FARO Advies

Bodemverbetering met slibcompost

Rapportage 2019

Inhoud 1 Inleiding........................................................................................................................................... 3

Het team .............................................................................................................................................. 3

2 Voorbereidende fase ........................................................................................................................ 4

2.1 Voorbereiding experimenten met slibcompost (sept –nov 2019) ............................................ 4

2.2 Proefopzet ................................................................................................................................ 5

3 Analyse van het materiaal .............................................................................................................. 6

3.1 Anorganische stoffen ............................................................................................................... 6

3.2 Organische microverontreinigingen ........................................................................................ 6

3.3 Go/no go besluit ...................................................................................................................... 6

4 PR en communicatie ........................................................................................................................ 6

4.1 Presentatie project STOWA d.d. 30 jan .................................................................................. 6

4.2 Werksessies circulair terreinbeheer d.d. 13 maart, Wageningen ............................................. 6

4.3 Startbijeenkomst 25 september, de Marke, Hengelo (Gld.) .................................................... 6

5 Bijlagen ........................................................................................................................................... 7

Bijlage A Resultaten van de analyses ........................................................................................... 8

Bijlage B Bijeenkomst Circulair Terreinbeheer d.d. 13 maart .................................................... 9

Bijlage C Startbijeenkomst project d.d. 25 september ............................................................... 11

1 Inleiding In een serie experimenten met verschillende slibcompostsoorten, zal in de jaren 2020-2022 op de WUR Proefboerderij de Marke (Hengelo, Gld.) worden getest of en zo ja, welke slibcompostsoorten een positief effect sorteren op de bodemstructuur en de gewasopbrengst (mais). Verontreinigingen zoals zware metalen of organische microverontreinigingen in slib kunnen daarbij beperkingen opleveren, dus het voorkomen van deze stoffen dient nader te worden onderzocht. In het goedgekeurde onderzoeksplan was de analyse van zware metalen opgenomen, omdat deze in de wetgeving primair bepalend c.q. limiterend zijn. Echter, het voorkomen van organische microverontreinigingen niet, enerzijds omdat hun voorkomen niet wettelijk is vastgelegd, anderzijds omdat onderzoek naar organische microveront-reinigingen een complexe materie is, daar het om een zeer groot en breed scala aan stoffen gaat, die in het algemeen in zeer lage concentraties voorkomen. Dit stelt eisen aan de selectie van stoffen en aan de mogelijkheden c.q. nauwkeurigheid van meten. Daarom werd in eerste instantie besloten een desk-study uit te voeren naar het voorkomen en de risico’s van organische microverontreinigingen in slib met de optie om budget te zoeken voor analyse van een geselecteerd aantal stoffen door een gecertificeerd lab binnen de projecttermijn of daarna.

De voorbereidende fase van het project, beschreven in deze rapportage, werd in 2019 uitgevoerd en afgerond. Daarin werden de voorbereidingen getroffen voor het bereiden van slibcompost, werd slibcompost bereid en geanalyseerd en werd de desk study naar het voorkomen van organische microverontreinigingen afgerond. Bovendien werd gezocht naar middelen om een screening van organische microverontreinigingen mogelijk te maken. STOWA was bereid dit onderzoek te financieren, waardoor de gelegenheid bestond om in het najaar van 2019 een slibmonster en twee slibcompostmonsters te analyseren op een breed spectrum van stoffen door een gecertificeerd lab (Aqualysis in Zwolle). De uitwerking van de desk study en de resultaten van deze analyses zijn separaat van deze rapportage verzonden naar belanghebbenden.

Het project werd onder bredere aandacht gebracht door middel van presentaties voor STOWA (d.d. 30 januari), tijdens de werksessies van de conferentie ‘de Waarde van water en aarde’ op 13 maart, georganiseerd door Circulair Terreinbeheer (zie bijlage b) in Wageningen en tijdens de startbijeenkomst d.d. 25 september op de Marke in Hengelo. Voor deze startbijeenkomst werd een persbericht geschreven die werd gepubliceerd in De Gelderlander en twee vaktijdschriften. Het team

Het uitvoerend team v.l.n.r.: Peter Laan (projectleider FARO Advies), Jan Feersma Hoekstra (Agriton, Noordwolde), Zwier van de Vegte (Proefboerderij de Marke), Carel de Vries (Courage /VKA)

2 Voorbereidende fase 2.1 Voorbereiding experimenten met slibcompost (sept –nov 2019) Overwegingen In de voorbereiding van de veldexperimenten werd geëxperimenteerd met het maken van PE-vrij slib m.b.v. de borstelcentrifuge. Ook werd overwogen slib met toegevoegde lage concentratie biopolymeren van Waterschap Zuiderzeeland te gebruiken. Deze methodes hebben echter beide het nadeel dat mogelijk positieve resultaten uit experimenten met dergelijk slib lastig of niet opschaalbaar zijn, aangezien de meeste waterschappen een uniforme werkwijze hebben van slibverwerking waarbij PE’s al vroeg in het proces worden toegevoegd. Daarom werd uiteindelijk besloten primair slib te gebruiken (RWZI Haarlo) dat uit de voorkant van de bandindikker kwam, een laag percentage aan PE’s bevatte (ca. 3 g PE/kg DS) en een DS gehalte van 6-6,5 % had. Het slib zag er wat dikker uit en bleek bij een voorexperiment in een emmer goed mengbaar met groenmateriaal zoals gras of stro. Ook in de praktijkproef op de Marke bleek het slib goed mengbaar met de aangevoerde groenstromen. Voorbereiding en mengproces Op 23 en 24 september werd 20 ton taludmaaisel door het waterschap en 20 ton bermmaaisel door de gemeente Bronckhorst aangevoerd. Deze werden op het oog verdeeld in vier gelijke hopen van 5 ton elk. De aangevoerde slib (6 ton) werd opgeslagen in een container. Van het slib werd 2 liter afgetapt dat werd aangeboden ter analyse door Aqualysis Laboratorium (Zwolle). De verhouding van de hoeveelheid slib en compost werd gebaseerd op de gewenste C/N verhouding. Hierbij werd uitgegaan van een C/N van 15-20. Op 25 september werden 4 hopen gemaakt: 2 met slib (slibcompost) en 2 zonder slib en wel als volgt: A Klassieke compostering Hoop 1: 5 ton bermmaaisel, 5 ton taludmaaisel, 2,74 ton slib Hoop 2: 5 ton bermmaaisel, 5 ton taludmaaisel B Bokashi fermentering Hoop 3: 5 ton bermmaaisel, 5 ton taludmaaisel, 2,79 ton slib Hoop 4: 5 ton bermmaaisel, 5 ton taludmaaisel. De slibcomposthopen werden bereid door eerst het bermmaaisel uit te spreiden op een ril, in het midden een holte te maken met de kraan en vervolgens daar het slib in te deponeren, zodat dit niet zou weglopen. Vervolgens werden de hopen met de mengmachine (zie foto’s hieronder) tweemaal gemengd, waarbij de kraan na de eerste mengsessie de buitenste delen van de hoop boven op de inmiddels gemengde hoop gooide om een homogeen mengproduct te verkrijgen. De twee hopen die gecomposteerd werden, werden eenmaal per week met de mengmachine gemengd, de Bokashi hopen werden afgedekt met plastic.

De composteer mengmachine (breedte mengdeel 5 m) Nabewerking composthoop

Het Bokashi mengproces: toevoeging van EM Eindproducten: Bokashi (onder plastic) en compost Na 8 weken (20 november) was het composterings- c.q. Bokashi fermentatieproces afgerond. Van de slib-compost en slib-Bokashi hopen werden zgn. plukmonsters genomen: 10 at random gestoken monsters uit verschillende plekken van elke hoop, die in een betonkuip werden gemengd en gedurende 48 uur bij 70 °C werden gedroogd. Vervolgens werden deze monsters gehomogeniseerd en tot poeder vermalen m.b.v. een zgn. kogelmolen en ter analyse aangeboden aan Aqualysis. Materiaal van deze hopen en van de composthopen zullen in het voorjaar van 2020 gebruikt worden om onder te werken op de proefvelden. 2.2 Proefopzet De uiteindelijke proefopzet met proefvelden van 8 x 4 meter elk, waarop in het voorjaar van 2020 een maisteelt zal worden toegepast, ziet er als volgt uit:

Met slib aantal

proefvelden Zonder slib aantal

proefvelden slib / maaisel, compostering 4 geen toevoegingen 4

slib / maaisel, Bokashi fermentering 4 gecomposteerd maaisel 4 gefermenteerd maaisel (Bokashi) 4 Totaal 8 12

3 Analyse van het materiaal 3.1 Anorganische stoffen In Bijlage A zijn de resultaten opgenomen van de analyse van het gebruikte zuiveringsslib en de slibcompostproducten. Uit de resultaten blijkt dat de gehalten van alle metalen in het zuiveringsslib onder toetsingswaarde zijn. Hoewel geen normoverschrijdingen in het zuiveringsslib zelf kon worden geconstateerd, was zowel in slibcompost als slib-Bokashi een lichte overschrijding van het gehalte aan chroom waar te nemen. 3.2 Organische microverontreinigingen In het kader van dit project werd een desk study uitgevoerd naar het mogelijk voorkomen van organische microverontreinigingen in zuiveringsslib en de mogelijke risico’s hier uit voortkomende. Deze studie werd aangevuld met een analyse van de belangrijkste ca. 300 organische microverontreinigingen. De resultaten van dit onderzoek zijn separaat naar belanghebbenden verzonden. 3.3 Go/no go besluit De resultaten geven aanleiding om een ‘go’ besluit te adviseren. Dit betekent dat we zonder significante risico’s het slibcompost kunnen onderwerken op de proefvelden.

4 PR en communicatie 4.1 Presentatie project STOWA d.d. 30 jan -> voor de programmacommissie, ter goedkeuring en financiering van het project 4.2 Werksessies circulair terreinbeheer d.d. 13 maart, Wageningen -> zie bijlage B 4.3 Startbijeenkomst 25 september, de Marke, Hengelo (Gld.) -> zie bijlage C

5 Bijlagen

A Analyse van anorganische stoffen in slib en slibcompost

B Bijeenkomst Circulair Terreinbeheer d.d. 13 maart

- Programma - Resultaten werksessie

C Startbijeenkomst project d.d. 25 september - aankondiging - genodigden en presentielijst - persberichten

* persbericht Nieuwe Oogst (separaat bijgevoegd) * persbericht op website LTO Noord (separaat bijgevoegd) * de Gelderlander 5 oktober (separaat bijgevoegd)

Bijlage A Resultaten van de analyses [ Concentraties in zuiveringsslib (vers, bij aanvang) en slib-compost en slib-Bokashi na 8 weken compostering] Wettelijke toetsingswaarden voor zware metalen zijn opgenomen ter vergelijking.

Slib Slibcompost regulier

Slibcompost Bokashi

Toetsingwaarde voor zware metalen (cf. Uitvoeringsbesluit Meststoffenwet)

% DS 7 100 100 (mg/kg DS) zuiveringsslib compost % OS * 23,8 As 15 15

Macronutrienten (in g/kg DS) Cd 1,25 1 Ca 15 17 25 Cr 75 50 Na 3,3 1,4 1,5 Cu 75 90 K 16 15 12 Hg 0,75 0,30 S 3,9 4,8 3,3 Ni 30 20

Mg 8 4,4 4 Pb 100 100 Sporenelementen en zware metalen (in mg/kg DS) Zn 300 290

Fe 6000 5200 5100 Mn 160 250 170 Mo 15 4,1 4,2 Ba 120 75 48 Sb 1,6 < 1 < 1 Co 2,3 2,1 1,7 Al 3200 4300 5000 As 2,6 3,2 3,1 Cu 330 44 25 Zn 630 140 76 Cd 0,59 0,48 0,35 Cr 23 110 78 Hg 0,17 < 0,05 < 0,05 Ni 17 6,9 7,1 Pb 50 14 7

* als percentage gloeirest normoverschrijding

Bijlage B Bijeenkomst Circulair Terreinbeheer d.d. 13 maart

1 Programma (separaat bijgevoegd) 2 Resultaten werksessie

Bijlage C Startbijeenkomst project d.d. 25 september

1 Aankondiging

Startbijeenkomst project ‘Bodemverbetering met slibcompost’ Locatie: Proefboerderij de Marke, Roessinkweg 2, 7255 PC Hengelo (Gld) Op woensdag 25 september van 15.30-17.30 uur zal op Proefboerderij de Marke het project ‘Bodemverbetering met slibcompost’ van start gaan. Wij willen op deze dag het project aan u voorstellen en nader toelichten vanuit verschillende invalshoeken. Tevens krijgt u de gelegenheid een kijkje te nemen op de slibcomposthopen. Programma 15.30 Inloop met koffie en thee 16.00 Toelichting project door Peter Laan (projectleider, FARO Advies) en reflecties vanuit het Waterschap (Coert Petri), de landbouw (Henk Jolink) en de provincie (Leon Claassen) 16.30 Korte wandeling naar de slibcomposthopen en toelichting door Jan Feersma Hoekstra (Agriton) 17:00 Borrel en netwerken U bent van harte uitgenodigd om bij deze opening aanwezig te zijn. Graag ontvangen wij uw aanmelding voor 13 september per mail (peter.laan@faro-advies.nl) Tot de 25e september!

2 Genodigden en presentielijst Uitnodigingen 25 september startbijeenkomst Waterschap

1. Coert Petri 2. Wim Willink 3. Laurens Gerner 4. Antoinet Looman 5. Peter Schrijver 6. Jeroen Balemans/ Vanya Ginsel (communicatie) 7. Dennis Roes

LTO Noord 8. Karin Spijker 9. Henk Jolink

STOWA -- Gemeente Bronckhorst

10. Wethouder Willem Buunk Provincie Gelderland

11. Leon Claassen Circulair Terreinbeheer

12. Amar Sja Windhorst Waterwinbedrijf Vitens

13. Toon van Kessel Kadaster

14. Gerrit Jan van der Veen Uitvoeringsteam

15. Jan Feersma / Gjelt Jan Feersma 16. Zwier van de Vegte 17. Peter Laan 18. Carel de Vries

3 Persbericht PERSBERICHT Nieuwe kansen voor zuiveringsslib Op 25 september is het startschot gegeven voor het project ‘Bodemverbetering met slibcompost’. In dit project, dat wordt uitgevoerd op Proefboerderij de Marke in Hengelo (Gld.) wordt de komende 3 jaar op kleine schaal onderzocht of en hoe zuiveringsslib in de vorm van slibcompost opnieuw kan worden toegepast als bodemverbeteraar in de landbouw. De proef wordt ondersteund door de Provincie Gelderland, LTO Noord, Waterschap Rijn en IJssel en STOWA. Het slibcompost wordt bereid door zuiveringsslib te mengen met twee groenstromen: bermmaaisel van de gemeente Bronckhorst en sloot/taludmaaisel van het waterschap. Vanuit het gedachtegoed van de circulaire economie biedt dit perspectief om drie grote reststromen als grondstof te benutten. In de proefopzet zal tevens worden geëxperimenteerd met twee verschillende composteringstechnieken: de klassieke benadering en de Bokashi fermentatietechniek. Slibcompost zal jaarlijks op de proefvelden worden ondergewerkt (2,5 kg/m2, in totaal 640 kg kg/jaar). Voor de landbouw, met name op de zandgronden zoals in de Achterhoek, is bodemverbetering belangrijk om de productie op peil te houden en te verbeteren. Toevoeging van stabiele organische stof, zoals uit slib, is daarbij van groot belang om een biologisch gezonde bodem te ontwikkelen, om het watervasthoudend en bufferend vermogen van de bodem te versterken en uiteindelijk om een duurzame productie te kunnen realiseren. In de startbijeenkomst ging Peter Laan (projectleider FARO Advies) in op de kansen en aandachtspunten van het project. Het feit dat partners vanuit zowel de landbouw, de overheid als het waterschap er gezamenlijk hun steun aan verlenen is hartverwarmend, en geeft aan dat de tijd rijp is om over de eigen grenzen heen te denken en het gemeenschappelijk belang van het onderzoeken van de mogelijkheden voor het sluiten van kringlopen voorop te stellen. Ook gaf de projectleider aan dat er nog wel een aantal hobbels te nemen zijn voordat kan worden nagedacht over een meer grootschalige toepassing: er bestaat scepsis ten opzichte van toepassing van slib, waarin vaak nog te hoge concentraties aan metalen (zink en koper) en wellicht organische microverontreinigingen aanwezig zijn. Dit zal worden onderzocht in dit project zodat we enerzijds meer inzicht krijgen in de actuele kwaliteit van het slib dat op kleine schaal zal worden toegepast, anderzijds ook of er verontreinigingen na enkele jaren in de bodem achterblijven. In de bijeenkomst werden reacties gegeven door Leon Claassen (provincie Gelderland), die het project prees als goed voorbeeld van het ‘zoeken naar mogelijkheden voor een duurzaam beheer van de bodem’ en aangaf dat het project past in de doelstelling van de provincie om in 2050 een volledig gesloten kringloop van reststoffen in Gelderland te bereiken waarin hergebruik van nutriënten, verbetering van landbouwgronden en aandacht voor grond- en oppervlaktewater-kwaliteit centraal staan. Vervolgens ging Henk Jolink (LTO Noord) in op het belang van het project in het kader van de nieuwe koers van de overheid richting kringlooplandbouw, waarin de bodem een cruciale rol speelt. Hij benadrukte dat voor de landbouw veiligheid boven alles gaat. Willem Buunk (wethouder gemeente Bronckhorst) legde de nadruk op het hergebruik van reststromen als grondstof en daarnaast op het belang van koppeling van het project aan de regionale innovatieagenda van de Achterhoek, waar technologische toepassingen wellicht ingepast kunnen worden in onderhavig project. Coert Petri tenslotte (Waterschap Rijn en IJssel) gaf aan dat het inderdaad lastig is om vanuit een gesloten systeem voor slibverwerking andere soorten slib te verkrijgen, maar het waterschap gaat het zuiveringsproces aanpassen om een goede slibsamenstelling te krijgen voor toepassing in de landbouw. Daarnaast sloot hij zich aan bij de vorige sprekers door de ambitie van het sluiten van kringlopen te benadrukken.

Projectleider Peter Laan geeft nadere uitleg over het project

Henk Jolink (LTO Noord) geeft zijn visie Uitleg door G. Feersma (Agriton, 3e van rechts) over de bereiding van de slibcompost

Een van de slibcomposthopen