is van de verantwoordelijkheid om te verduurzamen. ook gaan steeds meer bouwbedrijven en toeleveranciers er toe over om een onafhankelijke partij hun energieverbruik en duurzaamheid te laten verifiëren of te laten toetsen. ook dat is een goede ontwikkeling.”

■ Wie is er verantWoordelijk

voor dat bouWbedrijven meer

verduurzamen: de overheid

of de sector zelf?

“beide, maar je ziet dat de sector zelf eigenlijk een stuk vooruit loopt op de overheid, want de laatste neigt er toe om aan producten eigenlijk alleen maar minimale ce-eisen te stellen, waarin duurzaamheid amper een rol speelt.”

groeiende belangstelling marmoleum

De hang naar duurzaamheid blijkt ook uit de groeiende belangstelling voor marmo-leum. Marmoleum is voor 97 procent gemaakt uit natuur-lijke materialen. 72 procent daarvan is hernieuwbaar en groeit binnen tien jaar weer aan. Marmoleum wordt bovendien voor 43 procent gemaakt van gerecycled materiaal waardoor er veel minder nieuwe grondstoffen hoeven te gebruiken.

Marmoleum komt van Nederlandse bodem. Ontwerp en productie vinden plaats in Assendelft, waar de oudste en grootste linoleumfabriek ter wereld te vinden is. De grondsto� en zijn duurzaam en worden zorgvuldig gecontroleerd en geteeld. Er worden bijvoorbeeld geen insecticiden gebruikt. Het voornaamste bestanddeel is lijnzaadolie. Daarnaast bestaat Marmoleum uit tallolie, hars, houtmeel, kalksteen, pigmenten, jute en lak. Maar liefst 97% van deze grondsto� en is natuurlijk, waarvan 72% hernieuwbaar en bijna 43% gerecycled. Marmoleum is daarnaast biologisch afbreekbaar. Volgens diverse Life Cycle Assesments, waaronder die van de Universiteit van Leiden, is het één van de duurzaamste vloerbedekkingen ter wereld. Marmoleum beschikt ondermeer over het Cradle to Cradle Silver certi� caat en het Nordic Swan label.

vier collecties, met elk hun eigen verhaal, geven een nieuw perspectief op Marmoleum.

Meer inspiratie: www.linoleumnl.forbomagazines.com www.facebook.com/forbo� ooringNL

Denk groot.Onderneem groen.“Gewoonlijk maken wij textielcoatings”, vertelt Wouter Izaks, business developer bij Schmits Chemical Solutions. “Met die kennis ontwikkelden we een milieua�reekbaar laagje tegen onkruid, zodat geen gi�ige bestrijding nodig is. Zo boren we nieuwe markten aan.”

Schmits werkt samen met de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). Deze spreekt dagelijks met honderden ondernemers en weet wat zij nodig hebben. RVO.nl stimuleert innovatie en duurzaam ondernemen. Biedt �nanciering, kennis en partners en a�endeert beleidsmakers op belemmerende we�en en regels. Zodat ondernemers kunnen ondernemen.

Bekijk het verhaal van Schmits en ontdek wat RVO.nl voor u kan betekenen: www.rvo.nl/onderneemgroen

Het nieuwe rokenKompakt Schoorsteen 2.0

Brengt u en anderenrondom u

ernstig voordeel toe!

De Ubbink Kompakt Schoorsteen 2.0

8

i nte rvi ew

www.recticelinsulation.nl

Revolutionaire bouwvisie: netto maandlasten voor bewoners blijvend lager!een enorme besparing in hun maandlasten: zij betalen voor hun energienota nog maar een paar tientjes per maand. Dat is te danken aan de massief passief bouwvisie van Recticel Insulation, die in Nederland voor het eerst werd toegepast in het multifunctionele complex Nimmerdor.

Recticel Insulation biedt dan ook de beste polyurethaan isolatieproducten voor een passiefhuis. Heeft u plannen voor een economisch en ecologisch voordelig passief project? Mail voor een afspraak met één van onze adviseurs naar: vanderhoek.roland@recticel.com. Of kijk voor meer informatie op de site: www.massiefpassief.nl

Scan mij met uw Layar®-app op uw smartphone voor meer info. www.recticelinsulation.nl

Tevreden bewoners: “Massief passief wonen geeft echt comfort en lage energiekosten!”

Robin Vos (28) was stom-verbaasd, toen hij de eerste nota van energieleverancier Delta kreeg:

“Het maandbedrag kwam

uit op min 13 euro. Ik kreeg

terug! En nu nóg altijd”.

“Beloofd was, dat het

energiegebruik ‘nul’ zou

zijn. Dat klopte dus aardig.”

“Ik krijg nu geld terug!”

1709_ADV_Telegraaf_262x130mm.indd.indd 1 09-01-14 17:16

Het interview met Christiaanse van het wereldvermaarde architectenbureau KCAP Architects&Planners vindt plaats in Rotter- dam. Dat klinkt niet direct sensationeel, maar in de wetenschap dat Christiaanse net terug- komt van een half jaar verblijf in Singapore geeft deze afspraak extra karakter. Sterker nog, hij is deze ochtend om zes uur opgestaan. Niet in Rotterdam, maar in zijn woonplaats Zürich, waar KCAP ook een eigen kantoor heeft. En sinds begin 2011 ook in Shanghai trouwens, waar het gezien de groeiende Chinese portfolio een noodzaak werd voor een derde dependance. Christiaanse is een wereldburger en gezegend met een mondiale kijk op het bouwen aan de toekomst.

kcap is vooral gespecialiseerd in steden-

bouW en architectuur op particulier

niveau. is Wonen een interessant aspect

binnen de architectuur?

“Wonen is als fenomeen extreem interessant. Wonen, werken en recreëren raakt ons allemaal. Bovendien kent elk decennium zo zijn eigenaardigheden. In de jaren zeventig was de architectuur vooral gericht op klein-schaligheid. Gezelligheid was belangrijker dan architectonische vorm. Met het aanbreken van de jaren tachtig kwam een eind aan die periode, waarbij sociale woningbouw domineerde en mooie 19e

eeuwse wijken voornamelijk zijn gereno-veerd met kunststof kozijnen en trespa dakkapellen. Dat vind ik spijtig, net zoals de aanleg van Vinex-wijken die we bleven bouwen tot na de eeuwwisseling. Gezien hun monoculturele karakter, wijdlopigheid en auto-afhankelijkheid is dat niet echt een duurzaam stadsmodel te noemen.”

in de jaren zeventig liepen de steden

leeg, nu lopen ze Weer vol. hoe komt dat?

“Dat heeft sterk te maken met de verande-rende demografie en de daarmee gepaard

gaande lifestyle. De samenleving kent een toenemend aantal alleenstaanden en tweeverdieners. De traditionele familie is verdwenen. Kinderen worden deels opgevangen in de crèche of geoutsourcet naar opa en oma. Drukbezette huishoudens hebben behoefte aan dichtbij gelegen dienstverlening. De economie verandert in een netwerkeconomie met een grote diversiteit in aard en schaal van activiteiten. Dat vraagt om gemengde stadsdelen met een rijk aanbod aan dienstverlening en korte lijnen zonder veel tijdverlies aan forensen.”

het platteland en buitenWijken raken

verder in de verdrukking. hoe krijgen

We die Weer bij de tijd?

“In middelgrote steden als Maastricht of Dordrecht kun je in de nabijheid van het centrum prima leven. Maar zeker als de

huidige demografische samenstelling van Nederland verder verandert, dan ziet het er niet goed uit voor de buitenwijken. In meerdere steden bijvoorbeeld zie je buitenwijken ontstaan met veel laagopge-leide bewoners, deels met immigratieachter-grond, die vroeger in de binnenstad zaten, maar nu naar buiten zijn getrokken. Er treedt een soort omkering op. Er zijn hier twee belangrijke uitdagingen. Ten eerste moeten we deze monoculturele wijken

‘De uitdaging waar we nu voor staan is om de buitenwijken duurzamer te maken en deze meer functies toe te bedelen’

intern verdichten met gemengde functies, zoals werken en recreatieve voorzieningen. Ten tweede dient het openbaar vervoer te worden geperfectio-neerd. Hierdoor wordt het mobiliteitsgedrag van bewoners positief beïnvloed.”

We zitten dus opgescheept met teveel

monoculturele buitenWijken. is dat niet

iets Wat de markt reguleert?

“De markt is niet heilig. Er was inderdaad sprake van een enorme vraag naar laag-bouwwoningen in tuinstadvorm. Maar we hebben gezien dat die behoefte in een paar jaar sterk kan afnemen. Dat is ook de markt. De uitdaging waar we nu voor staan is om de buitenwijken duurzamer te maken en deze meer functies toe te bedelen. Met meer kwaliteiten dan wonen alleen kan ook deze omgeving goed functioneren. Afbreken van het buitengebied is slechts zelden een oplossing, hoewel je dat wel hebt gezien in de Amsterdamse Bijlmer.”

is de WoonkWaliteit in nederland

op niveau?

“Nederland doet het goed, zeker gezien de enorme hoeveelheid mensen, onze welstand en de heterogeniteit van de samenleving. Als je vanuit de VS of Engeland naar ons land kijkt, die ook een sterk heterogene, multicul-turele bevolking hebben en waar echt getto’s bestaan, dan is Nederland een toonbeeld van netheid en ordening. Kijk je vanuit Duitsland of Zwitserland naar ons land, dan is Nederland een beetje een ratjetoe. Dat komt ook omdat Duitsland en Zwitserland meer grondgebied hebben per inwoner en een minder rijkgeschakeerde en multiculturelere bevolking. Daardoor zijn de steden sociaal een stuk homogener.” de kantoren- en bedrijfsleegstand

is de laatste jaren opgelopen. het

‘Wonen is als fenomeen extreem interessant’De huizenmarkt staat in een kwade reuk. Van een goede verhuisdoorstroming is nog altijd geen sprake. Toch is de situatie volgens architect Kees Christiaanse niet uitzichtloos. “Nederland is een dichtbevolkt land, terwijl de gemiddelde kwaliteit van het wonen zich kan meten met het mondiale topniveau.”

tekst HuGO SCHRAMEyER beeld PETER ELENBAAS

9

thermische isolatie in de winter

beschermingtegen

zomerhitte

geluid-isolerend

brand-veiligheid

diffusie-openheid

lucht-dichtheid

aangenaambinnen-klimaat

duurzaamen milieu-vriendelijk

www.pavatex.nl

Bouwen. Isoleren. Aangenaam leven.

Pavatex Benelux b.v.T: +31 (0)53 433 17 69 F: +31 (0)53 435 21 11

E: info@pavatex.nl

Advertentie Bouwen aan de toekomstjanuari 2014 - 157x130 mm (bxh)

R:104; G:175; B:71C: 60; M:0; Y:79; K:0

Isoleren met hout - Zo eenvoudig, zo goed.

Écht duurzaam bouwen?Kies voor Pavatex houtvezelisolatie.

ontWikkelen daarvan en het oplossen

van de huisvestingsvraag moeten

toch in elkaar te schuiven zijn?

“Op bedrijventerreinen staan tal van gebouwen die zich goed lenen tot ombouw. Probleem is echter dat de omgeving geen kwaliteiten heeft. Bedrijventerreinen hebben geen openbare voorzieningen. Het is heel moeilijk om dat proces te doorbreken. Toch moeten we deze uitdaging aangaan. We kunnen niet doorgaan met onbebouwd gebied te bebouwen en elders leegstand te tolereren. We zouden, wat reeds onderwerp van gesprek in de politiek was, een rode contour rond het gehele bebouwde gebied moeten trekken. Daarbinnen mag alleen gebouwd worden. Om waardevolle landschappen en ecologische zones dient een groene contour te worden getrokken.”

ook de Winkelleegstand is opgelopen.

biedt dat aanvullende kansen?

“Veel ruimtes boven winkels in binnen-steden zijn vrijwel niet bewoond. Er zijn weliswaar initiatieven genomen om die te programmeren, maar dat loopt nog niet echt lekker. Kleinschalige verdichting is in ons land in een pril stadium. Onze bouwonder-nemingen zijn gericht op grote volumes en kleinere marges. In België, Duitsland en Engeland is de bouw kleinschaliger georganiseerd en bouwen aannemers over het algemeen kleinere eenheden. Maar er doet zich langzamerhand een kentering voor, waarbij industriële bouwmethoden met kleinschalige ontwikkeling worden gecombineerd. Kijk maar naar de toename van het aanbod in zelfbouwwoningen.”

tot slot: op bouWbeurzen zijn

spectaculaire materiaalontWikkelingen

te zien. die moeten toch een positieve

invloed hebben op de duurzaamheid

van gebouWen?

‘Er doet zich langzamerhand een kentering voor, waarbij industriële bouwmethoden met kleinschalige ontwikkeling worden gecombineerd’

“In het Future Cities Lab in Singapore waar ik bij betrokken ben, is een project gestart onder de titel ‘3 voor 2’. Daarbij wordt bij kantoorgebouwen de traditionele plafond-ruimte zodanig verkleind door een innovatieve installatietechniek in de vloer, dat we in dezelfde hoogte drie in plaats van twee verdiepingen kunnen bouwen. Bij gelijkblijvend vloeroppervlak wordt het gebouw daardoor een derde kleiner in volume en reduceert het energieverbruik met vijftig procent. Ook wordt er door een collega een stuclaag van twee centimeter dik in nanotechniek ontwikkeld die dezelfde isolatiewaarde heeft als 12 centimeter glaswol. Extra bouwkosten voor duurzaam bouwen kunnen door een verminderde energierekening worden gecompenseerd. De uitdaging voor de bestaande gebouwen-voorraad is vooral om de terugverdientijd van energiebesparende maatregelen verder in te korten. Ik heb in de stad een oud negentiende eeuws huis dat energie slurpt. Ik wil daar eigenlijk een warmtepomp in plaatsen, maar met een terugverdientijd van twintig jaar heeft dat eigenlijk geen zin. Over twintig jaar ben ik tachtig en woon ik daar waarschijnlijk niet meer.”

als kees christiaanse geen architect en stedenbouwkundige was geworden, dan?

“was ik waterbouwkundig ingenieur of bioloog geworden. De ecologie is zowel present in de stedenbouw als in de biologie, vandaar deze relatie. ik ben een zeiler en ook in mijn werk gefascineerd door infrastructuur en kunstwerken, met name watergerelateerde constructies.”

smart facts

nynke lipsius

beursmanager building holland 2014

■ Wat is volgens u de

belangrijkste uitdaging voor

de komende vijf jaar?

“Door betere samenwerking valt nog veel winst te beha- len. talloze technische inno- vaties zorgen er daarnaast voor dat de huidige manier van bouwen volledig gaat veranderen. Denk hierbij aan huizen en gebouwen die je koopt als all-inclusive pakket: voor onderhoud en reparatie ga je terug naar één aan-spreekpunt, ‘de dealer’. ook leaseconstructies voor huizen en gebouwen zullen de komen- de tijd hun intrede doen.”

■ gaat de WoonkWaliteit

komende jaren verbeteren of

verslechteren?

“het wooncomfort en de duurzaamheid van de huizen die de komende jaren worden gebouwd of gerenoveerd gaat substantieel verbeteren. De woonconsument gaat immers weer centraal staan, dus samenwerking levert niet alleen de sector winst op, maar ook de eindgebruiker.”

■ verWacht u dat de

bouWbranche dit jaar uit de

crisis tevoorschijn komt?

“ja, de bouw komt zeker sterker uit de crisis te voorschijn. het gonst van de nieuwe initiatieven. en ook het belang van samenwerking tussen de verschillende ketenpartners wordt steeds meer onderkend.”

www.buildingholland.nl

3 vragen aan...

www.bartels.nl info@bartels.nl @Bartelsglobal facebook.com/bartelsglobal

INGENIEURS MET EEN PASSIE VOOR TECHNIEK

Bij Bartels werken mensen met een passie voor techniek, met praktische mensen komen wij tot creatieve oplossingen! Constructieadvies, duurzaamheid en herbestemming op een hoog niveau.

10

SlimFix® Deco. De snelst verwerk bare én meest voordelige zolderisolatie.Een product van IsoBouw, marktleider in duurzame isolatiesystemen.

Fors besparen op uw energiekosten!

www.isobouw.nl / www.zolderisoleren.nl

1 2 3

NIEUW ISOLATIESYSTEEMVEROVERT NEDERLAND

< Productvideo

Nederlandse binnensteden worden veel intensiever gebruikt dan enkele decennia geleden. Dat levert een infrastructurele uitdaging op. In utrecht spelen ze handig in op deze nieuwe situatie in het project Aanpak Stationsgebied waarbij het station en de ontsluiting van de binnenstad volledig op de schop gaan.

tekst PAMELA WILHELMuS

Levendige binnensteden met goede infrastructuur

actu e e l knooppU nt

Het was het eerste echt grote winkel-centrum van Nederland: Hoog Catharijne in Utrecht. In de jaren ’60 van de vorige eeuw was het een unicum, zo’n groot complex waarin winkels, kantoren, wonen, een sporthal en zelfs een bioscoop gecombineerd werden. Tegenwoordig trekt Hoog Catharijne 26 miljoen bezoekers per jaar en is het daarmee het drukst

bezochte consumentenstroompunt van Nederland. Maar infrastructureel was er het een en ander verouderd aan het winkelcentrum en haar omgeving. “Er is een aantal pogingen gedaan om het gebied te ontwikkelen, maar die zijn mislukt”, vertelt Menno Overtoom, directeur HC van Corio, eigenaar van Hoog Catharijne. “Het Utrechtse stationsgebied groeide daarom niet mee met de ontwikkelingen in de maatschappij en de markt en raakte in de loop der jaren verouderd.”

daarom Werd in 2001 het grote project Aanpak Stationsgebied in Utrecht gestart, een totale herontwikke-ling van het station en de omliggende omgeving. Op dit moment is Hoog Catharijne dus veruit de grootste bouwput van Nederland. Een infra-structurele uitdaging van jewelste, want Hoog Catharijne vormt een spilfunctie in de infrastructuur. Door de ligging, tussen het Centraal Station en de binnenstad van Utrecht, fungeert het winkelcentrum als toegangspoort tot de stad. Hoe zorg je ervoor dat je het maximale haalt uit een van de belangrijkste infrastructurele

knooppunten van Nederland? En hoe maak je zo’n gebied toekomstbestendig?

“infrastructureel beleid volgt in feite op maatschappelijke ontwikkelin-gen”, legt Overtoom uit. Een heel belangrijke ontwikkeling is de toename van levendigheid in binnensteden. “Mensen zijn veel meer gebruik gaan maken van binnensteden, op zoek naar beleving. De afgelopen 20 twintig jaar

de intensivering van het gebruik van binnensteden zag men in Utrecht vooral als een prachtige kans. Zo komt het water terug in de Singel waardoor de nu nog bescheiden vaarcultuur in Utrecht zich verder kan ontwikkelen. Maar ook Corio werkt mee. In Hoog Catharijne komt de Stadskamer, een overdekt plein met horeca-aanbod, een soort Neude met een dak. Overtoom: “En het gevoel van veiligheid in Hoog Catharijne is over de afgelopen jaren al enorm toegenomen. Dit blijft een punt van aandacht.”

om bereikbaar te zijn, gaat er in Utrecht veel aandacht uit naar mobiliteit. Utrecht is een fietsstad. In het stationsgebied staan 30.000 fietsen. Er is in de nieuwe plannen daarom door de gemeente ruimte gemaakt voor de grootste fietsenstalling ter wereld, met plek voor 12.500 fietsen. Maar ook de automobilist is niet vergeten in het plan. Er komen 900 extra parkeerplaatsen in de parkeerga-rages, die bovendien voorzien zijn van elektrische oplaadpunten. Ook voor Hoog Catharijne, als toegangspoort van Utrecht, vormt het bereikbaar-

heidsvraagstuk een grote uitdaging. Overtoom: “Bewegwijzering krijgt veel aandacht. Op de nieuwe site van Hoog Catharijne is een plattegrond beschikbaar en vind je alle winkels. Verder werken we samen met Google indoor maps. Mensen zijn steeds mobieler. In Hoog Catharijne is gratis wifi beschikbaar.”

de binding met de binnenstad versterkt Hoog Catharijne onder meer door samenwerkingen aan te gaan met partners als de Hogeschool voor de Kunsten, de Stadsschouwburg en het Nederlands Filmfestival. Overtoom: “We hebben soms leegstaande units. Wij hebben een van de drukste consumentenstromen van Nederland te bieden, onze partners bieden creativiteit. Zo hebben we vorig jaar de Call of the Mall in Hoog Catharijne en het station gehad, een project waarbij 26 kunstwerken in het stationsgebied werden neergezet. En regelmatig faciliteren we pop-up stores. Dat is echt iets van de laatste twee, drie jaar. En het werkt. Mensen zijn heel enthousiast. Dat geeft de binnenstad ook weer een boost.”

‘Infrastructureel beleid volgt in feite op maatschappelijke ontwikkelingen’Menno Overtoom

zijn Nederlanders meer gericht geraakt op uit eten, terrasbezoek, vermaak en retail. We hebben veel prachtige binnensteden in Nederland, waaronder zeker ook de binnenstad van Utrecht. Maar deze ontwikkeling levert wel een bereikbaarheidsvraagstuk op.”

Menno Overtoom: “Mensen zijn veel meer gebruik gaan maken van binnensteden, op zoek naar beleving.”

Meer informatie over de Oriëntatiemelding vindt u opwww.kadaster.nl/klic

Samen werken aan een veilig gebruik van de ondergrond: een goede voorbereiding helpt

Hoe? Door bij de voorbereiding op werkzaamheden een oriëntatieverzoek te doen bij het Kadaster. Met een oriëntatieverzoek ontvangt u informatie over de ligging van ondergrondse kabels en leidingen. Ook beschikt u over de gegevens van de netbeheerders in het betreffende gebied. Belangrijk in de voorbereidingen om veilig te graven.

12

‘Bij nieuwbouw is de incentive nog steeds puur gericht op winstoptimalisatie’Robert Mulder

Leegstand van kantoor-gebouwen tegengaan, nieuwe gebruiksfuncties voor prachtige monumentale panden, duurzaam gebruik van grondstoffen door sloop te voorkomen: herbestemming heeft veel voordelen. Maar kan elk pand zomaar worden herbestemd?

tekst PAMELA WILHELMuS

Herbestemming is van alle tijden

ve r di e p i ng le egstan d

red onze monumenten!

onze monumenten, we zijn er trots op en willen ze graag in hun volle glorie behouden. Maar wanneer een gebouw niet meer gebruikt wordt, ligt verval op de loer. en veel monumenten hebben geen gebruiksfunctie meer. De rijksdienst voor het cultureel erfgoed was dit een doorn in het oog, en daarom riepen ze in 2010 het nationaal Programma herbestemming in het leven, een project om de herbestemming van leegstaand karakteristiek vastgoed te stimuleren. Denk aan kerken, kloosters, boerderijen, fabrieksgebou-wen, postkantoren, water-torens en ga zo maar door. De overheid werkt samen met bedrijven en organisaties om zaken als financiering, verdienmodellen, rol van de gemeente en delen van kennis bij herbestemming te faciliteren. stapje voor stapje wordt herbestemmen zo steeds voor de hand liggender.

www.herbestemming.nu

de pier van scheveningen

het was een schok toen afgelopen herfst de Pier van scheveningen failliet werd verklaard. De Pier was in een te slechte staat en moest sluiten. toch is het monu-mentale bouwsel nog niet verloren. er loopt inmiddels een crowdfundingsactie om de Pier te behouden. een herbestemmingsplan biedt mogelijkheden. het plan is om een ‘Pierdorp’ te bouwen: een verzameling flexibele nieuwbouw-casco’s die door de nieuwe eigenaars naar eigen wensen afgebouwd kunnen worden. flexibel in gebruik en in grootte variërend van ruim 30 tot maximaal 300 vierkante meter. De initiatiefnemers zoeken nog naar extra investeerders, maar de eerste inschrijvingen zijn binnen, en de herbestemming van de Pier komt zo met private middelen steeds dichterbij.

www.cooperfeldman.nl

Een harde wind waait over het Markermeer. Schuimkoppen stranden op het Oostereiland in Hoorn. Op het eind van de landtong tekent zich het silhouet van een kaal, industrieel aandoend historisch gebouw af tegen de dreigende lucht: het 17e eeuwse gevangeniscomplex van Hoorn, dat tot eind 19e eeuw als huis van bewaring dienst deed. Maar van de kilheid van het gevang is niets meer over. Sinds 2011 herbergt het complex een museum, filmhuis, hotel en brasserie, 25 woningen en een vleugel met bedrijfsruimtes. Een van de bedrijven die in het pand zetelt is TPAHG architecten, verantwoordelijk voor de verbouwing van het monumentale gevangeniscomplex. Het bureau is gespecialiseerd in de restauratie van monumentale gebouwen: van kerkgebouw of kantoor tot industrieel pand. Ze richtten er zelfs het advies-bureau Herbestem voor op, dat eigenaars van monumentale panden helpt met het vinden van nieuwe gebruiksfuncties voor hun monument. Met zwartstaal, glas en zink zijn in de bestaande bouw van het gevangenis-complex in Hoorn op transparante wijze aanpassingen gedaan die het pand geschikt maken voor zijn nieuwe functie, zonder het oorspronkelijke ontwerp aan te tasten. Wat bij een monument ook absoluut van belang is.

“bij het herbestemmen van monumentale panden krijg je te maken met strenge regelgeving van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed”, vertelt Arné Peeters, partner van TPAHG architecten en Herbestem. “Essentieel voor het Oostereiland was

dat de gemeente opdrachtgever was. De gemeente is weliswaar handhaver van de regelgeving, maar kan procedures optimaliseren.” En zo kon het gebeuren dat een groot, kil, leeg gevangeniscomplex werd omgetoverd tot een rendabele, bruisende locatie met culturele bestemming, horeca, bedrijven en woningen. Goed voor de economie en goed voor de levendig-heid in Hoorn.

maar niet alleen monumentale gebouwen krijgen vandaag de dag nieuwe gebruiksfuncties. Ook om leegstand van kantoorpanden tegen te gaan wordt steeds vaker gebruik gemaakt van herbestemming. Al is

winstoptimalisatie gedacht, duurzaam-heid en levensduur waren geen issue.” Dat rekenkundige sommetje gaat vandaag de dag echter niet meer op, weet hij. Door de crisis zijn de marges in vastgoed kleiner. Herbestemming is vaak een gedwongen economische oplossing. De trend is nu dan ook om deze kantoorpanden uit de jaren ’80 en ’90 toch weer rendabel te maken door herbestemming. Er wordt minder gesloopt. Het gros van de panden dat tegenwoordig voor herbestemming in aanmerking komt bestaat uit kantoor-gebouwen van tussen 1980 en 2006.

de projecten van Mulderblauw bestaan regelmatig uit het herbestem-men van ‘wegwerpgebouwen’. “Een gebouw dat we onlangs hebben herbestemd had een volledig nieuwe gevel nodig. Het was nog geen twintig jaar oud. Als dan de gehele gevel vernieuwd moet worden, dan weet je dat er destijds niet over levensduur is nagedacht.” Maar is een gebouw dat in zo’n slechte staat is dan nog wel op een rendabele manier te herbestemmen, is sloop geen beter alternatief? “Je laat er een rekensom op los om te kijken of het rendabel te maken is. Vergeet niet dat er allerlei waardevolle grondstoffen in zitten. Het gaat toch om 17.000m2 vloeroppervlak dat anders vergruisd wordt tot afval.”

maar duurzaam of niet, herbestem-ming is uiteindelijk ook een econo-misch verhaal. En daarom worden volgens Mulder veel kantoorpanden tegenwoordig omgebouwd tot hotel. “Soms wordt voor studentenhuisves-ting gekozen, maar dat is economisch minder interessant: studentenwonin-gen hebben een lagere huurwaarde dan hotels. Er is wel een eind aan het aantal hotels uiteraard, maar daar zit rek in omdat de gemiddelde welvaart in de wereld toeneemt, en daarmee het aantal reisbewegingen.”

de locatie geldt als één van de belangrijkste criteria bij herbestem-ming. Gebouwen op goede locaties zijn economisch eenvoudiger rendabel te maken. Hergebruik van een kantoorgebouw op een achteraf bedrijventerrein ergens langs de snelweg is heel lastig. Een behoorlijk volume aan gebouwen moet worden afgewaardeerd. Daarnaast is de kijk op

herbestemmen de laatste jaren veranderd, menen beide architecten. Peeters: “Er wordt nu meer gekeken naar de behoefte, en van daaruit gefaciliteerd. Dat was ook het mooie bij de gevangenis op het Oostereiland. De gemeente had al een Plan van Aanpak dat gedeeltelijk vast lag, gebaseerd op de behoefte van de omgeving. Wanneer je in behoeftes faciliteert, verkrijg je de hoogste meerwaarde op een pand. En wordt herbestemmen interessant. De aandacht meer richten op het eindge-bruik is inherent aan herbestemmen.”

aan behoeftes kan het gemakke-lijkst worden voldaan bij flexibele gebouwen die heel simpel een andere gebruiksfunctie kunnen krijgen. En dus gemakkelijk te herbestemmen zijn. Herbestemmen is dus zowel vanuit duurzaam als economisch perspectief interessant. Wordt herbestemmen de norm in de toekomst? Mulder: “Bij nieuwbouw is de incentive momenteel nog steeds puur gericht op winstoptimalisatie. Eigenlijk is de hele structuur van de vastgoedwereld mis. En ondanks de crisis is dat nog niet veranderd.” In een ideale situatie, weet hij, bouw je veel generieker, waardoor panden zich

‘Wanneer je in behoeftes faciliteert, verkrijg je de hoogste meerwaarde op een pand’Arné Peeters

‘Ik denk dat steeds meer gebouwen generiek gebouwd gaan worden’Robert Mulder

dat soms niet gemakkelijk. “Herbestemming is van alle tijden. Oude grachtenpanden werden kantoren, pakhuizen werden omge-bouwd tot woningen. De wegwerp-maatschappij heeft dit veranderd.” Aan het woord is Robert Mulder, eigenaar van Mulderblauw, een architecten-bureau dat zich heeft gespecialiseerd in herbestemming. “Naarmate we in staat werden minimaler te bouwen, is herbestemming ingewikkelder geworden. Maar uiteindelijk kan elk gebouw geschikt zijn om te herbestem-men. Wij zeggen nooit: dat kunnen we technisch niet. Maar we zeggen wel: we kunnen dit niet rendabel maken.”

in de jaren ’80 en ’90 werd er minimaal gebouwd: flinterdunne vloertjes, spanwapening. Mulder: “Een typisch product uit die tijd is eigenlijk een soort wegwerpgebouw. Gebouwen uit de jaren 90 werden soms gebouwd voor een termijn van 25 jaar, wat belachelijk kort is voor een pand met zoveel kostbare grondstoffen erin verwerkt. Deze gebouwen zijn totaal niet duurzaam. Het is niet te rechtvaar-digen, maar rekenkundig werkte het destijds wel. Er werd alleen aan

meer lenen voor multifunctioneel gebruik. Zogeheten solids zijn gebouwen die zo basic zijn, dat je er van kunt maken wat je wilt. Niet iedereen vindt deze solids esthetisch, meent Mulder, maar daar is hij het zelf niet mee eens. “Ik denk dat steeds meer gebouwen generiek gebouwd gaan worden. Een voorbeeld is De Rotterdam van Rem Koolhaas. Tijdens de ontwikkeling en zelfs de bouw was er nog niet eens een definitief plan voor de bestemming. Dat is pas duurzaam bouwen. In het ideale geval gaat de bouw naar meer duurzaam-heid. En daar gaan we uiteindelijk onherroepelijk naartoe.”

©s

an

De

r t

ro

el

st

ra

©s

an

De

r t

ro

el

st

ra

©c

hie

l D

e n

oo

ye

r

Slim en compact Bouwen aan de Toekomst

voor Bestaande Bouw Kansen voor co-createurs

De ambitie van het Energieakkoord is om de Nederlandse gebouwde omge-ving medio deze eeuw energieneutraal te maken. Daarvoor zijn aantrekkelijke producten en diensten nodig, zodat eigenaren, bewoners en bedrijven slim en compact huizen en andere gebouwen kunnen verbouwen. Er is wat te verdienen in energiebesparing en duurzame energie. Zowel voor de gebruiker als voor bedrijven. Er zijn investeringen nodig in de orde van

Interesse? Dan spreken we graag verderTKI EnerGO is het Topconsortium voor Kennis en Innovatie voor Energie in de Gebouwde Omgeving, een consortium van en voor bedrijfsleven en kennisinstellingen, binnen de Topsector Energie. TKI EnerGO richt zich op producten die een doorbraak kunnen betekenen in de aanpak van de energievoorziening in de bestaande bouw. Informatie en contact: www.tki-energo.nl

€ 100 tot 200 miljard. Bedrijven die beschikken over de beste oplossingen zullen hiervan het meest profi teren.

TKI EnerGO nodigt bedrijven en kennisinstellingen uit te participeren in ontwikkeling van producten die op korte termijn commercieel worden toegepast en onderzoek voor de energiesystemen van ‘overmorgen’. Nederland zit in de voorhoede met toonaangevende bedrijven en kennis-

instituten, die in samenwerking snel de eerste verdiensten op de markt kunnen realiseren en parallel doorwerken aan de volgende generatie producten. De HR ketel was bijvoorbeeld een Nederlands product, waarop nu hevig wordt geconcurreerd. Nieuwe materialen en producten bieden ons opnieuw een voorsprong, marges en export kansen. Deze producten ontwikkelen we in vijf programmalijnen zoals geschetst in de artist impression.

De 5 geïmplementeerde programmalijnenHet woonhuis anno 2050

14

ove r z icht tr e n ds

Steeds vaker wordt er geëxperimenteerd met nieuwe bouwmaterialen in Nederland. Jos Brouwers, hoogleraar Bouwmaterialen aan de Technische universiteit Eindhoven, licht zeven trends in bouwmaterialen en vooral in de toepassing ervan toe.

tekst RuTGER HuIZENGA

‘Bouwmaterialen krijgen steeds meer functies’

recyclen

“er wordt steeds meer gerecycled en die trend blijft zich voortzetten. Zeker in nederland is echt een hele recy-clingsindustrie ontstaan. Dat komt omdat we hier sinds een jaar of twintig wettelijk geen bouw- en sloopafval meer mo-gen storten. Door deze wetgeving worden op de bouwplaat-sen alle materialen netjes gescheiden. en kan ieder materiaal weer makkelijk een nieuwe cyclus in. Zo wordt het steeds makkelijker om bijvoorbeeld van oud staal en beton nieuw staal en beton te maken.”

diversiteit

“je ziet dat er steeds meer materialen door elkaar worden gebruikt worden voor de bouw. een oud voorbeeld daarvan is het rijksmuseum in amsterdam dat onlangs is gereno-veerd. voor dat gebouw heeft de verantwoordelijke archi-tect Pierre cuypers indertijd alles door elkaar gebruikt, van natuursteen, baksteen tot staal en beton. Deze experi-menten zie je overigens nog niet terug in de traditionele bouwsector. Daar werkt men nog wel vaak met één hoofdmateriaal.”

prefabricage

“het is tegenwoordig mogelijk een woning of gebouw ge-heel in de fabriek te bouwen en vervolgens te transporte-ren naar de gewenste locatie. in nederland wordt deze manier van bouwen in vergelijking tot de verenigde staten en australië nog weinig gebruikt, maar het gebeurt wel steeds meer. Prefabricage is goed voor het milieu, want het betekent dat je onder goed geconditioneerde omstan-digheden produceert. en je bent als bouwer en bouwvakker niet meer afhankelijk van het weer.”

meer functies

“een bouwmateriaal krijgt steeds meer functies. een dak boven je hoofd is niet alleen nog maar beschermend, maar kan door er zonnepanelen op te plaatsen ook energie op-wekken. Maar ook aan andere constructies kun je extra bouwfuncties toevoegen. Denk bijvoorbeeld aan de lan-dingsbaan op schiphol. Die is er primair om vliegtuigen op te laten landen, maar de waterleidingen daaronder worden in de zomer zo warm, dat je met dat warme water in de winter kunt verwarmen. ook zie je een trend dat steeds meer oppervlakken van gebouwen en infrastructuur lucht-zuiverend worden gemaakt.”

3d-printing

“Met 3D-printing wordt volop geëxperimenteerd in de bouw. Zeker. toch verwacht ik niet dat er ooit een heel huis 3D-geprint gaat worden. in de bouwsector wordt gewerkt met grote onderdelen en het zal lastig worden om die te printen. Maar goed: nu ik dit zo zeg, veertig jaar geleden voorspelde ook iemand dat de wereld aan vijf computers ge-noeg zou hebben, nu heeft iedereen zo’n apparaat, dus mis-schien bewijst de toekomst mijn ongelijk.”

verbeteren van de energieprestatie

“Met de huidige technieken is het mogelijk een huis zo te bouwen of verbouwen dat het net zoveel energie opwekt als het verbruikt, of zelfs meer. Dit soort energieneutrale woningen worden steeds populairder en zorgen voor veel wooncomfort. energiebesparing is niet alleen een kwestie van de juiste materialen, maar het begint daar wel bij, want zonder goed isolerende daken en gevels ben je nergens.”

urban farming

“Groene tuinen op daken, gevels die met planten begroeid zijn. ja, zelfs bloemkolen die geteeld worden op daken van kantoren. urban farming is echt een hype aan het worden. in china en de vs zijn al op gigantische daken hele tuinen, parken en zelfs golfbanen aangelegd. urban farming in de puurste vorm is niet alleen goed voor de voedselvoorzie-ning, maar ook voor het zuurstofgehalte in de lucht, de warmtehuishouding van het gebouw en de waterafvoer.”

STEDENBOUWKUNDIGE IDEEËN MET ONZE WOONMODULEEen uniek concept op basis van Industrieel, Flexibel

en Demontabel bouwen (IFD). De woonmodules,

die compleet geïnstalleerd worden geleverd, vormen

de bouwstenen voor allerlei soorten gebouwen.

Architecten en stedenbouwkundigen kunnen deze naar

eigen inzicht gebruiken. De prefab appartementen van

Spijkerman Bouwsystemen zijn een duurzame oplossing

voor bijvoorbeeld het tekort aan studentenkamers.

Spijkerman Bouwsystemen BV · Postbus 2737 · 3800 GG AMERSFOORT · Tel: 033-4506100 www.spijkermanbouwsystemen.nl

ADVERTORIAL

DE VOORDELEN VAN MODULAIR BOUWEN:· Kortere bouwtijd (50% reductie), daardoor minder overlast voor de omgeving en natuurlijk een kortere periode van financiering.· Lagere stichtings- en exploitatiekosten.· Prettige en comfortabele woonomgeving.· Goede isolatie, lage EPC-waarde, lager energieverbruik.· Duurzaam: beton zorgt voor een lange gebruiksduur.· Brandveilig.· Minder bouwafval en faalkosten door een integraal bouwproces in een geconditioneerde omgeving.· Hergebruik mogelijk.

www.carrier.nl/klimaatoplossingen

Met gebouwen die goed zijn voor 40 procent van alle energieverbruik wereldwijd, is de wens om meer e� ciënte en duur-

zame gebouwen te ontwerpen nog nooit zó groot is geweest. Geleid door onze kernwaarden van verantwoordelijkheid en

zorg voor het milieu, richt Carrier Airconditioning zich op het ontwikkelen van duurzame klimaatoplossingen om klanten

wereldwijd hogere energie-e� ciëntie, meer comfort en grotere ecologische voordelen te kunnen bieden.

Keeping Green Buildings Cool

EnergiePlaneet ontwikkelt en reali-seert duurzame energieprojecten. De toekomst van onze energievoor-ziening komt er anders uit te zien dan dat nu het geval is. Dat vraagt om gedegen kennis van huidige technolo-gie en de effectieve toepassing ervan.

EnergiePlaneet focust op de afstem-ming van vraag en beschikbaarheid van energie, en ontwerpt met toepas-bare technieken rendabele systemen. Alleen met slimme oplossingen ko-men we verder in een steeds duurza-mere samenleving.

EnergiePlaneet geeft u : Turn-Key Zonne - energie projecten van hoge kwaliteit Opslag van eigen opgewekte elektriciteit Meerjarenplan, Carbon Footprint Kostenreductie door E - mobiliteit

Edvard Munchweg 25 | 1328 MA | Almere | 036 - 841 11 79 | www.energie-planeet.nlDuurzame Energiecontracten • Montagematerialen •

•

•

•• Kwaliteits - producten•

Solar Projectmanagement

Edvard Munchweg 25 | 1328 MA | Almere | 036 - 841 11 79 | www.energie-planeet.nl

Design by DrQu & Will’

•