Boris KowadloFotograaf tussen herinnering en toekomst

Boris K

owadlo

Fotograaf tussen herinnering en toekomst

Boris Kowadlo (1911-1959) was een Pools-joodse fotograaf

die in 1931 naar Nederland emigreerde. In de jaren veertig

en vijftig van de vorige eeuw volgde hij als enige

fotojournalist intensief hoe de gedecimeerde Nederlands-

joodse gemeenschap na de oorlog de draad van het

gewone leven weer probeerde op te pakken. Ook maakte hij

als een van de eerste Nederlandse fotografen uitgebreide

reportages van de opbouw van de jonge staat Israël.

Zijn werk geeft op indrukwekkende wijze visuele

uitdrukking aan de twee belangrijkste thema’s van de

joodse geschiedenis na 1945: de herinnering aan wat

verloren is gegaan en het werken aan een nieuwe

toekomst. Voor het eerst is nu een breed overzicht van zijn

oeuvre samengesteld, met onder andere weemoedige,

aangrijpende foto’s van de geruïneerde en verlaten

Amsterdamse Jodenbuurt en krachtige, optimistische

beelden van het opbloeiende leven in Israël.

Tijdens zijn onderduik (1942-1945) schreef Kowadlo zijn

memoires, waarin hij terugkijkt op zijn veelbewogen

jeugdjaren in Polen en zijn bittere ervaringen als berooide

immigrant in Amsterdam in de jaren dertig. De memoires

werden onlangs teruggevonden en voor deze publicatie uit

het Jiddisj naar het Nederlands vertaald door Ariane Zwiers.

< Boris Kowadlo, zelfportet, 1945-1950 [RK]

Boris Kowadlo (staand, uiterst links) met zijn ouders (zittend, midden) en andere familieleden, Plock, Polen, 1936-1937 [RK]

Boris Kowadlo

Fotograaf tussen herinnering

en toekomst

Bernadette van Woerkom

Uitgeverij Waanders, Zwolle / Joods Historisch Museum, Amsterdam

16

Kowadlo kroop op 24 april 1945 door het oog van de

naald, toen hij tijdens het fotograferen werd betrapt

door Duitsers. Hij vluchtte terwijl er op hem werd

geschoten. Uiteindelijk werd hij toch gegrepen en

opgebracht naar de Groote Club op de hoek van de

Kalverstraat en de Dam, een van de gebouwen waar-

in de Duitsers zich hadden genesteld. Er volgde een

zwaar verhoor, maar Kowadlo kwam met de schrik

vrij, geholpen door goede valse papieren (zijn schuil-

naam was Bernard van der Linden) en zijn lichte

uiterlijk.5

De oorlogsfotografie van Kowadlo maakt deel uit

van het gezamenlijke werk van de fotografen van

De Ondergedoken Camera en is in die zin van groot

historisch belang, maar de meeste van zijn beelden

zijn niet uniek. Veel van zijn onderwerpen zijn ook

door anderen gefotografeerd. Wel uniek is de repor-

tage die hij als enige aanwezige fotograaf maakte

van de eerste gebedsdienst na de bevrijding in de

Portugese Synagoge. De grote 17de-eeuwse Snoge

aan het Jonas Daniël Meijerplein was het enige jood-

se gebouw in Amsterdam dat redelijk ongeschonden

de oorlog door was gekomen. Hier kwamen op 9 mei

1945 een duizendtal overlevenden bijeen, van wie

sommigen van ver te voet waren gekomen. De foto’s

van Kowadlo brengen ook nu nog een sterke ontroe-

ring teweeg in het besef van de emoties van de foto-

graaf en de aanwezigen op dat historische ogenblik.

(p. 88 en p. 116)

rond de bevrijding, is enkel een ringalbum van 57

foto’s bewaard gebleven, dat zich nu in het Neder-

lands Fotomuseum te Rotterdam bevindt. Het be-

staat uit een door Kowadlo zorgvuldig gemaakte

en gecomponeerde selectie foto’s van 11 x 17,5 cm,

waarin hij themagewijs en bijna filmisch het verhaal

vertelt eerst van een stad in de greep van honger,

dood en verwoesting, en dan van de uitzinnige

vreugde van de bevrijding: van foto’s van hongerige

mensen die wanhopig vuilnisbakken uitschrapen

voor iets eetbaars, naar de beelden van de eerste Ca-

nadese tanks op de Berlagebrug. Daartussen foto’s

van de aftocht van Duitse soldaten, de trots rondpa-

raderende jongens van de Binnenlandse Strijdkrach-

ten, het verwijderen van de Duitse wegwijzerborden,

het besmeuren van een bronzen kop van Hitler en

allerlei andere incidenten en gebeurtenissen die

Kowadlo tegenkwam op zijn tochten door de stad.

Ook nam Kowadlo in dit album zijn eerste foto’s

van de puinhopen in de geruïneerde Jodenbuurt op.

Wat het album duidelijk maakt is dat Kowadlo, na

jaren van opsluiting en gedwongen nietsdoen, toen

hij de situatie maar enigszins veilig achtte, direct de

straat is opgegaan en met een enorme gedrevenheid

is gaan fotograferen. Net als zijn collega-fotografen

van De Ondergedoken Camera wilde hij voor de toe-

komst vastleggen wat nooit meer vergeten mocht

worden, overigens niet zonder risico en met gevaar

voor eigen leven. Ook al was de grip van de Duitsers

op de stad in de laatste maanden voor de bevrijding

zwakker, er vonden nog steeds razzia’s en arresta-

ties plaats.

een foto van Kowadlo in Amsterdam tijdens den honger­winter. Ruim 100 foto’s met een in leiding van Max Nord, Uitgeverij Contact in samen­werking met De Bezige Bij, Amster­dam 1947. 5 Aan deze arrestatie wordt gerefereerd in de in noot 4 vermelde verklaring van Nederland Archief.

> Pagina uit het schrift met de memoires van Boris Kowadlo [RK]

17

Inleiding op de

memoires van

Boris Kowadlo

30

hangt de uithangborden op met dikke handen die

uit de mouwen steken van zijn tot de ellebogen op-

gerolde hemd. De zon gloeit al warm, de dauw is al-

lang verdwenen en zo loop ik verder. Een enkele

paard-en-wagen, beladen met zakken, beweegt zich

moeizaam over de straat met de harde stenen keien.

Ik ga mijn werkplaats binnen en daar loop ik door

naar de donkere kamer. Mijn werk zal vandaag niet

zijn als anders. Ik moet steeds aan van alles denken.

Mijn werk, alsof de duivel ermee speelt, wil niet

gaan zoals zou moeten.

Als de klok nog geen elf heeft geslagen, hoor ik een

geschreeuw en lawaai op straat en er vliegen scher-

ven door de lucht. Mensen roepen: ‘Weg met de re-

gering! Wij willen werk en brood!’ Het geschreeuw

komt steeds dichterbij. Een massa mensen heeft

zich in beweging gezet en snel als de bliksem zijn

ze opeens vlakbij mij. Ramen vliegen aan scherven

en mensen sluiten haastig hun winkels. Maar het

helpt niet, want de ruiten zijn al gebroken. De massa

stroomt zo snel als water en gaat steeds sneller.

Zo lopen ze langs de cafés waar de rijkelui van hun

koffie met gebak genieten, maar ze eten er niet van.

‘Leve de revolutie!’ hoor je. En ‘Weg met Pilsudski’s

regering!’ ‘Wij verlangen werk en brood!’

En zo loopt de stoet naar het stadhuis en ze gooien

alles kapot. Glas breekt en grote stenen zijn helaas

de wapens van de arbeiders. Uit de verte komen po-

litieagenten aan, maar die zijn in de minderheid en

kunnen de massa niet tot staan brengen en ze moe-

ten zich terugtrekken.

zin had met de koetsiers mee te rijden. Ik vond het

wel goed me verder in mijn vak te bekwamen en

ik reed mee om de doden te fotograferen. Zo kwam

ik langzamerhand steeds verder in mijn werk.

[ca. 1930] De opstand in Plock Plock is een stad

van een kleine veertigduizend inwoners. Het ligt in

een prachtige omgeving op een berg en het heeft ka-

thedralen en kloosters, die op de top van de berg lig-

gen en deze top bedekken. Aan de voet van de berg

stroomt de rivier de Weichsel, de grootste rivier van

Polen. Wanneer je vanaf de berg naar beneden naar

de Weichsel kijkt, zie je hoe die zich breed en lang

uitstrekt tot in de oneindigheid. En de stoomboten

bewegen alsof het speelgoedscheepjes zijn. Vanaf de

berg voeren trappen ons naar de stad en als je over

die trappen gaat, kom je in de hoofdstraat. Op de

straathoeken staan arbeiders zich in de zon te war-

men. Ze staan te wachten, in de hoop dat deze dag

ze iets te verdienen zal brengen. Gezonde mannen,

in de kracht van hun leven, staan daar maar, spugen

op de grond en kijken naar iedereen die voorbijgaat.

Ze krabben zich onder hun vuile hemd op de borst.

Op straat hangen ook een paar joodse speculanten

rond, en marktkooplui, sjacheraars, geldhandelaren

en geldwisselaars. De speculanten lopen over straat

en maken allerlei gebaren.

Op de weg naar mijn werk zijn de winkels nog geslo-

ten. In de verte zie je de slager zijn winkel opendoen.

Zijn jasje heeft hij nog niet aangetrokken en zijn

broek wordt opgehouden door een paar bretels. Hij

31

Gezicht op het Poolse stadje Plock aan de rivier de Weichsel, jaartal onbekend, foto Boris Kowadlo [RK]

Boris Kowadlo met vrienden en familieleden, Plock, Polen, 1926-1931, foto’s uit het Poolse familiealbum van Boris Kowadlo [RK]

84

85

86

87

88

89

Leven en werk van

Boris Kowadlo

1945-1959

100

12 Door toeval waren de foto’s van Kowadlo bij de eerste die werden inge­schreven in het inventarisboek van de nieuwe fotocollectie. Zijn foto’s hebben onder andere de nummers 3 tot en met 5, en 7 tot en met 17. Zie een afbeelding van de eerste in­schrijvingen in: Fotografie in het Stedelijk. De ge­schiedenis van een collectie, Stedelijk Museum Amsterdam/Nai Uitgevers, 2009, p. 93­94.

> Boris Kowadlo aan het werk in Israël, 1950-1952, foto Zwi Sadan [RK]

Na Kowadlo’s dood werd een comité opgericht dat

zich, aldus een bericht in het NIW van 5 juni 1959,

‘ten doel heeft gesteld aan het nagelaten werk van

Boris Kowadlo zo groot mogelijke bekendheid te ge-

ven. De revenuen die hieruit zullen voortvloeien zul-

len ten goede komen aan de nagelaten betrekkingen,

zijn vrouw en dochter.’ Het comité bestond uit een

zeer divers gezelschap van maar liefst zeventien

leden, waarvan de samenstelling veel zegt over de

reputatie van Kowadlo als fotograaf en de sympathie

voor zijn persoon: ‘Mej. Ro Mogendorff, tekenares,

mej. Theresia van der Pant, beeldhouwster,

mej. Liesb. van Weezel, journaliste,

prof. dr. M.A. Beek, hoogleraar, W.S. Borchardt,

dir. Afd. H.B.U., mr. E. Elias, journalist, L. Fuks,

conservator Rosenthaliana, prof. dr. E.D. Hirsch

Ballin, bijz. Hoogleraar, W. Hijmans, journalist,

dr. H.L.C. Jaffé, conserv. Stedelijk Museum,

A.F.K. Parée, journalist, dr. Arthur Polak, arts,

Edw. Rottenberg, fabrikant, prof. mr. dr. J. Valkhoff,

hoogleraar, Ph. Vos, accountant, mr. R. Veltman

Fruin, directeur Kon. Ned. Uitgeversbond,

Ad Windig, fotograaf.’

Er zijn geen nadere gegevens over de activiteiten van

dit comité gevonden. Alle goede intenties ten spijt

heeft het in ieder geval niet kunnen voorkomen

dat de naam van Boris Kowadlo na zijn dood lang-

zamerhand in de vergetelheid raakte.

to’s behoren tot zijn series van Israël en van de Am-

sterdamse Jodenbuurt.

In mei 1959 ging Kowadlo op reis naar Spanje en

Portugal, mogelijk om het erfgoed van de sefardi-

sche joden te fotograferen. Het werd zijn laatste

reis.

Op 24 mei verdronk hij in de buurt van Porto, onder

omstandigheden die nooit duidelijk zijn geworden.

De kranten berichtten dat het bootje waarin hij zat

was omgeslagen, waardoor Kowadlo, die niet kon

zwemmen, verdronken was. Het kan ook zijn dat

Kowadlo, die al een tijd voor zijn dood hartklachten

had, een hartinfarct heeft gekregen en daardoor

te water is geraakt.

Zijn dood bracht een schok teweeg in joods Neder-

land. In het NIW werden Kowadlo’s persoon en zijn

werk lovend gememoreerd: ‘Zijn werk waaruit de

laatste jaren een steeds grotere innerlijke groei

sprak, had een duidelijke sociale gerichtheid. Ko-

wadlo was een fotograaf met hart en ziel: in elke

ontmoeting, in elk, nog zo onbeduidend straattafe-

reeltje, zag hij een plaatje; het kon hem spijten wan-

neer hij op straat liep, zonder zijn camera om te

hebben. […] Wij zullen zijn foto’s missen, maar

meer nog zijn zonnige kameraadschap.’

Onder grote belangstelling werd Kowadlo, volgens

zijn wens, begraven op de joodse begraafplaats van

Muiderberg. Hoewel hij allang niet meer leefde vol-

gens de letter van de joodse wet, en hij zijn joodse

identiteit vooral ontleende aan de Jiddisje cultuur,

had hij altijd affiniteit behouden met de tradities en

rituelen van het joodse geloof.

101

102

< Poolse landarbeider, Plock, Polen, 1936-1937 [UBL]

> Kinderen van Sch. An-Ski tijdens een feestelijke bijeenkomst, Amsterdam, 1937 [JHM]

103

104

< Jacob Weislitz, Jiddisj acteur van de Vilna Troupe uit Litouwen tijdens een bezoek aan Amsterdam, 1935-1936 [JHM]

> Brug tussen de Markensteeg en de Valkenburger-straat in de oude Jodenbuurt, Amsterdam, 1932 [JHM]

105

106

107

< Hoek Joden-breestraat en Uilenburgersteeg, Amsterdam, 1948 [JHM]

> Jodenbreestraat, Amsterdam, ca. 1950 [JHM]

108

Houtkopersdwars-straat, gezien van het Waterlooplein naar de Jodenbreestraat, Amsterdam, 1948 [JHM]

> Belendingsmuur van een afgebroken huis in de Jodenbreestraat, Amsterdam, ca. 1950 [JHM]

109

114

< Bloemen en herdenkingskransen, waaronder die van het Nieuw Israëlietisch Weekblad, voor de Hollandsche Schouwburg, mei 1948 [NIW]

> Gezicht op de Zuiderkerk vanuit een raam, 1958 [JHM]

115

116

De eerste dienst in de Portugese Synagoge na de oorlog, Amsterdam, 9 mei 1945. De spreker is I.D. Rodrigues de Miranda, voorzitter van het voorlopig bestuur. [JHM]

> Bestuurders en rabbijnen van de Joodse Gemeente Amsterdam op de joodse begraafplaats te Muiderberg tijdens de herbegrafenis van iemand die is vermoord in het concentratiekamp Mauthausen, juni 1948 [NIW]

117

118

Het bestuur van Sch. An-Ski tijdens de jaarlijkse herdenking van de opstand in het getto van Warschau, 19 april 1946 of 1947 [JHM]

Inwijding van het nieuwe gebouw van de Joodse Gemeente Amsterdam aan de Plantage Parklaan 9, Amsterdam, oktober 1947. De spreker is voorzitter Jaap Parsser, links van hem opperrabbijn Justus Tal. [NIW]

Het nieuwe gebouw van de Joodse Gemeente Amsterdam aan de Plantage Parklaan 9, Amsterdam, oktober 1947 [NIW]

119

De Kerkeraad van de Joodse Gemeente Amsterdam in zitting bijeen, Amsterdam, 3 januari 1949 [NIW]

Heropening van het Joods Historisch Museum op de bovenverdieping van het Waaggebouw aan de Nieuwmarkt door minister-president dr. Willem Drees (midden), Amsterdam, 14 juli 1955 [JHM]

Het bestuur van de Joodse Gemeente Haarlem en het feestcomité ter gelegenheid van de inwijding van de nieuwe synagoge aan het Kenaupark 7 te Haarlem, 18 december 1949 [NIW]

Opening van het nieuwe gebouw van de Joodse Invalide aan de Henri Polaklaan te Amsterdam, 23 oktober 1952. Tweede van rechts is de actrice Rika Hopper. [NIW]

120

121

< Studiezaal van de Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, jaren vijftig [NIW]

> Timmerles in kinderdorp Ilaniah, tijdelijk opvangcentrum voor Roemeens-joodse wees-kinderen uit displaced persons kampen, Apel doorn, 1948 [NIW]

148

Arabische man met waterpijp, Israël, 1950-1952 [JHM]

> Schaftuurtje in een cementen irrigatiebuis, Israël, 1950-1952 [SMA]

149

150

Straattafereel in de orthodox-joodse wijk Mea Sjeariem met links een loofhut, Jeruzalem, Israël, 1950-1952 [UBL]

> Drie manden met eieren, Israël, 1950-1952 [UBL]

151

152

Moderne architectuur in Jeruzalem, Israël, 1950-1952 [UBL]

> Fabrieksterrein, Israël, 1950-1952 [UBL]

153

Boris KowadloFotograaf tussen herinnering en toekomst

Boris K

owadlo

Fotograaf tussen herinnering en toekomst

Boris Kowadlo (1911-1959) was een Pools-joodse fotograaf

die in 1931 naar Nederland emigreerde. In de jaren veertig

en vijftig van de vorige eeuw volgde hij als enige

fotojournalist intensief hoe de gedecimeerde Nederlands-

joodse gemeenschap na de oorlog de draad van het

gewone leven weer probeerde op te pakken. Ook maakte hij

als een van de eerste Nederlandse fotografen uitgebreide

reportages van de opbouw van de jonge staat Israël.

Zijn werk geeft op indrukwekkende wijze visuele

uitdrukking aan de twee belangrijkste thema’s van de

joodse geschiedenis na 1945: de herinnering aan wat

verloren is gegaan en het werken aan een nieuwe

toekomst. Voor het eerst is nu een breed overzicht van zijn

oeuvre samengesteld, met onder andere weemoedige,

aangrijpende foto’s van de geruïneerde en verlaten

Amsterdamse Jodenbuurt en krachtige, optimistische

beelden van het opbloeiende leven in Israël.

Tijdens zijn onderduik (1942-1945) schreef Kowadlo zijn

memoires, waarin hij terugkijkt op zijn veelbewogen

jeugdjaren in Polen en zijn bittere ervaringen als berooide

immigrant in Amsterdam in de jaren dertig. De memoires

werden onlangs teruggevonden en voor deze publicatie uit

het Jiddisj naar het Nederlands vertaald door Ariane Zwiers.