HET RECTORAATSGEBOUW

van de Vrije Universiteit Brussel

1971-1976 RENAAT BRAEM

Dit is een publicatie van de Vrije Universiteit Brussel

Dienst Cultuur en Dienst Interne en Externe Communicatie

Pleinlaan 2 - 1050 Brussel

www.vub.ac.be

Met de steun van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

In het kader van Open Monumentendag 2006.

Lay-out: Kunstmaan.be

Fotografie: Jan Pollers

“Laten we als nuchtere burgers van de huidige maatschappij dankbaar zijn voor idealisten als Renaat

Braem, die een exponent wilde zijn van moderne gekdoenerij of beeldstormerij.“

Karel Poma

Een artistieke sjouwer en bouwer

alsook gevoelig filosoof

Renaat Braem, geboren op 29 augustus 1910 te Antwerpen en architect van het Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel, stelde in de jaren dertig een ‘kleine sociologie voor architecten‘ op. “Goede architectuur”, aldus Braem, “grijpt in in de strijd om een betere levensstijl. Dergelijke architectuur vertrekt van het gegeven dat er geen klassen zijn en dat de ideale arbeider tot norm van de samenleving wordt verheven. Deze architectuur heeft een aantal kenmerken: ze moet gemeenschapskunst zijn, functioneel zijn, actief ingrijpen in het leven van de gebruiker en geïnspireerd zijn op de vormgeving in de natuur, wat betekent dat altijd de weg van de minste weerstand gevolgd moet worden.”

Deze ideologie heeft hij nergens volledig tot uitdrukking kunnen brengen, maar het is steeds een bron van inspiratie geweest in zijn ontwerpen. Met zijn sociaal voelend hart kwam Braem voor de zwakkeren en kansarmen in de maatschappij op. Vandaar ook zijn talrijke realisaties in de sociale woningbouw.

Het leven en werk van Renaat Braem werden reeds veelvuldig belicht en uitgerafeld, waarbij telkens weer blijkt dat hij, naast de manueel-artistieke sjouwer en bouwer ook een zeer gevoelig filosoferend denker was.

Hijzelf zei hierover: “Een architect vecht met een reeks vraagstukken die elk om een oplossing schreeuwen en die tot een synthese moeten gebracht worden. Er is, ten eerste, een zinvolle schikking van de ruimten, in verband met de bestemming van het gebouw. Dan is er de geschikte constructie, die het ‘abstracte’ functionele schema tot materiële werkelijkheid moet maken. In steeds groeiende mate is er het equipement, met allerlei mechanismen die de omsloten ruimte leefbaar moeten maken zoals verwarming, verlichting, luchtconditionering, enzovoort. In de praktijk splitsen deze opgaven zich in een oneindig aantal detailproblemen, die dikwijls tegenstrijdige oplossingen meebrengen en een gaaf resultaat bemoeilijken. Er is, bovendien, de kostenkwestie, die meer gewicht heeft dan ons lief is.

En dan komt het mijns inziens zeer belangrijke punt: hoe de plastische, visuele verschijning een expressie te geven van de bestemming van het architectuurwerk. Hoe kan dit bijdragen tot een positieve werksfeer? Hoe kan een ensemble van beton, glas, steen… de rythmische opvolging der ruimten, de esthetische opvatting van gevels en binnenelementen, het peil

bereiken van schoonheid. De ingewikkeldheid, de mengeling van allerlei dwingende factoren bij de compositie maken dat de architect er niet altijd in slaagt tot het wenselijke niveau te geraken. Ontroerend schone bouwwerken zijn er niet zoveel. (…) Er zijn er in Egypte, Griekenland, Japan en Mexico die mij sterk hebben aangegrepen. (…) Het staat ook vast dat in het verleden de kleur een grote rol moet gespeeld hebben. Men weet dat de Griekse en Mexicaanse tempels volledig met hevige kleuren beschilderd waren, iets wat wij ons vandaag moeilijk kunnen voorstellen.

Ik heb mij steeds ingespannen om iets in die richting te verwezenlijken. Bijna altijd ben ik gebotst op de kwestie van de kostprijs, omdat men schilderingen en beeldhouwerij steeds als overbodige versieringen aanzag, economisch en zelfs sociaal onverdedigbaar! De architect moest het dan maar zelf doen…”.

Renaat Braem werd 90 jaar en overleed op 31 januari 2001 in Essen. Het Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel is het laatste grote bouwproject dat door Renaat Braem werd gerealiseerd.

RENAAT BRAEM

Onbaatzuchtig streven naar

wetenschappelijke waarheid

De Vrije Universiteit Brussel is ontstaan uit de Franstalige Université Libre de Bruxelles (ULB). Deze werd in juni 1834 opgericht door Théodore Verhaegen, een Brussels advocaat van Vlaamse oorsprong. Het was zijn bedoeling een universiteit op te richten die onafhankelijk was van Staat en Kerk en waar academische vrijheid heerste. Vanaf 1935 werden aan de Franstalige ULB cursussen in het Nederlands gedoceerd. Het duurde echter tot in 1963 vooraleer er in alle faculteiten en scholen colleges in het Nederlands gegeven werden. En het duurde nog eens zes jaar, tot in 1969, vooraleer de oude unitaire universiteit, de ULB, werd opgesplitst in een Franstalige en een Nederlandstalige universiteit. De Vrije Universiteit Brussel was vanaf dat moment een feit.Sindsdien is de Vrije Universiteit Brussel niet meer weg te denken uit het wetenschappelijke, culturele, sociale en economische leven van België en in het bijzonder van de regio Brussel.Vandaag omvat onze universitaire gemeenschap ruim 9000 studenten, meer dan 600 hoogleraren en docenten, 800 wetenschappelijke en 960 administratieve en technische medewerkers. Daarnaast telt de Vrije Uni-

versiteit Brussel een medische campus en een Academisch Ziekenhuis met een personeelsbestand van in totaal 4500 personen.

De Vrije Universiteit Brussel is een open, tolerante en pluralistische uni-versiteit. Het principe van vrij onderzoek en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens staan centraal. De universiteit verzet zich tegen autoritair denken. Aan de Vrije Universiteit Brussel krijgt de student een zelfstandige, open en verantwoordelijke kijk op de wereld mee. Hoe we dat doen? Door waarden zoals Vrijheid van denken, Verdraagzaamheid en Verscheidenheid in alles wat we doen, centraal te stellen...

Renaat Braem wilde dit gedachtegoed onderstrepen. “Dit is een univer-siteit op basis van Vrij Onderzoek, wat een bepaalde anti-dogmatische stellingname impliceert. Het kwam de ontwerper voor dat het gebouw als het ware een symbolische vorm moest hebben die aansluit bij de meest primaire wetenschappelijke waarheid, de meest primaire grondvorm die in de natuur voorkomt. Dit sluit de rechthoek uit, die een opzettelijke ordenende wet uitdrukt, een vorm van dwang”. Braem kiest voor een ellipsvorm van het gebouw. “Als hoofdvorm is de cirkel of de ellips het meest geschikt, omdat de beweging van de bewegende mens niet hoekig geschiedt, maar steeds afgerond. (…)”. De ellips vond Braem hier meer geschikt dan de cirkelvorm, omdat het een vorm is met twee centra en daardoor een dynamiek in zich heeft. “De cirkel heeft maar één centrum

en is hierdoor volledig bepaald, terwijl de ellips oneindig veel vormen kan aannemen door de verhoudingen te wijzigen. De cirkel wordt daardoor gezien als symbool van dogma’s en een geocentrisch wereldbeeld, terwijl de ellips symbool is van antidogma en een heliocentrisch wereldbeeld”. Naar verluidt zou het idee van een ellipsvormig gebouw de eerste keer door Braem op een bierviltje getekend zijn, en zou hij daarbij gezegd heb-ben dat hij ze zo lang en zo smal mogelijk wilde hebben.

Om de ideeën die Braem fundamenteel achtte voor de Vrije Universiteit Brussel nog meer kracht bij te zetten, wilde hij in het gebouw een syn-these van de kunsten nastreven. Hij bracht muurschilderingen aan, liet de ellipsvorm in vele details terugkeren en zocht voor op de luifel ook naar symbolen ‘van een wereldbeschouwing op basis van de vrije weten-schap’.

De inplanting van het gebouw op het terrein van de nieuwe campus zou zo worden, dat het een grote zichtbaarheid zou hebben en kon dienen als uithangbord van de Vrije Universiteit Brussel. Het gebouw zou met de lange as loodrecht op de as van de Generaal Jacqueslaan komen te staan, zodat men bij het voorbijrijden eerst een zicht heeft op de volledige gevel, die sterk versmalt op de kop. Deze inplanting is totaal tegengesteld aan de algemene plaatsing van een gebouw in een straat, waarbij de voorgevel volgens de as van de straat ligt.

VRIJEUNIVERSITEITBRUSSEL

Eers

te o

ntw

erpe

n: T

empe

l van

de

Wet

ensc

hap

“Als men de circulatie in een dergelijk complex nader bekijkt, blijkt de meest rationele hoofdvorm de cirkel of de ellips te zijn, omdat de beweging van de bewegende mens niet hoekig geschiedt, maar steeds afgerond. (…) Bovendien is dit een universiteit op basis van Vrij Onderzoek, wat een bepaalde anti-dogmatische stellingname impliceert. Het kwam de ontwerper voor dat het gebouw als het ware een symbolische vorm moest hebben die aansluit bij de meest primaire wetenschappelijke waarheid, de meest primaire grondvorm die in de natuur voorkomt. Dit sluit mijns inziens de rechthoek uit, die een opzettelijke ordenende wet uitdrukt, een vorm van dwang.”

“Men kan de universiteit zien als het Cultuurscheppende Centrum der Natie, als het ware de Tempel der Gemeenschap van Morgen. Men kan er zich ook toe beperken haar te begrijpen als een soort hoger technisch instituut waar men de kaders klaarstoomt voor het collectieve productieproces en wat daarbij hoort, en daarmee basta. De ontwerper geloofde in die Tempelidee…”

Renaat Braem

“De ellips is een vorm met twee centra en heeft daardoor een dynamiek in zich. Ze staat

symbool voor antidogma en een heliocentrisch wereldbeeld”.

Renaat Braem

Trap

penh

al

De vloer in de inkomhal werd aangelegd met rode, witte en blauwe tegels in verschillende lijnen die de vormen van de ruimte volgen. Een idee uit de Art Nouveau-stijl van Victor Horta.

De treden van de ellipsvormige trap zijn in merantihout, steunen op een betonnen trapboom en de leuning is in blauw gelakt metaal met een houten handgreep.

Het tableau in baksteenmetselwerk met de vorm van een spiraal maakt integraal deel uit van de architectuur, net als de muurschilderingen en de reliëfs op de luifel. Geen van deze elementen is “l’art pour l’art”. Braem wilde met de spiraal uitbeelden dat “onze woning, de Melkweg, een spiraal in een ellips is”. De spiraal is een universeel symbool dat in verschillende culturen voorkomt. Het toont dat niets vastligt en niets een lineair verloop kent. Het is met andere woorden de fundamentele wet van het universum, waar alles evolueert op verschillende niveaus die telkens met elkaar verbonden zijn. Dit is ook waar het denken mee verbonden is: nooit rechtlijnig en zeker niet op voorhand bepaald. Het is hierom dat in het vrij onderzoek elke vastgelegde waarheid moet verworpen worden.

INKOMHAL

Ont

wer

psch

ets

door

Ren

aat

Brae

m

Trap

penh

al

Inko

mha

l

“De ruimte binnen de ellips wilde ik als volgt organiseren: in het centrum de sanitaire voorzieningen, de trappen, de liften en de bergplaatsen. Daarrond de kantoorruimten, volgens het principe van een ‘bureaulandschap’ ingedeeld met schermen, kasten, plantenbakken enzovoort. (…) Interessant bij deze indeling is ook dat het zicht op de muurschilderingen zo volledig is en men de betekenis ervan beter kan begrijpen. Dit zorgt bovendien voor een optimaal effect van de architectuur op de leef- en werkomstandigheden van de gebruiker”.

Men zag het idee van een bureaulandschap echter niet zitten. Braem stelde tapijt en geluidsabsorberende gordijnen voor als oplossing voor het geopperde probleem van storende geluiden, de temperatuur kon worden geregeld met airconditioning, in de uiteinden van het gebouw konden ‘gesloten’ bureaus worden voorzien, … maar hij trok aan het kortste eind: de Vrije Universiteit Brussel hield vast aan een indeling in burelen.

“Liefde en licht, niet in besloten kring,

maar voor allen.”

Renaat Braem

Inte

rieur

Rec

tora

atIn

terie

ur R

ecto

raat

Inte

rieur

Voo

rzitt

ersc

hap

Deta

il va

n de

toi

lett

en

Deta

il va

n de

radi

ator

en

“Er zijn werkelijk dingen welke de architectuur alléén niet tot uitdrukking kan brengen…” Daarom zijn er de schilderingen en kleine reliëfs in het Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel. “Ik heb een samenvloeiing beoogd van functionele overwegingen enerzijds en de betrachting om het gebouw een boventijdelijke uitdrukking te verschaffen anderzijds.” De muurschilderingen zijn thematisch geschikt, “als het ware in spiraal stijgend van gelijkvloers naar de vijfde verdieping”.

“Is het resultaat gelukkig of armzalig? Het is een poging, zij het op grote schaal. Ikzelf, Renaat

Braem, kan er niet over oordelen! De poging is er. Het was financieel niet doenlijk om de

medewerking in te roepen van de schilders die ik daartoe de meest geschikte vind, zoals

bijvoorbeeld Matta, of de Mexicanen. In Vlaanderen ken ik er, tot mijn spijt, geen. De architect

moest het dan maar zelf doen.”

Renaat Braem

MUUR-SCHILDERINGEN

00 > Op het gelijkvloers staat de afbeelding van de ener-gie, de basis van alles. Hierdoor ontstond de aarde, met haar tegengestelde elementen vuur en water.

“Ik ben aan een enorme onderneming begonnen.

De studenten, voor wie het werk eigenlijk bestemd

is, tonen niet de minste belangstelling, behalve

dan vreemde studenten, hindoes, zwarten, die

komen vragen: ‘What is the meaning of those

pictures?’ en die hun waardering uitdrukken.

(…) Ik beschouw de onderneming echter als een

plicht, o.a. tegenover mezelf. De wil tot synthese

mag onbegrepen blijven, toch schilder ik voort.”

Renaat Braem

01 > Op de eerste verdieping zien we de oorsprong van het leven, cellen die zich delen en ontwikkelen tot groene wieren en verdere fasen.

Ont

wer

psch

ets

door

Ren

aat

Brae

m

02 > Op de tweede verdieping staat de primitieve aarde met plantengroei en dieren.

03 > Op de derde verdieping verschijnt de mens, als resultaat van een lange evolutie, met de elemen-taire vorming van gemeenschappen.

04 > De vierde verdieping geeft de strijd van de mens voor zijn vrije ontwikkeling weer.

05 > Op de vijfde verdieping is het doel waarnaar we streven uitgewerkt: de vrije mens in een vrij denkende, creatieve omgeving.

Door de gekozen thema’s vertonen de tekeningen op de lagere en hogere verdiepingen eerder een esoterische vormentaal, maar daartussen wordt een meer duidelijk en sprekend ‘verhaal’ opgehangen.

Het geheel der schilderingen vertegenwoordigt een lengte van ongeveer 500 meter. Het werd uitgevoerd in Superlatex Sigma, in een tijdsverloop van onge-veer acht jaar (1976-1984). Voor de detailafwerking zorgden Ruperto Urzua, Jan Willems en Elza Braem- Severin.

Ont

wer

psch

ets

door

Ren

aat

Brae

m

LUIFEL

De gevel van het Administratie- en Rectoraatsgebouw wordt bekroond met een golvende luifel. Deze geeft het idee dat hij uit het gebouw komt en er niet enkel vooraan aan bevestigd is. Op de ontwerpplannen is trou-wens duidelijk te zien dat de luifel binnen aan het plafond werd opgehan-gen en zo naar buiten vloeit. Dit gebeurde met een zogenaamde freys-sinetverbinding. Onderweg naar buiten loopt hij over de sas van de inkom waarna hij door twee zuilen ondersteund wordt. Deze zuilen zijn niet in één geheel met de luifel bekist, wat moeilijker in het echt te zien is, maar duidelijk wordt aangegeven op de schetsen ervan. Dit is een element dat men terugvindt bij Le Corbusier die een onderscheid maakte tussen het ‘dragende’ en het ‘gedragen’ element.

RELIËFS “Ik wou het gebouw een symbolische expressiviteit verlenen. Daarom moest een synthese van

kunsten worden nagestreefd. Er was echter geen geld beschikbaar. Ik tekende dus zelf sommige

motieven die mijn medewerker in triplex uitzaagde. Ze werden in de bekistingen van het beton

gelegd, waardoor boven de ingang kleine reliëfs werden verwezenlijkt.” Renaat Braem

nig te maken met de universiteit, maar neemt toch een centrale plaats op de luifel in. Het hert is de koning van het bos. Hij is fier, trots, solitair, maar ook het wilde dier dat waakt en verdedigt. En de bomen, die in de herfst hun bladeren verliezen en in de lente opnieuw tot leven komen, symboliseren hernieuwing, verjonging en vitaliteit. Een universiteit heeft elk jaar nieuwe studenten en vormt de wetenschappers van de toekomst, en garandeert zo ook elk jaar het ritme van vernieuwing. Bovendien staat de natuur voor evenwicht en harmonie. Evenwicht en harmo-nie zijn ook waarden die in een universiteit aanwezig moeten zijn: ze dienen om aan vrij on-derzoek te kunnen doen, ze ver-werpen ieder machtsprincipe en bevorderen het onbaatzuchtige streven naar de waarheid.

Links onder zijn drie paraplu’s boven elkaar afgebeeld. Hier-over schreef Braem dat hij had ervaren dat de werking van een administratie toch grotendeels het openen van paraplu’s is.

Centraal bovenaan in de luifel staat het wapenschild van de Vrije Univer-siteit Brussel dat, door een fout bij het in uitvoering brengen, in spiegel-beeld staat afgebeeld.

Daaronder staat een zon met langs weerskanten een vijfpuntige ster en eronder een edelhert tussen twee bomen. Voor Vrijmetselaars ‘schijnt de zon voor iedereen’ en staat ze symbool voor gelijkheid. In de thematiek van het Vrij Onderzoek geeft de ster uiting aan ‘het onbaatzuchtige streven naar waarheid, door het verwerpen van elk machtsprincipe’. De vijfpuntige ster heeft hierbinnen een speciale betekenis: het was het teken van de ver-eniging van de leerlingen van Pythagoras en hun gids. Ze wordt ook gezien als een basisfiguur, die verwijst naar de kosmische harmonie, elementen die we zeker in verband kunnen brengen met het vrije wetenschappelijke denken. Het edelhert tussen de twee bomen heeft op het eerste zicht wei-

De fakkel, voor Braem het symbool voor het wetenschappelijk onderzoek, bestaat uit verschillende elementen die elk een onderdeel zijn van het wetenschappelijk onderzoek. De passer staat voor het me-ten, het oog voor het zien, de spiraal voor het begrijpen en de fakkel voor het schep-pen van klaarheid (licht in de duisternis).

Het bouwen wordt gesymboliseerd door een stuk gemetselde muur met een tru-weel. Bouwen aan een betere toekomst, maar ook bouwen aan de waarheid door voortdurend nieuw onderzoek.

“Een volwaardige architectuur, dit wil zeggen welke zou beantwoorden aan de volledige geestelijke

en materiële behoeften van de mens uit de twintigste eeuw, is op dit ogenblik onmogelijk te

verwezenlijken. We kunnen slechts hier en daar een stoot voorwaarts geven en, in gelukkige

ogenblikken, iets vertolken van een hoop op schonere tijden.” Renaat Braem

BRONNEN > BRAEM R., Architectuur, een totaalkunst, Humanistisch Verbond, Mortsel 1984, 40 p.

> BRAEM R., Het schoonste land ter wereld, Kritak, Leuven 1987, 215 p.

> JACOBS U., Renaat Braem, Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel 1971-1976, Vrije Universiteit Brussel, Brussel 2003, 120 p.

> STRAUVEN F., Renaat Braem, de dialectische avonturen van een Vlaams functionalist, Archief voor Moderne Architectuur, Brussel 1983, 235 p.

> Met medewerking van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed - Archief Renaat Braem en het Universiteitsarchief van de Vrije Universiteit Brussel

La poésie est dans le coeur de l’homme

et c’est pour cela qu’il faut s’ouvrir

aux joies de la nature

Le Corbusier

Deze uitgave kwam tot stand naar aanleiding van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest op 16 en 17 september 2006, met als thema “lichaam en geest”. Geïnspireerd door de talrijke reacties van onze (buitenlandse) bezoekers, zijn we er meer dan ooit van overtuigd dat de architectuur en het uitzonderlijke karakter van dit Administratie- en Rectoraatsgebouw, de uitdrukking vormen van de normen en waarden waarvoor de Vrije Universiteit Brussel staat. Tegelijkertijd wordt de aanvraag tot bescherming van het gebouw officieel aangekondigd.