VAN DE KUNST

EN RAND D E L I J S T C E N T R A A L

Dordrechts Museum © 2015tekst/redactieHenriette Fuhri SnethlageLiesbeth van Noortwijksamenstelling tentoonstelling Sander Paarlberg Eric Domela Nieuwenhuis vormgevingJantijn Ontwerp bno

Schilderijlijsten – meestal worden ze voor lief genomen.

Maar nu niet. In deze route door het Dordrechts Museum

staat het ‘randverschijnsel’ centraal. Want een lijst doet er

wel degelijk toe; hij heeft effect op het schilderij en op de

beleving van de kijker.

Lijst en schilderij vormen samen een esthetische eenheid.

Wat mooi is, dat is natuurlijk een kwestie van smaak.

De ideeën daarover zijn door de eeuwen heen veranderd:

ook lijsten zijn onderhevig aan mode.

1 6 D E E E U W Zelfstandige schilderijen krijgen een eenvoudige houten

lijst. Soms wordt op de lijst een tekst aangebracht over de inhoud van de voorstelling.

1 S T E H E L F T 1 7 D E E E U W Het matglanzende ebbenhout komt in de mode, maar alleen

voor wie het kan betalen. Om het na te bootsen wordt eiken- of vurenhout donker geverfd.

2 D E H E L F T 1 7 D E E E U W Vergulde handgesneden lijsten komen op. Mensen zijn rijk

geworden, en willen dat laten zien: het dure bladgoud geeft de lijst – en daarmee de eigenaar van het schilderij – extra glans.

L I J S T E N D O O R D E E E U W E N H E E N

1 8 D E E E U W Vanaf eind 17de eeuw raakt de Republiek onder invloed van

de elegante, Franse hofstijlen: de Lodewijk-stijlen ofwel de barok en rococo. Dat is ook in de lijsten terug te zien; schilderijen krijgen frivole, opengewerkte lijsten.

1 9 D E E E U W Het wordt allemaal nog eens dunnetjes over gedaan:

het is de periode van de neostijlen, die teruggrijpen op de Lodewijk-stijlen.

Daar wordt in de late 19de eeuw een eind aan gemaakt: de art nouveau wil letterlijk een nieuwe kunst, een totaal-kunst die vooral in de kunstnijverheid toegepast wordt. Lijsten worden onderdeel van het totaalplaatje en krijgen dezelfde decoratie als meubels.

2 0 S T E E N 2 1 S T E E E U W De grenzen van de kunst worden verkend en langzaam maar

zeker opgerekt. De lijst verandert soms mee, in vorm en functie. Steeds vaker krijgen schilderijen helemaal geen lijst.

Veel schilderijen zijn in de loop der tijd hun lijst kwijt-geraakt, met name schilderijen die veel verhandeld zijn. Veel 17de-eeuwse kunstwerken zijn – vanwege hun popula-riteit – regelmatig van eigenaar gewisseld; vaak kreeg een schilderij dan een nieuwe lijst, passend bij de mode van het moment.

In het Dordrechts Museum proberen we voor deze schilde-

rijen een passende lijst te vinden. Soms kan een oude lijst op maat gemaakt worden, soms wordt een nieuwe lijst besteld. Uitgangspunt is dat we de oorspronkelijke situatie zoveel mogelijk benaderen. Het blijft giswerk; we weten zelden zeker hoe de originele lijst eruit heeft gezien.

H O E K I E S J E E E N N I E U W E L I J S T ?

LIJSTEN

ABC

P R O F I E L E N

O J I E F L I J S T O M G E K E E R D E L I J S T

O M G E K E E R D E L I J S T B A K L I J S T V L A K K E B O D E M L I J S T

C A N N E L U R E L I J S T Cannelures zijn verticale groeven, die vanwege hun

schaduwwerking een decora-tief effect hebben. Ze werden vaak toegepast in klassieke zui-len. In de 19de eeuw werd dit patroon veel gebruikt in lijsten.

K W A B L I J S T Het woord ‘kwab’ komt van

‘kwabbel’, huidplooi. De kwabstijl is een fantasievolle kunstnijverheidsstijl, waarbij vloeiende, organische vormen werden toegepast; ze lijken nog het meest op amorfe zee-dieren en menselijke organen.

< kwabornament

Deze stijl werd in de tweede helft van de 17de eeuw in Nederland heel populair, vooral in de zilversmeedkunst. Ook in schilderijlijsten drong de stijl door.

P Â T E L I J S T Vanaf omstreeks 1800 wordt

pâte op grote schaal voor lijsten toegepast. Pâte is een kneedbaar mengsel van kalk, beenderlijm en zijdepapier. Deze ’pasta’ is weinig gevoelig voor klimaatschommelingen. Ornamenten op de lijsten wer-den en worden vaak van pâte gemaakt. Het mengsel wordt in mallen geperst en daarna wordt het ornament op de lijst geplakt. Daarna worden een gekleurde kalklaag (bolus) en de verguldingen aangebracht. En tenslotte wordt de vergul-ding gepatineerd: de lijst krijgt een extra pigmentlaagje om de ornamenten te accentueren.

T R O F E E Ë N L I J S T In de tweede helft van de

17de eeuw werden verschei-dene oorlogen uitgevochten. Zeehelden werden geëerd met portretten in een trofeeënlijst: op een lijst met kwabwerk werd allerlei wapentuig afgebeeld, zoals kanonnen, kurassen etc. Ter meerdere eer en glorie van de geportret-teerde.

V E R E N L I J S T In de tweede helft van de

19de en het begin van de 20ste eeuw werd de verenlijst geliefd. Het is een vergulde pâtelijst in Lodewijk xiv-stijl, met verscheidene ornament-randen. Typerend is de decoratie met acanthus-bladeren. Daaraan dankt de lijst zijn naam: de bladeren lijken op veren.

V E R G U L D I N G Vanaf de tweede helft van

de 17de eeuw werden lijsten verguld met bladgoud. Dat is te herkennen aan de naadjes; het werd in flinter-dunne blaadjes van zo’n 10 cm verwerkt. Met het blote oog zijn doorgaans de naadjes te zien. Water-gedragen vergulding kan worden gepolijst, zodat het gaat glanzen. Een olie-vergulding kan niet worden gepolijst, en is daarom te herkennen aan een matte glans. De kleur van de ver-gulding wordt mede bepaald door de boluslaag eronder.

LIJSTEN

ROUTE

W I J N B A R

D E S A L O N

E N T R E E

D E Z A A L

LIFT

LIFT

SERRE

KASSA

TOILETTEN

WINKEL

1 3 5 6 7

2 1 0

9

8

B E G A N E G R O N D

4

EDUCATIEF ATELIER

T I J D E L I J K E E X P O S I T I E

T I J D E L I J K E E X P O S I T I E

T I J D E L I J K E E X P O S I T I E

LIFT

LIFT

2 3 2 2 2 1 2 0 1 8 1 6 1 3

E E R S T E V E R D I E P I N G

1 2

1 1

1 4

1 9 1 52 6 2 4 2 5 1 7

V E R G U L D E PÂT E L I J S T, N A 1 9 1 8

G E O R G E H E N D R I K B R E I T N E R

Sleperspaarden in de sneeuwDordrechts Museum, bruikleen rce 1951 (Verzameling Van Bilderbeek)

In de 19de eeuw kregen schilderijen veelal een vergulde pâtelijst, al of niet met randjes bladgoud. Zo ook dit stads gezicht van Breitner. Deze lijst is echter later gemaakt. De naam van de schilder is in de lijst opgenomen, midden onder. Dat duidt erop dat de lijst is gemaakt voor presentatie in een museum.

V E R G U L D E PÂT E L I J S T ( V E R E N L I J S T )

I S A A C I S R A E L S

Essayeuses chez PaquinDordrechts Museum

Verenlijst wordt dit type lijst genoemd: een vergulde pâtelijst in Lodewijk xiv-stijl. Dit type lijst was geliefd in de tweede helft van de 19de eeuw en begin 20ste eeuw. De lijst heeft afwis-selend vlakke en versierde randen, met zowel matte olievergulding als glanzende watervergulding. De naam verenlijst is afkomstig van de veer-achtige acanthusbladeren.

1 2

Z A A L > VA N A F D E S T R A AT G E Z I E N

V E R G U L D E PÂT E L I J S T, 1 9 D E E E U W

J A C O B M A R I S

Havengezicht Dordrechts Museum, bruikleen rce 1951 (Verzameling Van Bilderbeek)

Deze lijst is geïnspireerd op de barokke Lodewijk xiv-stijl. Gladde en versierde randen, mat en glanzend, wisselen elkaar af. De (rode) onder-laag schijnt door het bladgoud heen, een gevolg van slijtage. Bij de onder-rand komt dit het meest voor. Deze verzamelt het meeste stof en wordt het vaakst afgeveegd. Daarom worden lijsten soms omgedraaid.

V E R G U L D E PÂT E L I J S T ( C A N N E L U R E -L I J S T ) , T W E E D E H E L F T 1 9 D E E E U W

J A N W E I S S E N B R U C H

Binnenplaats van stadhuis CulemborgDordrechts Museum

Een zogenoemde cannelurelijst. Can-nelures zijn verticale groeven, die vanwege hun schaduwwerking een decoratief effect hebben. In klassieke zuilen werden ze vaak toegepast. In de 19de eeuw werd dit patroon veel gebruikt in lijsten. In de hoeken zit bij deze lijsten altijd een acanthusblad. Zo werden problemen bij de aansluiting van de cannelures omzeild.

3 4

Z A A L > L I C H T, L U C H T E N W AT E R Z A A L > W E E M O E D E N V E R L A N G E N

V E R G U L D E PÂT E L I J S T, 1 9 D E E E U W

J O H A N N E S C H R I S T I A A N S C H O T E L

Een stille rede met Zwartewaalse gaffelaarDordrechts Museum, bruikleen Stichting Blussé van Oud Alblas 1993

In de 19de eeuw greep men terug op vroegere Franse hofstijlen; het was de periode van de neo-stijlen. Deze schil-derijlijst uit begin 19de eeuw heeft een versiering in een typische Lodewijk xv-stijl, ook wel late barok of rococo genoemd. Kenmerkend zijn de open-gewerkte krullen in de hoeken, die de lijst een frivool aanzien geven.

G E S C H I L D E R D E H O U T E N L I J S T, 1 9 9 0

L A U R E N S A L M A TA D E M A

De Romeinse dichter Venantius FortunatusDordrechts Museum

Deze donkere gladde lijst, met een zilverkleurig binnenrandje, heeft het Dordrechts Museum in 1990 laten maken. Inzichten veranderen: nu wil het museum een cannelurelijst laten maken, passend bij de datering van het schilderij. Bij Alma Tadema vormen lijst en schilderij vaak een eenheid, onder meer dankzij ornamenten uit de klassieke architectuur.

5 6

D E O O R S P R O N K E L I J K E L IJ S T VA N ‘ D E H E M E L S E E N A A R D S E L I E F D E ’ ?

A R Y J O H A N N E S L A M M E

Ary Scheffer in zijn atelierDordrechts Museum, legaat Cornelia Marjolin-Scheffer 1899

Een kijkje in het atelier van Ary Scheffer. De kunstenaar werkt aan het schilderij dat hiernaast hangt, De Hemelse en Aardse liefde. Op het schilderij heeft het een lijst met royale versiering. Toen het museum het kocht had het geen lijst. De huidige lijst komt van een ander schilderij van Scheffer en paste toevallig precies.

7

V E R G U L D E H O U T E N L IJ S T, C A . 1 8 5 6 - 5 8

A R Y S C H E F F E R

Jacob en de engelDordrechts Museum, legaat Cornelia Marjolin-Scheffer 1899

Op het schilderij van zijn atelier (achter u) werkt Scheffer aan een in-gelijst doek – hoe onpraktisch dat ook is. Dit schilderij van Jacob en de engel is vermoedelijk ook in de lijst geschil-derd. Het schilderij is namelijk nog niet af en toch was het ingelijst toen het in het museum kwam.

8

Z A A L > A R Y S C H E F F E R

V E R G U L D E H O U T E N L IJ S T

J A N T O O R O P

Portret van Hidde NijlandDordrechts Museum

Toen het portret in de collectie van het museum kwam, was het zijn originele lijst al kwijt. In de jaren ’70 was er een vlakke lijst omgezet met een stoffen rand. Dat werd destijds mooi gevonden. Nu is gekozen voor een eenvoudige, vergulde lijst – dit type lijst wordt vaker gebruikt voor schilderijen uit deze pe-riode. Het goud past bovendien mooi bij het goudgeel van het korenveld.

1 0

Dit portretje hing lange tijd in het woonhuis van Jan Veth zelf, samen met enkele andere portretten. Ze kregen allemaal eenzelfde lijst, ontworpen door architect Karel de Bazel, die het huis van Veth verbouwde en geheel in art nouveau-stijl decoreerde.

9

K . P. C . D E B A Z E L , L IJ S T G E F I N E E R D M E T E B B E N H O U T E N I N L E G W E R K I N T R O P I S C H H O U T, 1 9 0 6

J A N V E T H

Portret van Klazina Christina Boxman-WinklerDordrechts Museum, schenking Mr. J. Jolles 1983

Z A A L > J A N V E T H

B E S C H I L D E R D E H O U T E N ‘ N O O D L IJ S T ’

J A C O B VA N S T R IJ

Drie Italianiserende landschappen Dordrechts Museum, aankoop met steun van Vereniging Rembrandt en Prins Bernhardfonds 1976

Deze behangselschilderijen hebben een smal, onopvallend lijstje gekregen. Ze zaten oorspronkelijk niet in een lijst, maar in de wandbetimmering – de kamer was als het ware de omlijsting voor de schilderingen. In de Salon (beneden bij restaurant Art & Dining) is een reconstructie te zien van zo’n kamer met behangsels.

V E R G U L D E H O U T E N L IJ S T, C A . 1 8 0 0

A B R A H A M VA N S T R IJ

De tekenlesDordrechts Museum

Abraham van Strij schilderde 17de-eeuwse interieurs. Volgens zijn eigen opvattingen. In dit interieur heeft het schilderij een zwarte lijst. Goudkleurige lijsten kwamen na 1650 in de mode. Het schilderij van Van Strij zelf heeft nog zijn originele lijst in Lodewijk xvi-stijl, een wat strengere, classicistische stijl in reac-tie op de frivole Lodewijk xv-stijl.

1 1 1 2

Z A A L > S C H I L D E R S W I N K E L

E B B E N H O U T E N L IJ S T N A A R 1 7 D E - E E U W S V O O R B E E L D , 2 0 1 4

C O R N E L I S B I S S C H O P

Keukeninterieur met dienstmeidDordrechts Museum, aankoop met steun van BankGiro Loterij en het BankGiro Loterij Aankoopfonds van Vereniging Rembrandt 2013

Voor dit schilderij, aangekocht in 2013, heeft het museum een nieuwe lijst laten maken, op basis van 17de-eeuwse voorbeelden. Het is een ebbenhouten lijst, met een herhaling van profielen. Dit geeft ritme en diepte aan de lijst. Dat past goed bij een schilderij met zoveel doorkijkjes, waarin perspectief een grote rol speelt.

1 4

G E S N E D E N H O U T E N L IJ S T E N , C A . 1 7 5 0

A E R T S C H O U M A N

Portretten David Crena en Adriana Crena-van BurenHuis Van Gijn, Dordrecht

Ovale schilderijen hebben vaak nog hun originele lijsten. Zo ook deze portretten. Hoewel ze bij elkaar horen, is het formaat van deze twee schilderijen ongelijk. Het vrouwen-portret is ronder. De lijst is duidelijk aangepast voor dit schilderij – aan alle zijden zijn de zaagsneden nog te zien. De toedracht hiervan weten we niet.

1 3

Z A A L > A E R T S C H O U M A N Z A A L > D O R D T S E M E E S T E R S

G E S N E D E N E N V E R G U L D E H O U T E N L IJ S T, E I N D 1 7 D E E E U W

A R E N T D E G E L D E R

Portret van beeldhouwer Hendrik NotemanDordrechts Museum

De beeldhouwer Hendrik Noteman heeft de lijst voor zijn portret waar-schijnlijk zelf gesneden. De pendant van dit schilderij is een allegorische vrouwenfiguur. Dat schilderij is in formaat aangepast aan de lijst; aan alle zijden is een rand doek aangezet. Dat is heel ongebruikelijk. Het hout-snijwerk van die lijst is duidelijk wat minder verfijnd.

1 6

P E R E N H O U T E N P R O F I E L L IJ S T N A A R 1 7 D E - E E U W S V O O R B E E L D , 1 9 9 0 - 2 0 0 0

N I C O L A E S M A E S

De luistervinkDordrechts Museum, bruikleen rce 1953

Ook hier is het perspectief heel belangrijk. De lijst die het museum liet maken is echter heel anders dan die van het keukenstuk van Cornelis Bisschop hiernaast. Hij is iets minder diep. Het portret van Margaretha de Geer, ook van Maes, kreeg in 1997 een holle lijst met een zogeheten robbel-randje; het motief komt terug in de molensteenkraag van de vrouw.

1 5

Z A A L > D O R D T S E M E E S T E R S

V E R G U L D E PÂT E L IJ S T, 2 0 1 0

A E L B E R T C U Y P

Rustende ruiters in een landschapDordrechts Museum, aankoop met steun van Vereniging Rembrandt, 1978

Dit landschap heeft een nieuwe, recent gemaakte lijst. Hij is verguld met 23,5 karaats bladgoud. Over oor-spronkelijke lijsten voor Cuyps schil-derijen is niets bekend. De meeste schilderijen van Cuyp zijn in Engels bezit, en hebben goudgekleurde lijsten. De oude lijst is op maat gezaagd voor het Strandgezicht van Benjamin Cuyp. Dat hangt hoog aan de linkerwand.

1 8

G E S C H I L D E R D E H O U T E N B A K L IJ S T ( M A N ) OMGEKEERDE LIJ ST MET ROBBELMOTIEF ( V R O U W )

J A C O B G E R R I T S Z . C U Y P Anthonis Repelaer en Emerentia van DrielDordrechts Museum, portret vrouw: bruikleen Gemälde-galerie der Akademie der bildenden Künste, Wenen 2002

De lijsten – beide niet origineel – van deze twee portretten zijn verschillend. De portretten horen wel bij elkaar. De man heeft een baklijst gekregen, zwart met een gouden binnenrandje, waar-door het schilderij afsteekt. Het vrou-wenportret zit in een omgekeerde lijst: het schilderij valt niet in de lijst, maar komt juist naar voren. Welke is mooier?

1 7

Z A A L > D E F I R M A C U Y PLIJST IN DE MAAK

met de klok mee:ornamenten in pâte; het aanbrengen van de rode ondergrond

voor vergulding (bolus); het vergul-

den: met kwastjes wordt het bladgoud

vastgezet.

L IJ S T M E T S C H I L D PA D , 1 8 D E E E U W

J A C O B VA N G E E L

Boslandschap en Aan de woudzoomDordrechts Museum

Schildpad was kostbaar en zeldzaam. Er werd dus zuinig mee omgespron-gen. Deze lijsten zijn rond, maar het schildpadbeleg is achthoekig – zo was er minder snijverlies. Vanwege het exotische en de zeldzaamheid waren versieringen van schildpad enorm populair in de 18de eeuw. De lijstjes dateren dan ook uit die periode.

L IJ S T I N L IJ S TJ O H A N N E S L E E M A N S (bruikleen rce 2004)

S A M U E L VA N H O O G S T R AT E N (met steun van Vereniging Rembrandt en Ministerie van wvc 1992) C O R N E L I S VA N D E R M E U L E N (met steun van Vereniging Rembrandt en Stichting Vrienden Dordrechts Museum 2003)

Trompe l’oeil stillevens

Wat is echt, wat geschilderd? Deze schilders wilden de kijker in verwarring brengen. Behalve een echte lijst hebben de schilderijen ook een geschilderde lijst. Deze kunstwerken worden trompe l’oeils genoemd, bedriegers van het oog. Het ‘stapeltje boeken’ in de hoek van de zaal houdt ons juist voor de gek omdat het géén lijst heeft.

1 9 2 0

Z A A L > S T I L L E V E N S

V E R G U L D E , G E S N E D E N H O U T E N L IJ S T, 1 7 D E E E U W

A N O N I E M

Ledenlijst van het kuipersgildeHuis Van Gijn, Dordrecht

Oorspronkelijk zat in deze handge-sneden lijst de ledenlijst van het wijn-kopersgilde. De ornamenten hebben dan ook allemaal met wijn te maken: druiventrossen, wijnvaten, een schip voor het vervoer, kuipers die tonnen maken. Bovenop staat een miniatuur van de Wijnkoperskapel. Het klokje kon echt geluid worden. In dit geval is de lijst het kunstwerk.

2 1

Z A A L > P O R T R E T VA N D O R D R E C H TZ A A L > S T I L L E V E N S

B E S C H I L D E R D E H O U T E N L IJ S T, C A . 1 5 6 8

J A N D O U D IJ N

De brand in de Nieuwkerk Dordrechts Museum

Op de – originele – lijst staat geschre-ven wat er is afgebeeld: ‘t Was op de dag na Agnieten dag Van dat jaar, staat hier geschreven Men de nieuwkerk verbranden sag Was ‘t vuur groot zeer stijf verheven. De rode letters in de tekst vormen opgeteld samen het jaar-tal waarin het geschilderd is.

2 2

De vier portretten van de familie De Witt hebben vergulde lijsten, versierd met olijf- en lauriertakken, die als een soort lauwerkrans om de portretten heen zit-ten. De broers Johan en Cornelis hebben nog hun originele lijsten met handge-sneden versieringen. De ouders kregen in de 19de eeuw een nieuwe pâtelijst.

2 4

G E S N E D E N H O U T E N L IJ S T, V E R G U L D , C A . 1 6 6 9 ( C O R N E L I S E N J O H A N D E W I T T )

PÂT E L IJ S T, 1 9 D E E E U W ( J A C O B D E W I T T

E N A N N A VA N D E C O R P U T )

J A N D E B A E N

Portretten familie De Witt Dordrechts Museum

B E S C H I L D E R D E H O U T E N L IJ S T, 1 6 D E E E U W

W I L L E M A D R I A E N S Z . K E Y

Het laatste avondmaal Dordrechts Museum

Relatief veel 16de-eeuwse schilderijen hebben nog hun originele lijst. Ook dit schilderij waarop Jezus aankondigt dat een van de aanwezigen hem zal verraden. Rondom staat op de lijst de (Latijnse) Bijbeltekst waarop de voor-stelling is gebaseerd: Lucas 22. In de 16de eeuw was het niet ongebruikelijk om de voorstelling aan te vullen met tekst.

2 3

2 6

E B B E N H O U T E N P R O F I E L L IJ S T, 2 0 0 8J A N VA N G O Y E N Gezicht op Dordrecht Dordrechts Museum, aankoop met steun van Vereniging Rembrandt, Mondriaan Stichting, VSB Fonds, Stichting Vrienden van de Dordtse Musea, Vereniging Dordrechts Museum en vele anderen, 2008

Dit Gezicht op Dordrecht had altijd een vergulde ornamentlijst. Maar die lijst liet het schilderij niet volledig tot zijn recht komen. In 2008 heeft het daarom een nieuwe, ebbenhouten lijst gekregen, gemaakt naar 17de-eeuws model. De donkere lijst doet niet alleen het blauw van de lucht beter uitkomen; door het grotere contrast wordt het schilderij in zijn geheel helderder. Mee eens?

V E R G U L D E L I N D E N H O U T E N L IJ S T,C A . 1 6 6 7

J A N D E B A E N

Verheerlijking van Cornelis de WittDordrechts Museum, bruikleen Rijksmuseum Amsterdam, 2010

Een trofeeënlijst: alle voorwerpen in de lijst herinneren aan Cornelis’ militaire successen. In de zijstijlen staat allerlei wapentuig, kurassen, kanonnen en helmen, verlevendigd met putti (kindertjes). De hoorns des overvloeds, onderaan, refereren aan de welvaart die de overwinning bij Chatham bracht, dankzij een heldenrol van Cornelis de Witt.

2 5

Van de kunst en de rand is een samen-werkingsproject van het Dordrechts Museum en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (rce).