Duurzaam Boekmet de keten naareen groener boek

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e

2

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e In

ho

ud

I N H O U D

1. Executivesummary 3

2. DuurzaamBoek 4 2.1 Aanleiding 4 2.2 Doelstellingen 4 2.3 Betrokkenpartijen 4 2.4 Boektitelsen-soorten 5 3. Duurzaamheid 6 3.1 Wat is duurzaamheid? 6 3.2 Duurzaam papier 6

4. Aanpakenanalysekader 6 4.1 Meten duurzaamheid 6 4.2 Ketenaanpak 7 4.3 Verantwoordingwerkwijzeengekozen

onderzoeksvorm 7 4.3.1 Oppraktijkgerichtonderzoek 7 4.3.1.1 CO2-footprint 7 4.3.1.2 Duurzaamproduceren

(LiDS-wiel) 7 4.3.2 Begrenzing onderzoek 8 4.4 Uitvoering onderzoek 8

5. Onderzoeksonderwerpen 9 5.1 Uitgever 9 5.2 Boek 9 5.2.1 Functieenkwaliteit 9 5.2.2 Verschijningsvorm 9 5.2.3 Duurzaamontwerp 9 5.2.4 Oplage 10 5.3 Papier 10 5.3.1 Grondstof 10 5.3.2 Productie 10 5.3.2.1 Oudpapier 10 5.3.2.2 Water 11 5.3.2.3 Productstoffenen

processtoffen 11 5.3.2.4 Bleekmiddelen 11 5.3.2.5 Afval 11 5.3.3 Keurmerken 11 5.4 Overigematerialen 12 5.4.1 Inkten 12 5.4.2 Lijmen 13 5.4.3 Veredeling/vernis/laminaat 13 5.4.4 Bindersmaterialen 13 5.5 Energie 13 5.5.1 Papierproductie 13 5.5.2 Boekproductie 14 5.5.3 Uitgeverij 14 5.6 Transportendistributie 14 5.6.1 Transporttussenketenpartijen 15 5.6.2 Transportpapierproductie 15 5.6.3 FijndistributieCB 15

6. Naareenduurzamerboek 16 6.1 Duurzaambeleid 16 6.2 Functieboek 16 6.3 Materiaalkeuze 17 6.4 Energiegebruikenmateriaalgebruik 17 6.5 Productietechniek 18 6.6 Distributie 19 6.7 Milieubelastingtijdensgebruik 19 6.8 Levensduur 19 6.9 Recycling 19

7 Geboektemilieuwinst 20 7.1 Garenlozehardcover 20 7.2 Garenlozepaperback 20 7.3 Genaaidehardcover 21 7.4 Genaaidepaperback 21

8. Nawoordenconclusie 22

9. Noten&bronnen 23

Bijlage1 DuurzaamBoekincijfers(samenvatting) 24

Bijlage2 ConclusiesCO2-meting 25 Bijlage3 Duurzaamheid rapportage 26

3

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e Exe

cutive

sum

ma

ry

1 E X E C U T I V E S U M M A R Y

Boekenvanpapierzijnduurzamecommunicatiemiddelen.Degrondstofpapierspeeltdaarbijeengroterol.Papieriseennatuurproduct,meteenhernieuwbarebron:hout.DezebronneemtCO2op.Papierkanmeerderemalenwordenhergebruikt.HetprojectDuurzaamBoekwilsamenmetdebetrokkenketenpartnersonderzoekenhoepapierenboekenopeen(nog)duurzamerewijzekunnenwordengeproduceerd. DuurzaamBoekheeftmeteennulmetingdemilieubelastingvandeproductievaneenviertalboekeninzichtelijkgemaakt.Hetproductieprocesisinkaartgebracht.Metpraktischeaanbevelingenomtot(verdere)verduurzamingvanboekentekomen,hebbendedeelnemersaanhetprojectvervolgensviernieuwe,metdeonderzochtetitelsvergelijkbareboekengemaakt.DeLifecycleDesignStrategy(LiDS)goldhierbijalsleidraad.Bijdenieuweboekenisveelmilieuwinstgeboekt.Bijéénvandeonderzochtetitelsiszelfsmeerdan50%CO2-reductiegerealiseerd! Eenboekisalsfysiekobjectinfeiteeenstapelpapiermeteenkartonnenkaft.Papierheeftdanookeenbelangrijkeinvloedopdetotalemilieubelastingvaneenboek.MetdeaanbevelingenenuitkomstenvanhetonderzoekbiedtDuurzaamBoekeenhandvatvoornogduurzamereboeken.Hetprojectlaatziendateenzorgvuldigeafwegingvandoelenverschijningsvorm,incombinatiemeteenduurzamekeuzevoorenomgangmetpapier,veelmilieuwinstoplevert.Dathetkiezenvoordejuisteproductietechniekbijdevastgesteldeoplagetotverduurzamingleidt.Datvanafheteersteontwerprekeningkanwordengehoudenmetdefasenadelevensduurvaneenproduct.Datreductievanmateriaal,transport,energieenafval,samenmetdetoepassingvanduurzamere(energie-enmateriaal)alternatieven,eenlageremilieu-impacttotgevolgkanhebben. DekrachtvanDuurzaamBoekligtindeketenaanpaken-samenwerking,depraktischebenaderingenhetgemeenschappelijkedoel:hetdaadwerkelijkmakenvaneenduurzamerboek.DuurzaamBoekismogelijkgemaaktdoorhetTransitiehuisEnergietransitiePapierketen.Ditinitiatiefbeoogteenenergiereductievan50%indeketen.DuurzaamBoeklaatziendatketensamenwerkingleidttoteenduurzamereindproduct,zonderdatwordtingeboetopdekwaliteitdaarvan.Datsamenwerkingindeketenverspillingkantegengaanenkostenefficiencykanbevorderen.DebijDuurzaamBoekbetrokkenketenpartijenhebbeninputgeleverd,zowelbijhetonderzoekalsbijdeaanbevelingen.Metelkaarhebbenzijvierduurzamergeproduceerdeboekendoenverschijnen.Indezerapportageiseenaantaladviezen en overwegingen neergelegd waarmee uitgevers en hun ketenpartners morgen al aan de slag kunnen om duurzamereboekentemaken.

Meergegevensoverhetonderzoekzijntevindenoppapierenkarton.nl.

4

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e D

uu

rzaa

m B

oe

k

2.1 AANLE ID ING

DedirecteaanleidingvoorhetprojectDuurzaamBoekligt indeoverproductieinhetboekenvak.Terillustra-tieenkelecijfersuit2010.IndatjaardistribueerdehetCentraalBoekhuis(CB)76miljoenboeken.45miljoenboekenlagenbijhetCBopvoorraad.15miljoenexem-plarendaarvankendengeencommerciëlebeweging.Zesmiljoenboekenwerdenindatjaarafgeschreven,ofwelverpulverd.Miljoenenboekenwerdenverramsjt.Con-clusie:in2010werdenerinNederlandteveelboekengeproduceerd.

Tweedeaanleidingishetnegatievemilieuvooroordeelwaarpapierenboekenmeekampen.‘Laat het bos maar staan’iseenveelgehoordereactiebijdekeuzetussenpapierenendigitalecommunicatiemiddelen.Maarishetwerkelijkzoslechtgesteldmetdefootprint van papieren uitgaven?DuurzaamBoekmaaktgeenspecifiekemilieu-vergelijkingtussenpapierenenelektronischeboekenenkiestnietvoordeeneofanderevariant.Inditrapportwordtslechtskortingegaanopdefootprint van de digi-taleboeken;hetprojectdraaitomde(verbeteringvande)footprintvanpapierenboeken.

Derde aanleiding voor Duurzaam Boek is gelegen in het TransitiehuisEnergietransitiePapierketen,eeninitiatiefvandekoninklijkeVerenigingvanNederlandsePapier-enkartonfabrieken(VNPenhetministerievanEconomi-scheZaken,LandbouwenInnovatie).HetTransitiehuiswerktsamenmethetKenniscentrumPapierenKarton,AgentschapNLenhetPlatformKetenefficiency.HetTran-sitiehuisEnergietransitiePapierketenwilproces-enpro-ductverbeteringendoorvoeren.TevenswilhetprojectderecyclingvangrondstoffenbevorderenendeloCO2 gis-tiekindeketenoptimaliseren.Doornieuwesamenwer-kingsverbandenentechnologieëntestimulerenkunnenproductketensefficiënterwerken.Datscheeltenergie,emissieenkosten.UiteindelijkdoelvandeEnergietransi-tiePapierketeniseenpapier-enkartonketendieindeperiode2005-202050%minderenergieenmateriaalgaatgebruiken.DeambitiesvandeEnergietransitiePa-

pierketenlatenzichprimavertalennaardeproductievanboeken.AlspartnervandeVNPheeftPapierenkarton.nlmededaaromhetprojectDuurzaamBoekgeïnitieerd.

2.2 DOELSTE L L INGEN

DeprojectgroepDuurzaamBoekheeftdevolgendedoel-stellingengeformuleerd:• eenchecklistmetaanbevelingeneninspiratievoordeproductievanduurzamereboeken;

• eenopdepraktijkgerichtonderzoeknaar(demilieu-belastingvan)hetproductieproces;

• aansluitingbijdeEnergietransitiePapierketen;• bewustwording,kennisoverdrachtensamenwerkingindeketen;

• opdelangeretermijneenkostenreductievandeboek-productieeneenimagoverbeteringvanhetpapierenboekenpapierinhetalgemeen;

• dedaadwerkelijkeproductievanvierduurzamereboeken.

2.3 BETROKKENPART I J EN

Uitgeverijen:WPG,WereldbibliotheekenVerlorenPapiergroothandel:AntalisGrafischeondernemingen:KoninklijkeWöhrmann enDrukkerijWilco

Distributeur:CentraalBoekhuisProgrammaleidingTransitie:TransitiehuisEnergietransi-tiePapierketen

Onderzoek:KenniscentrumPapierenKartonPapierindustrie:KoninklijkeVNPenKCPKCommunicatie/coördinatie:Papierenkarton.nlOnderzoek CO2-footprint:CO2LogicOnderzoeksverantwoording:DutchcrossingProjectmanagement:Duurzaamuitgeven.nl

2 D U U R Z A A M B O E K

Het klimaat verandert. De wereldbevolking groeit. De voorraad bodemschatten staat onder druk. Willen ook toekomstige generaties in hun eigen behoeften kunnen voorzien dan zal het leefpatroon van nu moeten veranderen. Duurzamer handelen is noodzakelijk. Steeds meer overheden en bedrijven hebben een duurzaam inkoopbeleid. Onder meer voor communicatiemiddelen. Onder consumenten stijgt de vraag naar groene producten. Papierenkarton.nl informeert een breed publiek over de duurzame en gebruiksvriendelijke eigenschappen van papier en karton en heeft het initiatief genomen tot het project Duurzaam Boek (hierna: Duurzaam Boek).

Bij het produceren van boeken wordt het milieu soms onnodig belast. Te hoge oplages en inefficiënte productieprocessen leiden tot verspilling van grondstoffen en andere materialen. Duurzaam Boek beoogt bewustwording en verduurzaming in het productieproces van boeken. Verduurzaming is niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor het imago van het boek en kan bovendien tot kostenreductie leiden. Om deze voordelen te realiseren geeft Duurzaam Boek in het onderhavige rapport handvatten aan drukkers en uitgevers om (nog) groenere producten te maken.

5

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e D

uu

rzaa

m B

oe

k

2.4 BOEKT I TE L S EN -SOORTEN

BOEKT I TE L S DUURZAMER EERSTE MET ING GEPRODUCEERDE BOEKT I TE L S

B O E K S O O R T

DeOorlog RondomstaalAd van Liempt Koos van Zomeren

Süskind Verdronken hartAlex van Galen Lisa Unger

Zondereigengewinneenglorie MetdeminstendermijnenFrits van Dulm Gabrielle Dorren

Deaccabadora MorgenzeeMichela Murgia Margaret Mazzantini

G A R E N LO Z E H A R D C O V E R M E T S T O F O M S L A G

G A R E N LO Z E PA P E R B A C K

G E N A A I D E H A R D C O V E R

G E N A A I D E PA P E R B A C K M E T F L A P P E N

Uitgeverij:WPG(Balans)Drukkerij:WilcoOplage:2087Formaat:15x23cmOmvang:504pagina’sProductie:vellen-offset(drukkenenbindengeïntegreerd)

Uitgeverij:WPG(Arbeiderspers)Drukkerij:KoninklijkeWöhrmannOplage:8400Formaat:13,5x21,5cmOmvang: 264 pagina’sProductie:rotatieoffset (drukkenenbindengeïntegreerd)

Uitgeverij: VerlorenDrukkerij:WilcoOplage:580Formaat:16,8x24,5cmOmvang:456pagina’sProductie:vellen-offset; (drukkenenbindenapart)

Uitgeverij:WereldbibliotheekDrukkerij:WilcoOplage:2559Formaat:13x21cmOmvang:160pagina’sProductie:vellen-offset (drukkenenbindengeïntegreerd)

Uitgeverij:WPG(Arbeiderspers)Drukkerij:Wilco

Oplage:1525Formaat:12,5x20cm

Omvang:192pagina’sProductie:vellen-offset

(drukkenenbinden deelsgeïntegreerd)

Uitgeverij:WPG(AWBruna)Drukkerij:KoninklijkeWöhrmann

Oplage:3150Formaat:15,5x23,5cmOmvang:320pagina’s

Productie:inkjetrotatie (drukkenenbindengeïntegreerd)

Uitgeverij: VerlorenDrukkerij:Wilco

Oplage:800Formaat:16,8x24,5cmOmvang:696pagina’s

Productie:vellen-offset (drukkenenbindenapart)

Uitgeverij:WereldbibliotheekDrukkerij:Wilco

Oplage:2515Formaat:13x21cm

Omvang: 128 pagina’sProductie:vellen-offset

(drukkenenbindengeïntegreerd)

Figuur 1

6

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e D

uu

rzaa

mh

eid

3.1 WAT I S DUURZAAMHE ID?

Duurzaamheidgaatoverhetevenwichttussenmensen(people),natuurenmilieu(planet)endecontinuïteitvanbedrijf(profit).In1987beschreefdeCommissieBrundt-landvandeVerenigdeNatiesduurzameontwikkelingals de benodigde ontwikkeling en harmonisatie van be-staande institutionele, technologische, economische, ecologische en sociaal-maatschappelijke structuren bin-nen maatschappijen om de huidige generaties te voor-zien in hun behoeftes zonder de behoeftes van volgende generaties in gevaar te brengen (2)

3.2 DUURZAAMPAP I ER

Déprimairegrondstofvoorpapierishout.Papierheeftdaarmeeeenhernieuwbarebron.BomenzettenCO2 om inzuurstof(O2)enslaandekoolstof(C)op.Productiebos,vanbijvoorbeelddepapierindustrie,groeitsnel,neemtveel CO2op,isvroegtijdigkaprijpenvormteenonder-deel van een biobased economy,eeneconomiewaarinhernieuwbareenergiebronnenwordengebruikt.MededoordepapierindustrieishetEuropesebosoppervlak

sterktoegenomen,sinds1950metmaarliefst30%(3).HetEuropesebosgroeitjaarlijksmeteenoppervlaktevergelijkbaarmetdievan1,5miljoenvoetbalvelden.DeEuropesepapierindustriegeldtalseenkoploper indebiobased economy.

Eenbelangrijkeduurzameeigenschapvanpapierisderecyclebaarheidervan.Depapiervezelkancircazevenmaalwordenhergebruikt.Endatgebeurtook:oudpapiervormtdebasisvoorveelnieuwpapierenkarton.82%vanhetinNederlandgemaaktenieuwepapierenkartonbestaatuitgerecycledoudpapierenkarton(4).Meteenrecyclingpercentagevan84%behoortNederlandtotdewereldtopophetgebiedvanpapierrecycling(5).

Ondanksdehernieuwbarebronenderecyclebaarheidneemtpapiereengrootdeelvandetotalemilieubelastingvaneenboekvoorzijnrekening(6,7&8).Omdezebelas-tingteverminderendienendeproductieenhetgebruikvanpapierkritischtewordenbekeken.Zorgvuldigeenefficiënteomgangmetpapierbetekentimmers(milieu)winst.DuurzaamBoekmaaktinzichtelijkhoeeenderge-lijkewerkwijzekanleidentotduurzaamuitgevenmetoogvoorde(milieu)implicatiesvanuitgeefbeslissingen.

3 D U U R Z A A M H E I D

Sinds 1988 gebruikt de mens jaarlijks meer grondstoffen dan de aarde oplevert. In 2008 overschreed de ecologische footprint de biocapaciteit van de aarde om hernieuwbare bronnen op te leveren en CO2 op te nemen met 50% (1). De uitstoot van CO2 kan niet meer door de aarde worden geabsorbeerd. Schaarste van grondstoffen is een realistisch gevaar. De toenemende druk op de voorraad grondstoffen maakt recycling en efficiënter gebruik van grondstoffen noodzakelijk, óók in het boekenvak.

4 A A N P A K E N A N A LY S E K A D E R

Duurzaam Boek wil enerzijds praktische handvatten bieden die kunnen leiden tot verduurzaming: herkenbare uitgangspunten en praktische inzichten waarmee snel en eenvoudig verbeteringen kunnen worden bewerkstelligd. Anderzijds wil Duurzaam Boek met dit rapport een aanzet geven voor deskundig vervolgonderzoek, bijvoorbeeld een wetenschappelijk onderbouwde CO2-meting.

4.1 METENDUURZAAMHE ID

Demeest gebruikte vormvoordebepalingof verge-lijkingvandeduurzaamheidvaneenproductisdezo-genoemde carbon footprint.Hiermeewordteengetal(aantal CO2-equivalenten)bepaald,dataangeefthoe-veelbroeikasgassen(CO2)zijngemoeidmethetmakenvaneenproduct.Metdecarbon footprintwordtdefocusvanverduurzamingalsnelopenergiebesparinggericht.Datiswaardevol,maardeinsteekvanDuurzaamBoekisbreder.Hetprojectwilconcrete,directtoepasbarever-

beteringenaangevenomzosnelmogelijkmilieuwinsttebehalen.Verminderingvangebruikvangrondstoffeniseennuttigestapenkangoedwordengekwantificeerd.Eenvoudig gesteld: hoeminder gebruik, hoeminderimpactophetmilieu;hoeminderafval,hoebeterhetis;hoemeerduurzameproductenofgrondstoffen,hoeminderingrijpenddenadeligegevolgenvoorhetmilieu;hoeminder grondstoffen, hoe lagerdeuitstootdoortransport.SamengevatrichtDuurzaamBoekzichopmin-dergebruik,minderafvalenduurzamerealternatieven(materialenenproductiewijzen).

7

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e A

an

pa

k en

an

alyse

kad

er

4.2 KETENAANPAK

Boekenmakeniseenketenaangelegenheid,vanvezeltotoudpapierbakenvanbosbouwertotconsument.Dezeke-tenaanpakstaatookbijDuurzaamBoekcentraal.Papierenkartonvormenweliswaardebasisvaneenboek,deduurzaamheidervanisdeoptelsomvanmeerderefacto-ren.Alleschakelsdiezijnbetrokkenbijdeproductiekun-neneenrolspelenbijdeverduurzamingvaneenboek.

4.3 VERANTWOORD INGWERKWI J ZE ENGEKOZENONDERZOEKSVORM

4.3.1 OppraktijkgerichtonderzoekDuurzaamBoekonderscheidtzichvanvele(inhetka-dervanhetprojectbeoordeelde)literatuurstudiesdooreenopdepraktijkgerichteendoelmatigeinsteek.Demilieu-impactvaneenviertaldaadwerkelijkuitgegevenboekenisgeanalyseerdbinneneenvoorafvastgesteldkaderdatinzichtbiedtinhetuitgeefproces.Hetmate-riaal-,water-enenergiegebruikisinzichtelijkgemaakt,dedistributieindeketenblootgelegd.Elkboekdataaneennulmetingisonderworpenheefteenverschillendeverschijningsvorm.Debetrokkenpartijenzijnuitgedaagdideeënenervaringentedelenmettoeleveranciersenaf-nemersindeproductieketenvanboeken.Doelvandezeintegraleaanpak:meerketensamenwerking,innovatie,kostenbesparingeneengroenerproductenimago.Metde ketenpartners is gekeken naar de verduurzamingsmo-gelijkhedenvanbestaandeproductenenvervolgenszijnconcretestappengezetrichtingeenduurzamerproduct.Naasthetopdepraktijkgerichteonderzoekvandebe-staandeennieuwuittegevenboekeniseenliteratuur-studie uitgevoerd naar onderzoeken die (de duurzaam-heidvan)hetuitgeefprocesanalyseren.Ookhetdigitaaluitgevenvanboeken(e-boeken)isbeoordeeld.Boven-dienisonderzoekgedaannaardegrondstoffen(papier)en anderematerialendie inde levenscyclus vaneenboekeenrolspelen.

4.3.1.1 CO2-footprintDuurzaamBoekwiltnaasteenpraktischhandvattevenseenbasis(onderzoek)biedenalsuitgangspuntvoorver-volgonderzoek,bijvoorbeeldomvasttestellenhoeveelCO2-reductieisbehaaldbijdeproductievanhetboek.DatisgebeurdbijhetboekRondom staal(KoosvanZo-meren)endequavormenproductievergelijkbareti-tel De oorlog(AdvanLiempt).WPG,deuitgevervandezetweeboeken,heeftdewensgeuitdezevergelijkingopbasisvanCO2-equivalenten temaken.Devergelijkingsluitaanbijdekwantificeringvandebedrijfsbredever-duurzamingsinitiatievenvanWPG.Voordeberekeningvan de CO2-reductieissamenwerkinggezochtmeteengespecialiseerdeenonafhankelijkepartij:CO2logic.DeresultatenenconclusiesvanCO2logiczijnopgenomenindebijlagen.

4.3.1.2 Duurzaam produceren (LiDS-wiel)Duurzaam Boek wil adviezen geven om duurzame pro-ductentemaken.Eennuttigmiddelomeenduurzameproductie inzichtelijk temaken ishetLifecycleDesignStrategy(LiDS)-wiel.DezeaandeTUDelftontwikkeldemethodiekbrengtachtfasesvan(duurzame)product-ontwikkelinginkaartenkanwordengebruiktalseenlijstmetduurzameontwerpstrategieën.

Figuur 2 : P R O D U C T I E K E T E N B O E K E N VA K

Figuur3: L i D S - W I E L

pulp-enpapierfabrieken

boekproductiedrukken&binden distributie

functievanhetproductna de levensduur

productie(techniek)distributie

materiaalkeuslevensduur

materiaalgebruikgebruiksfase

1

2

3

45

6

7

8

8

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e A

an

pa

k en

an

alyse

kad

er

OokbijDuurzaamBoekzijndefunctievaneenpapie-renboek,demateriaalkeuze,hetmateriaalgebruik,deproductie(techniek),dedistributie,demilieubelastingtijdensdegebruiksfaseendemogelijkhedennadele-vensduuronderzocht.Opbasishiervanisgekekennaargemaaktekeuzesenmogelijkduurzamerealternatie-ven.

4.3.2 BegrenzingonderzoekDescopevanhetonderzoekbetreftdeprocessenvandeboekproductie(energie,materiaal,transport,water)enisophetvlakvanmateriaalbeperkttotdeinheteindpro-ductherkenbarebestanddelen:papierenkarton;kapita-len;laminaat;lijm;inkt.

4.4 U I TVOER INGONDERZOEK

Permodelboekismetdebetrokkenketenpartnerseenuitgebreidevragenlijstafgewerkt.Voortsismethenaandehandvandeuitkomstenvanhetonderzoekbesprokenhoedeboekproductie,rekeninghoudendmetdeambi-tiesvanpartijen,verderkanwordenverduurzaamd.Opbasisvanderesultatenvandenulmetingiseenchecklistopgesteldvoordeuitgavevaneenvergelijkbaar,maarduurzamerboek.Vervolgenszijnviernieuweboekenge-

produceerd.Overdezeboekenzijnwederomvragenlijsteningevuld,interviewsgehoudenen(order)management-systemenendocumentengeraadpleegd.Deresultatenhiervanzijnmetdievandeboektitelsvandeeersteme-tingvergeleken.Deconclusiesvandebehaaldewinst,degevolgdemethodeendeverdereverbetermogelijkhedenstaan in dit rapport.

Bijhetonderzoekvandeboekenisgrofwegdevolgende(opdeLiDSgebaseerde) indelinggehanteerd:materi-aal(materiaalkeuze,hoeveelheidmateriaalverbruiken-verspilling),energie(soortenhoeveelheidenergiedieisverbruikt)entransport(hoeveelheidafgelegdekilo-metersvandegrondstoffen,halffabricateneneindpro-ducten). Tijdenshetonderzoekbleek sprakevaneenaantalcomplicaties:uiteenlopendeplanningenvandeparticipanten,wensenvanauteurs,deverscheidenheidvanpartijenendevariabelen inhetproductieproces.Ditheeftgevolgengehadvoordevolledigheidvandeopgevraagdedata.Deconclusiesvanhetonderzoekzijnechtergetrokkenopbasisvandedoorpartijenverstrektegegevens.Doordefinancieelzwaretijdligtdefocusvanbedrijvennuvooralopoverleven.Onderzoekennaarver-duurzaminghebbenbegrijpelijkerwijsgeentopprioriteit.Dit alles zorgde voor een uitdagende omgeving om de ambitiesvanditprojectwaartemaken.

9

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e O

nd

erzo

ekso

nd

erw

erp

en

5.1 U I TGEVER

OnderzoekvanhetbedrijfCO2Logicnaardefootprint vaneengroteuitgeverijalsWPGlaatziendatnoggeen10%vandetotalefootprint (uitgedrukt in CO2)vandeuitgeverij voor rekening komt van de bedrijfsvoering(gebouwen,mobiliteit, etc.).Ruim90%vande totalefootprint komtvoorrekeningvandeboekproductie(pa-pier,print,vervoer,energieenopslag).Overstappenopgroeneenergie,hetverminderenvantransportkilome-tersvanpersoneel,LED-verlichting,etc.zijnweliswaarbelangrijkeverduurzamingsstappenvooreenuitgever,vooreensignificantereductievandetotalefootprint van deuitgeverijmoetdeverduurzamingvandeuitgeefpro-ductenwordenopgepakt.Derolenambitievandeuitge-verzijndaarbijessentieel.Hetisdeuitgeverdiebepaalt:• ofeenboekwordtuitgegeven;• inwelkevormhetwordtuitgegeven;• Inwelkeoplagedeuitgaveverschijnt;•wiewelkebijdragelevertaandeboekproductie.Deuitgevermaaktafwegingenoverprijs,markt/doel-groep,functieenduurzaamheid.Deuitgeverisuiteinde-lijkdedecision makerdiesturinggeeftaandeketen.Ofhijdatookdoetophetgebiedvanverduurzamingvanboekenisafhankelijkvanzijnambitieopditvlak.

5.2 BOEK

5.2.1 FunctieenkwaliteitRuim500jaarnadeuitvindingvandedrukperswordennog steeds veel papieren informatiedragers gemaaktom teworden verkocht en gelezen. Print ondervindtevenwelsteedsmeerconcurrentievandigitalemedia.Erwordensteedsmeere-readersverkochtendemarktvoore-booksgroeit,alishetmarktaandeeldaarvananno2013nogkleinenbestaathetovergrotedeelvandeboe-kenverkoopnoguitpapierenboeken(9).Waarom zijn papieren boek nog altijd populair? Allereerst vanwege depositievewaardendieeenboekvertegenwoordigt.Detactieleervaring,degeurendeschoonheidzijnhiervoorbeeldenvan.Hetboekdattegeneenstootjekanenoveralkanwordengelezen.Degoedeleeservaring,denavigatiedievertrouwdeneenvoudigis.Aantekeningendiegemakkelijkkunnenwordengemaaktinhetboek.Hetboekdatkanwordengesigneerd,zichtbaarisindekast,bezitbiedt,datkanwordenuitgeleend,eencadeau-functieheeftentoteengesprekkanleidenomdathet

zichtbaaris.Hetboekdatstatusverleent.Functionalitei-tenenkwaliteitendiedemarktnogaltijdzietenbeloont.Want de verkoop van papieren dragers neemt weliswaar af,maarisnogsteedsgroot.Erisnietalleeneenvraag,maarookeenmarktwaaropvelenhunbroodverdienen.

Digitalisering verandert onze manier van lezen. Diverse wetenschappersmakenzichzorgenoverdetrendvandigitaliseringendegevolgenvooronsleesgedrag.Eenboekvraagtomtijd,stilte,concentratieenmemorise-ren.Internetbiedtsnelheid,afleidingenonbegrensdeinformatie.Hetdiep lezendatverbondenisaanpapierenboekenzouplaatsmakenvoorbreed lezen,metallene-gatievegevolgenvandienvoordekennisenhetlange-termijngeheugen(10).Lezenvanpapierzoutotbetereschoolresultateneneengroterewoordenschat leidendandigitaallezen(11).Hetlezenvandigitaletekstenvol-trektzichnon-lineair(scannenenkimmen)enmindergeconcentreerd,chaotischerenmeergefragmenteerd.Uiteindelijkgaatdigitaallezen30%langzamerdanlezenvanpapierenresulteerthetineensignificantlagereop-namevaninformatieenargumentatie.Hetleidttoteenverbrokkeldbegrip(12&13).Dezelopendediscussiekanvaninvloedzijnopdekeuzevoorpapierendanweldigi-tale leesvoorziening.

5.2.2 VerschijningsvormDekeuzevooreenverschijningsvormheeft(milieu)ge-volgen.Zowordtvoordeproductievanhardcoverboe-kenmeermateriaal,energieentransportgebruikt,metmeermilieu-impacttotgevolg,danvoordeproductievanboekenmeteenzachtomslag.Ishetnoodzakelijkdateenboekinhardcoverwordtuitgegeven?Eenhardcoverboekheefteenduidelijkefunctie:hetisluxe,mogelijkverkoopbevorderendenbiedteenlangerelevensduur.Degewensteuitstralingenkwaliteitvaneenboekzijnmeersubjectieve,moeilijkmeetbareenmarketingge-relateerdeaspecten,maarzezijnwelrelevantvoordeduurzaamheidsvraag.Eenduurzameuitgavevereisteenkritischeblikopvorm,formaatenpresentatie.Eenvou-diggezegd:ishetnodig,kanhetminder?Afwegingenenkeuzesopditvlakhebbengevolgenvoordelevenscyclusenmilieu-impactvaneenboek.

5.2.3 DuurzaamontwerpDeproductievaneeneindproductbegintbijhetont-werp.Goedontwerp-enopmaakwerkvoorkomtfoutenin het vervolgtraject en biedt efficiencyvoordelen. Al

5 O N D E R Z O E K S O N D E R W E R P E N

Het onderzoek van Duurzaam Boek richt zich op de materialen waaruit een boek bestaat, het energiegebruik en het transport. In dit hoofdstuk wordt per onderdeel kort aangegeven wat de relevantie ervan is voor de duurzaamheid van een boek. De rol van de uitgever en de functie, vorm en opmaak van een boek vallen in beginsel buiten de onderzoeksscope van Duurzaam Boek, maar kunnen wel veel invloed hebben op de milieu-impact van een boek. In overleg met de projectdeelnemers worden ook deze onderwerpen kort besproken en meegenomen in de aanbevelingen tot verduurzaming.

10

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e O

nd

erzo

ekso

nd

erw

erp

en

vanafdeeerstestappenbijhetontwerpkanduurzaam-heideenrolspelen.Zovoorkomthetrekeninghoudenmet de standaardmaatvoering van drukvellen papierver-lies(beperkingsnij-afval).Reductievanhetaantalblancopagina’sen/ofkeuzevooreenander,kleinerlettertypebeïnvloedenhetpapiergebruik(endaarmeehetvolumeenhetgewicht).Kostenbesparingenrendementverbete-ringkunnenhetgevolgzijn.

5.2.4 OplageDehoogtevandeoplagevaneentitelkentdiversegevol-genenisverbondenmetdeproductiewijzevaneenboek(vellenoffset,rotatieoffset,inkjet,digitaledruk).Groteoplageslenenzichgoedvoorrotatiedruk,kleinereopla-gesvoorvellenoffsetofzelfsdigitalePrintingonDemand(PoD).Hetisefficiënter(enmindermilieubelastend)ombijpopulaireboeken ingroteoplages tedrukken.Dehoeveelheidpapierafvaldoorinschietneemtdoorgaansrechtevenredigafmethettoenemenvandeoplage.An-derzijdsbrengteentehogeoplagepapierafvalteweeg:nietverkochteboeken.Probleem:depopulariteitvaneenboekisnietaltijdtevoorspellen.Omintespelenop die onzekerheid kan bijvoorbeeldworden gestartmetdigitaledruk(PoD).Datgeldtookbijherdrukken,ofboekendieaanheteindevanhun‘looptijd’zijn,maarbijvoorkeurleverbaarmoetenblijven.DrukkersmaarookeenlogistiekdienstverleneralshetCBspelenhieropindoorPoD-dienstenteverlenen.Metnamemateriaalver-lies,maarookkosten(vanpapier,opslagetc.)kunnenmetPoDwordengereduceerd.

5.3 PAP I ER

Aande totalemilieu-impactof footprint vaneenpa-pierenboeklevertdegrondstofpapiereenbelangrijkebijdrage.Bewusteenzuinigeomgangmetpapierheefteenpositieveinvloedopdeduurzaamheidvaneenboek.Papiermeteenlagergramgewichtbespaartbijvoorbeeldmateriaalenenergie(bijvoorbeeldbijdedistributie).Bijhetmakenvaneenboekkunnenverschillendepartijeninvloeduitoefenenopdekeuzevoorhettegebruikenpapier.Uiteraarddeuitgever,maarookdeontwerper,drukker en groothandel.

5.3.1 GrondstofDebasisvanpapierispulp:eenmengselvan(hout)ve-zelsenwater.Afhankelijkvandeuiteindelijkebestem-mingvanhetpapierwordenverschillendehoutsoortengemengdenextrastoffentoegevoegdaandepulpen/ofhetpapier.Bijdekeuzevanpapiersoortenzijndiverseduurzameoverwegingen mogelijk. Keurmerken helpen daarbij.Deonderzochteboekenzijngemaaktvanverschillendepapiersoortenmetdiverse,somsverrassendegeografi-scheherkomst.Degegevensoverdeproductievanhetpapierzijnbijdepapierproducentenengroothandelop-gevraagd.Indemeestegevallenwarendebetrokkenpar-tijenbereidomdegevraagdegegevensteverstrekken.Depapierindustrieiszeertransparantoverdeproductievanpapier.ViavrijwilligingevuldePaperProfiles(zieka-derPaperProfilebij§5.3.3)gevenfabrikanteninzichtindeproductieprocessenenmogelijkemilieubelasting.Hetniet verstrekken van gegevens door ketenpartners draagt nietbijaanketenoptimalisatieenkaneenrolspelenbijde partnerkeuze.

5.3.2 ProductiePapierproductieismondiaalvanaard.Hoeverderwegdeproductielocatievanpulpen/ofpapierisgelegen,destemeertransportkilometers(endusenergie)noodzakelijkzijnvoordeproductievaneenboek.Papierdat(deels)isgemaaktvangerecycledpapierisduurzamerdanpa-piervanversevezels.Hetleidtniettotbosgebruikenhetstimulerenvanhergebruikvangrondstof(oudpapier)isduurzaam.Daarnaastkostdeproductievangerecycledpapier minder energie en leidt het tot minder uitstoot vanschadelijkestoffen(15).Echter,vooreengerecycle-devezelisaltijdeenversevezelnodig.Bovendienzorgtduurzaambeheerdproductiebosalsbronvanverseve-zelsvoorextrabosdatnodigisomdegroeiendeuitstootvan CO2 te neutraliseren.

5.3.2.1 OudpapierDebelangrijkstevezelbronvoordeNederlandsepapier-enkartonindustrieisoudpapier.Hetingezameldeengesor-teerde oudpapier wordt opgelost in water. Daardoor ko-men de papiervezels los van elkaar en ontstaat een vezel-brij.Onbruikbarezakenzoalsnietjes,paperclips,plakbandofstukjesplasticenzelfszandofpiepschuimwordenuitde

INSCHIET-ENSNIJVERLIESBijhetmakenvaneenboekontstaatafval.Tweevoorbeeldenzijnhet inschiet-ensnijverliesbijhetdrukkenenbindenvaneenboek.Omeengoedeafdruktegeven,moetdedrukma-chinewordeningesteld.Daarbijwordtpapierge-bruikt,datdaarnanietmeerkanwordeningezetvoordeboekproductie.Dit ishetzogenoemdeinschietverlies van papier. Het percentage in-schietverschiltpergekozenproductiemethodeenvaltbijlagereoplagesrelatiefhooguit.Wor-denverschillendekleurengedrukt,danneemthet inschietverlies per kleur toe. Iedere kleurmoet apart worden ingesteld. Ook het instellen vanbindapparatuurvergtinschiet,alisdatrela-tiefweinig.Nahetdrukkenenhetbindenwordteenboek‘schoongesneden’ tot het gewenste formaat.Daarbijtreedtsnijverliesop.Snijverliesistebe-perkendoordeafmetingenvanhetgebruiktepa-pierenhetgewensteformaatvanhetboekgoedopelkaartelatenaansluiten.Ditvergtafstem-mingtussenuitgever,drukkerenontwerper/op-maker.

11

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e O

nd

erzo

ekso

nd

erw

erp

en

brijgezeefd.Alshetvoorheteindproductnodigis,wordtookdedrukinktverwijderd.Doorzeepbellendoordeve-zelbrijteblazen(deteverwijdereninkthechtzichhieraan)wordtdevezelmassaontinkt.Dezeepbellendrijvennaardeoppervlakteenkunneneralshetwarewordenafgeschept.

5.3.2.2 WaterPulpvormtdebasisvanpapier.Pulpbestaatuitvezelsenwater.Ophetmomentdatdepulpdepapiermachineingaat,isdezevermengdmetwater.Deverhoudingbe-draagt1%papiervezel tegenover99%water.Water isnietalleenonderdeelvandepulp,maarfungeertookalstransportmiddelvoordevezelstijdensdeproductieenalsbindmiddel(15).Alshetpapierklaarisbestaathet,afhankelijkvandesoort,voor4tot10%uitwater.

Efficiëntenduurzaamwatergebruikheeftdehoogstepri-oriteitvandepapierindustrie.Papierfabriekenstaanbijvoorkeuroplocatieswaar:• veelwaterbeschikbaaris;• hetwatervangoede(schone)kwaliteitis;• deomstandighedeneenenergie-efficiëntprocesmo-gelijkmaken(bijvoorbeeldstromendwater).

IndePaperProfileskomtwateraanbodondermeeralsonderdeelvanhetenergieverbruikdatnodigisomeentonpapierteproduceren.Hetwatergebruikwordtzoveelmogelijkgereduceerd.Indeafgelopen15jaarheeftdepapierindustriehetgebruikvanwaterbijnagehal-veerd.Papiermakenmetminderwaterbetekenttevensminderdroogtijdendusenergiebesparing.

5.3.2.3 Productstoffen en processtoffenTijdenshetproductieprocesvanpapierenkartonwordendiversehulpstoffengebruikt.Erzijntweehoofdcatego-rieën:productstoffenenprocesstoffen.Productstoffenbehorentotdegrondstofvanhetpapier.Eenproductstofisonderdeelvanheteindproductenbeïnvloedtdeeigen-schappenvanhetpapierenkarton.Ombepaaldeeigen-schappenvanhetpapierteverbeterenkunnenbijvoor-beeldbindmiddelen(zoalszetmeel)wordentoegevoegd.

Doortoevoegingvanvulstoffenkunnendebedrukbaar-heidenbeschrijfbaarheidvanpapierwordenverbeterd.Voorbeeldenvanvulstoffenzijnporseleinaardeenkrijt.Processtoffenbeïnvloedenhetproductieprocesenbe-ogenditefficiëntertelatenverlopen.Eenretentiemiddelwordtbijvoorbeeldgebruiktomvulstoffenbetertelatenhechtenaaneenpapiervezel.Productstoffenenproces-stoffenzijnnietinhetonderzoekmeegenomen.

5.3.2.4 BleekmiddelenPulpiseennatuurproduct.Pulpisnietwit,maarheefteenbruinetint.Depulpvanoudpapierheefteengrijzekleur.Methetoogopdeuiteindelijketoepassingvanhetpapier,kandepulpwordengebleekt.ChloorblekingkomtwereldwijdvrijwelnietvooreninNederlandsepa-pierfabriekenhelemaalniet.Modernefabriekenrege-nererenbleekstoffentijdenshetproductieproces.Doordeontwikkelingvangeavanceerdeafvalwater-behande-lingsinstallatiesisdemilieubelastingvanhetbleekprocesuiterstbeperktenishetonderwerpdaaromnietmeege-nomen in dit onderzoek.

5.3.2.5 AfvalDepapierindustriegaatzeerver inhetoptimaal(her)gebruikenvangrondstoffenenrestafval.Zijheeftdeom-slaggemaaktvanproduct-naarcyclusdenken.Deduur-zameeigenschappenvanhout,papierenkartonmakenditmogelijk.Boomafvaldatnietgeschiktisvoordepa-pierproductie,zoalsschorsenbladeren,wordtgebruiktalsenergiebron.Waterwordtnagebruikbiologischenmechanischgereinigdmetalsgevolgdathetwaterna-derhandvaakschonerwordtafgevoerd.Deinktdiebijdepulpvanoudpapierwordtafgescheptwordthergebruikt,bijvoorbeeldalsgrondstofvoorbouwmaterialen,zoalsvulstofinlichtgewichtbetonblokken.

5.3.3 KeurmerkenMilieukeurmerkenhelpenbijhetmakenvaneenduur-zame papierkeuze. Milieukeurmerken voor papier en kartonzijnonderteverdelenindriecategorieën.

53,7% 22,8% 10,9% 7% 5,6%

Figuur 4: M I L I E U- I M PAC T VA N H E T PA P I E R E N B O E K G E R E L AT E E R D A A N C O 2-U I T S TO OT (15)

houtproductiepapier-enboekproductie

distributieenverkoopvuilstort

uitgeverij

12

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e O

nd

erzo

ekso

nd

erw

erp

en

BosbeheerDezekeurmerkenrichtenzichprimairopduurzaamenver-antwoordbosbeheerenopde(duurzame)herkomstvandevezelsvoorpapierenkarton.VoorbeeldenzijnFSCenPEFC.

Product Dezekeurmerkenrichtenzichnaastgrondstoffenopdeproductie (toegevoegde materialen, energiegebruik,emissiesentransport)vaneindproducten.Ookdefasenahetgebruikkomtaandeorde:ishetproductherbruik-baarenzoja,onderwelkevoorwaarden?VoorbeeldenzijnCradletoCradleCertified,EuropeesEcolabel,NordicSwanenDerblaueEngel.

Proces Dezekeurmerkenrichtenzichopdebedrijfsprocessenbijdeproductie.Denkaanmilieumanagementsystemen.VoorbeeldenzijnISO14001enEMAS.

Bijeenvergelijkingvanpapier-enkartonsoortenopbasisvan keurmerken moet zorgvuldig worden gekeken waar-overhetkeurmerkeenoordeelgeeft.Anderskunnenschevevergelijkingenontstaan.Meerwetenoverkeur-merkenvoorpapierenkarton?Kijkopwww.papieren-karton.nlofdownloaddeapplicatieKeurmerkenwijzer Duurzaam papier en karton.

5.4 OVER IGE MATER IALEN

Eenboekismeerdanpapieralleen.Anderematerialendienodigzijnvoordeproductievaneenboek,zoalsinkt,lijmenlaminaat,wordenindezeparagraafopduurzaam-heidbekeken.

5.4.1 InktenHoewelinkteenkleinebijdragelevertaandemilieu-im-pactvaneenboek(tussen1en3%,afhankelijkvanpro-ductie,gebruikteenergie,entransport(16))zijnergoederedenenomaandachttebestedenaanhetmateriaaleneenzorgvuldigekeuzetemaken:

• eriseenbreedaanbodvaninktsoorten.Dekeuzevooreenduurzaamalternatiefissnelgemaakt;

• inktkanverschillendeschadelijkestoffenbevatten,zo-alsVOC‘s(vluchtigeorganischestoffen)ofHAP’s(scha-delijkeluchtvervuilers);

• voordeproductievaninktisrelatiefveelenergienodig.Drukinkt kent een drietal hoofdbestanddelen: kleur-stoffen of pigmenten, bindmiddelen en hulpstoffen.He-dendaagspigmentissynthetischenwordtvervaardigduitchemischeverbindingenmetaardoliealsgrondstof.Oliënenharsenvormendebelangrijkstegrondstoffenvoorbindmiddelenenkunneneenmineraleenplantaar-digeherkomsthebben.Hulpstoffenbestaanuitzetmeel(omtevoorkomendatbedruktevellenaanelkaarkleven)eneenkleinpercentage(0,3%)‘anti-aandroogmiddelen’(omvelvormingopdeinkttegentegaan)(17).

Eenonderscheidkanwordengemaakttussenfossiele,minerale en plantaardige inkten. Fossiele, mineraleinktenkenneneenniet-hernieuwbarebron.Plantaar-digeinktenhebbeneenhernieuwbare,biologischebasis(plantaardigeoliënenharsen).Vanuitduurzaamheids-overwegingheeftinktmetzoweinigmogelijkmineraleoliëndevoorkeur.Nietalle inktenkunnenopbasis vanplantaardigeoliewordengeproduceerd.DenkaanfluorescerendeenUV-inkten.Metallic inktenopbasisvanplantaardigeoliën,zijninbeperktematebeschikbaar.Dekwaliteitervanisminderdandievandeinktenopbasisvanmineraleoliën.Inrotatiedrukwordeninktenopbasisvanmineraleoliëngebruikt,omdatinktenopplantaardigebasis(nog)nietgeschiktzijn(18).Deinktkangevolgenhebbenvoorderecyclebaarheidvanpapier.Plantaardigeinktenkunnenvolledigdoorhardenenzijndaardoorlastigervanhetterecyclenpapierlosteweken(16).Of voordeproductievaneenboekniet-plantaardigeinkten nodig zijn, wordt allereerst bepaald door hetontwerp.Voorbinnenwerkzonder-mogelijkmilieube-lastende-kleurenvoldoetplantaardigeinkt.Overigens,

PAPERPROFILEEenPaperProfileiseendocumentwaarindepapier-fabriekinformatiegeeftoverdemilieu-impactvanhetpapier.Hetbetrefteeninternationaalgeharmo-niseerdeproductverklaringwaaringebruiktestof-fenenuitstootwordengekwantificeerd.Hoeveelstikstof(oxide)isbijvoorbeeldgebruikt?Ofhoeveelfosfor?HoegrootisdeCO2-uitstoottijdensdepro-ductie?Het istevindeninhetPaperProfile;eenuniekvergelijkingsmiddelvoorinkopersvanpapier.HetPaperProfilebevatveeltechnischeinformatie.Groothandelenpapierproducentgeven,indienge-wenst,graagnadereuitleg.VoorhetonderzoekvanDuurzaamBoekisveelvuldiggebruikgemaaktvanPaperProfiles.

CHECKLISTPAPIERBijdekeuzevooreenpapiersoortkanwordenge-kekennaardemilieu-impactervan.Verschillendemilieuparameterskunnenwordengebruikt.• Herkomst pulp:waar komt de pulp vandaanen/ofissprakevaneengerecycledebron?

• Soortingekochteelektriciteitbijdeproductie(kernenergie,groeneenergie,kolen)

• Duurzaamgrondstofgebruik:FSCofPEFCcerti-ficaat

• Milieumanagementcertificaatvanleverancierenproducent:ISO14001ofEMAS

• Paper Profile en productgerelateerde keur-merkenzoalshetEuropeesEcolabel

Hoemeerinformatievoorhandenis,destebeterkan een keuze voor een papiersoort met de meest positievemilieukenmerkenwordengemaakt.

13

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e O

nd

erzo

ekso

nd

erw

erp

en

deaanduiding‘plantaardigeinkt’wordtalgebruiktbijinktenmeteenpercentageplantaardigebestanddelenvanaf20%.Erzijninktenbeschikbaarmethogereper-centages.Hoehogerhetpercentage,hoeduurzamer.

5.4.2 LijmenVoorhetmakenvanboekenwordentweehoofdsoortenlijmgebruikt:hotmeltenkoudlijm.Eencombinatievandezelijmsoorteniseveneensmogelijk:Twinflex.Hotmelt iseensmeltlijmdiebijeentemperatuurvanongeveer120gradenvloeibaarwordtenbijeentem-peratuur van circa 170 graden op de boekrugwordtaangebracht. De grondstoffen van hotmelt bestaanuitpolymeren,harsenwax.Demeestehiervanzijnviaenergie-intensieve processen verkregen uit aardolie.Hotmeltsbevattendoorgaansvluchtigeorganischestof-fen(VOC’s)(15).Hotmeltszijnnietoplosbaarinwaterendaarommoeilijkterecyclen.Delijmsoortisnietbiolo-gischafbreekbaar(19).Koudlijm(ofdispersielijm)bestaatuitinwateropgelostepolymerenenacetaten.Demeestepolymerenwordenvia een energie-intensief proces gesynthetiseerd uitazijnzuur of ethylene. Koudlijmen zijn flexibel en be-standtegenhogetemperaturen.Zijkenneneenlangedroogtijd.Ditkanproblematischzijnvoordeproductie-planning.Demilieubelastingvankoudlijmenisdoorhunwaterbasisenbetererecyclingmogelijkhedenoverhetalgemeenlagerdandievanhotmelts(19).Twinflexbestaatuiteendunnelaagkoudlijmmeteenextra laagje hotmelt. De voordelen van Twinflex zijnhoge treksterkte, resistentie tegenoplosmiddelen enboekrugflexibiliteit(20).Dekeuzevoordelijmisafhankelijkvandewijzevanhetbinden(garenloosofgenaaid)enhet (verwachte)ge-bruikvanhetboek(intensiefofniet).Vormenfunctiebepalenveelaldekeuze.

5.4.3 Veredeling/vernis/laminaatHetboekomslagwordtveredeldomhettebeschermentegenbeschadiging.Daarnaastgeeftheteenomslagdegewenste(verkoopbevorderende)uitstraling.Dekeuzevoorveredelingwordtbijhetontwerpgemaakt.Bijdeveredelingvaneenboekkangrofwegwordengeko-zenvoorvernisenlaminaat.Omslagendiezijnvoorzienvan laatstgenoemde veredeling horen niet thuis in de oud-papierbak,maarmoetenwordenverbrand.Delaminaat-coatingwerkthetrecyclingprocestegenomdatzijnietofslechtkanwordenlosgeweektvandeondergrond.Bijver-nis kan dit wel en dat maakt vernis een duurzamere keuze. Andereveredelingsmaterialendieongunstigzijnvoorhetmilieu,zijnmetallic inktenenspotuv-lak.Dezestoffenstaanderecyclingeveneensindeweg.Erzijnalternatieven,zoalsbiologischafbreekbarekunst-stof voor laminaat en persvernis opwaterbasis. Eco-laminaatheeftweliswaareenbiologische,nietfossielebron,voorderecyclingvaneenboekishetmateriaalnietgunstig.Ookeenomslagmeteco-laminaathoortnietindeoudpapierbak.

5.4.4 BindersmaterialenGaren,kapitalenenleeslintenwordenookwelbinders-materialengenoemd.Eenkapitaalbandjeiseenstuklin-nendatterversieringaandeboven-enonderzijdevaneenboekblokwordtaangebracht.Ditkanalleenbijge-bondenboekenmeteenhardekaft.Deinvloedvanbin-dersmaterialenopdetotalemilieu-impactvaneenboekisklein(15).Geziendetijdeninspanningdiehetvergtomhieroverdespecificatiesperboekteachterhalen,zijndezemateriaalelementennietverdermeegenomenin de onderzoeken van Duurzaam Boek.

5.5 ENERG I E

Deenergiediebenodigdisvoordeproductievaneenboekkanindriecategorieënwordenverdeeld.1Energieomdegrondstoffentemaken.2Energieomhetboekteproduceren.3Energieomdeuitgeverijtelatendraaien.

5.5.1 PapierproductieDehoeveelheidenergiediebenodigd isompapierteproducerenisvoorveelpapiersoortenteachterhalenviaPaperProfiles.Hierinstaatdehoeveelheidaangekochteelektriciteitpertongeproduceerdpapiervermeld.Van-uitdeduurzaamheidsgedachtegeldt:hoelager,hoebe-ter.Degebruikteenergiemixverschiltperfabriek.Niethernieuwbarefossielebrandstoffenzoalsolie,aardgasensteenkool,leidentotuitputtingvannatuurlijkebron-nen.Verbrandingervanveroorzaaktemissies(CO₂,stik-stofoxiden,zwaveloxides,etc.).Kernenergie isopzicheenschonebron,maarerklevenproblemenaanindeafvalfase.Hetgebruikvanalternatieveenergiebronnenzonderdezeneveneffectenisinteressant.Biomassaisin-middelseenbelangrijkeenergiebronvoordepapier-enkartonsector.Schors,bladeren,lignine(destofdievoordeverbindingvandehoutvezelsindeboomzorgt)enoudpapierdatnietmeerkanwordengerecycled,wordengebruiktalsenergiebron.

Depapier-enkartonindustriezetinopdebiobased eco-nomyenwektinveelgevallenhaareigenenergieop.Scan-dinavische papierfabrieken zijn inmiddels energieleve-rancier voor duizenden huishoudens. DeNederlandsepapier-enkartonindustriewilmetdeEnergietransitiePa-pierketeneenenergiereductievan50%realiserenin2020.DeEuropesepapierindustrieheefthaarCO2-uitstootpertongeproduceerdpapiersinds1990verminderdmet40%(14).Dewijzewaaroppapierwordtgeproduceerdisvaninvloedophetenergiegebruik.Papieruit‘nieuwhout’kanopeenmechanischeeneenchemischemanierwordengemaakt.Bijdechemischemanier(metgebruikvanchemicaliën)wordtdoorgaansminderhoutenenergiegebruikt.Eenvoordeelinenergieverbruikkaneveneenswordenbereiktmetdeproductie ineenzogenoemdegeïnte-greerde fabriek. De pulp- en papierproductie vinden

14

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e O

nd

erzo

ekso

nd

erw

erp

en

daarbijopéénfabriekslocatieplaats.Restenergievandepulpproductiewordtingezetbijdepapierproductie.Depulphoeftbovendiennieteerstgedroogdenvervolgensgetransporteerdtewordennaardepapierfabriek.Hetproductieprocesverlooptdaardoorenergie-efficiënter.Echter,moderne,niet-geïntegreerdefabriekenkunnenookeenzeerhogeefficiëntiebereiken.

5.5.2 BoekproductieHetenergieverbruikzolaagmogelijkhoudenlevertkos-ten-enmilieuvoordelenop.Bedrijvenkunnenkiezentussenenergieuitgrijzeengroenestroom.Vanuithetoogpunt van duurzaamheid verdient groene stroom de voorkeur.MilieucertificeringenzoalsISO14001biedentransparantie en veronderstellen dat het energiever-bruikvaneenbedrijfopsystematischewijzewordtbijge-houdenengeëvalueerd.Daarbijstelteenbedrijfmeteenmilieucertificeringzichzelfeenenergiereductietotdoel.Ditkanvaninvloedzijnopdepartnerkeuze.Perboekisgetrachtomdehoeveelheidenergieteachterhalen,diebenodigdwasomhetboektedrukkenenaftewer-

ken.Nietallegegevenswerdendoordebetrokkenpar-tijenverstrekt,waardooronderlingevergelijkingenopditpuntwerdenbemoeilijkt.DoordeCO2-footprintbereke-ningvooreentweetalboeken,isvoordedesbetreffendetitelseenbeterevergelijkingtemaken.

5.5.3 UitgeverijHetenergieverbruikvandeuitgeverijvolgtondermeeruithetkantoorgebruik,dedienstreizenenhetwoon-werkverkeervandemedewerkers.Uitonderzoekblijktdatdeimpactvanhetenergieverbruikvandeuitgeverijnoggeen10%isvandetotale footprintvanhetboek(15).Debijditonderzoekbetrokkenuitgeverijenverschilleningrootte,typehuisvesting,hoeveelheidzakelijkekilome-tersenwoon-werkverkeervanmedewerkers.

5.6 TRANSPORT EN D I STR IBUT I E

Transportdraagtvooreenbelangrijkdeel(13%)bijaande totalewereldwijdeCO2-uitstoot (26).Ookbij veel

Figuur 5: T R A N S P O R T S T R O M E N VA N P U L P E N PA P I E ROorsprong pulp – De oorlog

Oorsprong pulp – Rondom Staal▲ De oorlog Rondom staal ▼

Besparen op transportTransportkaneengrotebijdrageleverenaandeCarbonfootprintvaneenboek.Doorbijdepapierkeuzerekeningte houden met de oorsprong van de pulp en het papier kunnen veel transportkilometers worden vermeden. Dit blijktuitdekaartenhiernaast.Hetbetrefteenvergelij-kingtussentweeboektitelsuitdeeerstemeting(De oor-log en De accabadora)endeduurzamergeproduceerdetitels(Rondom staal en Morgenzee)diedaaropvolgden.Depijlen in de illustratie gevende transportstromenweervanhetpapier (vanpulpviapapierfabrieknaardrukkerij).Dediktevandepijlenisgerelateerdaandehoeveelheidpulpofpapierdieverzondenwerd.

Gemeteninafgelegdekilometers(losvanhetgewicht)bedroegdebesparingbijRondom staal19%tenopzichtevan De oorlog.BijMorgenzeewasdewinstzelfsmeerdan50%tenopzichtevanDe accabadora. Meer (trans-port-)cijfersoverdeboekeninbijlage1.

Legenda kaarten1.herkomstpulpbinnenwerk2. herkomst pulp omslag3.herkomstpulpstofomslag4.herkomstpulpschutblad5.locatiepapierfabriekbinnenwerk6.locatiepapierfabriekomslag7.locatiepapierfabriekstofomslag8.locatiepapierfabriekschutblad9.locatiepapierfabriekgrijsbord

1

1

1

5

5

8

8

9

9

6

6

7

7

2

2

4

4

3

3

2

2

totaaltransportpulp(km) 43308

totaaltransportpapier(pulp&papiervanfabriek) 49910

totaaltransportpulp(km) 35097

totaaltransportpapier(pulp&papiervanfabriek) 39319

15

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e O

nd

erzo

ekso

nd

erw

erp

en

onderdelenvandeboekproductiespeelttransporteenvoornamerol:depapierproductie,debevoorradingvandrukkerijen,hetvervoernaarafwerkersennaardeuit-geveren/ofhetCB.VanafhetCBvindtde‘fijndistributie’plaatsnaarboekhandelsenparticulierebestellers.Dein-tensiteitvanhettransporttussendeketenpartijenwordtbepaalddoordegeografischespreidingvantoeleveran-ciersenproductiebedrijven.Hoeverderpartijenfysiekvanelkaarverwijderdzijn,hoemeertransport(endusenergie)ernodigis.Ditheefteennegatieveinvloedopdeduurzaamheidvaneenboek.

5.6.1 TransporttussenketenpartijenKiezenvoormeerlokaalgevestigdepartnerszorgtvooreenlageremilieubelasting.Eengecentraliseerdeproduc-tievaneenboek(geïntegreerdefabriekenendrukkenenafwerkenopdezelfdelocatie)isgunstigvoordehoeveel-heidtransport(enenergie).Ookeencentraalgeleidelo-gistiekeorganisatie,zoalshetCB,zorgtvooreenreductievan transportkilometers en kan daardoor milieuwinst opleveren(zieookfiguur5).

5.6.2 TransportpapierproductieHet inventariseren van de herkomst van papier enpulpbiedtinzichtinhettransportenenergiegebruik.Dat inzicht kan leiden tot duurzame overwegingen.Deinvloedvantransportopdetotalefootprintvandepapierproductieisgroot.BijhetmakenvanpapierinEuropawordtsomspulpuitbijvoorbeeldZuid-Amerikaingezet.Hetgroteaantaltransportkilometers(endaar-meeenergiegebruik)heefteennegatieve invloedopde footprint van het papier. Die footprint wordt voor-namelijkbepaalddoorpapierproductie,pulpproductieen transport.

Komt papier uit een ander land dan het land waar het uiteindelijkwordtgebruikt,dankomthettransportnaardatland,nadepapierproductie,opdetweedeplaatsquamilieu-impact.Vóórdepulpproductiedus.Diepulppro-ductieheeftechtereengrotereimpactdanhettransportwanneerdeproductielocatie zichbevindt inhet landwaarhetpapieruiteindelijkwordtgebruikt(22).Gebruikvanmeerlokaleproductenenmaterialenencentralise-ringvanproductiekunnenhettransportbeperken.Datgeldt ook voor de herkomst van pulp.

5.6.3 FijndistributieCBHetboekenvakheeftzijnopslagentransportgecentra-liseerd.HetCBopereertvanuitCulemborg,centraalge-legeninNederland.HetCBverwerkthonderdduizendenbestellingenperdagenbiedteenhogedekkingsgraad,zowelinNederlandalsinBelgië.VanuitCulemborgwor-dendeindividueleNederlandseboekhandelsvoorzienvanboeken(fijndistributie).HetCBheeftzichverbon-denaanhetLeanandGreenprogramma,eenstimule-ringsprogrammavoorbedrijvenenoverheiddatwordtuitgevoerd door Connekt. Met dit programma wil het CB de CO2-uitstootpervervoerdelaadeenheidin2016metbijnaeenkwarthebbengereduceerdtenopzichtevan2011.Dezeambitiewordtgerealiseerdmetmaatregelenzoals:• vervangenvantransportmiddelendoorzuinigerexem-plaren;

• opleidenvanchauffeursin‘hetnieuwerijden’;• verminderenvanhetrijdenindefile;• bundelenvanbestellingen;• uitbestedenvanzendingendiebuitenheteigennet-werkvallen;

• uitbreiden van de dienstverlening (fashion en he-althcare).Hierdoorkanmeervolumeindezelfdewin-kelstraten worden geleverd.

HetmilieuheeftbaatbijdeprocesefficiencyvanhetCB.DaarnaastbiedthetCBdienstendiehetmilieuontlasten.MetdePoD-drukstraatwordtuitgeverijeneenmilieu-vriendelijkalternatiefgebodenomdeoverproductievanboekentegentegaan.Transportverpakkingen(vanduur-zaamkartonmethetFSC-keurmerk)wordenbijklantenopgehaaldenmeerderemalenhergebruikt.

Oorsprong pulp – De accabadora

Oorsprong pulp – Morgenzee▲ De accabadora Morgenzee ▼

1

1

1

5

5

6

6

2

2

2

totaaltransportpulp(km) 5679

totaaltransportpapier(pulp&papiervanfabriek) 9336

totaaltransportpulp(km) 18334

totaaltransportpapier(pulp&papiervanfabriek) 20016

16

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e N

aa

r ee

n d

uu

rzam

er b

oe

k

6.1 DUURZAAMBELE ID

Teneindeduurzaamheidinhetbedrijfsbeleidvastteleg-gen,kunnendevolgendevragenwordengesteld.• Zijnermogelijkhedenomtransportteverminderenoftevoorkomen,bijvoorbeelddoorproductiebedrijventeselecterenopbasisvaneenminimaalaantaltransport-kilometersvanpapierfabrieknaareindbestemming?

•Vindendebewerkingenindeketenplaatsonderééndak?Zijndaarmogelijkhedentoe?Ditkaneenbeper-king van het transport opleveren.

•Kan worden geleerd van de ketenpartners en hunduurzamedoelstellingen?Hoevullen zijhetonder-werpduurzaamheidin?Deelinformatieenambieereenopencommunicatie.

• Creëer samenmet de ketenpartners een gemeen-schappelijke,duurzamedoelstellingvoorheteindpro-duct.Watwillenwemetelkaarbereiken?

Omdeverduurzamingeffectieftelatenverlopen,ishetaantebevelenomookbinnenhetbedrijfeenaantalstappentezetten.

•Maakduurzaamheidtot integraalonderdeelvandebedrijfsstrategieen–processen.

• Formuleerdoelstellingenenintroduceereenstappen-plan. Wanneer staan we op welk punt?

• Formaliseer processen, stel eisen vast enmeet devoortgang.Wiedoetwat,hoeenwanneer?

• Koppelduurzaamheidaanefficiencyenkostenreduc-tie(maakhetonderwerpmeetbaarentastbaar).

• Communiceerde resultaten richtingketenpartners,stakeholders(zoalsauteurs)enklanten.

•Draagdeduurzaamheiddoelstellingenuit,ookindemarketing.

• Zorgdatvisieenmissiebekendzijnbijdewerknemersenbiedthundekansombijtedragenaanhetrealise-renvandeduurzaamheidsambities.

6.2 FUNCT I E BOEK

BijdeduurzamergeproduceerdetitelsvanDuurzaamBoekis door de uitgevers primair gekozen voor een papieren variant,meteenzelfdefunctieenverschijningsvormalsde

Dekeuzevoorpapierofdigitaalheeftgevolgenvoordefootprintvaneenboek.Zowelvoore-booksalsvoorpapierenboekengeldtdathetgrootstedeelvandefootprintervanwordtveroorzaaktdoordeproductievanhetmediumzelf.Steedsmeerwordtbekendoverdemilieu-impactvandigitalemidde-lenendigitaalcommuniceren.10%vandemondi-ale CO2-uitstootisinmiddelsICT-gerelateerd(23).Daarmeepasseertde ICTde luchtvaart.Digitaledragers zijngemaaktvangrondstoffendieopra-ken.IntegenstellingtothoutnemenzijgeenCO2 op.Daarnaastgebruikteene-readeraltijdstroom.Datgeldtookvoordeserverswaardee-boekenwordenopgeslagen.Devervuilingvanééne-rea-derisveelgroterdandievaneenenkelboek.Bijdee-readerkandevervuilingechterwordenver-deeldovermeerdereboeken.Hetfenomeenover-productievanboekenkomtbije-readersnietvoor.Bijeengedruktboekisdecontentvervlochtenmethetmedium;demilieubelastingvindtplaatsbijie-derboekexemplaar.Vanaf hoeveel boekenwordt het gunstiger voorhet milieu om digitaal te lezen? De parameters en inputdatavandeonderzoekenhiernaarverschillen

zozeerdatzijnauwelijkszijntevergelijken.Enwatwordtvergeleken?MeteeniPadkanveelmeerdanboekenlezenalleen.Watishetenergiegebruikvande reader? Waar komt de energie vandaan? Steen-kool,olie,kernsplitsing,zonofwind?Enhoezithetmetrecycling?Waarpapierkoploperisinrecycling(ziehoofdstuk6.8),wordendigitaledragersmaarmatighergebruikt(24).De drempel om digitaal duurzamer te lezen ligt tus-sende30en200boeken.Minimaal30boekenmoe-tenwordenaangeschaftengelezenopdee-readeromduurzamertezijndan33papierenboeken(25).Inhoeveeljaartijdleestdegemiddeldeboekenle-zer30laatstaan200boeken?Isdedigitaledragerdan niet reeds vervangen? Algemeen kan worden gestelddateenenthousiasteveellezervanboekennaverloopvantijdenondervoorwaardenmeteene-readerduurzamerafis.Hoemeerhetapparaatwordtbenut,hoeeerderhetduurzameomslagpuntvolgt. Maar geldt dat niet ook voor een papieren boek,waarvanbijmeergebruikdefootprintwordtgedeeldenverlaagd?Iseenpapierenboekeenmaalgeproduceerd,danstaatde footprintervanvast.Hoemeerhetwordtgelezen,hoebeter.

6 N A A R E E N D U U R Z A M E R B O E K

Duurzaamheid is een ketenaangelegenheid die verder reikt dan de eigen organisatie. Verbindingen met andere bedrijven uit de productieketen kunnen leiden tot meervoudige winst voor milieu en maatschappij. Dat is ook een insteek van de Energietransitie Papierketen: samenwerking tussen ketenpartijen en afstemming van beslissingen die van invloed zijn op de duurzaamheid van het papieren eindproduct. Zo wordt een nog duurzamer resultaat en eindproduct mogelijk. In dit hoofdstuk worden praktische adviezen gegeven voor de verduurzaming van een boek.

DIGITAALVERSUSPRINT:EENMILIEUVERGELIJKING

17

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e N

aa

r ee

n d

uu

rzam

er b

oe

k

boektitelsvandeeerstemeting.Nietalleenomeengoedevergelijkingmogelijktemaken,maarookomdaterblijkbaareenpotentiëlemarktisomhetboekteverkopen.Erisbe-wustgekozenvooreenpapierenboek.Inparagraaf5.2.1iseenaantalsterkeeigenschappengenoemdvanpapierenboeken.Ishetvoordebeoogdemarktnoodzakelijkomeenpapierenboekuittegeven?Eninwelkeverschijningsvormgebeurtdat?Waaromwordtgekozenvoorhardcover,pa-perbackofeenDwarsligger?Heefthetboekextrabescher-mingnodig?Islaminaatopdecovernoodzakelijk?Zijnerduurzamerealternatieven?Keuzes inhetbeginvanhetproceskunnengevolgenhebbenvoordeeindfasevanhetproduct.Bijhetontwerpkanalwordennagedachtoverdemilieu-impactvandematerialendiegebruiktworden.Datgeldtuiteraardookvoor(dekeuzevoor)eene-boek.Isdateenserieuze,jazelfsduurzamereoptie?Ookaandedoordeuitgevertebepalenoplageklevenduurzaamheidsaspecten.Wordthetboeknietverkochtenuiteindelijk zelfs vernietigd, dan levert dat zinlozeverspilling,milieudrukenkostenop.Alleenkiezenvoormilieuvriendelijkpapier isnietgenoegomeengroenboekopteleveren.Zorgvuldigeomgangmethetmate-riaaltijdenshetprocesisnetzobelangrijk.Datbegintalbijhetvaststellenvandeverschijningsvormenoplage.Overleg,afstemming,kennisuitwisselingtussenketen-partnerskunnenleidentotduurzamereboeken.

6.3 MATER IAALKEUZE

Deuitgeverkangroteinvloeduitoefenenopdeuitein-delijkefootprintvaneenboek,bijvoorbeeldbijdekeuzevoor een papiersoort. De volgende vragen kunnen hel-penbijhetmakenvaneenduurzamekeuze.• Isdegrondstofvanhetpapierafkomstiguiteenduur-zaambeheerde,hernieuwbarebron?DenkaanFSC-ofPEFC-gecertificeerdpapier.

•Heefthetpapiereengerecycledebron?• Isbijdeproductievanhetpapieraantoonbaarreke-ninggehoudenmeteenduurzameproductie?DenkaancertificatenalsCradletoCradleCertified,Euro-peesEcolabel,NordicSwanenDerblaueEngel.

• Beschiktdeproducentvanhetpapieroverprocescerti-ficatenvoormilieumanagement?VoorbeeldenzijnISO14001enISO50001.

•Beschikt het papier over eenPaper Profile?Verge-lijkingmetanderePaperProfilesenkiezenvoordemeestduurzamevariantisdaardoormogelijk.

• Ishetpapier(enpulp)dichtbijhuisgeproduceerd?Ditimpliceertmindertransportkilometers,energieenCO2-uitstoot.

Nietalleenhetpapierheeftimpactopdefootprint. Ook anderematerialeninhetboekzorgenvoormilieubelas-ting.Bijeenduurzamemateriaalkeuzekanondermeerwordengedachtaan:• eenplantaardigeinkt(meteenzohoogmogelijkge-halte/percentageplantaardigeherkomst);

• hetvermijdenvanmetallicinktendiedemilieubelas-tingverhogen;

• eenkoudlijmdie zorgtvoorminderverdampingenminderenergieverbruikbijhetbindproces;

• hetachterwegelatenvanlaminaatofandereverede-lingdiehetrecyclingproceskanverstoren;

• hetkiezenvooreco-veredelingsvarianten (plantaar-digeherkomst);

• hetweglatenvanverfraaiingen(kapitaal,leeslintjes,stansvormen, embossing) die niet noodzakelijk zijnvoordekwaliteiten/ofverkoopvanhetboek.

6.4 ENERG I EVERBRU IK ENMATER IAALVERBRU IK

Deproductievanmaterialenkostenergie.DatbetekentdoorgaansverbrandingvanfossielegrondstoffenendusCO2-uitstoot.Hoekandeverduurzamingvanhetener-giegebruikwordenopgepakt?•Gebruik in deuitgeverij duurzameenergie (groenestroombijvoorbeeld).

• Kiesvoorproducenten/partnersdieduurzameenergiegebruiken.

•Gaenergieverspillingtegen.Naanalysevanhetener-gieverbruikkunnendoelenwordengeformuleerdomhetverbruiktereduceren.Vervolgenskanhetverbruikwordengemonitordenkanblijvendwordengezochtnaarreductiemogelijkheden.

DuurzaamBoekparticipantWPGheeftmaatschappelijkver-antwoordondernemenalsspeerpuntinhetbeleidopgeno-menenlegtverantwoordingafoverdeprestaties.Opallerleivlakkenwordtinterngestreefdnaarenergiereductie.

Naast het energieverbruik zelf zorgen overproductieenverspillingvanmateriaalindeproductieketenvoorextraverbruikeneengroterefootprint.Hetvoorkomenervanlevertnietalleenmilieuwinstop,hetscheeltookindekosten.Vooreenoptimaalresultaat,zijndevolgendeoverwegingenvanbelang:• eenoptimalebladspiegelzorgtvooreenefficiëntepagi-na-indelingenbeperktdehoeveelheidwitopdepagina.Ditresulteertinminderpapier-,plaat-enenergiegebruik;

• papierafkomstigvaneengeïntegreerdepulp-enpa-pierfabriekheefteenefficiënt(er)energieverbruik;

• afstemmenvanplano(ofrol-)papierformaatophetboekformaat(ofandersom)voorkomtsnijverliesendaarmeeovertolligpapier;

DWARSLIGGERDeDwarsligger®issinds2010verkrijgbaaropdeNederlandsemarkt.Hetiseencompleetboekineenhandzaamformaat.Dekleineuitvoering(12x8cm),hetgebruikvandundrukpapier(30g/m2)enhetcompactezetwerk leidentotpapier-engewichtsreductie,metalleduurzamegevolgenvan dien.

18

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e N

aa

r ee

n d

uu

rzam

er b

oe

k

• standaardisatievanboekformatenkanefficiencyenkostenvoordelenopleveren;

• lagere gramgewichten van papier en karton leidentotreductievanomvangvandeboeken,gewichtentransportkosten en daarmee energie en CO2-uitstoot.Zokandekeuzeomovertestappenvan90gramsnaar80gramspapieraltoteenforseCO2-reductievandetotalefootprintleiden.

6.5 PRODUCT I ETECHN IEK

Deproductietechniekheeftgevolgenvoordeduurzaam-heidvanheteindproduct.Dehoeveelheidpapierafvalengebruikteprocesstoffenkunnenperproductievormaanzienlijkverschillen.Tijdenshetproductieprocesgaatvooralpapierverlorendoor inschietverliesensnijver-lies.Eenduurzameoverwegingisomdeproductiewijzezorgvuldigaftestemmenopdeoplage.Hierdoorkanhetpapierverlieswordeningeperkt.BijeenbeperkteoplagekanPoDinteressantzijn:hetinschietverliesiskleinenoverproductiewordtvoorkomen.Offsetwordtoverhetalgemeengezienalseenkosteneffectievekeuzebijopla-gesvanmeerdan2000.

Denevenstaandetabelbiedteensamenvattingvanderesultatenvanhetdrukkenvanhetbinnenwerkendeomslag,gerelateerdaanoplageenproductietechniek.Decijferslatenziendatbijeenhogereoplagehetinschiet-verliesprocentueelafneemt.Bijechthogeoplagesmetrotatiedrukneemthetpercentueleinschietverliesnogverderafmetallekostengevolgenvandien.Optimalisa-tievanhetplanningsproceskanhetenergie-enpapier-gebruikaanzienlijkbeperken.Denkaanhetachterelkaaruitvoerenvangelijksoortigeordersdoordedrukker.Hetextreemlageinschietpercentagebijeenoplagevan3150(ziefiguur6)ishiereenvoorbeeldvan.Derotatieink-jetmachinewerdingezetvoormeerdereordersdieophetzelfdepapierenmethetzelfdepapierformaatachterelkaarwerdenafgehandeld.Daardoorwerdeeninschietvanslechts0,73%behaald.Hetachterelkaarafhandelenvandrukordersvraagtomeenprocesoptimalisatiewaaruitgever en drukker samen aan kunnen werken.

Hetgemiddelde snijverliesbij deboekproductiesvanDuurzaamBoekligtrondde10%.Hetlaagstegemetenverliesisminderdan6%.Ditishetgevolgvaneenzeerstrakkeafstemmingvanpapier-enboekformaat.Ookvoorhetsnijverliesgeldtdatditistebeperkendoorte

ROTATIEPERSMet deze drukmethode wordt het papier niet met vellen maar van een rol ingevoerd in de drukpers. Depersenbedrukkenbeidezijdesvanhetpapiertegelijk ineenhoogtempo.Detechniek ismededaardoorperboekrelatiefgoedkoop.Eenrotatie-perskenteenlangeinsteltijdeneenhooginschiet-verliesvanpapier.Vanaf2000-3000exemplarenisdedrukmethodeconcurrerend.

VELLEN-OFFSETMet deze drukmethode wordt het papier met vel-lenindedrukpersgevoerd.Voordelentenopzichtevan rotatie zijn: relatiefminderpapierverliesbijoplagestotcirca3000;eenhogeredrukkwaliteit;een(vaak)flexibelereplanning.Oplagesonderde1000leverendaarentegenrelatiefveelpapierver-liesop.Voorechtlageoplages(totongeveer200exemplaren)isvellen-offsetkosten-enmilieutech-nischnietdemeestgeschiktedruktechniek.

ROLLENINKJETMACHINEDitiseenrelatiefnieuwalternatiefvoorvellen-off-set.Hetbetrefteeninkjet-rotatiepersdieeenvolle-digboekblokproduceert(geenkaternen),datdirectkanworden afgewerkt tot een boek. Voordelen:kortere insteltijden; reductiemateriaalverlies bijhetinstellen(gemiddeldslechts3%inschietverlies);ontbrekenvanprintplaten;vollediggeïntegreerdeproductielijn.Daardoorisdezerotatietechniekook

interessant voor kleinere oplages. De drukmethode isnietvooralleboeksoortengeschikt.Boekblokkenkunnenalleengarenlooswordengebonden.Inge-naaidehardcoverboekenkunnendooreenrolleninkjetmachinenietwordengeproduceerd.

DIGITALEPRINTERSDeze drukmethode is sterk in opkomst en geldt als alternatiefvoordetraditioneledruktechnieken.Devastekostenperdrukwerkopdrachtzijnlaag.Deva-riabelekostenpervelzijndaarentegenhogerdanbijdeanderedruktechniekenondermeerdooreenlagereproductiesnelheidenkleinereformaten.Di-gitaaldrukkenisvooralgeschiktvoorkleineopla-gesenspoedklussen.Induurzaamopzichtisdigitaalprintengunstigomdaternauwelijks inschietafvalontstaatenoverproductienagenoegisuitgesloten.

PRINTINGONDEMAND(POD)Ditiseendigitaleprintmethodewaarbijboeken‘ondemand’ worden gedrukt. Complete oplages hoe-ven niet meer gedrukt te worden dan wel op voor-raadtewordengehouden.PoD iseeneffectievemanieromoverproductietegentegaan.DeprijsperboekisrelatiefhoogwatPoDmindergeschiktmaakt voor hogere oplagen.

Bijderolleninjetmachineendigitaleprinters(PoD)wordtgeengebruikgemaaktvanprintplaten.Ditiseen duurzaam voordeel.

19

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e N

aa

r ee

n d

uu

rzam

er b

oe

k

kiezenvoordemeestefficiëntedrukmethodiek.Vellen-offsetblijktbij2500-3000exemplarenruimmeerpapier-afvaltegenererendanInkjetrotatiedruk:9,5%versus3%snijverlies.DatbetekentvoorInkjetrotatiedrukminderpapier(verlies)enkosten.

6.6 D I STR IBUT I E

Transportspeelteenvoornamerolindefootprintvaneenboek.Beperkenvantransport(kilometers)betekentautomatischeenreductievanenergieenuitstoot.Vooreenduurzamerboekkunnendevolgendeoverwegingenvanbelangzijn:• eengecentraliseerdeproductie(allesonderééndak–bijvoorbeeldafwerkingofveredelingbijdedrukker)beperktdeomvangvandistributie;

• deproductiedichterbijhuisofbijdeeindbestemmingreduceerthetaantalkilometers;

• dekeuzevoorketenpartnerskangeografischwordenbe-paaldomeenefficiënterelogistiektebewerkstelligen.

6.7 M I L I EUBELAST INGT I JDENS GEBRU IK

Demilieubelastingvaneenpapierenboekvindtplaatsbijdeproductievaniederboekexemplaar.Vanafdatmomentstaatde footprint vast.Hoemeerhetboekwordtgelezen,hoebe-ter.Eenboekuitdebibliotheekwordtgemiddeldtientallenmalenuitgeleendengelezen.Datbetekentdatdefootprintvaneenbibliotheekboeklagerwordtbijiedergebruik.Quaduurzaamheidzalzo’nboekmoeilijkteovertreffenzijn.

6.8 L EVENSDUUR

Eenlangerelevensduuriseveneensduurzaam.Maarhoelanggaateenboekmee?Enwordteenboeküberhauptgemaaktomheel langmeetegaan?Datzalverschil-lenperboek.Deuitgevermaakteenafwegingtussendoelgroep,uitgaveenprijs.Eenhardcoverbiedtbetere

beschermingenzaleenlangerelevensduurkunnenheb-bendanbijvoorbeeldeenpocket.Eengoedkopepocketkangerichtzijnopeenmaliggebruikomvervolgensalsoudpapier weer voedsel te worden voor nieuw papier en karton.Eenduurzameoverwegingisomdebeoogdele-vensduurtebetrekkenbijbesluitenoverdeuiteindelijkeverschijningsvorm.

EenvoorbeeldvanhetverlengenvandelevensduurisdeservicedieNBDBiblionbiedtaanbibliotheken.NBDBiblionisspecialistinhetprintenenbindenvanhardco-verboeken.Nietzomaarhardcoverboeken,maarboe-kendieminimaalachtjaarbestandmoetenzijntegenveelvuldiguitlenen.Zoudeextrabeschermingenbind-methodevanNBDBiblionnietwordentoegepast,danzoudenongetwijfeldveelmeerboekenmoetenwordenaangeschaftdoorengeproduceerdvoordebibliotheken.

6.9 RECYCL ING

Hetisaleerdergesteld:Nederlandiseenechtrecycling-land.84%vanhetgebruiktepapierenkartonwordtin-gezameldenhergebruikt.82%vanhetinNederlandge-maaktenieuwepapierenkartonbestaatuitgerecycledoudpapieren-karton(4).Recyclingvanpapierenkartonbiedtgrotevoordelen.•Verminderingvandeafvalberg.•Duurzameinzetvangebruiktematerialen.•Mindergebruiknieuwegrondstoffen.•Reductieenergie-enwaterverbruik.•VerlagingvandeCO2-uitstoot.•Vergrotingbetrokkenheidsamenlevingbijverduurza-

ming.

Albijheteersteontwerpvaneenboekkan rekeningworden gehoudenmet de situatie na de levensduur.Bepaaldesoortenenbewerkingenvanpapier,zoalsge-plastificeerdpapier,horennietindeoudpapierbak.Hetachterwegelatenvanbijvoorbeeldlaminaatisdaaromeenduurzaambesluit.

Binnenwerk Omslag

Oplage Productie Inschiet% Snijverlies% Productie Inschiet% Snijverlies%

580 PlanoOffset 34,10 5,92 PlanoOffset 34,07 34,50

800 PlanoOffset 36,49 5,92 PlanoOffset 35,61 65,84

1525 PlanoOffset 10,98 10,15 PlanoOffset 16,67 16,42

2087 PlanoOffset 11,54 15,50 PlanoOffset 20,28 26,40

2515 PlanoOffset 22,82 12,92 PlanoOffset 41,22 15,22

2559 PlanoOffset 9,57 11,36 PlanoOffset 44,25 18,30

3150 RotatieInkjet 0,73 10,08 PlanoOffset 14,28 18,80

8400 RotatieOffset 3,90 10,43 PlanoOffset 11,33 26,80

Figuur6: A F VA L D O O R I N S C H I E T E N S N I J D E N VA N PA P I E R

20

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e g

eb

oe

kte m

ilieu

win

st

7 G E B O E K T E M I L I E U W I N S T

Opbasisvandeonderzoeksresultatenvandeboekenuitdeeerstemetingendesamenmetdeketenpartnersgeformu-leerdeaanbevelingen,hebbendedeelnemendeuitgeverseentweedeboekuitgebracht.Doel:zoveelmogelijkverduurza-men.Datisineenaantalgevallenovertuigendgelukt.Indithoofdstukzijnderesultatentevinden(zievoorcijfersbijlage1).Hetuitgevenvaneenboekiseenprocesmetvelespelersenfactorendievaninvloedzijnopheteindresultaat.Demi-lieuwinstdieisgeboektverschiltdanookpertitel.Eenalgemeenwinstpuntisdatdebewustwordingbijdeuitgeverijenenketenpartnersistoegenomen.Datgeldtookvoorhetinzichtdatnauwesamenwerking,informatieoverdrachtenafstemmingtussendeketenpartijenpositieveeffectenkunnenhebben.Perboektitelenverschijningsvormwordtineenoverzichtweergegevenwelkeuitgeefbeslissingenzijngenomenomeenduurzamerboekteproduceren.Ookdebeslissingenmeteennegatievemilieu-impactwordenvermeld.BijtweevandeachtboekeniseenCO2-footprintberekend.

+ Duurzamepapierkeuzevoorhetbinnenwerk.Depa-pierproducentvanRondom staalcommuniceertoverdeproductieenbiedtallegewenstinformatie.

+ Milieucertificatenpapier(FSCenPEFC)enproductie(ISO14001).

+ Minderverbruikvanpapierdooreenlagergramsge-wichtvanhetbinnenwerkpapier:80gramsinplaatsvan90grams.

+ Minder inschietverliesensnijverliesbijhetbinnen-werkpapier.

+ Minderinschietverliesbijdestofomslag.+ Eco-laminaatvoorhetomslag(plantaardigeherkomst).+ Minderdrukplatengebruiktdoordedrukker.+ Veelminder transportkilometersbij leveringgrond-stoffen

- Meersnijverliesbijhetschutbladalsgevolgvangeko-zenformaat.

- Meersnijverliesbijhetstofomslag- Laminerenisuitbesteed:meerkilometers.- Geengegevensoverhetenergieverbruikvanhetlamine-renenhetdaarbijgebruiktetypeenergie(grijs/groen).

- 30%lagerebladvullinginRondom staal.Eendeelvandegerealiseerde duurzame winst is daardoor teniet gedaan.

7.2 GARENLOZE PAPERBACK Süskind versus Verdronken hart WPGUitgevers

Hetgrootsteverschiltussendezetweetitelszitindepro-ductiewijze.WaarSüskindisgedruktopeenrotatiepers,is Verdronken hartgedruktopeenRollenInkjetmachine,dezogenaamdeQuantum(zieookhetkaderinparagraaf6.4).Eenvandeduurzamevoordelendiedezemachinebiedtiseenbeperktinschietverlies.InhetgevalvanVer-dronken hartbedroegditslechts0,73%.Datiszeerlaag.Daarnaast is een keuze gemaakt voor papier met een la-gergramsgewicht.Ditleverteenlagereimpactop,zowelinhetproductieprocesalsbijhettransport.

Duurzaamheidsbalans garenloze paperback+ Reductiepapierverliesdoorhetgebruikvaneenan-dereproductiemethode:inkjetrotatie.

7.1 GARENLOZE HARDCOVER De oorlog versus Rondom staal WPGUitgevers

Bijdezetweetitelsisdegrootstemilieuwinstgeboekt.Demilieuwinstisooknogeensgemakkelijktekwantifi-cerenomdatvandezeboekeneenCO2-footprintisbe-rekenddoorCO2logic.Deverduurzamingisdaarmeeingetallen uitgedrukt.

Dehieronderzochtetitelszijntechnischexacthetzelfde,maarzeverschilleninafmetingenomvang(aantalpa-gina’s).OmtoteenbetrouwbarevergelijkingtekomenheeftCO2logicdeboekenherleidtotdezelfde‘functio-neleeenheid’:deduurzaamheidwerdberekendperpa-gina.UiteindelijkbleekderelatieveuitstootvanRondom staalopdezebasismaarliefst51%lagerdandievanDe oorlog.Ditisvoornamelijkbereiktdoor:• eengunstigerformaat(beterafgestemdophetvoordrukwerkbeschikbarepapier);

• hetlageregramsgewichtvanhetbinnenwerkpapier;• depapiersoortdieisgebruikt.Opmerkelijkwasdatwanneerdeuitstootwerdbere-kendperwoord,deCO2-reductieveelmindergunstiguitkwam:15%.DathadtemakenmetdebladvullingvanRondom staal.DiewastenopzichtevandievanDe oor-logmaarliefst30%lager.RelatiefgezienwerddusmeerpapiergebruiktvoorRondomStaal.Debladvullingheefteen nog grotere CO2-reductieindeweggestaan.Nietal-leendepapierkeuze,maarookhetontwerpvangrootbelangisvoordefootprintvaneenboek.Een duurzaamwinstpunt zat in de herkomst van degrondstoffen voor het gekozen papier. Bij De oorlogkwam de pulp uit Latijns-Amerika. Door bij RondomStaalgebruiktemakenvangrondstoffenuitEuropazijnduizendenkilometerstransportvermeden.Meteffect!MeerinformatieoverdeCO2-footprintberekeningistevindenindebijlagen.Meergegevenskunnenwordengevonden op www.papierenkarton.nl.

Duurzaamheidsbalans garenloze hardcover+ Rondom staalis(inoverlegmetdeauteur)bewustalsduurzamerboekingezet.Vanafhetbeginvanhetuit-geefproceszijnduurzamebeslissingengenomen.

21

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e G

eb

oe

kte m

ilieu

win

st

+ Minderverbruikpapierdooreenlagergramsgewichtvanhetbinnenwerkpapiertekiezen:80gramsinplaatsvan90grams.

+ Optimalisatieplanningdrukker:meerdereordersmetdezelfdepapiersoortenhetzelfdeformaatzijnachterelkaargepland,resulterendineeninschietverliesvanslechts0,73%(normaalcirca3%opdezepers).

+ Geengebruikdrukplatendoordigitaledruk.+ Geengebruikinktenopbasisvanmineraleoliën,maarinkjetinkt.

+ Mindertransportkilometersgrondstoffen

- Gebruikvangrijzeenergiedoordeproducent(drukkenenafwerken).

7.3 GENAA IDE HARDCOVER Zonder eigen gewinne en glorie versus Met de min-

sten der mijnen UitgeverijVerloren

UitgeverijVerlorenweetdoorstrikteafsprakenmetdedrukkerhetsnijafvaltoteenminimumtebeperken.Doordeelnameaanhetprojectendeverkregeninzichtenheeftdeuitgeverzichbovendiennieuwedoelengesteldombij-voorbeeldookhetinschietverliesterugtebrengen.Datlaatsteiseenbelangrijkedoelstellingwantdelageoplagesvandezeuitgeverij kenneneen relatiefhooginschietverlies.Datgeldtevenzeervoordeboekendiezijnonderzocht.Zonder eigen gewinne en glorie onder-scheidtzichvandeanderemodelboekendoorhetzeerlagesnijverlies(5,92%voorhetbinnenwerk),maarookdoorhethogeinschietverlies(34,1%).BijMet de minsten der mijnenwashetinschietverliesnoghoger.Voorhetomslagpapier is dit het gevolg van het toevoegen van tweeprenten.Dezezijninhetboekgedruktopdepa-piersoortdieookvoorhetomslagisgebruikt.Ditheeftweliswaardeefficiencyvandedrukkerverhoogd(min-derinsteltijd),hetnettoverliesaanpapierkwamvoorhetomslagop78%.Bijhetbinnenwerkzoudehogereoplagetotminderverlieshebbenmoetenleiden.Echter,doordathetbinnenwerknietinéénmaarintweekleu-renwerdgedrukt,vielhetverliesuiteindelijkhogeruit.PoDzouhiereengunstigeffectophetmateriaalgebruikkunnenbieden.Dezemethodeisoverwogen,maarbleekkostentechnisch(endoordetweedekleur)geenoptie.

Duurzaamheidsbalans genaaide hardcover+ Lagergramgewichtschutblad.+ Gebruikvanecolaminaatvoorhetomslag.

- Inschietverliesbijbinnenwerkenomslag.- Meerdrukplatengebruiktalsgevolgvankleurillustra-tiesentweedekleurbinnenwerk.

- Meertransportkilometersdoordrukken,afwerkingenhetaanbrengenvaneco-laminaatopverschillendelo-caties.

7.4 GENAA IDE PAPERBACK De accabadora versus Morgenzee UitgeverijWereldbibliotheek

HetonderzoekvanDuurzaamBoekheeftuitgewezendat De accabadoravanWereldbibliotheekalbehoorlijkduurzaamwasgeproduceerd.Metdeonderzoeksresul-tatenindehandheeftWereldbibliotheekdeproductieMorgenzeekritischtegenhetlichtgehouden.Dezetitelwas,afgezienvandedikte,identiekaanDe accabadora. Voortsiseenaantalduurzameuitgeefbeslissingengeno-menmetbetrekkingtotdeoorsprongvanhetpapier,dekeuzevoorhetlaminaatendereductievantransport-kilometers(dooreenbeterespreidingvanleveranciers).Hierdoorisopdiversepuntenduurzaamheidswinstbe-haald.

Duurzaamheidsbalans genaaide paperback+ Papierenomslaguiteengeïntegreerdepapierfabriek.+ BeschikbaarheidPaperProfilevoorpapierbinnenwerk.+ Gecertificeerdepapierfabriekbinnenwerkpapier(ISO14001).

+ Lagerinschiet-ensnijverliesomslag.+ Gebruikvankoudlijmvoorverlijmenboekblok.+ Gebruikvaneco-laminaat.+ Minder transportkilometers door op één locatie tedrukkenenaftewerken.

+ Veelminder transportkilometersbij leveringgrond-stoffen(metnamepapierpulp)

- Hogersnijverliesbinnenwerk.Oorzaak:hetplanofor-maatvanhetpapierslootmindergoedaanbijhetboek-formaat.

- Meertransportkilometersgrondstoffen.

22

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e N

aw

oo

rd e

n co

nclu

sie

8 N A W O O R D E N C O N C L U S I E

Duurzamerhandelenisnoodzakelijk.Maarverduurzaminggaatnietvanzelf.Visie,ambitieenbewustekeuzeszijnvereist.Wieneemtdeleidingindeweerbarstigepraktijkvanhetuitgevenvanboeken?Hoewordendemurengeslechttussenorganisatiesominformatieuittewisselenensamentewerken?Deuitgeverisopdrachtgeverofinitiatorineenboekproductie.Hijbepaaltdevormendeoplagevaneenboek.Alsspilinhetuitgeefproceslijkthijdeaangewezenpersoonomdezerolookinhetproductieprocesopzichtenemen.Doorketenpartijentemotiverenensamentebrengen.Dooreengemeenschappelijkedoelstellingteformulerenvoorheteindproduct.Maarookdoordeeigenwerknemerstestimulereneenbijdrageteleverenaandeverduurzaming.Eenduurzaamheidsbeleiddatwordtgedragenenuitgedragendoorhetmanagementmaaktdemeestekansvanslagen.WPGuitgeversisdaarvaneenmooivoorbeeld.Voortsmoeteenlogischstappenplanwordenopgesteldvoorhetmakenvandejuistekeuzesmetdejuistepartijen.Duurzaamheidiseenketenaangelegenheid.Mogelijkeketenpartnersmoetenopdehoogtewordengebrachtvandeduurzameintenties.

Debasisvanverduurzamingwordtgevormddooreenduurzameattitude:metzuinigheidenzorgvuldigheidkanveelonnodigverbruikwordentegengegaan.Papier(productie)levertdegrootstebijdrageaandefootprintvaneenboek.Doorduurzamekeuzestemakenmetbetrekkingtotdepapiersoort(endaarmeedeherkomstvandebron,dehoeveelheidtransportendematevanenergiegebruik),hetontwerp(endaarmeesnijverlies,mogelijkhedennalevensduur,maarookonnodigpapiergebruikinhetboek),endejuiste,meestefficienteproductietechniek,zijngrotestappentezettenophetvlakvandeverdereverduurzamingvanboeken.

DuurzaamBoeklaatziendatduurzamekeuzesgeenkwaliteitsverlieshoevenbetekenen.Datverduurzamingkansenbiedtenefficiencyoplevert.Verduurzaminghoeftdanookgeenextrageldtekosten.Metdeaanbevelingenuithetrapportwordthetnemenvanduurzamebeslissingeneeneenvoudigeaangelegenheidenwordtverspillingvanmateriaalvoorkomen. Vervolgens is een CO2-reductievanmeerdan50%mogelijkbijdeboekproductie.

ZonderdesamenwerkingmeteninspanningvandeparticipantenwasDuurzaamBoeknietmogelijkgeweest.Eendankwoordvoorhuninzetisopzijnplaats.DatgeldtinhetbijzondervoordeondersteuningvanhetTransitiehuisEnergietransitiePapierketen.ZonderdesteunvanditinitiatiefhadDuurzaamBoeknietplaatsgevonden.Metdeovertuigenderesultatenvanhetprojectkunnenanderepartijenindeketenvandeboekproductiebewusterwordengemaaktvanhunrolbijdeverduurzamingdaarvan.Hopelijkmetveelnieuwe,nogduurzamereboekentotgevolg!

23

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e N

ote

n e

n b

ron

ne

n

9 N O T E N E N B R O N N E N

Noten1 WWF,LivingPlanetReport,20122 UnitedNationsWorldCommissiononEnvironment

andDevelopment:OurCommonFuture,19873 Foodandagricultureorganization(FAO)ofthe

UnitedNations(UN),GlobalForestAssesment2010,FAOForestryPaper163,blz.18(figure2.4)enFAOandEconomicCommissionforEuropeoftheUnitedNations(UNECE),ThedevelopmentofEuropeanforestresources,1950to2000:abetterinformationbase,2003

4 KoninklijkeVerenigingvanNederlandsePapier-enKartonfabrieken,Jaarverslag2011

5 StichtingPapierRecyclingNederland,PRN-monitor,2012

6 Borggren,C.&Moberg,Å.,Pappersbokochelektro-niskbokpåläsplatta–enjämförandemiljöbedöm-ning[Paperbooksandelectronicbooksone-bookreaders–acomparativeenvironmentalassessment],ReportfromKTHCentreforSustainableCommunica-tions,Stockholm,2009

7 Kozak,G.,PrintedScholarlyBooksandE-bookRea-dingDevices:AComparativeLifeCycleAssessmentofTwoBookOptions,AreportoftheCentreforSustai-nableSystems,ReportNo.CSS03-04,August24,AnnArbor,2003

8 Enroth,M.,(2008),Klimatpåverkanfråntrycktaochelektroniskaläromedel-enöversiktligjämförelse(Theclimateimpactofprintedandelectronictea-chingmaterials–acomparativeoverview),StudycarriedoutonbehalfofNHOGrafisk(Norway),MSGManagementSystemGroupAB,2008

9 Kraan,J.,E-booksgoedvoor4procentNederlandseboekenmarkt,nu.nl,2013

10 Carr,N.G.,TheShallows:WhattheInternetIsDoing toOurBrains,W.W.Norton&Company,2011

11 Mol,S.,Toreadornottoread,201012 Bommeljé,B.,InNederlandblijvenalleenlegeboe-

kenkastenover,NRCHandelsblad,201313 RamírezLeyva,E.M.,Theimpactoftheinterneton

thereadingandinformationpracticesofauniversitystudentcommunity:thecaseofUNAM,2006

14 CEPI,SustainabilityReport,201115 Carver,J.&Guidry,N,Rethinkingpaper&Ink,The

sustainablepublishingrevolution,OoliganPress,201116 Gruiter,J.de,Grafischondernemerwildialoogmet

fabrikant,Verf&Inkt22,201217 Pedersen,S.D.,IncreasingtheRenewabilityofFlexo-

graphicInks,Additives,Solvents,Resins,HoldSecretstoSustainability,FlexoMagazine,2011

18 Jelles,H.,DuurzaamversusDuurzaam.MilieuimpactvanInkt,Compres7,2009

19 Kroeger,K.,AdhesivesintheBindery:EnvironmentalImpact,2010

20 Henkel,Twinflex,201221 PikkolaH.,etal,Carbonfootprintandenvironmental

impactsofprintproductsfromcradletograve,VTTresearchnotes2560,2010

22 Lopes,E.,etal,ApplicationoflifecycleassessmenttothePortuguesepulpandpaperindustry.Journalofcleanerproduction,2003

23 Mills,M.P.,Thecloudbeginswithcoal,201324 Greenpeace,Thee-wasteproblem,201325 Arnfalk,Dr.P.,AnalysingtheICT–paperinterplayand

itsenvironmentalimplications,201026 VTTTechnicalResearchCenterofFinland,Carbon

FootprintofaHardbackBook,201027 Ford,J.EnvironmentalPaperNetwork,CarbonNeu-

tralPaper,FactorFiction?,2009.

BronnenBockma,H.&Dirks,B.,Boekhandelsinzwaarweer,De

Volkskrant,2012Bommeljé,B.,InNederlandblijvenalleenlegeboeken-

kastenover,NRCHandelsblad,2013Borggren,C.&Moberg,Å.,Pappersbokochelektronisk

bokpåläsplatta–enjämförandemiljöbedömning(Paperbooksandelectronicbooksone-bookreaders–acomparativeenvironmentalassessment),2009

EnvironmentalPapernetwork,Carbonneutralpaper–Factorfiction?Areportonthegreenhousegasemis-sionsofpaperproducts,2009

Fuchs,G.&Daugherty,J.,FormulatingPrintingInkstoMinimizeEnvironmentalImpact,NPIRIBulletin,2008

GreenPressInitiative,ReducingClimateImpacts– AGuidefortheBookandNewspaperIndustries,2008

Haan,R.den,Chemievrijbestaatniet,Graficus,2011Infomil,Keuzevoormilieuvriendelijkelijmen,1999Knip,K.,50kilokrantperjaar,NRCWeekblad,2010Kronqvist,M.,etal,Miljöbedömningavmediekanalerna

papperstidskriftochInternetpublicering–Svenskstu-die,EnvironmentalassessmentofthemediachannelsofpaperperiodicalsandInternetpublication– aSwedishstudy,2010

Mäntyranta,H.,Environmentalimpactofwebandprintpaperspracticallyidentical,2012

Milmo,S.,PackagingConvertersareLookingtoPhaseOutMineralOilsinInks,InkWorldMagazine,2012

Öman,A.,Theclimateimpactofprintedanddigital media,Acomparativestudy,IVL,2011

Oostrum,W.van,Eco-laminaatisnietduurzaam,www.prn.nl,2012

Robinson,M.,MeasuringType,2012SebesP.,Hetp-boekoverleeftalshautecouture,

NRCNext,2012

24

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e B

ijlag

e 1: D

uu

rzaa

m B

oe

k in cijfe

rs

B I J LAGE 1 DUURZAAMBOEK IN C I J F ERS (SAMENVATT ING)1

WPG WPG Wereldbibliotheek Verloren

Deoorlog RondomStaal SüskindVerdronken

hart Deaccabadora Morgenzee

Zondereigengewinneen

glorie

Metdeminstender

mijnen

algemeen

oplage 2087 1525 8400 3150 2559 2515 580 800

pagina’s 504 192 264 320 160 128 456 696

formaat(bxhincm) 15x23 12,5x20 13,5x21,5 15,5x23,5 13x21 13x21 16,8x24,5 16,8x24,5

drukker Wilco Wilco Wöhrmann Wöhrmann Wilco Wilco Wilco Wilco

binder Wilco Wilco Wöhrmann Wöhrmann Stronkhorst Wilco Van Waarden Van Waarden

papierbinnenwerk

keurmerken FSCMix FSCMix,PEFC,ISO14001

FSCMix,PEFC,ISO14001

FSCMix,PEFC,ISO14001 FSCMix,PEFC FSCMix,PEFC,

ISO14001100%FSC,PEFC,EU-Ecolabel

100%FSC,PEFC,EU-Ecolabel

gramsgewicht 90 80 90 80 90 90 90 90

totaalingekocht(kg) 2184,64 360,08 3382,80 1905,00 627,58 512,38 705,60 1562,40

nettoverbruikt(kg) 1633,00 288,00 2898,00 1700,40 503,01 395,48 437,47 933,48

verlies(%) 25,20 20,02 14,30 10,74 19,85 22,82 38,00 40,25

papieromslag

keurmerken FSCMix,PEFC,ISO14001

FSCMix,PEFC,ISO14001 FSCMix,PEFC FSCMix,PEFC FSCMix,PEFC,

ISO14001 FSC,PEFC FSCMix,PEFC,ISO14001

FSCMix,PEFC,ISO14001

gramsgewicht 130 130 250 250 240 240 130 130

totaalingekocht(kg) 48,67 21,90 301,12 136,72 121,80 107,83 18,20 57,28

nettoverbruikt(kg) 28,70 15,25 195,72 95,16 55,44 53,73 7,98 12,60

verlies(%) 41,03 30,35 35,00 30,40 54,48 50,17 56,10 78,01

papierschutblad

keurmerken FSCMix,PEFC,EU-Ecolabel

FSCMix,PEFC,EU-Ecolabel – – – – FSCMix FSCMix

gramsgewicht 140 140 – – – – 140 120

totaalingekocht(kg) 61,69 42,41 – – – – 35,99 35,25

nettoverbruikt(kg) 40,32 21,00 – – – – 11,48 13,64

verlies(%) 34,64 50,49 – – – – 68,10 67,30

papiergrijsbord

keurmerken FSCMix,BlaueEngel,ISO14001

FSCMix,BlaueEngel,ISO14001 – – – – FSCMix,Blaue

Engel,ISO14001FSCMix,BlaueEngel,ISO14001

gramsgewicht 1540 920 – – – – 1540 1540

totaalingekocht(kg) 240,00 83,75 – – – – 76,60 onbekend

nettoverbruikt(kg) 235,20 83,75 – – – – 73,13 onbekend

verlies(%) 2,00 – – – – – 4,53 onbekend

papierstofomslag

keurmerken FSC,PEFC,ISO14001

FSC,PEFC,ISO14001,EU-Ecolabel

– – – – – –

gramsgewicht 130 140 – – – – – –

totaalingekocht(kg) 81,15 43,28 – – – – – –

nettoverbruikt(kg) 41,27 22,26 – – – – – –

verlies(%) 49,15 48,57 – – – – – –

overigematerialen

laminaat geeneco eco geeneco geeneco geeneco eco geeneco eco

inkt plantaardige oliën

plantaardige oliën mineraleoliën inkjetinkt plantaardige

oliënplantaardige

oliënplantaardige

oliënplantaardige

oliën

lijmrug hotmelt koudlijm twinflex twinflex hotmelt koudlijm koudlijm koudlijm

energieverbruik

verbruikperboek(kWh) 0,64949 0,32595 0,598343 0,52093 0,22119 0,126313 0,617943,4 0,962383

idem,excl.papierproductie 0,622595 0,325955 –3 –3 0,214295 0,126313,5 0,396093,4 0,962383,5

typeenergiedrukken groen groen grijs grijs groen groen groen groen

typeenergiebinden groen groen grijs grijs groen groen onbekend onbekend

typeenergielamineren groen onbekend grijs grijs groen groen groen groen

transport

papier(km)2 6602 4222 2600 2600 1682 3657 4929 4929

overigematerialen(km) 1571 1531 1139 onvolledig 1561 1382 2264 2075

totaaltransport(km) 8173 5753 3739 onvolledig 3243 5039 7193 7004

1. Devolledigecijferszijntedownloadenoppapierenkarton.nl2. Ditbetrefthettransportvanpapierfabrieknaardrukkerij;omdatpapierpulp

nietinallegevallenééngeografischeoorsprongkentwashiertussendeonder-zochtetitelsgeeneenduidigevergelijkingvantemaken.

3. Geenofonvolledigegegevensenergiedrukken/binden/lamineren4. Geengegevensenergiebekendvoorschutbladen5. Geenofonvolledigegegevensenergiepapierproductie

25

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e B

ijlag

e 2

: Co

nclu

sies C

O2 -m

etin

g

B I J LAGE 2 CONCLUS I ES CO 2-MET ING

InhetprojectDuurzaamBoekzijntweeboekenonder-worpen aan een CO2-metingvanhetbedrijfCO2logic:De oorlog en Rondom staal.Deboekenzijndaartoeherleidtotdezelfdefunctioneleeenheid,ditwilzeggentottweeboekendiemetelkaartevergelijkenzijn.Ditgebeurdeopbasisvanhetaantalpagina’senerzijdsenhetaantalwoordenanderzijds.Elkboekisherleidnaarhetzelfdeaantalpagina’sofhetzelfdeaantalwoorden.

Cradle to gate benaderingCO2logicheefteencradle to gate benaderinggehanteerdomdeimpactvandelevenscyclusvandeboekenweertegeven. De CO2-uitstootisberekendtothetmomentdatdeboekendedrukkerij/binderijverlieten.DitsluitaanbijdebegrenzingvanhetonderzoekvanDuurzaamBoek.Dege-bruiksfasevandeboekenisbuitenbeschouwinggelaten.

Uitstoot per onderdeel Indegrafiekwordtvoorelkonderdeelvanhetboekdeuitstoot weergegeven (de som van de uitstoot van het materiaal,hettransportenhetenergieverbruik).Hier-doorwordtinzichtelijkwelkonderdeelvanhetboekdegrootsteuitstootheeft.Datishetpapier.

Uitstoot per fase Indegrafiekwordteenvergelijkinggemaakttussendeuitstootvanhetgebruikvandeverschillendematerialenmethetenergieverbruikentransportvandematerialentotaandedrukkerij.Hetmateriaalgebruik(depapier-productie)kentdegrootsteimpact.Voorhetenergie-verbruikiseenindicatiegegeven.DezeisgebaseerdopdeemissiefactorvandegrijzestroomdiewordtgeleverddoorhetNederlandselektriciteitsnet.Dezewordtafge-zettegendeemissiefactorvangroenestroom.Voordegroenestroomisdeemissiefactorvanwaterkrachtge-bruikt.Groenestroomkanaleenreductievan10%tot17%opdetotalevoetafdrukvanhetboekbetekenen.

Uitstoot door verliezen/afval Hetmeesteafvalbijdeboekproductie(inschiet-ennijverig)wordtgerecycled.Hettransportendeverwerkingvanoud-papierzijnmeegenomenindeberekeningvandefootprint.

Type papierDeuitstootpertypepapierkanzeerverschillen.Papierdatisgemaaktvanhoutvezelsuitduurzaambeheerdebossenofuitgerecycledpapier,geproduceerd ineenlandmetveelgroenestroom,zaleenrelatieflageCO2-uitstoothebben.CO2logicheeftdeuitstootvanhettypepapierbepaald,rekeninghoudendmetdebelangrijksteparameters:energieverbruik(thermischenelektrisch)voorpulpenpapier,dekoolstofinhoudvandegebruiktebrandstoffenenenergiebronnen,hettransportvanhoutenpulp,enhetaldannietgeïntegreerdzijnvandepulp-enpapierfabriek.

Papier, transport en groene stroomPapier(productie)levertdegrootstebijdrageaandeCar-bon footprintvaneenboek.Datisnietverwonderlijk.Eenboekiseenstapeltjepapiermeteenkartonnenkaft.Voordeonderzochteboekenzijnverschillendepapier-soortengebruikt.Deklimaatimpactvanhetbinnenwerkvan Rondom staal is een stuk lager (748 kgCO2e/ton)dandievanhetpapierdatisgebruiktvoorDe oorlog (1.222 kgCO2/ton).Ditisvooraltewijtenaanhetgegevendathet papier in De oorlogisgemaaktinSpanje.Hetpapiervan Rondom staalisgeproduceerdinZweden.DeSpaan-sepapierindustriegebruiktmeerfossielebrandstoffen(62%gasenslechts32%biomassa),terwijl inZwedenvrijwelalleenbiomassawordtaangewendindepapier-enpulpindustrie(89%).BovendienisdeZweedseelek-triciteitvoornamelijkhernieuwbaar(30gCO2e/kWh).DeemissiefactorvoorelektriciteitinSpanjeishoger,name-lijk238gCO2e/kWh.DepulpvoorhetZweedsepapierisafkomstiguitEuropa(ZwedenenSpanje),terwijldepulpvanhetSpaansepapiergedeeltelijkuitChilikomt.Datscheeltveeltransportkilometers.Nietalleendeuitstootpertonpapierspeelteenbelang-rijkerol.Ookdehoeveelheidgebruiktpapierspeelteenvoorname rol in de footprint.Hetpapierdatisgebruiktvoor Rondom staalis10gramlichterdanhetpapierdatvoor De oorlogisaangewend.Daarnaastzijndesnij-eninschietverliezenbijRondom staal5%lagerdandievanDe oorlog.Er issimpelgezegdveelminderpapierge-bruikt.Papier-entransportreductieengroenestroomzorgen voor een aanzienlijk lagere footprint van eenboek.

Functionele eenheid en footprintUitdegrafiekenkomtnaarvorendatdeuitstootsterkafhankelijkisvandegekozenfunctioneleeenheid.Ofwelopwelkemanierwordendeboekenmetelkaarverge-leken?Opbasisvanhetaantalbladzijdes,opbasisvanhetaantalletters?Ofwordendeboekenalsgeheelnaastelkaargelegd?Enkandat?Immers,De oorlog is omvang-rijkerdanRondom staal.Wordtdeuitstootvandeboe-kendoorgerekendnaartweevergelijkbareboekenvan500bladzijden,danbedraagtdeuitstootvanDe oorlog 1.935gCO2e en die van Rondom staal943gCO2e.Isdefunctioneleeenheidhetaantalbladzijden,danisdeuit-stoot van Rondom staal51%lager dan de uitstoot van De oorlog.DatheefttemakenmethetformaatvanRondom staal. Dat is kleiner dan dat van De oorlog,erislichterpapiergebruiktendeemissiefactorvanhetpapieriseenstuklager.Isdefunctioneleeenheidhetaantalwoorden,dan is de uitstoot van Rondom staalslechts15%lager.Deredenhiervoorwordtduidelijkbijhetopenslaanvandeboeken.DebladvullingvanRondom staalis30%minderdan die van De oorlog. Rondom staalbevat0,7woordenpervierkantecentimeter,terwijldatbijDe oorlogéénwoordpervierkantecentimeteris.Hoeweldepapier-keuze van Rondom staalduurzamer is,zorgtdemeergecomprimeerdetekstopmaakvanDe oorlog voor (re-latief)minderpapiergebruik.VoorRondom staal is dus

26

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e B

ijlag

e 3

: Du

urza

am

he

id ra

pp

orta

ge

relatiefmeerpapierperwoordgebruikt,maarhetboekbiedteenlagereuitstootdoorhetgebruikvanduurza-mer papier en minder transport.

AanbevelingenUit de CO2-metingkomtduidelijknaarvorendattwee

factoreneenbelangrijkeinvloedhebbenopdeklimaat-impactvaneenboek:depapiersoortenhetontwerpvande uitgave. Duurzaam papier verlaagt de uitstoot CO2 per tongebruiktpapieraanzienlijk (energiebijproductie,transportengroenestroom).Hetdesignkandepapier-hoeveelheidbeperken(snijverliesenefficiënteopmaak).

BIJLAGE3 DUURZAAMHEIDRAPPORTAGE

OokbijdeproductievanderapportagevanDuurzaamBoekisduurzaamheidnagestreefd.AandehandvandeLiDS-methodtiekwordtindezebijlagebeschrevenwelkekeuzesdaarbijzijngemaakt. FunctieDitrapportisbewustoppapieruitgegevenvanwegedefunctionaliteitenenkwaliteitenvanprint.HetrapportiseenintroductieenoverzichtvanDuurzaamBoekmetbelangrijkeennuttigeinformatievoorpartijendiezijnbetrokkenbijdeboekproductie.Het isverschenen ineenoplagevan250stuks.Papierbiedtnaasteengoedeenprettigeleeservaring,eenvertrouwdeeneenvoudigenavigatieengeefttevens(tactiele)waardeaandeinfor-matie.Aantekeningenkunnenwordengemaaktinhetrapport.Uiteraardiseenminimalemilieubelastingnage-streefd.Hetrapportiszwart/witgedruktenverkoopbe-vorderendetoevoegingenzijngeziendefunctievandepublicatienietnodig.Hetrapportbevateenselectievanvoor de genoemde doelgroep relevante onderzoeksdata. Meerdatazijntevindenoppapierenkarton.nl. MateriaalkeuzeMinder, dichtbij enduurzaamzijndeuitgangspuntenbijdekeuzevanmateriaalvoorhetrapport.GekozenisvoorgerecycledpapiermeteenEuropeesEcolabel.Datbetekentdatdeherkomstvandegrondstof(endepro-ductiedaarvan)duurzaamzijn.Gerecycledpapierisoverhetalgemeenmindermilieubelastenddanpapierdatisgemaaktvanversehoutvezels(27).Hetpapierbeschiktovercertificatendieaantonendathetduurzaamisge-produceerd.Veredelingenexotischeinktenzijnverme-den. MateriaalgebruikHetontwerpvanditrapportisgerichtopoptimaalmateri-aalgebruik.Doel:zominmogelijkmateriaalgebruiken.Deopmaakiscompact,overdrevengroteofvetteletterszijnvermedenendebinnenzijdevanhetomslagisgebruikt.Hetdrukwerk isnietaflopend.Gevolg:minderofzelfsgeensnijafval.Tevensisaandachtbesteedaaneenopti-maleomvang.Hetaantalpagina’siseenveelvoudvan4. ProductietechniekUitgangspuntvoordeproductievanhetrapport:zominmogelijkmilieubelasting.Eisen:detechniekmoetwei-

nigafvalopleveren;deleverancierdienttransparantenduurzaamtewerken.Deleverancierisvoorafgeïnfor-meerd over genoemd uitgangspunt en is gevraagd naar zakenalsstroomgebruik,gebruikteinktenenverwachtsnij-eninschietverlies.Geziendebeperkteoplageenei-senisgekozenvooreenPoD-uitgave.MetPoDkan(bijvraag)eenexactaantalextrarapportenwordenbesteld. DistributieDoelstellingishetzolaagmogelijkhoudenvanhetaan-taltransportkilometers.DelocatievandeNederlandseleverancier/drukkerisgunstiggelegentenopzichtevandevestigingvandeleveranciervanhetpapier.Verderisgekozenvooreeneenvoudigeverpakkingzonderplasticenzaldeverspreidingvanhetrapportondergeïnteres-seerdenzoveelmogelijkcentraalplaatsvinden(bijvoor-beeldtijdensdepresentatievanhetrapport). Milieu-belasting tijdens gebruikDe milieubelasting van een papieren uitgeefproductvindtplaatsbijdeproductievaniederexemplaar.Vanafdatmomentstaatdefootprintvast.Hoemeerhetrap-portwordtgelezen,hoebeter. LevensduurOmgoedearchiveringtefaciliterenisgekozenvoorhetA4-formaatenzijnoognietjestoegepastopdathetrap-port in een ordner past. Na de levensduurBijdemateriaalkeuzeenhetontwerpisookgedachtaandefasenadelevensduurvanhetrapport.Gekozenisvooreengenieteafwerkingenerisafgezienvanlaminaatomeenmogelijkrecyclingprocesnietteverstoren.

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e C

olo

fon

27

C O L O F O N

Tekst:• Papierenkarton.nl(ErikTimmermans)• Duurzaamuitgeven(PieterKers)• DutchCrossing(JeroenvanderVeur)• KenniscentrumPapierenKarton(TomdeHaan,KarlijnKuijpers,NevenaGajic,MarcMarsidi)

Projectmanagement:MarcReijnders(TransitiehuisEnergietransitiePapierketen)Eindredactie:AnnemiquedeKroonOntwerpenopmaakrapportage:StudioKersProductie:WöhrmannZutphenPapier:Antalis

du

ur

za

am

bo

ek e

ind

ra

pp

or

tag

e

Duurzaam Boek is een initiatief van Papierenkarton.nl in het kader van

Postbus 7332130 AS HoofddorpKruisweg 7612132 NE Hoofddorptel: +31 (0)20 654 3043web: www.papierenkarton.nl