Blaise Pascal rust & rusteloosheid

Femke van Loo |TU Kampen|17 juni 2019

A. van der Dussen |I. Haarsma

2

Inhoudsopgave

I. Voorwoord ……………………………………………………………………………………….… 3 II. Inleiding ……………………………………………………………………………………………… 4

2.1 De Pensées …………………………………………………………………………………… 4 2.2 Initiële vragen …………………..……………..…………………………………………. 5 2.3 Probleemstelling ………………………………………………………………………….. 6 2.4 Vraagstelling ………………………………………………………………………………… 7 2.5 Methode en doelstelling ………………………………………………………………. 7 2.6 Leeswijzer ……………………………………………………………………………………. 7

III. Kernbegrippen aangaande rust en rusteloosheid ..…………………….………. 8 3.1 Rust en rusteloosheid …………………………………………………………………… 8 3.2 Tegenstrijdige neigingen ……………………………………………………………… 9 3.3 Verveling ……………………………………………………………………………………… 9 3.4 Verstrooiing ………………………………………………………………………………… 11 3.5 Geluk en ongeluk ………………………………………………………………………… 12 3.6 Hoofd en hart ..……………………………………………………………………......... 13

IV. De historische Pascal ………………………………………………………………………… 15 4.1 De start van Pascals zoektocht naar totaliteit ……………………………... 15 4.2 De roerige 17e eeuw ………………………………………………..…………………… 15 4.3 Pascals definitieve bekering …………………………………………………………. 16 4.4 De onsterfelijke ziel ……………………….……………………………………………. 17 4.5 De God van Pascal ……………………………………………………………………….. 18

V. Rusteloosheid inherent aan mens-zijn ………………………………………………. 22 5.1 De geschapen mens …………………………………………………………………….. 22 5.2 Onrust bij Augustinus …………………………….……………………………………. 24 5.3 Het rusteloze hart ……………………………………………………………………….. 26 5.4 De wereld als speelruimte ………………………………………….……………….. 27

VI. Waarderen van rust en rusteloosheid ………………………………………………. 29 6.1 Het spanningsveld van rust en rusteloosheid ……………………………… 29 6.2 De sterfelijke mens …………………………………………………………………….. 30 6.3 Het doel van rusteloosheid …………………………………………………………. 31

VII. Omgaan met rust en rusteloosheid …………………………………………………… 33 7.1 Rusteloos zoeken naar rust ………………………………………………………… 33 7.2 Tegen onverschilligheid ……………………………………………………………… 33 7.3 Onthechting ………………………………………………………………………………. 34 7.4 Overgave ……………………………………………………………………………………. 36

VIII. Conclusie ……………………………………………………………………………………………. 38 IX. Nawoord ……………………………………………………………………………………………. 40 X. Literatuurlijst …………………………………………………………………………………...... 43

3

I. Voorwoord U staat op het punt de scriptie Blaise Pascal, rust en rusteloosheid te lezen. In deze scriptie staat het thema rust en rusteloosheid bij Blaise Pascal centraal. De 17e-eeuwse wetenschapper en filosoof heeft mij geraakt met zijn haarscherpe formuleringen omtrent dit nog altijd actuele thema. In het werk Pensées heeft Pascal zijn gedachten over rust en rusteloosheid fragmentarisch genoteerd. In dit onderzoek ga ik op zoek naar de rode draad in zijn denken over de betekenis en oorsprong van rust en rusteloosheid. Het is mijn wens geweest aan de slag te gaan met dit onderzoek naar rust en rusteloosheid, omdat ik in de maatschappij een verlegenheid in de omgang met ervaringen van rusteloosheid herken. Hoewel de mens vandaag de dag minder uren werkt dan ooit tevoren, heeft hij toch meer te doen. Waar veel mensen klagen over stress en een burn-out krijgen, blijven ook deze mensen op zoek naar activiteit. Agenda’s worden volgepland, zelfs in de weekenden. Waar komt deze rusteloosheid in de mens toch vandaan? Wat betekent rusteloosheid in existentieel opzicht? De keuze voor het onderzoeken van het denken van Pascal bleek een goede keuze. In zijn denken komen wetenschappelijke en psychologische interesse en theologische diepgang samen in een filosofische visie. Het denken van Pascal is verbazingwekkend actueel. Rusteloosheid is geen probleem van onze tijd alleen, en is dieper geworteld in het bestaan dan ik aanvankelijk had kunnen bevroeden. Deze scriptie is geschreven als slotstuk van de premaster aan de Theologische Universiteit Kampen. Ik wil de universiteit danken voor de kans om het onderzoek naar deze eigenzinnige denker Pascal uit te voeren en te presenteren. Grote dank gaat uit naar mijn begeleider dr. Ad van der Dussen. Met aandacht en enthousiasme leidde hij me door de fasen van verkennend lezen, verwonderd bedenken, noteren en herschrijven. We deelden de wens een onderzoek met wortels in de hedendaagse maatschappij te schrijven, en door de aanmoediging van de heer Van der Dussen heb ik vast kunnen houden aan dat initiële idee. Voor zijn interesse in dit onderzoeksonderwerp ben ik hem zeer dankbaar. Van harte leesplezier toegewenst. Femke van Loo Oosterwolde (GLD), 17 juni 2019

4

II. Inleiding Blaise Pascal (1623-1662) werd geboren in Frankrijk, en groeide op in een gezin met vader en twee zussen. In dit gezin was veel aandacht voor scholing, en al snel werd het grote talent van Blaise ontdekt en ontwikkeld.1 Pascal heeft zijn sporen verdiend als wetenschapper, maar ook als denker. In zijn persoon kwamen natuurwetenschappelijke, psychologische en theologische begaafdheden samen.2 Pascal combineerde zijn wetenschappelijke interesse en kennis met een hartstochtelijk geloof in God. Zijn interdisciplinaire inzichten hebben historische afstanden overbrugd. Juist het schrijven van Pascal over rust en rusteloosheid is in de huidige complexe samenleving nog altijd actueel. In de 16e en 17e eeuw onderzochten veel filosofen het spanningsveld van het heen en weer pendelen tussen verlangen en rust, voldaanheid en leegte, vrijheid en bepaaldheid. De pas verworven vrijheid van de moderne mens riep deze vragen op.3 Ook Pascal was zeer geboeid door dit spanningsveld. In zijn belangwekkende werk Pensées komen rust en rusteloosheid veelvuldig aan bod.

‘’Zo gaat het hele leven voorbij. We streven naar een rustig leven door te strijden tegen het een of ander dat dit in de weg staat, en als we het uit de weg geruimd hebben wordt de rust ondraaglijk door de verveling die zij veroorzaakt. We moeten daaraan ontsnappen en kunnen niet anders dan om drukte smeken.’’ 4

Pascal verwondert zich over de drang naar afleiding die veel mensen voelen. Waarom zijn mensen op zoek naar vermaak? Probeert de mens ergens aan te ontsnappen? En waaraan dan precies? In zijn Pensées verkent Pascal de begrippen die rond het thema spelen. Verstrooiing, afleiding, verveling, melancholie, et cetera. Pascal wil bovendien de menselijke natuur begrijpen, door de vraag naar de oorsprong van rusteloosheid te stellen.

‘’Toestand van de mens. Onbestendigheid, verveling, onrust.’’ 5

2.1 De Pensées Het werk Pensées bestaat uit fragmenten die bedoeld waren om een apologie mee te componeren. Guardini beschrijft dat de Pensées een verzameling van eerste aantekeningen is. Aantekeningen die bedoeld waren als geheugensteuntjes voor een nog te ontwerpen apologie. Toen Pascals lichamelijk toestand zozeer achteruit was gegaan dat zijn geheugen hem niet meer gehoorzaamde, besloot hij notities te maken. Deze werden vaak gedicteerd, soms aan iemand die er niet veel van begreep. Een deel van de teksten kan niet met volkomen zekerheid ontcijferd worden. De Pensées is een werkplaats die in wanorde is achtergelaten.6 Vertaler Frank de Graaff heeft aandacht gehad voor de vele verschillende uitgaven, maar hoofdzakelijk gekeken naar de editie ‘Lafuma’ (1951). Deze editie is gebaseerd op de kopie die in 1711 verscheen van de hand van Pascals zus Gilberte. Zij had de handschriften naar haar inzicht geordend en opnieuw genoteerd, zodat er geen fouten werden gemaakt bij het inbinden.7

Dat de apologie van Pascal uiteindelijk niet geschreven kon worden, wordt als een van de grootste verliezen van de geestesgeschiedenis beschouwd. Het zou volgens Guardini een expressie van christelijk bewustzijn door intensieve religieuze ervaringen en tevens door zeer scherpe rationaliteit

1 zie ook paragraaf 4.1. 2 Guardini, Christliches Bewusztsein, 7. 3 Devisch, Rusteloosheid, 43. 4 Pascal, Pensées, frg. 136, 55. 5 Pascal, Pensées, frg. 24. 6 Guardini, Christliches Bewusztsein, 10. 7 Graaff, verantwoording Pensées, 379.

5

zijn geworden. Met aandacht voor existentiële ernst.8 De Pensées staat bol van rijke teksten, die ook fragmentarisch al enorm belangwekkend zijn. In een eerste lezing van Pascals Pensées vallen de woorden verstrooiing en onrust op. Wanneer Pascal spreekt over divertissement, verstrooiing, lijkt het om een ontsnappingsmechanisme te gaan. Heil zoeken in afleiding en verstrooiing is een poging een leegte of ongeluk te ontwijken. De rust die de mens zegt te zoeken wordt bij het vinden ervan ondraaglijk door de verveling die ze veroorzaakt.

‘’Mensen die van nature een besef van hun toestand hebben plegen dan ook niets zozeer te vermijden als rust. Ze doen er alles voor om onrust te vinden.’’ 9

2.2 Initiële vragen Hedendaags filosoof Ignaas Devisch breekt in zijn werk Rusteloosheid een lans voor een mateloos leven. In zijn boek staat de ambivalente omgang met drukte en verveling centraal. De mens smeekt om rust, maar zodra hij deze krijgt wil hij iets te doen hebben. Nietsdoen lukt de mens niet.10 Devisch concludeert dat rusteloosheid juist een positieve drive kan geven aan het dagelijkse leven. Devisch verkiest het begrip rusteloosheid boven onrust om, naar eigen zeggen, het bredere kader goed te blijven zien. Rusteloosheid ontstaat volgens Devisch als we klagen over drukte en tegelijkertijd bang zijn voor verveling. De mens vertoont een niet te stoppen beweeglijkheid.

‘’Iets in onszelf stuwt ons voort en zorgt ervoor dat we nooit tevreden zijn met onze status-quo, dat wil zeggen, met ons leven zoals het zich aandient. Noem het verbeeldingskracht, verlangen, streven of passie. Rusteloosheid kan de motor zijn van passie en creativiteit.’’ 11

Ik wil het bredere begrip rusteloosheid zoals Devisch dit hanteert in dit onderzoek aanhouden omdat er in dit begrip woorden mee resoneren die zinvol kunnen zijn in de bespreking van het denken van Pascal over rust en rusteloosheid. Ik kies ervoor ook het woord ‘rust’ aan te houden om onderzoek te kunnen doen naar de betekenis van dit woord in relatie tot rusteloosheid. Rust kan wellicht als tegenwicht van het woord rusteloosheid dienen. In de keuze voor het aanhouden van de twee woorden wil ik al iets van de dubbelheid van rusteloosheid laten doorschemeren. Zelf herken ik die dubbelheid in het begrip, ook vanuit het christelijke geloof. In Prediker zie ik bijvoorbeeld de schrijver van dit boek worstelen met de vraag naar het nut van de dingen. Na het vele zwoegen en denken ziet hij in dat alles vluchtig en najagen van de wind was. Het bracht hem uiteindelijk geen voldoening en geen rust. Uit de tekst spreekt een gevoel van rusteloosheid. Rusteloosheid als het heen en weer pendelen tussen verlangen en rust; verlangen naar meer kennis van boeken en naar het verrichten van meer werken van de handen. Tussen voldaanheid en een gevoel van leegte. Anderzijds ben ik geraakt door de tekst uit Psalm 8:

‘’Toch hebt U hem weinig minder gemaakt dan de engelen en hem met eer en glorie gekroond. U doet hem heersen over de werken van Uw handen, U hebt alles onder zijn voeten gelegd.’’ (Psalm 8:6-7)

De mens heeft bij de schepping een taak gekregen. De mens is aangesteld over de aarde om over Gods schepping te waken, en deze vol goedheid uit te breiden. Het rentmeesterschap voor de wereld is hem toevertrouwd. God hoopte op een relatie met Zijn schepping en op een harmonisch omgaan van de mens met de aarde en met elkaar. Deze psalm onderstreept wat mij betreft het vertrouwen dat van Gods scheppingswerk uitging. De mens had de potentie om God op deze manier te dienen en in een betekenisvolle relatie met Hem te staan. De mens is echter door de zondeval van God

8 Guardini, Christliches Bewusztsein, 179. 9 Pascal, Pensées, frg. 136, 54. 10 Devisch, Rusteloosheid, 234. 11 Devisch, Rusteloosheid, 184.

6

verwijderd geraakt. Is de mens zijn doelgerichtheid tot God volledig kwijtgeraakt? Deze vraag wil ik aan het denken van Pascal stellen. Wat mij betreft kan een al te nonchalante houding in de levensinrichting niet opgaan voor gelovigen. Zowel de mateloze YOLO-gedachte als de ‘’ik-moet-(even)-helemaal-niks-gedachte’’ schieten tekort. God daagt de mens uit om, ondanks gebrokenheid, op zoek te gaan naar een meer geheiligd leven. Een leven waarin de mens meer en meer op Christus wil gaan lijken. Bijvoorbeeld door de ander barmhartiger in de ogen te kijken, verantwoordelijkheid te voelen, hard te werken voor een rechtvaardigere wereld. Na een bekering tot het christendom is inzet om te streven naar een goed leven niet verdwenen, maar juist nog prangender geworden. Rusteloosheid kent in christelijk perspectief naar mijn idee een dubbelheid. Enerzijds kan rusteloosheid verlammend zijn, een vloedgolf van existentiële vragen opwerpen, en doen roepen om rust. Anderzijds kan rusteloosheid de mens tot nieuwe werken stuwen. Ze kan uitdagen om voorbij de eigen grenzen naar een betere levenswandel te streven, in navolging van Christus. Hoe denkt Pascal over de dubbelheid van rusteloosheid? Is er in zijn denken ook iets terug te zien van een positieve waardering van het begrip rusteloosheid? Waar komt rusteloosheid vandaan, en hoe dient de mens ermee om te gaan? Deze vragen wil ik tijdens dit onderzoek stellen en uitdiepen. Uiteindelijk wil ik, geïnspireerd door het denken van Pascal, in het nawoord een lichte aanbeveling doen voor de omgang met rusteloosheid in onze tijd.

2.3 Probleemstelling In dit onderzoek focus ik me op de fragmenten die begrippen bevatten die binnen het spanningsveld van rust en rusteloosheid te plaatsen zijn. Ik wil het denken van Pascal over rust en rusteloosheid nader onderzoeken, omdat Pascal in de Pensées zocht naar de betekenis én de oorsprong ervan. Wanneer er vandaag de dag over onrust en stress gesproken wordt, wordt de vraag naar de herkomst van rusteloosheid vaak niet gesteld. Naar mijn idee kan een extra dimensie van rusteloosheid in beeld komen wanneer het denken van Pascal nog eens onder de loep genomen wordt. Pascal houdt zich in zijn Pensées uitgebreid bezig met antropologie. Pascal is kennelijk van mening dat juist een analyse van de mens de waarheid van het christelijk geloof doet oplichten. Hij appelleert aan menselijke zelfkennis. Hij ziet een dubbelheid in de mens. De mens verkeert in een verwarrende paradoxie. Hij is tegelijk grandeur en misère, in zijn onuitwisbaar en onvervulbaar verlangen.12 Deze aandacht voor antropologie komt in de fragmenten over rusteloosheid naar voren. Daarnaast wordt rusteloosheid door Pascal in verband gebracht met de vraag naar het doel van het menselijk bestaan. In deze gebieden van focus wordt al zichtbaar dat het hanteren van het bredere begrip rusteloosheid zinvol is, en dat er in het onderzoek zicht kan komen op meerdere niveaus van denken. In het onderzoek wil ik aandacht hebben voor de tijd waarin Pascal leefde. Met een beknopte cultuurschets en biografie hoop ik Pascal op een goede manier te lezen. Verder wil ik gevoelig worden voor de duiding van rusteloosheid. Ziet Pascal ook de positieve aspecten van rusteloosheid? In hoeverre staat rust bij Pascal tegenover rusteloosheid? En is deze rusteloosheid ingeschapen door God? Juist omdat Pascal ook deze vraag naar de natuur van de mens stelt is een extra onderzoek naar de verschillende niveaus in het denken van Pascal over rusteloosheid voor theologen van belang. In de maatschappij herken ik verlegenheid in de omgang met ervaringen van rusteloosheid. Wellicht geeft het denken van Pascal handvatten om het gesprek over rusteloosheid opnieuw aan te gaan en te verdiepen.

12 Plaisier, De mens in het geding, 114, 115.

7

2.4 Vraagstelling Mijn onderzoek is een beschrijvend literatuuronderzoek. Door bundeling van interdisciplinaire kennis over het specifieke thema van rusteloosheid wil ik het denken van Pascal onderzoeken en beschrijven. Met dit onderzoek begeef ik mij op het gebied van de theologische vakken godsdienstfilosofie, systematische theologie en kerkgeschiedenis. Daarbij raak ik aan de filosofie en de (cultuur)geschiedenis. Uiteindelijk wil ik antwoorden geven op de volgende hoofdvraag en bijbehorende deelvragen. Wat is volgens Pascal de betekenis en oorsprong van rust en rusteloosheid?

1. Welke terminologie hanteert Pascal in zijn Pensées rondom rust en rusteloosheid? 2. Waar komt Pascals interesse voor rust en rusteloosheid vandaan? 3. Waar komt rusteloosheid volgens Pascal vandaan en hoe past rusteloosheid bij zijn

mensbeeld? 4. Hoe waardeert Pascal rust en rusteloosheid? 5. Hoe wil Pascal omgaan met rust en rusteloosheid?

2.5 Methode en doelstelling Om antwoord te kunnen geven op de eerste deelvraag zal ik het begrippenkader van Pascal onderzoeken en de primaire teksten over rust en rusteloosheid inventariseren en analyseren. In hoofdstuk twee volgt een beknopte cultuurschets en een klein onderzoek naar de biografie van Pascal en de context van zijn schrijven. De derde deelvraag geeft aanleiding voor onderzoek naar het mensbeeld van Pascal (antropologie), onderzoek naar de bestemming van de mens (teleologie) en studie naar ingeschapen onrust bij Augustinus. De vierde en vijfde vraag vragen om een duiding van Pascals fragmenten rondom rust en rusteloosheid. Door zijn teksten te analyseren en gebruik te maken van secundaire literatuur wil ik tot die duiding komen. In mijn onderzoek wil ik Pascals gedachten over rust en rusteloosheid voor het voetlicht brengen. In het theoretische deel beperk ik me tot een verzameling en duiding van zijn denken over rust en rusteloosheid, in het vertrouwen dat dat denken heel krachtig naar voren kan komen. In het nawoord wil ik zijn denken evalueren en lichte aanbevelingen doen voor de omgang met rust en rusteloosheid in onze tijd.

2.6 Leeswijzer Elk hoofdstuk opent met een korte inleiding bij de deelvraag die aan de orde is. Om Pascals denken zo integer mogelijk inzichtelijk te maken laat ik veel van zijn fragmenten uit de Pensées terugkomen. Indien het volledige fragment in het stuk is opgenomen verwijs ik in de voetnoot naar het fragment. Wanneer ik slechts een gedeelte van een groter fragment in het stuk opneem verwijs ik in de voetnoot naar het fragment, aangevuld met de specifieke paginagedeelten die ik citeer. In het stuk houd ik bij verwijzing naar de mens omwille van de leesbaarheid het mannelijke verwijswoord aan. Hierbij wil ik niets afdoen aan de inclusiviteit van het stuk: vanzelfsprekend is voor ieder mannelijk verwijswoord ook de vrouwelijke vorm te lezen.

8

III. Pascals kernbegrippen aangaande rust en rusteloosheid

Welke terminologie hanteert Pascal in zijn Pensées rondom rust en

rusteloosheid? In Pascals Pensées is een scala aan begrippen te ontdekken rondom rust en rusteloosheid. De belangrijkste begrippen bespreek ik in dit hoofdstuk.

3.1 Rust en rusteloosheid Pascal beschouwt het menselijk bestaan en ziet dat het de menselijke natuur is om in beweging te zijn. Beweging kan vooruitgang, strijd, spel, hartstocht en zoeken inhouden. Zodra de beweging tot stilstand komt, stokt het leven. Een leven zonder beweging is geen leven meer.

‘’Het is onze natuur in beweging te zijn; totale rust is de dood.’’13 Rust krijgt een negatieve connotatie. Rust is volgens Pascal een toestand zonder hartstocht, afleiding en betrokkenheid. Rust is een staat waarin de mens zich verlaten, nietig, afhankelijk en leeg voelt.

‘’Niets is zo onverdraaglijk voor de mens als een toestand van volstrekte rust, zonder hartstocht, bezigheden, afleiding en betrokkenheid. Dan voelt hij zijn nietigheid, zijn verlatenheid, zijn tekortschieten, afhankelijkheid, onmacht en leegte.’’14

Zijn blik dringt verder door, en ontdekt diepere rusteloosheid in de mens. De mens zegt naar rust te streven, maar kan volstrekte rust niet verdragen. Rusteloosheid is de term die iets van het spanningsveld van gezochte rust en vermeden rust laat zien. De mens stelt naar rust te streven, maar met de rust komt ook de stilstand. Het leven stokt, omdat de toestand van volkomen rust ondragelijk is. Zelfs als er tijdelijke rust is bereikt volgt verveling, en daarmee rusteloosheid. Nog meer rusten helpt de mens niet van de ervaring van nietigheid en falen af. De mens zal elke keer opnieuw activiteiten ontplooien om daarmee rust te vermijden.

‘’Ze maken zichzelf wijs dat als ze díe aanstelling eenmaal zouden hebben verworven, ze daarna met plezier een rustig leven zouden gaan leiden, en zijn zich niet bewust van het onverzadigbare karakter van hun begeerte. Ze geloven oprecht naar rust te streven en zijn in werkelijkheid alleen maar op activiteit uit.’’15

Pascal ontdekt een dubbelheid. In het aardse leven is rust voor de mens zo ondragelijk dat totale rust de dood betekent. De mens kan niet leven zonder beweging: hartstochten, bezigheden, afleiding en betrokkenheid. Tegelijk brandt de mens van verlangen om rust te vinden, een vaste bodem.

‘’We drijven rond op een uitgestrekt middengebied en worden, steeds onvast en zwalkend, her- en derwaarts gedreven. Telkens als we ons op een eindpunt meenden te richten en daar houvast in te vinden, kwam het in beweging en liet het ons in de steek; als we erachteraan gaan ontsnapt het aan onze greep; het ontglipt ons en vlucht eeuwig voor ons uit. Niets blijft stilstaan voor ons. Het is de voor ons natuurlijke toestand, die desalniettemin het meest tegen onze neigingen indruist. Wij branden van verlangen vaste bodem te vinden, een laatste, definitieve grondslag om een toren op te bouwen die tot het oneindige reikt, maar ons hele fundament barst en de aarde opent zich tot onmetelijke diepten.’’16

13 Pascal, Pensées, frg. 641. 14 Pascal, Pensées, frg. 622. 15 Pascal, Pensées, frg. 136, p.55. 16 Pascal, Pensées, frg. 199, p.82-83.

9

3.2 Tegenstrijdige neigingen De mens wil naar rust streven, maar zoekt in werkelijkheid enkel activiteit. Hoe moeten we deze rusteloosheid duiden? Pascal onderzoekt de menselijke natuur en stuit op de volgende dubbelheid.

‘’Ze hebben een verborgen instinctieve drang, voortkomend uit het pijnlijke besef van hun permanente ongelukkigheid, om uiterlijke verstrooiing en bezigheden te zoeken. En ze hebben een andere verborgen instinctieve drang, een overblijfsel van de grootheid van hun eerste natuur, die hen doet beseffen dat in werkelijkheid alleen in de rust het geluk ligt, en niet in de drukte.’’17

Enerzijds is daar de drang om volop activiteiten te zoeken, en anderzijds is er de drang om toch de rust na te streven. De twee tegenstrijdige impulsen zorgen voor een verwardheid in de mens. De verwardheid drijft de mens ertoe om door drukke bezigheden heen naar rust te zoeken. De mens misleidt zichzelf door te denken dat rust bereikbaar is.

‘’Zo gaat het hele leven voorbij. We streven naar een rustig leven door te strijden tegen het een of ander dat dit in de weg staat, en als we het uit de weg geruimd hebben wordt de rust ondraaglijk door de verveling die zij veroorzaakt. We moeten daaraan ontsnappen en kunnen niet anders dan om drukte smeken.’’18

De mens wil de rust vermijden. Pascal stelt dat dit een universele neiging is, en onderbouwt dit met zijn opvallende ideeën over de dubbelheid in de natuur van de mens. Er zijn volgens hem twee verborgen instincten in de mens. Het eerste instinct zet de mens ertoe aan bezigheid en verstrooiing te zoeken in de uiterlijke dingen, en wil besef van uiteindelijke tekortkomingen vermijden. Het tweede instinct is een overblijfsel, een spoor, van de eerste natuur van de mens die hem doet voelen dat het werkelijke geluk in waarheid slechts gelegen is in de rust, niet in drukte. De mens hoopt uiteindelijk rust te vinden, omdat hij er ergens van overtuigd is dat rust heilzamer is dan onrust. Toch lukt het hem niet de rust te vinden. Pascal wil de menselijke verwardheid duiden door de twee met elkaar rivaliserende neigingen te benoemen. In het vijfde hoofdstuk van deze scriptie onderzoek ik waar rusteloosheid vandaan komt en diep ik Pascals gedachten over de eerste natuur van de mens uit.

3.3 Verveling Rust wordt volgens Pascal ondraaglijk door de verveling die zij veroorzaakt.19 Wanneer de mens tijdelijk in een staat van rust verkeert, wordt hij intens met zichzelf geconfronteerd.

‘’Verveling. Niets is zo onverdraaglijk voor de mens als een toestand van volstrekte rust, zonder hartstocht, bezigheden, afleiding en betrokkenheid. Dan voelt hij zijn nietigheid, zijn verlatenheid, zijn tekortschieten, afhankelijkheid, onmacht en leegte. Onmiddellijk zullen uit het diepst van zijn innerlijk de verveling, de melancholie, neerslachtigheid, droefheid, spijt en wanhoop opkomen.’’20

Bij het ervaren van zijn nietigheid, afhankelijkheid en leegte komt bij de mens verveling op. Verveling wordt veroorzaakt door bewustzijn van menselijke ellendigheid.

‘’De mens is dus zo ongelukkig, dat hij zich alleen al door zijn typische aanleg verveelt, ook als er geen reden voor verveling is; en zo irreëel, dat de minste kleinigheid, zoals een biljart en

17 Pascal, Pensées, frg. 136, p.55. 18 Pascal, Pensées, frg. 136, p.55. 19 Pascal, Pensées, frg. 136, p.55. 20 Pascal, Pensées, frg. 622, p.244.

10

een bal om te stoten, voldoende is om hem af te leiden, al heeft hij duizend en één reële redenen tot verveling.’’21

Verveling bij Pascal is volgens Guardini de diepste uitdrukking voor de metafysieke toestand van de mens. Ze is het ervaren van nietigheid, van bedrog en de ondragelijke droefheid van het bestaan.22 De mens heeft er alle reden toe zijn nietigheid te ervaren en verveeld te zijn. De mens heeft er alle motivatie toe om het besef hiervan te ontlopen. Hier begint de jacht van het ene ding naar het andere. Het stoten van een bal bij het biljarten is al voldoende om de mens voor verveling te behoeden. Zelfs - volgens Pascal ‘juist’- de machthebbers der aarde ervaren dubbelheid in het mens-zijn.

‘’Is koninklijke waardigheid voor degene die haar bezit op zichzelf dan niet groot genoeg om hem, enkel door te beseffen wat hij is, gelukkig te maken? Moet hij van die gedachte afgeleid worden, net als gewone mensen? Ik zie heel goed dat men iemand gelukkig maakt door zijn aandacht van zijn huiselijke zorgen af te leiden, zodat hij alleen nog maar van de gedachte vervuld is ervoor te zorgen een goede danser te zijn. Maar geldt dat ook voor een koning? Wordt die door zich aan zulke ijdele vermaken te wijden gelukkiger dan door aan zijn hoge waardigheid te denken? … Neem de proef op de som en laat een koning helemaal alleen, zonder iets om zijn zinnen te bevredigen of zijn geest bezig te houden en zonder gezelschap en vermaak, geheel en al op zijn gemak over zichzelf nadenken en u zult zien dat een koning zonder verstrooiing een diep ongelukkig mens is. Dat wordt dan ook zorgvuldig vermeden: in de omgeving van koninklijke personages bevindt zich altijd een groot aantal mensen die erop toezien dat er na de staatszaken verstrooiing is, en die voortdurend nagaan wanneer hij vrij heeft, om voor spel en vermaak te zorgen, zodat er nooit een leegte ontstaat. Dat wil zeggen dat zij omringd worden door personen die er met een verbazingwekkende nauwgezetheid op toezien dat de koning niet alleen is en niet in staat over zichzelf na te denken, in de wetenschap dat hij als hij daarover nadenkt ongelukkig zal zijn, al is hij honderd keer koning.’’23

Koningen lijden onder de discrepantie tussen hun aardse succes en een innerlijk gevoelde leegte. Het koningschap maakt niet gelukkig, omdat koningen tegelijkertijd nog altijd ongelukkige mensen zijn met onvervulbare begeerten en intens gevoelde leegten. Daarom vreest de vorst rust en stilte, waarin hij de betrekkelijkheid van zijn bestaan gewaar wordt.24 Ter bestrijding van verveling wordt er volop vermaak voor koningen geregeld. Vermaak blijkt keer op keer broodnodig om besef van ongelukkigheid tegen te gaan.

‘’… als hij geen verstrooiing heeft en men hem de gelegenheid geeft om na te denken en te piekeren over wat hij is, zal dit saaie geluk hem niet overeind houden; onvermijdelijk zal hij vervallen tot gedachten aan dreigende gevaren, aan opstanden die kunnen uitbreken, en ten slotte aan de dood en aan ziekten, die niet te vermijden zijn, zodat hij, wanneer hij verstoken is van wat men verstrooiing noemt, eigenlijk ongelukkig is, en ongelukkiger dan zijn laagste onderdaan, die speelt en zich amuseert.’’25

De mens zou verkommeren26 wanneer hij geen afleiding had om de verveling te bestrijden. Pascal beschrijft de vele technieken van divertissement, verstrooiing, waarmee de mens het besef van zijn nietigheid en eindigheid tracht te ontlopen of te verdoven.

21 Pascal, Pensées, frg. 136, p.55. 22 Guardini, Christliches Bewusztsein, 55. 23 Pascal, Pensées, frg. 137, p.57-58. 24 Prins, Uit Verveling, 56. 25 Pascal, Pensées, frg. 136, p.53. 26 Pascal, Pensées, frg. 36.

11

3.4 Verstrooiing De mens vlucht van verveling in verstrooiing. Verstrooiing is een belangrijk begrip in Pascals denken rondom rust en rusteloosheid. Pascal stelt dat de mens afleiding en activiteit nodig heeft, omdat rust psychisch ondragelijk is. Zodra de mens tot stilstand komt beseft hij hoe ongelukkig hij is, en loopt daarom hard weg. De mens komt meteen weer in beweging en zoekt verstrooiing. Pascal heeft in zijn 478e fragment verduidelijkt wat hij precies onder verstrooiing schaart. Onder de noemer verstrooiing zijn volgens hem alle bezigheden samen te vatten.

‘’Het is voldoende alle bezigheden, zonder ze afzonderlijk te onderzoeken, onder ‘verstrooiing’ samen te vatten.’’27

Verstrooiing kan dus van alles zijn. Bij verstrooiing denk ik meteen aan zaken die op het eerste oog al afleiding lijken. Ik denk aan hobby’s en vermaak tijdens vrije uren; van wandelen tot bingewatchen. Pascal noemt echter alle menselijke bezigheden verstrooiing. Hij schaart hier dus ook serieuze werkzaamheden onder. Het onderhoud van de tuin, het werken op kantoor. Alles wat een mens kan doen is uiteindelijk verstrooiing. Een manier om maar niet te hoeven denken aan zijn nietigheid.

‘’Verstrooiing. Aangezien de mensen niet in staat waren de sterfelijkheid, ellende en onwetendheid te verhelpen, zijn ze op het idee gekomen gelukkig te worden door totaal niet aan die dingen te denken.’’28

Verstrooiing krijgt in dit citaat een duidelijk karakter van een vlucht. De mens is, ondanks de moderne wetenschappen en inzichten, niet in staat gebleken om sterfelijkheid, lijden en onwetendheid uit te bannen. De enige manier om de menselijke situatie aan te kunnen is door het denken aan deze dingen te vermijden. De mens richt zijn leven op zo’n manier in dat er zo min mogelijk ‘lege’ tijd overblijft. Elke activiteit leidt de mens van het ene ongeluk naar het andere. Zodra de mens bij het begeerde rustpunt is, zoekt hij meteen weer nieuwe verstrooiing en rusteloosheid. Het hele menselijke bestaan is een spel van rust en rusteloosheid. Drukte en stilstand, verstrooiing en verveling zijn niet van elkaar los te koppelen. Alle ellende van de mens heeft volgens Pascal uiteindelijk maar één oorzaak: hij is niet in staat rustig in een kamer blijven.29

‘’Iemand die voldoende bezit om van te leven, zou niet wegtrekken om de zee op te gaan of een vesting te belegeren als hij de kunst verstond om het thuis naar zijn zin te hebben. Voor zoveel geld een aanstelling in het leger kopen doe je alleen omdat je het onverdraaglijk vindt je stad niet uit te komen, en naar sociaal verkeer en de afleiding van het spel zoeken doe je omdat je niet met genoegen thuis blijft.’’30

Het enige goed van de mens bestaat erin afgeleid te worden van het denken aan de menselijke situatie.

‘’Wat men zoekt is niet zo’n gemakkelijk en ongestoord bezit dat ons de gelegenheid geeft aan onze ongelukkige toestand te denken, noch aan de gevaren van de oorlog of de zorgen van een ambt, maar de drukte die onze gedachten daarvan afleidt en ons verstrooit; de reden waarom we de jacht boven de buit verkiezen.’’31

Het gaat de mens uiteindelijk niet om de overwinning, maar om het gevecht. Om de reis ergens naartoe, niet om het arriveren. Om het jagen op de prooi, niet om de buit. Om de discussie, niet om

27 Pascal, Pensées, frg. 478. 28 Pascal, Pensées, frg. 133. 29 Pascal, Pensées, frg. 136, p.52. 30 Pascal, Pensées, frg. 136, p.52-53. 31 Pascal, Pensées, frg. 136, p.53.

12

de conclusie. De mens is niet op de dingen zelf uit, maar op het streven ernaar.32 Toch neemt Pascal het de mens niet kwalijk dat hij de drukte opzoekt. De fout is niet dat de mens drukte opzoekt bij wijze van verstrooiing, maar dat hij die opzoekt alsof het zeker is dat het bezit van de dingen die hij najaagt hem gelukkig zal maken.

3.5 Geluk en ongeluk Pascal gebruikt de begrippen geluk en ongeluk in een diepere betekenis dan wij vandaag de dag gewend zijn te gebruiken. Geluk wordt tegenwoordig vooral gebruikt om een moment van voorspoed aan te duiden. Het is een hoogtepunt met een voorbijgaand karakter. Pascal heeft het begrip ‘geluk’ anders bedoeld. Pascal heeft de betekenis zoals deze in de filosofie van de Oudheid gehanteerd werd voor ogen gehad. Geluk is daar meer een objectieve stand van zaken met een permanent karakter. Het is bedoeld als aanduiding van de kwaliteit van een heel leven. Pascal bedoelde met ‘geluk’ een staat van werkelijke volmaaktheid van de ziel, gedurende het hele leven, inclusief de eeuwigheid.33 Voor Pascal was het van groot belang het leven na de dood bij het aardse leven te betrekken. Het uiteindelijke geluk kan volgens hem alleen langs de weg van godsdienst verkregen worden. Alleen een (tijdelijk) goed voelen zoals in de psychologie wordt nagestreefd is onvoldoende. Psychologie is in het perspectief van de eeuwigheid ontoereikend. Het hoogste goed kan volgens Pascal niet zonder het geloof, noch zonder het ware goede, noch zonder de gerechtigheid gekend worden.34 Het hoogste goed, het ware goede en gerechtigheid zijn geluk. En ieder mens zoekt het geluk. Niemand uitgezonderd. De gedragingen van mensen wijken af, de middelen die ze ertoe gebruiken verschillen, maar naar geluk streeft uiteindelijk iedereen. De geschiedenis van de klagende mens in moeilijke omstandigheden laat volgens Pascal zien dat het geluk door de mens zelf niet te bereiken is. De ervaring zou hem ervan moeten overtuigen dat hij niet in staat is het geluk op eigen kracht te bereiken.35 Wijdverspreide verstrooiing getuigt van gebrek aan geluk. Indien de mens gelukkig zou zijn, zou hij er immers geen verstrooiing van wensen of nodig hebben.

‘’Wanneer onze toestand werkelijk gelukkig was, zouden we geen verstrooiing nodig hebben om er niet aan te denken.’’36 37

Pascal beschouwt de zoektocht naar geluk als een menselijk basismechanisme en één van de oorzaken van rusteloosheid.38 Er schuilt een onbewust en onuitwisbaar verlangen in de moderne mens. Dit verlangen zorgt voor de beweging die de mens zo hard nodig heeft. We hebben al gezien dat de mens zoekt naar afleiding. Hij maakt zichzelf wijs dat het geluk bereikt zal zijn bij het overwinnen van moeilijkheden op de weg naar geluk toe. De mens heeft rusteloosheid nodig om niet te lang stil te staan bij zijn levensconditie. Totale rust betekent immers de dood. Alleen de afleiding van dit ongelukkige bestaan houdt de mens op de been en in beweging. Het is de verstrooiing die de mens voortdrijft.

‘’En zo worden we, omdat het heden ons nooit bevredigt, door de ervaring bedrogen en van het ene ongeluk naar het andere gevoerd, tot de dood, als een eeuwigdurend hoogtepunt daarvan.‘’39

32 Pascal, Pensées, frg. 773. 33 Kreeft, Christianity for modern pagans, 29-30. 34 Pascal, Pensées, frg. 148, p.61. 35 Pascal, Pensées, frg. 148, p.61. 36 Pascal, Pensées, frg. 70. 37 zie ook Pascal, Pensées, frg. 889. 38 Devisch, Rusteloosheid, 48. 39 Pascal, Pensées, frg. 148, p.61.

13

De maatschappij die het meeste vermaak en amusement biedt is daarom niet de gelukkigste, maar de ongelukkigste. Verstrooiing zou bij een werkelijk gelukkige toestand niet nodig zijn. Alle vormen van afleiding zoals rijkdom, macht en genot maken de mens in feite niet gelukkig.40 Pascal ziet afleiding als hinderlijke verstrooiing. Het houdt de mens net tevreden genoeg, zodat hij niet op zoek gaat naar oprechte vervulling en redding. Het is verstrooiing die de mens ongemerkt te gronde richt. Al het jagen naar de buit zal de hang naar geluk niet bevredigen. Het rusteloze zoeken naar geluk is veroorzaakt door het lege spoor dat in de natuur van de mens is overgebleven. De mens heeft ooit geluk gekend, en wil het heroveren. Pascal weet wat er wel nodig is om de mens werkelijk gelukkig te maken.

‘’Om de mens gelukkig te maken moet hij hem laten zien dat er een God is; dat het onze plicht is die lief te hebben; dat het ons ware geluk is in Hem te zijn, en ons enige kwaad van Hem gescheiden te zijn… ‘’41

Geluk is ten diepste verbonden zijn met God. Ongeluk is het om gescheiden te zijn van Hem. Het verlangen naar God is geen behoefte als alle andere. Dit verlangen zelf is een soort onrust.42 Het is een verticaal verlangen, dat niet op aarde vervuld kan worden, maar wel uitgediept kan worden. De honger naar God voorkomt een verval in verveling. Pascal erkent dat denken aan God niet gemakkelijk is. Er is veel dat ons van het denken aan God wil afleiden. Pascal stelt dat dit een slechte zaak is, maar dat deze neiging ook aangeboren is.

‘’Wanneer we aan God willen denken, is er dan niets dat ons afleidt, dat ons in de verleiding brengt aan iets anders te denken? Dat alles is slecht en ons aangeboren.’’43

3.6 Hoofd en hart Als wetenschapper bezint Pascal zich op het denkvermogen van de mens. De mens heeft een zelfbewustzijn; daarvan getuigt zijn denken. Denken is het specifieke kenmerk van de mens. Het onderscheidt hem van stenen en dieren.

‘’Ik kan mij wel een mens zonder handen, voeten of hoofd voorstellen, want pas de ervaring leert ons dat het hoofd noodzakelijker is dan de voeten. Maar ik kan mij geen mens zonder denken voorstellen. Die zou een steen of beest zijn.‘’44

De mens is geschapen om te denken. Pascal ziet voor de mens de taak om te denken zoals het hem behoort: ordelijk te denken. Dat betekent dat de mens bij zichzelf, zijn schepper en zijn einddoel begint. Pascal merkt teleurgesteld op dat de mens daar echter nooit aan denkt. De mens denkt aan dansen, zingen, vechten en andere afleidingen, zonder zich echt af te vragen wat het betekent om mens te zijn.45 Pascal ziet de mens als een ‘denkend riet’46, een fragiel, zwak, maar denkend onderdeel van de natuur. Hij weet en is daardoor edeler dan niet-wetende natuur. Pascal concludeert dat de gehele menselijke waardigheid in het denken ligt.47 Penser is zelfbewustzijn. Bij Pascal gaat het dus vooral om het denken dat zichzelf denkt. De mens staat in relatie tot zichzelf, omdat hij over zichzelf kan denken. Weten omtrent zichzelf is uniek en geeft de mens een onmetelijke waardigheid. 48 De mens kan zichzelf uitgaande van het denken verheffen. De rede op zich, de rede in haar natuur, is groot. De

40 Kreeft, Christianity for modern pagans, 186-189. 41 Pascal, Pensées, frg. 149, p.63. 42 Boer, De God van de filosofen, 111. 43 Pascal, Pensées, frg. 395. 44 Pascal, Pensées, frg. 111. 45 Pascal, Pensées, frg. 620. 46 Pascal, Pensées, frg. 200. 47 Pascal, Pensées, frg. 200. 48 Plaisier, De mens in het geding, 123.

14

mens is in staat keuzes te maken en God te zoeken. De drang naar het goede, richting het ware geluk verheft de mens. Maar de feitelijke rede, de rede in de praktijk, is zwak en wordt heen en weer geslingerd door hartstocht, verbeelding, gewoonte, vermaak en toeval.49 Pascal veroordeelt niet het vermaak als zodanig, maar wil aantonen dat de mens ongelukkiger is dan hij denkt. Niet alleen zoekt de mens vermaak als hij arm is, maar juist en vooral ook wanneer hij rijk en machtig is. Rijkdom, macht en wereldlijk succes maakt hem blijkbaar niet gelukkig.50

‘’Ondanks het besef van al onze ellende die ons treft en naar de keel grijpt, hebben we een aangeboren, niet te onderdrukken drang die ons verheft.’’51

Pascal benadrukt de waardigheid van het denken, om tegelijk te concluderen dat het denkende hoofd ontoereikend is om het ware geluk te vinden. Het hart krijgt bij Pascal, in navolging van Augustinus, een belangrijke rol. Pascal verdedigt de rationaliteit van geloof door te stellen dat geloof boven rede uitgaat.52 De mens kent de waarheid niet enkel door de rede, maar ook door het hart. De bescheidenheid van het erkennen van Gods plaats in ons leven is uiteindelijk wat Pascal bedoelt met het zeggen dat we God alleen door onze harten kunnen kennen.53 In het vijfde hoofdstuk van dit stuk onderzoek ik Pascals verwerking van Augustinus’ ideeën over het hart in de Pensées. Pascal hecht aan zowel het hart als de rede in elk geval veel waarde. De ontdekking van de waarheid is uiteindelijk afhankelijk van het hart en de wil, en niet alleen van hoofd en verstand. Redenering brengt geen verlossing van de menselijke natuur. Het vinden van grote waarheid bestaat uit liefde, hartstocht, zoeken en vragen.54

‘’Het is het hart dat God waarneemt, niet het verstand. Dát is geloven: God in het hart voelen, niet met het verstand.’’55

Een opvallende geloofsuitspraak. Pascal heeft de prangende problemen van het leven gezien. De dood, het lijden. Hij heeft door de schijnoplossing van vermaak heen geprikt en de holheid ervan benoemd. Vermaak is geen manier om problemen op te lossen, net zo min als onverschilligheid dat is. Pascal vindt in het hartstochtelijke zoeken de weg naar de waarheid. Om je zoveel mogelijk op God te richten en in Hem het ware geluk te vinden is de combinatie van inzet van het denken en het hart nodig.

49 Kreeft, Christianity for modern pagans, 105. 50 Kreeft, Christianity for modern pagans, 203. 51 Pascal, Pensées, frg. 633. 52 Peters, Logic of the Heart, 165. 53 Peters, Logic of the Heart, 172. 54 Kreeft, Christianity for modern pagans, 240. 55 Pascal, Pensées, frg. 424.

15

IV. De historische Pascal

Waar komt Pascals interesse voor rust en rusteloosheid vandaan? Aan de hand van een aantal contextuele en biografische gegevens en fragmenten uit de Pensées wil ik zoeken naar de herkomst van Pascals interesse voor rust en rusteloosheid. Waarom kreeg rusteloosheid zoveel aandacht in de door Pascal voorgenomen apologie?

4.1 De start van een zoektocht naar totaliteit Blaise Pascal (1623-1662) werd geboren in Clermont-Ferrand, de hoofdstad van de voormalige regio Auvergne, Frankrijk. Toen Blaise slechts drie jaar oud was overleed zijn moeder. Vader Étienne Pascal ontfermde zich over zijn twee dochters en zoon en verhuisde met het gezin naar Parijs. Blaise en zijn zussen werden in hun kinderjaren intensief onderwezen door vader Étienne. Blaise bleek al gauw een uitzonderlijk talent te zijn. Pascal ontwikkelde zich ondanks een slechte gezondheid snel als wis- en natuurkundige. De hoofdpijnen die hij moest doorstaan maakten hem niet minder strijdbaar. Hij ontdekte wetten en ontwierp nieuwe instrumenten, zoals de pascaline: een van de eerste mechanische rekenmachines. Zijn geest bezat veerkracht en doorzettingsvermogen. Pascal beperkte zich niet tot de bètawetenschappen, en bestudeerde ook de logica en psychologie.56 Als geboren wetenschapper heeft Pascal de kracht van het verstand ervaren. Toch was enkel empirisch onderzoek naar natuurkundige fenomenen voor hem onvoldoende. Hij wilde existentiële vragen aan de orde stellen. Pascal combineerde nauwkeurigheid en focus met een verruimende blik. Deze combinatie resulteerde in een opmerkelijke gevoeligheid voor denken op meerdere niveaus. De ruime geestelijke curve is karakteristiek voor Pascal. Hij streefde naar totaliteit, en werd hierin gedreven door zijn zoektocht naar ware goedheid, geluk en God.57 Hoewel Pascal overtuigd was van de potentie van het menselijke verstand op wetenschappelijk niveau, betwijfelde hij de kracht ervan in existentiële zin. Waartoe is de mens ontworpen? Kan de mens met zijn verstand God naderen en kennen? Pascal was gedurende zijn leven naar antwoorden op deze vragen op zoek. In Pascals Pensées vinden we teksten die de ernst en hartstocht van zijn geloof weerspiegelen. Guardini ziet bij Pascal de durf en energie van het christelijk leven. Pascal combineerde zijn natuurwetenschappelijke, psychologische en theologische begaafdheid.58

4.2 De roerige 17e eeuw Hoe zag de wereld van Pascal eruit? Pascal leefde in de context van de roerige 17e eeuw. Een nieuwe tijd breekt aan. Enerzijds is er een levend bewustzijn van deze nieuwere tijd, anderzijds is het bewustzijn van de eerdere tijd nog niet weggezakt. In Pascal zien we de moderne tijd en de premoderne Middeleeuwen elkaar nog raken.59 Pascals denken geeft een fantastisch inzicht in de botsende werkelijkheden. Waar in de Middeleeuwen het wereldbeeld nog principieel begrensd was, breidt de wereld zich in de tijd van Pascal naar alle kanten uit tot in het onbegrensbare. De wereld lijkt oneindig. Wat betekent deze nieuwe, post-Copernicaanse werkelijkheid?

De mens staat niet langer in vanzelfsprekend teleologisch verband. De transcendente bestemming van de mens is onzeker geworden.

De mens kan niet langer uitgaan van een voorgeven middelpunt waar vanuit hij zijn bestaan kan begrijpen.

56 O’Connel, Reasons of the Heart, 15-29. 57 Guardini, Christlisches Bewusztsein, 24 58 Guardini, Christliches Bewusztsein, 7. 59 Guardini, Christliches Bewusztsein, 8.

16

De rol van de wetenschap wordt groter. Er wordt meer belang gehecht aan observatie en rede.

De mens ervaart zichzelf als autonoom wezen. Tegelijkertijd wordt de mens zich meer en meer bewust van zijn eigen beperktheid.60

In de premoderne wereld had de mens een plaats in de kosmos, in de natuur die als begrensd werd ervaren. De mens had betekenis in zijn transcendente bestemming. In het moderne, sciëntistische wereldbeeld wordt de ruimte als een onbegrensd universum, als onmenselijk en vreemd aangevoeld.61 Op welke manier is er nog een plaats voor God in deze wereld? God wordt onttroond, en de mens verliest geborgenheid. De premoderne begrensdheid is verdwenen. De plaats van de mens op de wereld wordt onduidelijker.62 Pascal zweeft tussen deze twee werelden. Hij benoemt de problemen die voortvloeien van de overgang van de premoderne naar de moderne wereld. Hij ziet in deze overgang zowel een verarming van het wereldbeeld als een vergroting van de menselijke potentie op wetenschappelijk gebied. De mens kent volgens Pascal niveaus in het bestaan die vatbaar zijn voor oneindige progressie. Pascal ziet een groeimodel in wetenschap, muziek en architectuur. Deze aandacht voor grote progressie is een vrucht van de moderne tijd. Het verhoogde zelfbewustzijn laat de mens denken dat hij in oneindige groei in staat is.63 Pascal heeft zijn heldere verstand tot zijn beschikking, en de wereld ligt met zijn natuurwetenschappelijke kennis aan zijn voeten. Echter, Pascal ziet dat het bestaan an sich door de mens niet geheel te doorgronden is; ook niet, misschien wel zéker niet, in de moderne tijd. Wat is de plaats van de mens op de wereld? De mens weet van zichzelf dat hij ellendig is, en kan geen manier vinden blijvend geluk te ervaren. Wat is er aan de hand met deze mens? Hij is rusteloos op zoek en vlucht in allerlei vormen van afleiding. Pascal heeft de drang naar divertissement zelf ervaren, en herkend als onderdeel van de menselijke natuur. Aan deze drang is, juist omdat deze in de menselijke natuur besloten ligt, niet geheel te ontkomen. Pascal is geboeid door zijn waarneming. Zijn mensbeeld is erg door de notie van rusteloosheid getekend. Pascals mensbeeld hangt vervolgens weer samen met zijn godsbeeld. Hoe ontwikkelde Pascal dit met elkaar samenhangende gedachtegoed?

4.3 Pascals definitieve bekering Na een vrij werelds leven geleid te hebben, krijgt Pascals leven na een goddelijke openbaring een nieuwe richting. Pascal tekent een herinnering van de wonderlijke ervaring die hij in 1654 meemaakt op. In paragraaf 4.5 laat ik iets van de inhoud van de openbaring zien. De gebeurtenis doet Pascal vaker het klooster ‘Port-Royal’, waar zijn zusje Jacqueline was ingetrokken, bezoeken. Hij legt zich toe op het nog nauwkeuriger bestuderen van kerkvaders en de Bijbel. Na zijn mystieke confrontatie met het goddelijke weet Pascal het zeker: zonder een teleologisch verband is het leven slechts ijdel. De rationaliteit zou hij voorgoed beperken tot de juiste, aardse sfeer. Het is Pascals definitieve bekering. Pascal zet zijn eerste teksten voor de voorgenomen apologie op schrift, en werkt in deze periode zijn christelijke mensbeeld uit.64 Met zijn mensbeeld wil Pascal twee tendensen uit zijn tijd bestrijden. Hij spreekt zowel de zelfverhogingstendens als de zelfverkleiningstendens tegen. Het herlevend stoïcisme legde nadruk op het streven naar autonomie en verhoogde de mens. Het herlevend scepticisme wilde het

60 Plaisier, De mens in het geding, 5. 61 Kreeft, Christianity for modern pagans, 144. 62 Guardini, Christliches Bewusztsein, 50. 63 Plaisier, De mens in het geding, 97. 64 O’Connel, Reasons of the Heart, 111.

17

onderscheid tussen mens en dier verregaand relativeren en verlaagde hiermee de mens. 65 Pascal stelt zijn mensbeeld tegenover deze twee tendensen. Hij ziet een grote paradox in het menselijk bestaan. Pascal noemt de mens tegelijk grandeur en misère: zowel groot als ellendig. Pascal kiest ervoor zowel de grootheid als de ellendigheid van de mens te benoemen, omdat het negeren van één van beide aspecten van de mens volgens hem gevaarlijk is.

‘’Het is gevaarlijk de mens er te zeer op te wijzen hoeveel hij op de dieren lijkt zonder hem op zijn grootheid te wijzen. En het is tevens gevaarlijk hem te veel zijn grootheid te laten zien zonder zijn minderwaardigheid. Nog gevaarlijker is het hem van beide onwetend te laten. Het is echter zeer nuttig hem zowel het ene als het andere voor ogen te houden.’’66

Pascal is een vooraanstaand en geavanceerd wetenschapper, en tegelijk zeer relativerend over de reikwijdte van de wetenschap. Hij uit zijn kritiek door te benoemen dat de vlucht die de wetenschap genomen heeft de mens de illusie geeft nu de gehele waarheid te kennen, terwijl hij slechts een paar waarheden kent. Technologie biedt volgens Pascal comfort, maar geen voldaanheid.67 Daarmee zet Pascal zich af tegen de vooruitgangsgedachte van de moderne tijd. Wie zonder geloof en zonder bereidheid tot geloof, louter met het verstand de ervaringswereld onderzoekt, zal volgens Pascal slechts diepe duisternis vinden.68 Pascal hanteert een rijker wereldbeeld dan een doorsnee moderne mens en wetenschapper, en vertrouwt op de goddelijke bestemming van de mens.

‘’Ik heb mij lange tijd met abstract wetenschappelijk onderzoek beziggehouden, maar omdat je daar zo weinig contact met anderen over kunt hebben, is het me gaan tegenstaan. Toen ik de mens begon te bestuderen, merkte ik dat de abstracte wetenschappen niet geschikt zijn voor de mens en dat ik, door mij erin te verdiepen, sterker vervreemdde van wat ik ben dan anderen, die er niets over wisten. Ik vergaf het de anderen dat ze er weinig van wisten, maar was ervan overtuigd dat ik bij het bestuderen van de mens in ieder geval veel gezelschap zou vinden en dat dat de ware, en voor de mens geëigende leerschool is. Ik kwam bedrogen uit. Er zijn er nog minder die de mens bestuderen dan de wiskunde. Het is alleen omdat ze niet in staat zijn die te bestuderen, dat ze naar het overige grijpen. Maar is dat niet omdat ook deze nog steeds niet de wetenschap is die de mens nodig heeft, en het voor hem, om gelukkig te worden, beter is zichzelf níet te kennen?’’69

Pascal ontdekt dat het bestuderen van de mens moeilijker is dan abstracte wetenschap, omdat het simpelweg te verwarrend en te ongelukkig stemmend is om het zelf te bestuderen. In het opmerkelijke slot van dit fragment stelt Pascal dat de antropologie daarom ook niet de wetenschap is die de mens nodig heeft om zichzelf te kennen en begrijpen. Opnieuw laat Pascal zien dat de mens zonder een gerichtheid op God slechts diepe duisternis vindt.

4.4 De onsterfelijke ziel Pascal ontwikkelt zichzelf als filosoof en werkt zijn standpunten uit. Met de eerste verzamelingen van schrijfsels voor zijn voorgenomen apologie positioneert Pascal zich tegenover opkomend atheïsme en religieuze onverschilligheid. Pascal reageert in zijn schrijven op de Franse schrijvers Michel de Montaigne (1533-1592) en Chevalier de Mére (1607-1684).70 Deze heren hadden aandacht voor de tegenstrijdigheden in de mens, zonder deze te willen egaliseren. Juist de observatie van de werkelijke mens noemden zij het eigenlijke van de mens. De observatie was uitgangspunt van hun denken, niet een abstract begrip. De aandacht voor de werkelijke situatie van de mens en de ruimte om

65 Plaisier, De mens in het geding, 8. 66 Pascal, Pensées, frg. 121. 67 Kreeft, Christianity for modern pagans, 53. 68 Guardini, Christliches Bewusztsein, 99. 69 Pascal, Pensées, frg. 687. 70 Guardini, Christliches Bewusztsein, 39.

18

tegenstrijdigheden naast elkaar te bespreken hebben Pascal ongetwijfeld zeer aangesproken. Hij ontwikkelde zijn eigen denken op dit spoor. Pascal zag in Montaigne een leermeester, maar verschilde tegelijkertijd verregaand van zijn opvattingen. Montaigne is een scepticus bij uitstek, en zeer pessimistisch over de competentie van de menselijke geest. Hij schrijft in zijn essays vol cynisme over de menselijke situatie in het algemeen. Montaigne vindt geen troost in religie en eeuwigheid. Pascals ambivalentie tegenover Montaigne loopt als een rode draad, als leidmotief, door de Pensées.71

‘’Onjuistheid van de filosofen die niet spraken over de onsterfelijkheid van de ziel. De onjuistheid van hun dilemma bij Montaigne.’’72

Pascal keurt het ontkennen of negeren van de onsterfelijkheid van de ziel af. Montaigne stelt in zijn essay het volgende.

‘’Om ons te troosten over onze sterfelijke staat hebben de filosofen altijd het volgende dilemma bij de hand: ‘’De geest is ofwel sterfelijk ofwel onsterfelijk. Als hij sterfelijk is zal het lijden ophouden. Als hij onsterfelijk is zal het hem beter gaan.’’ Ze houden zich nooit bezig met het alternatief: ‘’Wat gebeurt er als het hem slechter gaat?’’ En welke toekomstige straffen ons bedreigen laten ze over aan de dichters. Maar daarmee maken zij het zich te gemakkelijk.’’73

Montaigne wil de mogelijk zeer bedreigende kant van onsterfelijkheid onderstrepen. Wat gebeurt er als onsterfelijkheid een verslechtering betekent ten opzichte van de menselijke staat tijdens het aardse leven? Montaigne vraagt zich af of we wel in onsterfelijkheid moeten willen geloven. Pascal laat hem hier niet mee wegkomen. Onsterfelijkheid moet volgens Pascal als enige ware werkelijkheid besproken worden.

‘’Want het leidt geen twijfel dat dit leven maar een ogenblik duurt en dat de dood eeuwig is (…) Niets is duidelijker dan dat, en ook dat daarom het gedrag van de mensen, als ze geen andere weg inslaan, volgens de beginselen van het rationele denken volkomen irrationeel is. Daarom moet men dan ook degenen beoordelen die leven zonder aan dit einddoel te denken, die zich gedachteloos en zorgeloos door hun neigingen en genoegens laten leiden en er alleen maar op bedacht zijn hoe ze op dit moment gelukkig kunnen worden, alsof ze de eeuwigheid teniet konden doen door er niet aan te denken. Maar die eeuwigheid bestaat, en de dood, die het begin ervan moet zijn en die hun ieder moment boven het hoofd hangt, moet hen over enige tijd onvermijdelijk voor het afschuwelijke dilemma plaatsten dat ze voor eeuwig vernietigd of voor eeuwig ongelukkig worden, zonder dat ze weten welke van deze eeuwigheden hun voor altijd is toegedacht.’’74

Pascal houdt duidelijk vast aan geloof in de eeuwigheid. Uit de menselijke rusteloosheid leidt hij af dat de mens voor iets anders bedoeld was en is. Op welke manier krijgen rust en rusteloosheid betekenis in Pascals denken over God?

4.5 De God van Pascal ‘’Wanneer ik denk aan de korte duur van mijn leven, verloren in de eeuwigheid ervoor en erna -memoria hospitis unius diei praetereuntis75- de kleine ruimte die ik inneem of zelfs maar kan zien, verzonken in de oneindige, onmetelijke ruimten die ik niet ken en die mij niet kennen, dan wordt het mij bang te moede en verbaas ik mij erover dat ik mij hier bevind en niet daar,

71 O’Connel, Reasons of the Heart, 111, 187. 72 Pascal, Pensées, frg. 409. 73 Montaigne, Essais, II, 12, p.646. 74 Pascal, Pensées, frg. 428, p.160. 75 want de hoop van de goddeloze is als de herinnering aan een gast die één dag bleef, voorbijgaand.

19

want er is geen enkele reden waarom eerder hier dan daar en eerder nu in plaats van toen. Wie heeft mij er geplaatst? Op wiens bevel en onder wiens leiding zijn deze plaats en tijd voor mij bestemd?’’76

Pascal laat in dit fragment iets van zijn verwondering over het bestaan in de tijd, het universum en zijn onwetendheid zien. Ook zien we in de tekst duidelijk Pascals besef van de nieuwe werkelijkheid, de moderne wereld. De wereld is oneindig geworden. Pascal is zich bewust van de onmetelijke ruimte om hem heen, en daardoor des te meer onder de indruk van zijn plaatsing op de wereld. Wie heeft hem hier geplaatst? Onder wiens leiding staat zijn leven? De tekst die Pascal opstelde naar aanleiding van zijn openbaringservaring is wellicht zijn bekendste erfenis. De tekst werd in de voering van zijn kledingstuk gevonden. Het was zijn getuigenis.

‘’Het genadejaar 1654. Maandag 23 november, vanaf ongeveer half elf 's avonds tot ongeveer half één 's nachts. (…) Vuur. God van Abraham, God van Isaak, God van Jakob, niet van de filosofen en de geleerden. Zekerheid, zekerheid, besef, vreugde, vrede. God van Christus. Deum meum et deum vestrum. Uw God zal mijn God zijn. Vergeten de wereld, en alles, behalve God. Men vindt Hem alleen via de wegen die in het evangelie geleerd worden. Grootheid van de menselijke geest. Rechtvaardig Vader, de wereld heeft U niet erkend, maar ik heb U erkend. Vreugde, vreugde, vreugde, tranen van vreugde. Ik heb mij van hem afgescheiden. Dereliquerunt me fontem aquae vivae. Mijn God, zult u mij verlaten? Moge ik niet voor eeuwig van hem gescheiden worden. (…)’’77

Pascal ziet de God van Abraham, Isaak en Jakob als zijn schepper, als bron van alles. De God van Jezus Christus. Deze God kan gekend en geliefd worden.78 God heeft de mens zijn plaats en levensdoel gegeven. Wanneer Pascal God smeekt om hem niet te verlaten toont Pascal de kwetsbaarheid van het menselijke bestaan. Het is Pascals grootste wens eeuwig bij God te zijn, in innige verbondenheid. De verbondenheid kan hij echter op aarde nog niet geheel vinden. Opvallend is ook de uitspraak dat de God van Pascal de God van Abraham is, en niet de God van filosofen en geleerden. Dit lijkt te duiden op Pascals afwijzing van een te abstracte, onpersoonlijke God. Pascal gelooft in de God uit het Oude Testament, de God die de mensheid schiep en een relatie met Zijn schepsels aanging. De God van de profetieën. De God die zich verenigt met de grond van de zielen van zijn schepsels en deze vervult met nederigheid, vreugde, vertrouwen en liefde. De God die schepsels ongeschikt maakt voor een ander doel dan Hem zelf.79 Pascal herkent deze ongeschiktheid van de mens om in iets anders dan in God een doel te vinden. Hij stelt in het onderstaande fragment dat uit de actuele menselijke hunkering naar rust is af te leiden dat de mens ooit een echt geluk heeft gekend, in God.

‘’Wat anders roepen deze hunkering en onmacht ons toe dan dat de mens ooit waarachtig geluk gekend heeft, waarvan hem nu niets anders is overgebleven dan de indruk, het volkomen lege spoor, dat hij vergeefs tracht te vullen met alles wat hem omringt, waarbij hij, als aanwezige dingen niet helpen, niet-aanwezige te hulp roept, die daar echter geen van alle toe geëigend zijn omdat deze oneindige kloof slechts door iets oneindigs en onveranderlijks, namelijk door God zelf, gevuld kan worden.’’80

76 Pascal, Pensées, frg. 68. 77 O’Connel, Reasons of the Heart, 96. 78 Pascal, Pensées, frg. 449, p.169. 79 Boer, De God van de filosofen en de God van Pascal, 81. 80 Pascal, Pensées, frg. 148, p.61-62.

20

Niets anders, geen enkele verstrooiing, kan de oneindige kloof dichten dan God. In het 149e fragment van de Pensées kiest Pascal voor een interessante perspectiefwisseling. Hij schrijft in zijn betoog vanuit het perspectief van ‘de wijsheid van God’. Hij laat God aan het woord, en noteert het volgende.

‘’Gij mens, verwacht waarheid noch troost van de mensen. Ik ben het die u gemaakt heeft en alleen ik kan u leren wie u bent. Thans verkeert u echter niet meer in de staat waarin ik u geschapen heb. Ik heb de mens heilig, onschuldig en volmaakt geschapen, ik heb hem vervuld van inzicht en begrip, ik liet hem deelhebben aan mijn heerlijkheid en mijn wonderen. Toen had de mens oog voor Gods verhevenheid. Hij leefde toen niet in de duisternis die hem nu blind maakt, noch met de sterfelijkheid en de ellende waaronder hij gebukt gaat. Maar hij kon zoveel gelukzaligheid niet verdragen zonder tot hoogmoed te vervallen. Hij heeft zichzelf tot zijn eigen middelpunt en onafhankelijk van mijn bijstand willen maken. Hij heeft zich aan mijn heerschappij onttrokken en toen hij, uit verlangen zijn geluk in zichzelf te vinden, zich aan mij gelijkstelde, heb ik hem aan zichzelf overgelaten, en ik heb de schepselen die hem onderworpen waren tegen hem opgezet en daarmee tot vijanden gemaakt, zodat de mens tegenwoordig aan dieren gelijk geworden is en zozeer van mij vervreemd, dat hij hooguit nog maar een flauwe notie heeft van wie hem schiep, zozeer is alles wat hij wist vervaagd en verward geworden.’’81

In deze tekst geeft Pascal een verklaring voor het ontstaan van het lege spoor dat in de mens onvervulbaar aanwezig is. De mens is van zijn plaats bij God gevallen. De paradijselijke relatie met Hem is verloren, en de mens kan geen weg terug vinden.82 De mens is verzonken in de ellende van zijn verblinding. Het was de mens zelf die zich van God afkeerde en zich van Hem vervreemd heeft. De mens heeft het aan zichzelf te wijten dat hij door duisternis verblind is.

‘’Dit is de staat waarin de mensen hedentendage verkeren. Van hun eerste natuur hebben ze een soort machteloze drang naar het geluk overgehouden, en ze zijn verzonken in de ellende van hun verblinding en begeerte die hun tweede natuur geworden is.’’83

Pascal besteedt in zijn voorgenomen apologie niet zonder reden veel aandacht aan rust en rusteloosheid. De ervaring van rusteloosheid is naar zijn idee universeel. In ieder mens bestaat een leegte die door niets anders dan God gevuld kan worden. God heeft de mens aan zichzelf overgelaten, omdat deze zich van Hem afgekeerd had. Er is alleen nog maar een vage herinnering aan een oorspronkelijke staat van geluk in de mens overgebleven. God moet de natuur opzettelijk ontworpen hebben als een aanwijzing tot Hem, als een puzzel, niet als een oplossing. God zal gewild hebben dat de natuur ons in verlegenheid brengt, en niet tot zekerheid, zodat we Hem zullen en kunnen zoeken.84

‘’Dit is wat ik zie en wat mij in verwarring brengt. Ik richt mijn blik naar alle kanten, maar overal zie ik slechts duisternis. De natuur heeft me niets te bieden dat mij geen reden geeft tot twijfel en verontrusting. Als ik er niets in zou zien dat op een God wees, zou ik concluderen dat deze niet bestaat; als ik alom de tekenen van een Schepper zag, zou ik rust vinden in het geloof. Maar omdat ik te veel zie om te loochenen en te weinig om zeker te zijn, bevind ik mij in een beklagenswaardige positie, waarin ik honderdmaal wenste dat zij (de natuur) het ondubbelzinnig zou aangeven indien zij door een God in stand wordt gehouden, en indien de tekenen die ze daarvan geeft misleidend zijn deze helemaal achterwege zou laten; dat ze alles zou zeggen of niets, zodat ik weet waarin ik mij te houden heb, terwijl ik daarentegen in mijn huidige situatie, waarin ik niet weet wie ik ben en wat ik moet doen, noch mijn plaats noch

81 Pascal, Pensées, frg. 149, p.64. 82 Kreeft, Christianity for modern pagans, 154. 83 Pascal, Pensées, frg. 149, p.64. 84 Kreeft, Christianity for modern pagans, 237.

21

mijn plicht ken. Mijn hele hart verlangt ernaar te weten wat het ware goede is, om zich daaraan te wijden. Voor de eeuwigheid is geen prijs mij te hoog.’’85

God heeft tekenen in de natuur gelegd, maar niet zoveel dat deze definitief een einde brengen aan twijfel. Pascal ziet op aarde te veel dat op God wijst om Zijn bestaan te ontkennen, maar te weinig om zeker te zijn van Zijn bestaan. Dat betekent dat Pascal, en daarmee ieder mens, zal moeten leven met vragen en onzekerheid. In het christelijke geloof vindt Pascal aandacht voor zowel de voortreffelijkheid als de ellendigheid van de mens. Het christendom erkent dat de mens in een staat van verwarring is geraakt. In deze erkenning vindt Pascal kracht voor zijn christelijk geloofsleven, een bewijs voor geloven dat in zijn apologie opgenomen diende te worden.

‘’Geen enkele godsdienst behalve de onze heeft erop gewezen dat de mens in zonde geboren wordt, geen enkele filosofische school heeft het gezegd, geen enkele heeft dus de waarheid gesproken.’’86

De God van het christendom roept de mens om op hartstochtelijk naar Hem te zoeken, omdat in Hem de waarheid en eeuwigheid te vinden is. Pascal ziet dat het rusteloze zoeken de mens in beweging houdt, en daarmee een remedie tegen de dood is. Pascal gelooft dat God van de mens een hartstochtelijk zoeken naar waarheid, naar Hem, verlangt. Vandaar dat Pascal in zijn voorgenomen apologie, zijn verdediging van het christelijk geloof, zoveel aandacht schenkt aan rust en rusteloosheid. Het christelijk geloof heeft aandacht voor de mens die in zonde geboren wordt. Het fenomeen rusteloosheid getuigt volgens Pascal van een oorspronkelijk gelukkige staat van de mens. Een natuur die door God voor de mens was bedacht, maar die de mens is kwijtgeraakt. De rusteloosheid in de mens is een spoor van de eerste natuur van de mens, en daarmee zeer interessant om te bestuderen. Pascal duidt rusteloosheid als religieus fenomeen. Inspiratie voor deze religieuze duiding van rusteloosheid heeft Pascal ongetwijfeld bij Augustinus opgedaan. Pascal is door Augustinus des te meer geïnteresseerd geraakt in ingeschapen rusteloosheid.

85 Pascal, Pensées, frg. 429, p.161. 86 Pascal, Pensées, frg. 421a.

22

V. Rusteloosheid inherent aan mens-zijn

Waar komt rusteloosheid volgens Pascal vandaan en hoe past rusteloosheid bij

zijn mensbeeld? Rusteloosheid wordt door Pascal in verband gebracht met de vraag naar het doel van het menselijk bestaan. Waar komt rusteloosheid vandaan? Hoe past rusteloosheid bij de door God geschapen mens? Wat betekent rusteloosheid voor het mens-zijn?

5.1 De geschapen mens Pascal heeft een theologische antropologie gehanteerd. Hij keek voor zijn mensbeeld met aandacht naar de schepping. Voor Pascal vormt de mens geen zelfstandige eenheid die uit zichzelf is wat hij is. De mens is door God naar Hem toe geschapen. Het menselijk bestaan heeft waarde in het in-relatie-staan tot God. Echt mens-zijn betekent daarom in gemeenschap met God zijn. De mens verkeert echter niet meer in de staat van zijn schepping. De mens was in zijn eerste natuur aangelegd op God. De mens heeft zich echter van Hem afgekeerd. De mens heeft zichzelf tot eigen middelpunt gemaakt, en zich aan de heerschappij van God onttrokken. God heeft de mens van Hem vervreemd. Van de oorspronkelijke oriëntatie op God is nu slechts een flauwe notie over.87

‘’De mens weet niet meer welke plaats hij moet innemen. Hij is duidelijk verdwaald en van zijn ware plaats omlaaggevallen zonder die terug te kunnen vinden. Vol onrust zoekt hij er overal naar in de ondoordringbare duisternis, maar vergeefs.’’88

Pascal heeft een opmerkelijke blik op het mens-zijn geworpen. Pascal noemt de mens zowel grandeur als misère. Hij is verdwaald. De mens is rechter over alle dingen, maar ook de hulpeloze aardworm. Hij is drager van de waarheid, maar is tegelijk een poel van onzekerheid en dwaling.

‘’Wat een irreëel wezen is de mens toch! Wat een zonderling, wat een monstrum, wat een chaos, wat een voorwerp van tegenspraak, wat een wonderwezen! Rechter over alle dingen, hulpeloze aardworm, drager van de waarheid, poel van onzekerheid en dwaling, glorie en uitschot van het universum!’’89

Het oog van de mens schouwde de majesteit van God, maar hij heeft zoveel heerlijkheid niet kunnen verdragen zonder in zelfverheffing te vervallen. Hij heeft zich het middelpunt van zichzelf en onafhankelijk van Gods hulp willen maken. In de oerzonde heeft de menselijke geest voor zelfverheffing en hoogmoed gekozen. Niet alleen het lichaam, maar juist ook de geest is hierdoor in zonde gevallen.90 De wereld is voor de mens een plaats van ondoordringbare duisternis geworden. Pascal wijst op een dramatische overgang van de oorspronkelijke natuur van de mens naar de actuele. De val van de mens, de oerzonde, heeft de weg naar de oorspronkelijke staat volledig afgesneden. Op deze overgang kan de rede geen vat krijgen.91

‘’Noch de gelukzalige toestand van Adam begrijpen wij, noch de aard van zijn zonde, noch de manier waarop die op ons overgegaan is. Dit zijn dingen die plaatsgevonden hebben in een heel andere natuurtoestand dan de onze en die ons huidige bevattingsvermogen te boven gaan. Maar het weten van deze dingen helpt ons niet om eruit te komen. Het enige wat voor

87 Plaisier, De mens in het geding, 93. 88 Pascal, Pensées, frg. 400. 89 Pascal, Pensées, frg. 131, p.49. 90 Guardini, Christliches Bewusztsein, 67. 91 Plaisier, De mens in het geding, 89.

23

ons belangrijk is te weten is dat we ellendig en verdorven zijn en van God gescheiden, maar verlost door Christus.’’92

Dit betekent dat het onmogelijk is om iets zinnigs te zeggen over de staat van de mens voorafgaand aan de zondeval. De mens verkeert inmiddels namelijk in fundamentele onduidelijkheid. Het wezen van de eerste mens is een mysterie geworden.93 De mens blijft ondanks zijn val echter teleologisch geschapen, het transcendente doel ligt nog altijd in de mens besloten. Met het noemen van de verlossing door Christus laat Pascal een nieuw breukvlak zien. De mens is ooit van een oorspronkelijke staat gevallen naar de actuele staat, maar Christus bracht de overgang van de gevallen natuur naar de genade. Wanhoop over de misère van de mens is voor christenen niet langer nodig. De mens hoeft niet ten onder te gaan in schuldbewustheid.94 Kennis van de oorzaken van de val helpt de mens niet verder. Hij moet weten zowel groot als ellendig te zijn, en van de verwijdering van God verlost te zijn door Christus.

‘’Ik voor mij geef toe dat op het moment dat de christelijke godsdienst dit beginsel, dat de menselijke natuur verdorven is en haar plaats bij God verloren heeft, openbaart, je de ogen daardoor geopend worden om overal de tekenen van deze waarheid te zien; want de natuur is zo, dat zij in alles, zowel in als buiten de mens, van een verloren God en een verdorven aard getuigt.’’95

De diepe verwardheid in de mens is door zelfs de slimste, grootste mensen gevoeld. Niemand heeft echter de weg kunnen wijzen naar opheffing van deze verwardheid. De eerste natuur is daadwerkelijk buiten ons bereik geraakt.

‘’Wie zal er dan van de mens worden? Zal hij gelijk zijn aan God of aan de dieren? Wat een ontzettend verschil! Wat moeten we toch worden? Wie ziet door dit alles niet in dat de mens verdoold is, dat hij van zijn plaats omlaaggevallen is, dat hij daar rusteloos naar zoekt en haar niet meer kan terugvinden. En wie zal hem de weg wijzen? Ook de grootste mensen hebben het niet gekund.’’96

Pascal legt nogmaals de nadruk op de dubbelheid in de mens. De mens is een levend oxymoron: ellendige grootheid, een rationeel dier, een sterfelijke geest met onsterfelijke ziel. Zowel object als subject. Een object onder alle andere objecten: slechts een klein deel van de natuur. Doch tevens subject: in bezit van geest, verstand, gedachten, ego en geweten. Psychologisch is de mens verheven en miserabel. Op het gebied van moraliteit is de mens zowel erg goed als erg slecht. De mens is geschikt voor de hemel en hel. In alles is de mens instabiel. In zijn dubbele natuur en potentie. De mens kan niets veranderen aan het feit dat hij mens is. Hij is niet in staat een dier of engel te worden. Wel kan de mens zijn gedrag en karakter veranderen. Elk mens heeft de keuze om zich ofwel engelachtiger of dierlijker te gedragen.97 Ons verlangen meer te zijn en ons onvermogen meer te zijn, maken beide deel uit van onze natuur. Er bestaat een ingebouwde zelfcontradictie in onze natuur. Pascal concludeert dat het christelijk geloof twee waarheden kent over het mens-zijn die beide even onveranderlijk zijn.

‘’De ene is dat de mens in de staat waarin hij geschapen werd, of in die van de genade, boven de ganse natuur verheven is en als het ware aan God gelijk gemaakt is en deel heeft aan de goddelijkheid. De andere is dat hij in de staat van verdorvenheid en zonde die eerste staat

92 Pascal, Pensées, frg. 431. 93 Guardini, Christliches Bewusztsein, 82. 94 Plaiseir, De mens in het geding, 90. 95 Pascal, Pensées, frg. 471. 96 Pascal, Pensées, frg. 430, p.162. 97 Kreeft, Christianity of modern pagans, 59-60.

24

verloren heeft en aan dieren gelijk is geworden. Deze stellingen zijn beide even vaststaand als ontwijfelbaar.’’98

Pascal constateert dat het ontsnappingsmechanisme van verstrooiing elke keer opnieuw tekortschiet. In de mens huizen neigingen om afleiding middels verstrooiing te omarmen. Tegelijk zijn er tegengestelde neigingen om toch te verlangen en zoeken naar vrede en rust. De mens denkt ten onrechte dat deze twee neigingen met elkaar in overeenstemming te brengen zijn. Als gevolg hiervan is de mens nooit gelukkig, maar hoopt slechts op geluk.

‘’Omdat de natuur maakt dat we altijd en in iedere toestand ongelukkig zijn, stellen onze begeerten ons een toestand van geluk voor ogen, want bij de toestand waarin we ons bevinden, voegen ze de genoegens van de toestand waarin we ons niet bevinden; en als we die genoegens bereikten, zouden we daardoor niet gelukkig worden, omdat wij weer nieuwe, bij deze nieuwe toestand passende begeerten zouden hebben.’’99

Kreeft illustreert de onbereikbaarheid van geluk aan de hand van wat hij noemt het ‘als-dan-syndroom’. Als ik maar hard genoeg werk, dan zal ik gelukkig zijn. Als ik maar een andere vrouw krijg, dan zal ik gelukkig zijn. Als …, dan … Deze misleidende redenatie is ’s werelds meest mislukte en herhaalde experiment. Kreeft noemt het een onzinnige, verspillende en zelfvernietigende gedachtegang, die ieder mens kent.100 De mens is verstrikt in het zoeken naar verstrooiing. Waar kan de mens werkelijk vervullend geluk vinden?

‘’De stoïcijnen zeggen: ‘Keer in tot uzelf; daar zult u uw rust vinden.’ En dat is niet waar. De anderen101 zeggen: ‘Treedt naar buiten en vindt het geluk in een tijdverdrijf.’ Ook dat is niet waar: de ziekten zullen komen. Het geluk is niet buiten ons en niet in ons; het is in God, zowel buiten ons als in ons.’’102

Pascal spreekt de gedachte dat er rust in de mens zelf te vinden zou zijn tegen. Geluk is in tijdverdrijf, verstrooiing, evenmin te vinden. Rust, oprecht geluk, is niet buiten en niet in onszelf te vinden. In God is het ware geluk.

‘’Als de mens niet voor God geschapen is, waarom is hij dan alleen in God gelukkig? Als de mens voor God geschapen is, waarom gaat hij dan zo tegen God in?’’103

Pascals intellectuele en religieuze verwantschap met Augustinus wordt hier duidelijk zichtbaar. Pascal trekt de menselijke existentie binnen in de theologische sfeer. De theologie van Augustinus is niet alleen heel erg aanwezig bij Pascal, maar levert de echte intellectuele basis voor zijn werk. Augustinus is de bron en het raamwerk om de hele antropologie van de Pensées te begrijpen.104 Vandaar dat ik Augustinus’ denken over mens-zijn en rust en rusteloosheid in de volgende paragraaf kort wil beschrijven.

5.2 Onrust bij Augustinus Augustinus van Hippo (354-430) wordt geboren in Thagaste, een Noord-Afrikaanse stad in een Romeinse provincie. Augustinus is grensganger tussen de antieke en middeleeuwse wereld. Hij wordt één van de belangrijkste kerkvaders genoemd. In het grote oeuvre van Augustinus valt zijn werk Confessiones, Belijdenissen, op. Het lyrische werk is bij tijd en wijlen een grote lofzang, dan weer een schuldbekentenis. Het werk leest af en toe als een roman en bevat diepzinnige passages. Klassiek

98 Pascal, Pensées, frg. 131, p.51. 99 Pascal, Pensées, frg. 639, p.247. 100 Kreeft, Christianity for modern pagans, 199. 101 F. de Graaff noteert dat ‘’anderen’’ hier naar epicuristen en de onverschilligen verwijst. 102 Pascal, Pensées, frg. 407. 103 Pascal, Pensées, frg. 399. 104 Miel, Pascal and Theology, 190-191.

25

filosofische vragen naar de tijd, ziel, kosmos, dood, het geheugen en verlangen naar God komen aan bod. Augustinus laat de kleinheid en de zondigheid van de mens tegenover Gods heiligheid en volledigheid zien. Augustinus is overtuigd van het geschapen zijn tot God. Hij gelooft in God de schepper, de God die in eeuwigheid een plan met de wereld heeft. De mens besteedt zijn leven volgens hem het beste wanneer hij streeft naar zuivere wijsheid. Aan wijsbegeerte die de ziel voorbereidt op het ontvangen van het grotere inzicht van God. God kan inzicht en waarheid schenken, maar die komt uiteindelijk, net als alle andere actie, enkel en alleen bij God vandaan.

‘’Gij zet hem (de mens) aan om er vreugde in te vinden u te loven, want gij hebt ons gemaakt

naar u, en ongerust is ons hart totdat het zijn rust vindt in u.’’105

Augustinus ziet in het geschapen zijn naar God de belangrijkste oorzaak van menselijke onrust. Omdat God ons geschapen heeft met een gerichtheid naar Hem, met een natuurlijk verlangen naar Hem, is ons hart onrustig. Deze onrust hoort bij de schepping. Deze is door God geschapen en is een teken van het bij-God-horen. God is de oorsprong en bestemming. De onrust zelf kan geen fout of gebrek van de schepping zijn. God heeft de onrust in het hart van de mens gelegd, wat betekent dat de schepping nog een lange weg voor zich heeft waarin God en mens naar elkaar op zoek zijn.106 Augustinus stelt dat de mens de rust niet in zichzelf kan vinden, omdat hij door God geschapen is en van deze God afhankelijk blijft voor zijn rust en geluk. Door zich af te hebben gekeerd van God is de mens uit de staat van de verheven natuur in een staat van zonde gevallen. Slechts door genade kan de gevallen, bedorven natuur hersteld worden.107 Op aarde is er geen plaats die werkelijk rust biedt.

‘’Hier zijn kan ik en wil ik niet, ginds zijn wil ik en kan ik niet, ongelukkig ben ik zowel hier als ginds.’’108

In de vroegere filosofie was het denken over ‘oneindige verlangen’ al aanwezig. Door Augustinus wordt dit verlangen geduid als christelijk fenomeen, als een reikhalzen naar God. In de Augustijnse notie van het verlangen lijkt de mens nooit tot rust te kunnen komen, behalve in God.109 Het verlangen dat God in ons hart heeft gelegd gaat veel dieper en reikt veel verder dan vervulling in de materiële wereld. God alleen kan vervulling van dit verlangen geven. Elk mens heeft van nature een verlangen naar God, maar de vervulling van dat natuurlijke verlangen is een geschenk van Gods genade. Het ligt niet in de natuurlijke vermogens van de mens om zijn diepste honger zelf te stillen. Als de mens voor het verlangen wegloopt en hiermee wegloopt voor de vervulling ervan door God, wordt zijn onrust alleen maar groter. De zonde wordt dan een tweede en pijnlijke bron van onrust. Augustinus onderscheidt twee soorten van onrust: een ingeschapen onrust en onrust die ontstaat door het ontkennen of ontlopen van het ingeschapen verlangen naar God.110 Augustinus stelt dat de mens die vol trots de hoogte van de verstandelijke kennis nastreeft heilloos leeft. Het denken van die mensen loopt op niets uit, en het hart komt niet tot inzicht en blijft duister. Al is de menselijke geest ontvankelijk te maken voor God, het natuurlijke godsverlangen is niet op eigen initiatief te vervullen. De mens kan niet meer doen dan zich open te stellen voor God en ontvankelijk te zijn voor Zijn genade.111 Iets van de neoplatoonse invloeden bij Augustinus wordt in zijn denken over openstelling voor Gods oneindige wijsheid zichtbaar. Nader onderzoek naar de

105 Augustinus, Confessiones, I, 1. 106 Veldhuis, Onrustig is ons hart, 14-15. 107 Hengstmengel, Denken met het hart, 32. 108 Augustinus, Confessiones, X, 259. 109 Boer, De God van de filosofen en de God van Pascal, 108. 110 Veldhuis, Onrustig is ons hart, 17. 111 Hengstmengel, Denken met het hart, 27-28.

26

reikwijdte van neoplatoonse invloeden bij Augustinus en al dan niet bij Pascal voert nu te ver, maar zou in een vervolgstudie aan de orde kunnen komen. Augustinus' hoofd en hart doordringen elkaar en ondersteunen elkaar. Zijn ervaring en zijn denken zijn beide belangrijk, omdat ze onafscheidelijke kanten van dezelfde persoon uitdrukken. Wat Augustinus het liefst wil is de waarheid over God kennen. Augustinus zoekt deze waarheid als het licht waarin alle andere waarheid bestaat.112 Hij bewandelt in zijn zoektocht de weg van de kennis, maar komt erachter dat de tweede weg, de weg van de liefde, de enige weg naar het goede is. De hoogste waarheid wordt niet door eigen inspanning bereikt, maar moet worden ontvangen en geloofd.113 Liefhebben gaat voor kennen. Het hart krijgt bij Augustinus een doorslaggevende rol.

5.3 Het rusteloze hart Augustinus stelt dat de kennis van God en de kennis van het zelf bronnen zijn van het ware geluk. De mens kan volgens hem een innerlijke, rechtstreekse eenheid met en kennis van God hebben. Deze kennis, die uiteindelijk niet gefundeerd is in de rede, is de meest zekere vorm van kennis. Sinds de 15e eeuw is het symbool van Augustinus een brandend hart, doorboord met een pijl. Het hart is dan ook een centraal element in het denken van Augustinus. Het begrip cor komt ruim 8000 keer voor in zijn werken. Het hart is volgens Augustinus de geestelijke kern van de mens, de plaats van de innerlijkheid en identiteit, van de waarheid en de godservaring. Daar liggen de wortels van het mens-zijn. In het hart zetelt zowel het denken als het gevoelsleven van de mens.114 Augustinus wijst naar het hart als de plek waar verborgen liefde huist. In de scheppingsstructuur is de mens gericht op God, en Augustinus weet dat hij alleen vervulling en rust kan vinden in God. Als Augustinus op eigen kracht probeert oneindig te worden, raakt hij verder van God verwijderd. Zoeken naar vervulling in eindige objecten die hem aantrekken of proberen tot rust te doen komen in zijn eigen rusteloosheid bieden geen relaas. Augustinus ziet een universele, hachelijke situatie. Hoe meer de mens zich van God verwijdert, hoe meer zijn ziel ‘ettert’, vol zweren raakt.115 Augustinus en Pascal concluderen beiden dat het ware geloof zijn wortels vindt in de liefde, in het hart. In de tijd van Pascal werden hoofd en hart duidelijker onderscheiden dan in de tijd van Augustinus, waarin de mens nog meer als eenheid werd gezien. Pascal kiest er duidelijk voor het hart niet links te laten liggen, zoals door anderen in zijn tijd wel werd gedaan. Pascal onderzoekt juist het hart; het hart dat God kan zoeken. Het hart is volgens hem namelijk de ‘intuïtieve geest’, niet de ‘geometrische geest’.116 Het hart hoopt op God en Zijn goedheid. Het hart blijft onrustig zoeken naar vervulling door God. In de belangrijkste zoektocht van de mens is het hart van doorslaggevend belang, en staat de rede niet voorop.

‘’Het hart heeft zijn eigen redenen, waar de rede niets van weet; aan talloze dingen merken we dat…’’117

Pascal erkent, in navolging van Augustinus, de wijsheid van het hart. Hij heeft kennis van de beperkingen van het menselijke denken, de menselijke rationaliteit.118 Pascal ziet zowel de grootheid als de ellende van de menselijke rationaliteit. Zoeken naar absolute zin voor ons leven door alleen op eigen kunnen te vertrouwen is heilloos. Het hart is voor Pascal niet compleet in tegenspraak met de rede, evenmin als met instinctieve of onbewuste gewoonten. In Pascals termen is het hart van een

112 Vaught, The Journey toward God, 3. 113 Hengstmengel, Denken met het hart, 32. 114 Hengstmengel, Denken met het hart, 27. 115 Vaught, The Journey toward God, 69. 116 Kreeft, Christianity for modern pagans, 252. 117 Pascal, Pensées, frg. 423. 118 Peters, Logic of the Heart, 161.

27

andere orde, van de orde van de genade. De rede, zelfs wanneer hij wordt gebruikt om het bestaan van God met rationele godsbewijzen te bewijzen, leidt niet noodzakelijk tot redding. De mens, het hart, moet door Gods genade worden aangeraakt. Het woord ‘ziel’ was niet vaag voor Pascal: de ziel is het deel van ons dat direct verbonden is met God, en dus is het hart de plaats in ons waarin God handelt, evenals gevoeld of geliefd wordt. Hier werkt Gods genade. Kennis van God die tot redding leidt komt tot het hart, niet tot het hoofd.

‘’Twee vormen van overdrijven: het verstand uitsluiten; alleen het verstand laten gelden.’’119 Pascal ontkent de kracht van het verstand niet, hij ziet de kracht van het verstand zonder twijfel, maar hij ziet ook dat hij voor redding niet genoeg heeft aan alleen het verstand. Hij noemt het uitsluiten en blindstaren op het verstand twee vormen van overdrijven. De rede kan volgens Pascal gaan begrijpen dat het in het voordeel van de mens is te geloven. De rede kan door vroomheid de passies onderdrukken die de rede bederven en het geloof in de weg staan. Maar de rede heeft wel een grote moeilijkheid: hij kan geen geloof produceren, en is aangetast door de zonde. Zonden van hoogmoedigheid en trots. De ziel is niet rationeel, maar een wil, een hart. Het hart dat uiteindelijk naar God toe moet bewegen, of eeuwig van Hem gescheiden moet zijn.120 Pascal stelt, in navolging van Augustinus, dat de mens zijn geluk en rust die hij in God ervoer verloren is. De mens leeft in onzekerheid, heeft een rusteloos hart dat naar vervulling zoekt. Rusteloosheid zetelt in het hart, en is daarmee inherent aan het mens-zijn.

‘’Wij verlangen naar waarheid en vinden alleen maar onzekerheid in onszelf. We zoeken geluk en vinden alleen maar ellende en dood. We zijn niet in staat om niet naar waarheid en geluk te verlangen en evenmin om zeker en gelukkig te zijn. Dit verlangen is ons gelaten, evenzeer om ons te straffen als om ons te laten voelen van welke hoogte we gevallen zijn.’’121

De diepe wijsheid van de eerste neiging van de mens, het aangeboren verlangen naar waar geluk en eeuwigheid, komt van God. Deze neiging is het enige dat de mens naar God kan leiden. Kreeft noemt Pascals apologetische strategie van rust en rusteloosheid een lange voetnoot bij Augustinus’ rusteloze hart. 122 Verstrooiing biedt geen echte uitweg. Het Augustijnse cor inquietum komt niet echt tot rust. De mens is en blijft onvervreemdbaar op God aangelegd. Zonder begrip van deze transcendente bestemming wordt de mens verkeerd geïnterpreteerd.123

5.4 De wereld als speelruimte De mens is door God op aarde geplaatst. Pascal ziet de wereld als een plaats, een speelruimte, die het mogelijk maakt God te zoeken. God geeft voldoende licht hiertoe aan de mensen die Hem zoeken.124 De wereld is het terrein van God op afstand. In de natuur manifesteert God Zich als verborgen God. Gods aanwezigheid is gelegen in Zijn verberging. God manifesteert Zich als deels verborgen en deels geopenbaard, zodat de mens Hem niet kan bezitten. De verborgen God kan alleen in het vizier van een zoekende mens komen. God en mens zijn de hoofdrolspelers van de speelruimte die de wereld is. Ze zijn beide handelend, willend en denkend aanwezig.125

‘’Het is dus waar dat alles de mens erop wijst hoe zijn toestand is, maar men moet het goed begrijpen: want het is niet waar dat alles God openbaart en het is ook niet zo dat alles God verbergt. Maar het is tegelijkertijd waar dat Hij zich verbergt voor degenen die Hem tarten en zich openbaart aan degenen die Hem zoeken, omdat de mensen zowel God onwaardig als

119 Pascal, Pensées, frg. 183. 120 Miel, Pascal and Theology, 157-159. 121 Pascal, Pensées, frg. 401. 122 Kreeft, Christianity for modern pagans, 148. 123 Plaisier, De mens in het geding, 96. 124 Plaisier, De mens in het geding, 162. 125 Plaisier, De mens in het geding, 166-168.

28

ontvankelijk voor Hem zijn: onwaardig door hun verdorvenheid en ontvankelijk door hun oorspronkelijke natuur.’’126

De zonde wil niet dat kennis van God tot stand komt. Er zijn in de natuur dingen te vinden die boven zichzelf uitwijzen, naar God. De zonde zit zo diep in de actuele staat van de mens dat hij deze dingen het liefst niet ziet. De kern van de zonde is de zelfzucht, de wil om als mens volledig op zichzelf te staan. De mens bemint zichzelf en maakt zichzelf en zijn wereld tot het middelpunt van het bestaan. De boven henzelf uitwijzende verwijzingen in de natuur komen niet meer uit de verf. God is verborgen en daarmee is ook het ware ik van de mens verborgen. De grens die in het kennen van God oprijst, houdt ook zelfkennis tegen.127

‘’De ware natuur van de mens, zijn ware geluk, zijn ware deugd en de ware godsdienst zijn zaken die alleen in hun samenhang begrepen kunnen worden.’’128

God onthult niet alles, maar verbergt ook niet alles. Pascal verklaart dat God zich verbergt voor degenen die Hem niet zoeken, en Zich openbaart aan hen die Hem zoeken. Pascal noemt de mens tegelijk onwaardig voor God en ontvankelijk voor God. De eerste, ontvankelijke natuur is dermate verwoest dat de mens zijn eigen toestand niet meer begrijpt.129 De mens in zijn tweede natuur leeft in staat van verwarring, en is God onwaardig. Het onbegrip van de menselijke toestand heeft echter een functie, namelijk om de mens zijn verdorvenheid en afhankelijkheid te laten inzien. Het inzicht doet vervolgens hopen op remedie, op redding, en uitzien naar God.

‘’Als er niets onbegrijpelijk was zou de mens zijn verdorvenheid niet beseffen. Als er helemaal geen inzicht was zou de mens op geen enkele remedie hopen. Daarom is het niet alleen rechtvaardig maar ook nuttig voor ons dat God gedeeltelijk verborgen en gedeeltelijk geopenbaard is, omdat het voor de mens even gevaarlijk is God te kennen zonder zijn eigen ellende onder ogen te zien, als zijn ellende te kennen en God niet.’’130

126 Pascal, Pensées, frg. 444. 127 Guardini, Christliches Bewusztsein, 101-102. 128 Pascal, Pensées, frg. 393. 129 Guardini, Christliches Bewusztsein, 102. 130 Pascal, Pensées, frg. 446.

29

VI. Waarderen van rust en rusteloosheid

Hoe waardeert Pascal rust en rusteloosheid? In dit hoofdstuk komt de vraag naar Pascals waardering van rust en rusteloosheid aan de orde. Hoe duidt hij de begrippen rust en rusteloosheid? Hoe staan de begrippen in relatie tot elkaar?

6.1 Het spanningsveld van rust en rusteloosheid Een spanningsveld van rust en rusteloosheid tekent zich af. Pascal merkt op dat de mens een innig verlangen naar rust kent. Een verlangen naar vaste bodem. Tegelijk is rust zo ondragelijk voor de mens dat hij niet zonder beweging kan. Totale rust betekent zelfs de dood. Rust lijkt zowel het uiteindelijke ideaal als de aardse ondergang te betekenen. De rusteloosheid die inherent is aan het mens-zijn houdt de mens van complete rust verwijderd. De mens houdt van rumoer en beweging.131 Wie in zijn leven onvoldoende rekening houdt met de bewegelijke natuur van de mens, wekt een dodelijke verveling. Pascal ziet bij de mens een aanwezigheid van gevoel van dramatiek. Ellende bevat een creatief moment. De mens komt erdoor in beweging. De neiging tot zoeken naar vervullend geluk is een innerlijke onrust, die botst met een tegengestelde neiging om zoveel mogelijk afleiding van besef van nietigheid te zoeken. De tegengestelde neigingen zorgen voor een spanningsveld van rust en rusteloosheid in de mens. De mens kan niet stil in een kamer blijven zitten. De mens klaagt over drukte, maar is tegelijkertijd bang voor verveling. Hij klampt zich stiekem vast aan het lawaai en de drukte waar hij over klaagt. Verveling blijkt onverdraaglijk, de mens heeft verstrooiing nodig om te kunnen leven.

‘’Ondanks deze ellende wil hij gelukkig zijn en alleen maar gelukkig zijn en is hij niet in staat dit niet te willen zijn. Maar hoe moet hij dit aanpakken. Om hierin te slagen zou hij zichzelf onsterfelijk moeten maken, maar omdat hij dat niet kan is hij op het idee gekomen zichzelf niet de gelegenheid te geven eraan te denken.’’132

De mens is niet in staat rust te verdragen. De mens blijft een onvervulbare leegte ervaren, al bezit hij nog zoveel kennis van het aardse. Pascal ziet een groeimodel op het vlak van de wetenschap, muziek en architectuur. Dit zijn de vlakken van kennis die voor oneindige progressie vatbaar zijn.133 De vergroting van kennis op deze vlakken raakt in de tijd van Pascal in een stroomversnelling. De moderne tijdsbeleving doet de mens geloven dat hij tot oneindige groei in staat zou zijn. Pascal stelt echter dat de mens niet in staat zal blijken aan deze verwachtingen te voldoen. Hij erkent niet alleen de grootheid van de mens, maar ook de ellendigheid van de mens. Het verstand is groots, doch gelimiteerd.

‘’De laatste stap van het verstandelijke denken is de erkenning dat er oneindig veel dingen zijn die het te boven gaan. Als het aan dat inzicht niet toekomt is het maar zwak. En als de natuurlijke dingen het al te boven gaan, wat moeten we dan niet zeggen van de bovennatuurlijke?’’134

Rusteloosheid in de mens getuigt van een aanleg op transcendentie. God heeft de oriëntatie op het ware goede in de mens ingeschapen. Pascal ziet dat de wetenschap geen heil kan brengen. Het verstandelijk denken moet zijn begrensdheid erkennen. Er zijn oneindig veel dingen die het verstand te boven gaan, en als het verstand dit niet inziet is het maar zwak. Pascal ervaart dat de natuurlijke dingen het zelfs al te boven gaan. Zo is de enorme uitgestrektheid van alles buiten ons soms niet te

131 Pascal, Pensées, frg. 136, p.53. 132 Pascal, Pensées, frg. 134. 133 Plaisier, De mens in het geding, 96. 134 Pascal, Pensées, frg. 188.

30

bevatten, evenals al het allerkleinste, op microscopisch niveau. Als wetenschapper blijft Pascal zich verwonderen over de grootsheid van zelfs de mini-dingen. De mens existeert in adel en armzaligheid, standhouden en falen.135 De verwardheid in de mens is groot. Tegenstrijdigheden zijn met elkaar verweven. Pascal ziet mens-zijn als een uiterst problematische, pijnlijke zaak, die tegelijk toch vol grootheid is. Hierin stelt Pascal zich kritisch tegenover elke optimistisch-humane opvatting omtrent de mens.136 Ja, de eerste natuur van de mens was wezenlijk goed. Na de val van de eerste naar de tweede natuur van de mens is de mens zijn wezenlijk juist-zijn echter kwijtgeraakt. De vertwijfelde toestand is een slechte toestand. Om te kunnen existeren moet de mens een modus vivendi scheppen. Een manier om te overleven en om te gaan met tegenstrijdigheden. Een orde voor de noodtoestand, zoals Guardini het noemt. Het mens-zijn kent een grote dubbelheid: achter de oneindige praal van succes, macht en glans gaapt de diepste zinloosheid.137 De natuur maakt de mens diep ongelukkig. Aan de andere kant huist er ook iets goeds in de mens: een herinnering aan het ware geluk. Het rusteloze zoeken naar het verloren geluk houdt de mens op de been en stuwt naar bewonderingswaardige actie. In de wil om een orde voor de noodtoestand op te richten is iets dappers en edels te herkennen. De mens is in staat om ondanks zijn ontgoocheling in duisternis iets groots te doen. De rusteloosheid in de mens is enerzijds de drive in de mens die aan de potentie van zijn grootsheid invulling kan geven. Rusteloosheid drijft de mens naar het ware geluk te zoeken. Tegelijk duidt Pascal rusteloosheid als iets negatiefs. De mens is niet in staat rustig zijn bestaan te beschouwen en zich zonder afleiding op God te richten. Wanneer de mens zijn ellendigheid ervaart, vlucht hij hiervan weg. Verstrooiing houdt hem in beweging, en daarmee op de been. De twee tegengestelde neigingen in de mens rivaliseren met elkaar. De mens houdt zich ten onrechte voor gelukkig te worden van nieuwe activiteit. Hij denkt gelukkig te worden van een nieuw streven, een nieuwe jacht naar een buit, maar wordt elke keer opnieuw voortgedreven naar iets anders. Verstrooiing brengt nieuwe kennis, nieuwe uitdagingen, nieuwe vooruitgang, maar geen voldoening.

‘’Ellende. Het enige wat ons troost geeft in ons ongeluk is verstrooiing. En desalniettemin vormt juist die ons grootste ongeluk. Want het is vooral de verstrooiing die ons belet ons over onszelf na te denken en die ons ongemerkt te gronde richt. Zonder haar zouden we ons vervelen en deze verveling zou ons stimuleren naar een betrouwbaarder middel te zoeken om eraan te ontkomen, maar vermaken leiden ons af en maken dat onze dood zich aandient zonder dat we er erg in hebben.’’138

6.2 De sterfelijke mens Kreeft verklaart de noodzaak van afleiding met de volgende drie punten: 1) de mens is veroordeeld tot dood, ellende en onzekerheid, 2) hij kan de dood niet genezen en 3) hij denkt na over de dood en zijn onvermogen haar te genezen.139 Enkel aan het derde punt kan de mens iets veranderen, door afleiding te zoeken in vermaak. En zelfs dat is niet gemakkelijk. De mens probeert zichzelf af te leiden van het denken aan de dood en zijn ellende. Dat kan een tijdje lukken. Toch zal steeds het besef van sterfelijkheid terugkeren. Pascal stelt vast dat de mens er zeker van is dat hij zal sterven. Dat hij er niet lang zal zijn, en dat hij zelfs niet weet of hij er nog een uur zal zijn.

135 Guardini, Christliches Bewusztsein, 45. 136 Guardini, Christliches Bewusztsein, 84. 137 Guardini, Christliches Bewusztsein, 83. 138 Pascal, Pensées, frg. 414. 139 Kreeft, Christianity for modern pagans, 189.

31

‘’Keuzen. Wij moeten, al naar de volgende verschillende hypothesen, in de wereld een ander leven leiden: 1. Als het zeker is dat we er altijd zullen zijn, als we hier altijd konden blijven 2. Als het onzeker is of we er al of niet altijd zullen zijn 3. Als het zeker is dat we er niet altijd zullen zijn, terwijl we wel zeker weten dat we hier lang zullen zijn 4. Als het zeker is dat we er niet altijd zullen zijn en onzeker – of we er – niet – lang zullen zijn – fout. 5. Als het zeker is dat we er niet lang zullen zijn en zelfs onzeker of we er nog een uur zullen zijn. Deze laatste vooronderstelling is de onze.’’140

Dit besef van sterfelijkheid dient volgens Pascal invloed te hebben op de keuzes die de mens in zijn tijdelijke leven maakt. Hij noemt het leven het meest kwetsbare dat er op aarde bestaat. De mens is in potentie geschikt voor hemel en hel. Als kwetsbaar, paradoxaal wezen. Besef van tijdelijkheid geeft gewicht aan het leven.

‘’Tussen ons en de hel of hemel, is enkel, halverwege, het leven, het meest kwetsbare dat er op de wereld bestaat.’’141

Besef van sterfelijkheid wakkert iets in de mens aan. De wens om gedurende het kwetsbare aardse leven op zoek te gaan naar een betekenisvolle invulling van dit leven. In die zin creëert besef van sterfelijkheid passie.142 Passie om prioriteiten te stellen, uit de sleur van alledag te stappen. Voor ieder mens wordt de dood ooit realiteit. Besef van de spanningsboog van het tijdelijke leven kan stuwen tot zinvolle activiteit. Pascal laat met een denkexperiment zien hoe besef van sterfelijkheid kan pleiten tegen onverschilligheid. In paragraaf 7.2 is hier meer over te lezen.

6.3 Het doel van rusteloosheid Rusteloosheid heeft een doel. Het houdt de mens op de been, en wil de mens dichter naar God toe laten bewegen. Tegelijk is het de rusteloze hang naar verstrooiing die van het echte denken en daarmee ook van God afleidt. De dubbelheid van het bestaan wordt in de rusteloze aard van de mens zichtbaar. De intense verwardheid van de mens maakt hem een onbegrijpelijk wezen.

‘’Als hij zichzelf prijst, verneder ik hem. Als hij zich vernedert, prijs ik hem. En ik spreek hem altijd tegen. Tot hij begrijpt dat hij een onbegrijpelijk gedrocht is.’’143

Pascal wil laten zien dat de verwardheid in de mens zo diepgaand is dat hij zichzelf niet kan begrijpen. Hij is een gedrocht, een wanstaltig wezen, dat tegengesproken moet worden. Pascal vernedert de mens die zichzelf prijst, en verhoogt de mens die zichzelf vernedert. De mens moet zowel zijn grootheid als ellendigheid kennen. Het kennen van één van beide aspecten is gevaarlijk. Pascal wil de zelfkennis vergroten door het rusteloze hart aan te spreken. Het rusteloze hart heeft weet van de dubbelheid in de mens. Rusteloosheid is het op één na beste in het leven, omdat het naar God, het Beste, leidt.144 Pascal duidt rusteloosheid als het op één na beste in het leven, omdat rusteloosheid recht doet aan de dubbelheid in de mens. Besef van de ellendigheid van de mens en van leegte en zinloosheid drijven de mens rusteloos voort. Paradoxaal genoeg is het de wanhoop die de mens in beweging zet. Meer en effectiever dan de herinnering aan de eerste natuur van de mens. Angst doet soms sneller

140 Pascal, Pensées, frg. 154. 141 Pascal, Pensées, frg. 152. 142 Kreeft, Christianity for modern pagans, 232. 143 Pascal, Pensées, frg. 130. 144 Kreeft, Christianity for modern pagans, 41.

32

rennen dan liefde.145 Zo kan rusteloosheid als motor van de belangrijkste zoektocht van het leven dienen.

‘’Maar is het waarschijnlijk dat de waarschijnlijkheid zekerheid biedt? Het verschil tussen een gewetensrust en een gewetenszekerheid. Alleen de waarheid geeft zekerheid; alleen een oprecht zoeken naar de waarheid geeft rust.’’146

De beslissende bestemming van de mens staat niet los van de eigen menselijke keuzes. De mens heeft het doel en de hoge bestemming om de waarheid en het geluk te kennen. Hij is te begrijpen in de betrokkenheid op het transcendente. Rusteloosheid kan de motor zijn voor deze zoektocht naar waarheid en geluk. Pascal blijft echter voor zelfoverschatting waarschuwen. De mens kan niet op eigen kracht tot deze dingen komen. Hij kan geen rust vinden zonder vervulling door God. De keuze God te zoeken is een individuele keuze. De verhouding tot het christelijk geloof berust op vrijwillige beaming. De eisen van het christelijk leven zijn hoog, net als de waardigheid van de mens groot is. Pascal houdt de dialectiek van groots- en ellendigheid aan. De afhankelijkheid en waardigheid van de mens gaan samen op. De genade van God en Zijn betrokkenheid op de mens maken het menselijk bestaan in potentie groots.147

‘’De mens is God niet waardig, maar hij is niet ongeschikt om Hem waardig gemaakt te worden. Het is beneden Gods waardigheid zich te verenigen met de ellendige mens, maar het is niet beneden Zijn waardigheid hem uit zijn ellende te halen.’’148

Hoewel rusteloosheid elke keer onbevredigend zal blijken, is rusteloosheid dat wat de mens in beweging houdt en naar God kan leiden. De ingeschapen rusteloosheid heeft een doel: de mens tot zijn doel in God laten komen door het zoeken naar het ware geluk te stimuleren.

‘’Er zijn maar drie soorten mensen: zij die God dienen omdat ze Hem gevonden hebben, zij die Hem niet gevonden hebben en daarom bezig zijn Hem te zoeken en zij die leven zonder Hem te zoeken of gevonden te hebben. De eerste soort is verstandig en gelukkig, de laatste dwaas en ongelukkig en die ertussen is ongelukkig en verstandig.’’149

Pascal stelt dat er maar drie soorten mensen zijn. Mensen die God dienen en Hem gevonden hebben, mensen die leven zonder God te zoeken of gevonden te hebben en mensen die God zoeken maar Hem nog niet gevonden hebben. De eerste groep is verstandig en gelukkig, de tweede dwaas en ongelukkig, de derde ongelukkig maar verstandig. Het is belangrijk om op te merken dat Pascal het woord ‘maar’ gebruikt in zijn statement ‘’Er zijn maar drie soorten mensen (…)’’. Dit woord maakt duidelijk dat er volgens Pascal geen vierde soort mensen bestaat. Mensen die God vinden zonder Hem ooit gezocht te hebben bestaan niet. Het zoeken is een voorwaarde om God te kunnen vinden en verstandig en gelukkig te zijn.

145 Kreeft, Christianity for modern pagans, 153. 146 Pascal, Pensées, frg. 599. 147 Plaiser, De mens in het geding, 244. 148 Pascal, Pensées, frg. 239. 149 Pascal, Pensées, frg. 160.

33

VII. Omgaan met rust en rusteloosheid

Hoe wil Pascal omgaan met rust en rusteloosheid? In dit hoofdstuk beschrijf ik Pascals aanbevelingen voor de omgang met rust en rusteloosheid. Hoe kan de mens het best omgaan met rusteloosheid? Waartoe wil Pascal de mens oproepen?

7.1 Rusteloos zoeken naar rust Pascal heeft de prangende problemen van het leven, namelijk de dood, ellende en onzekerheid gezien. Als manieren om de problemen uit de weg te gaan zoekt de mens ofwel vermaak, of neemt hij een houding van onverschilligheid aan. Pascal roept de mens op iets anders te doen. Anders om te gaan met rusteloosheid. Hij benadrukt de noodzaak van het hartstochtelijk zoeken van de waarheid.150 De mens dient te zoeken, omdat zijn bestemming betrekking heeft op het transcendente. Het mens-zijn is een naar-toe. God heeft rusteloosheid in het menselijke hart gelegd. In de mens is een herinnering aanwezig aan zijn oorspronkelijke, gelukkige natuur. De ongevallen natuur waarin de mens in verbondenheid en harmonie met God existeerde. De gevallen mens is een sterfelijk wezen. Pascal ziet grote dreiging uitgaan van de dubbelheid van de mens. De mens is zowel geschikt voor hemel als hel.

‘’Uitgaande van hoe de kansen staan bent u wel verplicht om u in te spannen de waarheid te zoeken, want als u sterft zonder het ware grondbeginsel te vereren, bent u verloren. ‘Maar’, zegt u, ‘als Hij gewild had dat ik Hem aanbad, zou Hij mij wel tekenen gegeven hebben van wat Hij wil.’ Dat heeft Hij ook gedaan, maar u slaat er geen acht op. Zoek er dus naar; het is het waard.’’151

Pascal heeft aandacht voor de moeite van de mens om God te zien en te herkennen op aarde. God heeft geen overweldigende tekenen gegeven die meteen tot aanbidding leidden. Toch zijn er wel tekenen te vinden. En elk vinden van een grote waarheid vergt hartstochtelijk zoeken en vragen. Het vinden is niet het probleem, het zoeken is het probleem.152 Pascal stelt dat de leugen, de afkeer van de waarheid, is ingeburgerd. De mens vindt het moeilijk om te starten met oprecht zoeken. Toch is er volgens Pascal maar één goede manier om rusteloosheid in te zetten. Namelijk door met liefde voor de waarheid met het hele hart naar God te zoeken.

‘’De waarheid is in deze tijd zo duister gemaakt en de leugen zo ingeburgerd, dat alleen iemand die de waarheid liefheeft haar nog kan herkennen.’’153

Als de mens de waarheid niet liefheeft, zal hij haar niet zoeken. Als hij haar niet zoekt, zal hij haar niet vinden. Als hij haar niet vindt, zal hij haar niet kennen. Als hij haar niet kent heeft hij gefaald zijn fundamentele taak te vervullen in de tijd, en op precies dezelfde manier ook in de eeuwigheid.154

7.2 Tegen onverschilligheid Pascal wil de mens dwingen zijn eigen leven oneindig serieus te nemen. Het irriteert hem mateloos wanneer de mens zichzelf devalueert tot lustbevrediger. Pascal ziet het liefhebbende, hartstochtelijke zoeken naar God als belangrijkste levenstaak. Het is de onverschilligheid die Pascal het meest veroordeelt. Onverschilligheid staat nog verder van de liefde van God af dan haat.

150 Kreeft, Christianity for modern pagans, 252. 151 Pascal, Pensées, frg. 158. 152 Kreeft, Christianity for modern pagans, 240. 153 Pascal, Pensées, frg. 739. 154 Kreeft, Christianity for modern pagans, 240.

34

‘’Zo’n onverschilligheid ten aanzien van iets wat betrekking heeft op henzelf, op hun eeuwigheid en op alles wat ze zijn, wekt eerder mijn ergernis dan mijn medegevoel. Het verbaast en ontzet mij; het is iets monsterachtigs voor mij. (…) Men hoeft geen hoogontwikkelde geest te hebben om te begrijpen dat hier geen werkelijk en blijvend geluk bestaat, dat al onze genietingen voos zijn, dat onze kwalen oneindig zijn en dat de dood, die ons ieder moment boven het hoofd hangt, ons absoluut zeker binnen weinige jaren voor de afschuwelijke onvermijdelijkheid zal plaatsen ofwel voor eeuwig vernietigd te worden ofwel voor eeuwig ongelukkig te worden.’’155

Pascal vindt het monsterachtig om je als mens onverschillig op te stellen tegenover de eeuwigheid. Het wekt bij hem eerder ergernis dan medeleven. Hij is ervan overtuigd dat de mens genoeg aanknopingspunten in zijn menselijke natuur en in het universum heeft om te beseffen dat een blijvend geluk op aarde niet bestaat. Het leven is eindig en dient volledig serieus genomen te worden. Rusteloosheid in de mens getuigt van de noodzaak hiervan. De mens snakt naar rust, naar vaste bodem. Door de zondeval is de mens het diepe, rustgevende geluk verloren. Een leven zonder aandacht voor de teleologie van de mens is maar oppervlakkig. De twee bekendste pseudo-oplossingen vindt de mens in vermaak en onverschilligheid.156 De mens wil opgejaagd, lawaaiig en druk zijn. Onbewust wil hij datgene waar hij over klaagt. Alles om de mens af te leiden van het over zichzelf denken en het luisteren naar zijn hart. Pascal reageert niet lachend, bespottend, noch verdraagzaam op onverschilligheid. Hij reageert ontzet, verbaasd, geïrriteerd, vol afschuw. Als de mens onverschillig is in plaats van zoekend, zal hij eenvoudigweg niet vinden. Onverschilligheid en vermaak versperren de weg naar God en gelukkige rust. Hoe kan het dat de mens niet meer geeft om het vinden van ware rust in God? Omdat hij zijn hart er niet op gericht heeft. Pascal biedt een interessant experiment aan zijn lezers. De mens kan van zijn lusten genezen worden door net te doen alsof hij nog slechts acht dagen te leven heeft.

‘’Fascinatio nugacitatis.157 Om te voorkomen dat onze lusten ons parten spelen moeten we doen alsof we nog maar acht dagen te leven hebben.’’158

Voor elk mens wordt deze voorstelling ooit realiteit. Elke volwassene kan vanuit dit realisme

kritischer naar zijn leven kijken. Pascal ziet hier de noodzaak van. De mens zou gericht moeten zijn op

goed mens-zijn. Betrokken, niet onverschillig. Pascal verwacht dat de mens hier beter toe in staat is

wanneer hij voorbereid wordt op de dood. Door zich naderend sterven in te beelden kan de mens de

juiste prioriteiten stellen. Zich onthechten van verstrooiing die uiteindelijk een onbenulligheid zal

blijken te zijn, en zich richten op goed mens-zijn. Kreeft constateert dat de mens meer gericht is op

zijn tweede baan, werken, dan op onze eerste baan, goed mens-zijn. Hij maakt zich meer zorgen om

een falende economie dan over een falend leven.159

7.3 Onthechting Pascal bekritiseert de mens die zich vasthecht aan tijdelijke dingen. Hij wil de mens onthechten door hem te doordringen van de gedachte van een tijdsafgrond. De tijd loopt uit op een dubbele oneindigheid. De mogelijkheid van een eeuwig leven van opperst ongeluk zonder God is

155 Pascal, Pensées, frg. 427, p.155-156. 156 Kreeft, Christianity for modern pagans, 185. 157 de betovering van de ondeugd (verduistert het goede, en de roes der lusten verderft een onschuldig gemoed). Wijsh. 4:12. 158 Pascal, Pensées, frg. 386. 159 Kreeft, Christianity for modern pagans, 234.

35

vreeswekkend. De mens moet grote vrees toelaten in zijn leven. De mens riskeert verloren eeuwigheid. De ongevoeligheid voor het verlies van het totale zijn irriteert Pascal. De mens zou zich aan God alleen moeten hechten.160

‘’Alles wat ons stimuleert om aan de schepselen gehecht te raken is dus slecht. Want het weerhoudt ons ervan God, als we Hem kennen, te dienen en, als we Hem niet kennen, te zoeken. Nu zijn we vol begeerte, dus vol kwaad. Daarom moeten we een hekel hebben aan onszelf en aan alles wat ons ertoe beweegt aan iets anders gehecht te raken dan aan God alleen.’’161

Over welke gehechtheden heeft Pascal het precies? Gehechtheid aan schepselen, aan aangename dingen. Specifieker wordt Pascal niet. Het lijkt over gehechtheid aan verstrooiing te gaan. En verstrooiing kan alles zijn. Is het dan ook verkeerd om je als mens te hechten aan de wetenschap, aan kennis van bijvoorbeeld de wiskunde? Pascal weet dat de wetenschap nooit een grens bereikt. Gedreven door een grote nieuwsgierigheid onderzoekt de mens zonder ophouden de dingen om hem heen. Wetenschap kan de mens volledig opeisen. Pascal verzet zich hiertegen en stelt dat de mens zich niet zodanig moet vastbijten in één wetenschappelijke discipline dat hij de bestaansvraag uit het oog verliest.162 Een overdreven toewijding aan de wetenschap vervreemdt de mens van zijn bestemming. Hij moet zich kunnen blijven bezighouden met de bestaansvraag, en zich alleen aan God hechten. De mens is veel te veel bezig met kleine angsten en nieuwe verstrooiing. Hij rent onbezorgd de afgrond van de tijd in, door zich nieuwe jachten naar geluk voor te nemen.

‘’We rennen onbezorgd de afgrond in nadat we ons iets hebben voorgebonden zodat we hem niet kunnen zien.’’163

De rusteloosheid die in de mens huist maakt onthechting tot een onmogelijke opgave. Rusteloosheid in de mens stuwt de mens elke keer opnieuw tot nieuwe activiteit. Het zijn deze activiteiten die de mens zichzelf voorbindt om de afgrond maar niet te hoeven zien. De mens zal volgens Pascal nooit volledig afstand kunnen houden van verstrooiing en hartstochten. Omdat de mens beide verstand en hartstochten heeft is hij nooit vrij van strijd. Hij blijft altijd in zichzelf verdeeld en met zichzelf in conflict.164 Pascal erkent de ellendige staat van de mens en wordt bevangen door een gevoel van ontzetting wanneer hij nadenkt over zijn plaats in het heelal. Hij vraagt zich in het volgende fragment af waarom anderen niet zozeer geraakt en onthutst zijn door het bestaan. Zijn anderen beter geïnformeerd dan hij? Hoe kan de mens zich in een zo ongelukkige situatie binden aan aardse gehechtheden? Pascal is er niet toe in staat zich te binden aan ‘aangename dingen’. Nee, hij is overtuigd van een groter geheel en doel. Er is meer dan op aarde zichtbaar is, en God heeft hiervan tekenen gegeven die enkel zichtbaar zijn voor de mensen die naar deze tekenen hartstochtelijk op zoek gaan.

‘’Als ik besef hoe blind en ellendig de mens is, wanneer ik heel het zwijgende heelal aanschouw en zie hoe de mens zonder inzicht als een verdoolde in deze uithoek van het universum aan zichzelf is overgelaten, zonder te weten wie hem daar heeft neergezet, wat hij er komt doen, wat er van hem zal worden als hij sterft, zonder in staat te zijn ook maar iets te weten, dan bevangt me een gevoel van ontzetting, zoals iemand die men in zijn slaap naar een afschrikwekkend en onbewoond eiland heeft vervoerd en die wakker wordt zonder ergens van af te weten en zonder een mogelijkheid om daar weg te komen. En dat verbaast mij, dat

160 Plaisier, De mens in het geding, 168. 161 Pascal, Pensées, frg. 618, p.244. 162 Plaisier, De mens in het geding, 164. 163 Pascal, Pensées, frg. 166. 164 Pascal, Pensées, frg. 410 & 621.

36

men niet vertwijfeld raakt door zo’n ellendige toestand. Ik ontmoet in mijn omgeving andere mensen die qua karakter op mij lijken. Ik vraag hun of ze soms beter geïnformeerd zijn dan ik. Ze zeggen me van niet. En dan keken deze ongelukkige verdwaalden om zich heen, zagen een paar aangename dingen, en gaven zich daaraan over en raakten eraan gehecht. Wat mij betreft, ik was niet in staat zulke bindingen aan te gaan, en omdat ik bedacht hoeveel waarschijnlijker het is dat er nog wel iets anders bestaat dan wat ik zie, probeerde ik te ontdekken of deze God misschien niet een of ander kenteken van zichzelf had achtergelaten.’’165

Wat wil Pascal met zijn oproep tot onthechting bereiken, als hij zelf beseft dat volledige onthechting onmogelijk is? Pascal wil de mens in elk geval bewust maken van een grote valkuil. Wat de mens namelijk zeker niet moet doen is geloven in bevrediging van zijn begeerten. Het als-dan-syndroom is een illusie. Besef van onbereikbaarheid van oprecht geluk zonder God moet het uitgangspunt zijn. Alleen met dit besef kan de mens zijn vlucht in verstrooiing verminderen en zijn hart toegankelijk maken.

‘’Maak hun hart ontoegankelijk. Hoe? Door hun begeerte aan te moedigen en hun de hoop te geven die te bevredigen.’’166

7.4 Overgave Het kennen van God vereist de erkenning van zowel Gods soevereiniteit als van de menselijke zwakheid. Erkenning van God moet volgens Pascal samengaan met het onderkennen van onze diepe nood en de afhankelijkheid van Gods genade. De mens heeft redding nodig van de paradoxale conditie van rebelsheid tegen het enige goed waar hij zo naar verlangt.167 De mens kan het uiteindelijk niet van zichzelf verwachten. Pascal ziet dat redenatie kan bijdragen aan intellectueel geloof. Voor reddend geloof schiet het verstandelijk redeneren echter tekort. Reddend geloof is een gave van God.168

‘’Troost u! Niet van uzelf moet u het verwachten. Integendeel, u moet het verwachten door niets van uzelf te verwachten.’’169

Wat voor persoon moet de mens zijn om genade te aanvaarden? De mens dient aan zelfreflectie te doen. De mens moet zijn eigen limieten erkennen. Hij moet zijn gefragmenteerde, verwarde bestaan ervaren en verlangen naar heling. Hij moet nederig zijn, door te beseffen dat hij niets van zichzelf moet verwachten.170 In hoeverre kan de mens zelf actie ondernemen en zijn hart toegankelijk maken? De Augustijnse genadeleer is van grote betekenis geweest in de kerkgeschiedenis. Pascal ging in zijn tijd vaak de discussie over genade aan met andere denkers. Het beschrijven van het ingewikkelde dispuut over de genade voert te ver. Het is in elk geval duidelijk dat het voor Pascal van het grootste belang is dat de mens God blijft zoeken. De realisering van de goddelijke bestemming ligt niet in de macht van de mens, maar ontkenning van de mogelijkheid tot zoeken is hoogmoedige vorm van bescheidenheid.171 De mens kan daadwerkelijk zoeken en vragen, hij is daartoe geschapen. Door aan zelfreflectie te doen komt de mens zijn dubbele natuur op het spoor. Hij kan het raadsel gaan zien, hij kan het alleen niet zelf oplossen. Het doel van menselijk leven kan alleen door de genade van God tot stand komen. God zelf komt de mens tegemoet in zijn onvermogen, om hem te schenken wat hij zichzelf niet kan

165 Pascal, Pensées, frg. 198. 166 Pascal, Pensées, frg. 496. 167 Peters, Logic of the Heart, 184. 168 Kreeft, Christianity for modern pagans, 255. 169 Pascal, Pensées, frg. 202. 170 Peters, Logic of the Heart, 185. 171 Plaisier, De mens in het geding, 199.

37

geven.172 Deze genade maakt van de mens geen passief object. Zijn leven is betrokken op een beslissende bestemming waarvan het bereiken samenhangt met zijn eigen keuzes. Pascal wil de mens dwingen zijn eigen leven oneindig serieus te nemen, met oog op eeuwig geluk. Wat de mens van God houdt is zijn natuurlijke onwil om God in nederigheid te zoeken. God zal verborgen blijven voor de mens die Hem niet zoekt met de juiste attitude van nederigheid en verlangen. Pascal heeft het belang van de zoektocht naar rust en het ware geluk keer op keer benadrukt. Hoe staat zijn oproep tot zoeken in relatie tot het onderstaande fragment?

‘’Het is goed om van het nutteloze zoeken naar het ware goed moe en afgemat te zijn, zodat we onze handen uitstrekken naar de Verlosser.’’173

Hier noemt Pascal het rusteloze zoeken naar het ware goed nutteloos en afmattend. De mens zal moe en radeloos zijn handen uitstrekken en snakken naar hulp. Pascal redeneert dat een ieder die niet zoekt überhaupt nooit zal vinden. Het zoeken van de mens is echter evenmin garantie voor het vinden van God. Zoeken en vinden staan niet in causaal verband. De mens vindt God niet, hij wordt door God gevonden. De menselijke onmacht en zonde blokkeert het echte vinden. Het enige dat de mens kan doen is zich na zuchtend en smartelijk zoeken over te geven. Simpelweg ‘ja’ te zeggen, te aanvaarden, geloven en ontvangen.174

‘’Ik laak degenen die ervoor kiezen de mens te prijzen, en in dezelfde mate degenen die besluiten hem te veroordelen en degenen die besluiten verstrooiing te zoeken. Alleen degenen die zuchtend zoeken kunnen mijn goedkeuring wegdragen.’’175

Voor Pascal, alsook voor Augustinus, is geloof uiteindelijk de transformatie van de wil van de mens door de genade van God. De mens kan zichzelf met een open hart openstellen voor het ontvangen van Gods geschenk van geloof. God moet gezocht worden met een liefdevol hart. Het geloof verlicht het verstand en gaat vooraf aan begrijpen.

‘’Overgave. Men moet kunnen twijfelen waar dat nodig is, zeker zijn waar dat nodig is, en zich overgeven waar dat nodig is. Wie zo niet te werk gaat begrijpt niet wat de kracht van het verstand is. Er zijn er die tegen deze drie beginselen zondigen, hetzij doordat ze, omdat ze van bewijzen geen verstand hebben, beweren dat alles te bewijzen is, hetzij doordat ze aan alles twijfelen, omdat ze niet weten wanneer je je moet overgeven, hetzij doordat ze zich in alles overgeven, omdat ze niet weten wanneer je een oordeel moet hebben. Scepticus, wiskundige, christen: twijfel, stelligheid, overgave.’’176

Pascal benoemt de drie mogelijke houdingen ten opzichte van de waarheid, en ziet voor elk ervan een eigen gelegenheid: twijfelen, bevestigen en onderwerpen.177 De mens dient al twijfelend te gaan zoeken naar waarheid en rust, zich stellig te weren tegen alles wat hem daarvan afbrengt, en uiteindelijk voor zijn redding en het vinden van eeuwige rust zich over te geven aan Gods genade. De rusteloze zoektocht naar de ware rust maakt van het menselijke leven een betekenisvolle ontplooiing. Pascal pleit voor verwondering over het bestaan, reflectie op de menselijke toestand en vertrouwensvolle overgave.

172 Plaisier, De mens in het geding, 244. 173 Pascal, Pensées, frg. 631. 174 Kreeft, Christianity for modern pagans, 239. 175 Pascal, Pensées, frg. 405. 176 Pascal, Pensées, frg. 170. 177 Kreeft, Christianity for modern pagans, 260.

38

VIII. Conclusie

Wat is volgens Pascal de betekenis en oorsprong van rust en rusteloosheid? Pascal onderzoekt het thema rust en rusteloosheid met ernst en nieuwsgierigheid, omdat hij het verbonden ziet met alle grote vragen naar de mens en naar God. Pascal constateert dat rusteloosheid inherent is aan het mens-zijn, en dat deze innerlijke rusteloosheid in haar dubbelheid aansluit bij de diepgaande dubbelheid van het menselijk bestaan. De grote paradox van het bestaan ligt hierin dat de mens zowel grandeur als misère is. Hij is sinds de zondeval tot deze verwardheid veroordeeld.

‘’De mens weet niet meer welke plaats hij moet innemen. Hij is duidelijk verdwaald en van zijn ware plaats omlaaggevallen zonder die terug te kunnen vinden. Vol onrust zoekt hij er overal naar in de ondoordringbare duisternis, maar vergeefs.’’178

In de menselijke afkeer van God ligt de oorsprong van rusteloosheid. De mens verkeert in verdwaalde toestand. Hij weet niet meer wat zijn plaats is, nu hij gescheiden van God moet leven. Pascal ziet innerlijke rusteloosheid als bewijs van een ooit waarlijk gelukkige, rustige toestand. In elk hart ligt een herinnering aan dit ware geluk besloten. De mens is zijn doelgerichtheid tot God niet volledig kwijtgeraakt. Het oneindige verlangen van ieder mens om geluk terug te vinden stuwt de mens voort. Pascal komt tot de conclusie dat ware rust op aarde niet meer te vinden is. De mens kan volledige rust niet verdragen. Confrontatie met zijn wezenlijke ellendigheid zal hem elke keer in nieuwe verstrooiing doen vluchten. Deze verstrooiing is enerzijds levensreddend, en anderzijds verwerpelijk. De mens leeft in een spanningsveld van rust en rusteloosheid. Wanneer de mens rust bereikt kan hij deze niet aan, en maakt hij zichzelf wijs dat een nieuwe activiteit hem in de toekomst gelukkig zal maken. In feite leidt de nieuwe activiteit hem enkel van zijn ellendigheid af, en behoedt het hem voor verveling. Verstrooiing belet de mens ervan gelukkig te worden. De verregaande dubbelheid van rusteloosheid wordt hier heel zichtbaar. Enerzijds houdt ze de mens in beweging en daarmee van de dood weg, anderzijds leidt ze af van het denken van het zelf en het zoeken naar God. De ellendigheid van de mens wordt intens gevoeld als hij stil staat bij zijn onvermogen op eigen kracht God te vinden.

‘’Mensen die van nature een besef van hun toestand hebben plegen dan ook niets zozeer te vermijden als rust. Ze doen er alles voor om onrust te vinden.’’179

Op welke manier kan rusteloosheid een zinvolle toepassing krijgen? Pascal ziet het als de belangrijkste taak voor de mens om zijn rusteloosheid in te zetten voor een hartstochtelijk zoeken naar tekenen van God. Pascal roept op tot goed mens-zijn. Een mens die ordelijk denkt en in moraliteit zijn potentie tot grootsheid laat zien. Een mens die ondanks zijn verderfelijke leven op zoek gaat naar een modus vivendi, een orde voor de noodtoestand. In het zoeken naar verloren geluk is de mens toch in staat iets groots te doen: in zijn zinloosheid actief op zoek te gaan naar zin. De mens is geen passief object en betrokken op zijn beslissende bestemming. In zijn potentie is hij geschikt voor zowel hemel als hel, en daarmee verantwoordelijk om invulling te geven aan goed mens-zijn. Pascal verliest de dubbelheid in de mens niet uit het oog. Hij is ellendig én groots. Hoewel de mens zijn eigen heil niet kan vinden, kan hij wel naar het goede zoeken. Intern gevoelde rusteloosheid herinnert aan deze doelgerichtheid in de mens. Pascal ziet rusteloosheid daarom zeker niet als enkel iets negatiefs.

178 Pascal, Pensées, frg. 400. 179 Pascal, Pensées, frg. 136, p.54.

39

Pascal heeft zijn eigen aardse en wetenschappelijke successen verregaand gerelativeerd. Uiteindelijk brengt succes hem geen heil, geen rust. Net zoals macht, status, geld of kennis hem dat niet zullen brengen. Deze relativerende houding is opvallend. Pascal zet zijn mensbeeld tegenover verhogings- en verlagingstendensen uit zijn tijd. De mens is niet in staat tot onbeperkte groei en heeft geen zelfreddend vermogen. Evenmin is de mens te reduceren tot een wezen zoals een dier of steen. Nee, de mens is tot grote dingen in staat, zeker in de wetenschap, maar hij zal altijd een tekort blijven voelen. Het tekort dat rusteloosheid te noemen is: een innerlijke onrust die ontevredenheid inhoudt. Deze ontevredenheid stuwt de mens van de ene activiteit naar de andere, en zorgt voor de ambivalente omgang met drukte en verveling. Hij smeekt om rust, maar zodra hij deze krijgt kan hij niet niets doen. De mens vertoont een niet te stoppen beweeglijkheid. Hoe waardeert Pascal de 17e-eeuwse vooruitgang? Is dat wat er in de wereld gebeurt voor hem interessant? Pascal stelt dat de mens zich vanuit zijn grootse denken kan bekwamen in de wetenschap, maar ervoor moet waken compleet verzonken te raken in deze wetenschap en de bestaansvraag hiermee uit het oog te verliezen. Wetenschap kan leiden tot aardse vooruitgang, maar wanneer de vraag naar de eeuwigheid naar de achtergrond verdwijnt stelt ook wetenschappelijk succes niet veel voor. De kennis op de vlakken van wetenschap en esthetica is voor oneindige groei vatbaar. De mens is dit echter niet. Hij is beperkt, en staat in teleologisch verband. Met dit standpunt kiest Pascal een middenpositie tussen de twee werelden die elkaar in zijn tijd raakten. De wereld is interessant, maar uiteindelijk is de eeuwigheid interessanter. Rusteloosheid geeft uiting aan een groter verlangen, en krijgt zo grote betekenis in het bestaan. De mens is slechts te begrijpen in zijn aanleg op het transcendente. Het ware geluk is eeuwig geluk. Rusteloosheid is de verbinding tussen gedrevenheid, passie, aardse vooruitgang en oneindig verlangen naar iets hogers. Naar waar geluk en rust. Wanneer een mens zich bewust wordt van zijn sterfelijkheid en Pascal volgt in het gedachte-experiment door zich in te beelden dat hij nog acht dagen te leven heeft, zal hij zich richten op andere dingen dan voorheen. Pascal wil de mens laten inzien dat besef van eindigheid nieuwe prioriteiten oplevert. De mens kan zich met dit besef meer gaan richten op goed mens-zijn. Pascal pleit ferm tegen onverschilligheid. Een mens kan zich toch niet zomaar van zijn eeuwige bestemming afwenden? Rusteloosheid is in het menselijke hart aanwezig omdat het herinnert aan de bestemming van de mens: zijn doel om voor eeuwig herenigd te zijn met God. Om daar werkelijke rust en geluk te vinden. Het is de rusteloosheid die de mens in beweging houdt. Pascal waarschuwt voor een valkuil. De mens dient niet te geloven in de bevrediging van zijn aardse gelukwensen. Hoewel rusteloosheid tot creativiteit, vernieuwing en vooruitgang kan leiden zal genoegdoening ver weg blijven. Het als-dan-syndroom biedt geen soelaas. Rusteloosheid is bedoeld als een intern gevoelde stimulans om zichzelf te kennen en bovenal God te zoeken. En alleen wanneer ze als zodanig wordt ingezet komt de mens tot zijn doel. Rusteloosheid is het op één na beste in het leven, omdat ze kan zoeken naar het allerbeste, naar God. In christelijke perspectief is ze noodzakelijk. De mens dient hartstochtelijk te zoeken, zijn handen uit te strekken naar God, te erkennen dat hij ellendig en afhankelijk is en zich vol vertrouwen over te geven.

40

IX. Nawoord Met dit nawoord wil ik het denken van Pascal voorzichtig evalueren, en lichte aanbevelingen doen voor omgang met rust en rusteloosheid in de huidige samenleving. Ik pretendeer geenszins compleet te zijn in mijn cultuuranalyse, maar wil aan de hand van een aantal observaties een aanzet geven voor een beschouwing van de betekenis van Pascals denken over rust en rusteloosheid in ons en mijn leven. Het onderzoek naar rust en rusteloosheid bij Pascal heeft een nieuwe dimensie in het denken over dit thema aan het licht gebracht. Rusteloosheid heeft diepe wortels in het menselijk bestaan en huist in ieder hart. Aangezien rusteloosheid inherent is aan het mens-zijn, zal elk mens in elke tijd deze rusteloosheid ervaren. Pascal ontkent hiermee dat rusteloosheid een probleem van zijn of onze tijd alleen zou zijn. Zijn visie stemt tot nadenken. Hoe moeten we rusteloosheid anno 2019 duiden? Pascal heeft zich gericht op de oorsprong van rusteloosheid. Daarmee hanteert hij een breder begrip dan onrust of stress. Hij constateert dat er in de mens zelf een herinnering aan oprecht geluk ligt. Een herinnering waar hij niet meer bij kan komen, omdat hij niet langer alleen maar goed en gelukkig is. Door de zondeval is de mens namelijk een paradoxaal wezen geworden. Hij is ellendig omdat hij zijn plaats in de wereld niet kent. Hoewel de mens zich in verstrooiing kortstondig afgeleid en relatief gelukkig kan voelen, is er niets op aarde dat het lege spoor van herinnering aan eeuwig geluk kan vervullen. In de huidige samenleving is het nadenken over een transcendente bestemming niet meer vanzelfsprekend. Al in Pascals tijd raakte die focus op God uit de gratie. Filosoof Voltaire (1694-1778) heeft Pascal als dé tegenstander van de Verlichting gezien. Voltaire keerde zich tegen Pascals opvatting van de mens die een grote paradox van grandeur en misère is. Hij stelt dat de mens niet moet denken meer waard te zijn dan andere schepselen, en stelt dat de mens bovendien helemaal niet altijd ellendig is. Integendeel; de mens zou volgens Voltaire het grootste deel van de tijd gelukkig zijn.180 Na de lezing van Pascal ben ik daar niet zo zeker van. Het benoemen van de dubbelheid in het mens-zijn heeft juist voor mij betekenis gekregen. Is het feit dat zo veel mensen om rust smeken en er steeds meer mensen en jongeren zijn die met een burn-out aan de zijlijn staan niet juist een aanwijzing om Pascal te volgen? Een verregaande dubbelheid in de mens verklaart veel. Zo kan het nooit verdwijnende verlangen naar iets beters, iets nieuws, verklaard worden door de oorspronkelijke aanleg op het goede. De herinnering aan het ware geluk, het transcendente, stuwt de mens voort. Dat de mens zijn rusteloosheid liever niet onder ogen wil zien is aannemelijk, zelfs herkenbaar. Het onder ogen zien van intense ellendigheid en verwardheid is niet gemakkelijk, en verstrooiing is gauw gevonden. Verstrooiing is in onze samenleving overal aanwezig. Entertainment is on demand verkrijgbaar en de stad slaapt nooit. Een overvloed aan activiteiten, ook in de vrije tijd van mensen, getuigt volgens Pascal van ongeluk, niet van geluk. Vluchten in verstrooiing verdooft de mens van de realiteit. Het leven lijkt anno 2019 verregaand afgestemd te worden op dat wat leuk en fijn is. 181 De mens kan niet leven in een wereld zonder betekenis. In de huidige samenleving wordt betekenis gezocht in immanente zaken. De wereld wordt interessanter gevonden dan de eeuwigheid. Waar er in de premoderne tijd nog geleefd werd met een besef van doelmatigheid in de eeuwigheid, is dit besef nu verdwenen. Is het leven op aarde alles wat er is? De YOLO-gedachte gaat hier van uit. Het idee van mysterie en participatie in Gods natuur is voor velen verloren gegaan. Genade lijkt minder essentieel, in een wereld waarin veel maakbaar lijkt. Waarin ellende en ongeluk niet zomaar ter

180 Plaisier, De mens in het geding, 19-21. 181 Stoep, Alles wat je hart begeert, 27-30.

41

sprake komen, omdat het leven toch vooral iets leuks, fijns of plezierigs dient te zijn.182 Ik betwijfel zeer of dat een gezonde omgang met het leven is. Guardini ziet ongeluk en lijden juist als meest in het oog springende feiten van het leven. Leven betekent lijden. Waarom wordt het door ons westerlingen zo vaak bedekt alsof ellende en lijden een schande zijn?183 Pascal is alleen te begrijpen wanneer we de door hem genoemde dubbelheid van het bestaan compleet serieus nemen. Besef van ellendigheid borrelt op in tijden van rust. Wanneer de mens tot rust komt ervaart hij zijn onmacht, ziet hij de aanstaande dood opeens in zijn leven. De mens gaat zich vervelen. Deze verveling verwijst naar het onbestemde, een gebrek aan houvast in de wereld. Zelfs in een druk leven kan verveling toeslaan. Besef van eindigheid en het missen van een perspectief dringt zich dan aan iemand op. Heeft het leven wel zin? Is het nog interessant? 184 Pascal duidt dit missen van perspectief als existentiële onzekerheid. Pascal ziet de confrontatie met tijdelijkheid als iets nuttigs. De mens kan zich richten op goed mens-zijn, voortgedreven door een herinnering aan het ooit pure goede. De mens kan echter ook vervallen in nieuwe verstrooiing. De potentie van de mens is in alle opzichten dubbel. Pascal pleit tegen onverschilligheid, en wil de mens aansporen om hartstochtelijk naar God te zoeken. De mens is betrokken op zijn bestemming. Toch denkt Pascal ook over de menselijke rol in de genade heel dubbel. De mens kan zoeken, maar niet vinden. Hij zal door rusteloos zoeken vermoeid en verzwakt raken, en uiteindelijk zijn handen naar God moeten uitstrekken. Na het rusteloze zoeken kan hij zich alleen maar overgeven. Voor twijfelen, bevestigen en overgave is elk een eigen tijd. In hoeverre ligt de bestemming van de mens in eigen handen? Wanneer is het voor welke houding precies tijd? Dit zijn vragen die in nader onderzoek naar rusteloosheid bij Pascal aan bod kunnen komen. Hartstochtelijk zoeken naar waarheid, naar God. Kunnen we dat nog? Het feit dat mensen debatteren en tegengestelde meningen hebben, is vandaag de dag een populair excuus om de waarheid niet te hoeven zoeken. Gesproken wordt over mijn of jouw waarheid. Morele en religieuze waarheden staan ter discussie, omdat ze als slechts subjectief worden geïnterpreteerd.185 Het is een moderne vorm van het scepticisme waar Pascal zich tegen verzette. Pascal zou geërgerd zijn door de houding die van gebrek aan vertrouwen in een waarheid en van onverschilligheid getuigt. De mens gaat volgens Pascal zo achteloos om met de waarheid, omdat hij onvoldoende van de waarheid houdt om haar te zoeken.

‘’Zij die niet van de waarheid houden, voeren als excuus aan dat die betwist wordt en dat er zeer velen zijn die haar loochenen. Hun dwaling komt dus uitsluitend daaruit voort dat ze niet van de waarheid of van de christelijke liefde houden en ze hebben daarvoor dan ook geen excuus.’’186

Bij Pascal leidt het accent op het tegenstrijdige, paradoxale van de menselijke natuur niet tot een voorliefde voor het bizarre en extreme.187 De mens kan volgens hem niet leven in uitersten. Uitersten blijven met elkaar in conflict. Het gehandhaafde midden is volgens Pascal verbonden met echt mens-zijn.188 De mens dient maat te houden en noch door te slaan in grandeur noch misère.189

182 Smith, How (not) to be secular, 49-57. 183 Guardini, Christliches Bewusztsein, 51. 184 Devisch, Rusteloosheid, 91-92. 185 Kreeft, Christianity for modern pagans, 225. 186 Pascal, Pensées, frg. 176. 187 Plaisier, De mens in het geding, 91. 188 Guardini, Christliches Bewusztsein, 44. 189 Pascal, Pensées, frg. 705.

42

Pascal heeft de beweeglijke mens gewaardeerd, omdat hij in staat is een orde voor de noodtoestand te scheppen. Hij is in staat tot bewonderenswaardige actie, en draagt een motor van creativiteit in zich. Op wetenschappelijk vlak is grote progressie mogelijk. De mens speelt hierin een grote rol, zoals Pascal ook zelf met zijn talenten ervaren heeft. Toch ontdekt hij bij zichzelf een leeg spoor. Rusteloosheid krijgt bij Pascal in christelijk perspectief de betekenisvolle duiding waar hij zo naar op zoek was. Het verklaart waarom de mens niet in staat is stil in zijn kamer te zitten. De waardering van rusteloosheid, bevat net als zoveel in zijn denken, een dubbelheid. Pascal ziet dat de mens rusteloosheid nodig heeft om in leven te blijven, en dat deze ingezet kan worden om vooruitgang te bereiken. Anderzijds ziet hij dat rusteloosheid bij verlies van de bestaansvraag een verkeerd doel kan dienen, en ze slechts afleidt van het werkelijk belangrijke. Pascal verbindt rusteloosheid aan het christelijk geloof, als een bewijs voor de menselijke aangelegdheid op het goede en op God. God is het die rusteloosheid als een herinnering aan Hem geplaatst heeft, opdat de mens Hem hartstochtelijk zou zoeken. Tegelijk blijkt de mens niet goed in staat zijn eigen ellendigheid te zien en te accepteren. Met name aan de acceptatie van deze dubbelheid schort het naar mijn idee vandaag de dag. Kunnen wij leven met het idee dat ons eigen heil niet compleet maakbaar is? Zijn wij gemotiveerd genoeg om God hartstochtelijk te zoeken, zonder garantie op succes te ontvangen? Is de mens niet stiekem te gehecht geraakt aan zijn verstrooiing? Houdt de mens zichzelf niet liever een fijn, leuk en zo maakbaar mogelijk leven voor? Deze teksten van Pascal stellen deze, en nog zoveel meer, vragen aan ons. De verbinding van rusteloosheid aan existentiële vragen kan helpen om het gesprek over alledaagse onrust en stress een extra dimensie te geven. Het relativeren van het menselijk kunnen zou best eens verlichtend kunnen werken. De mens is geen engel, maar hij is ook geen dier. De mens die zichzelf verhoogt zal Pascal vernederen, de mens die zichzelf verlaagt zal hij verhogen. De mens is tot veel goeds in staat, maar schiet uiteindelijk ook tekort. Hij is grandeur en misère tegelijk. De mens is geen passief object, maar hij kan zichzelf ook niet redden. Rusteloosheid is niet enkel negatief te duiden, maar zeker ook niet enkel positief. In die zin brengt het denken van Pascal een nuance aan in de poging van Devisch om een lans te breken voor waardering van rusteloosheid als positieve drive aan het leven.190 Mijn initiële vraag kwam voort uit nieuwsgierigheid naar de kracht van menselijke beweeglijkheid. Zou deze door rusteloosheid veroorzaakt zijn? En ja, dat is ze absoluut. Pascal ziet echter een verbinding met het existentiële van de mens. En die verbinding vind ik een sterke. Pascal ontkent geen enkele dubbelheid, wil niets omwille van het gemak egaliseren. De mens is ten diepste net zo ellendig als groots. En dat vind ik een prachtige observatie, die in mijn ogen een schot in de roos is. De hedendaagse focus op tijdelijke ervaringen van geluk voelt kortzichtig aan. Pascals begrip van rusteloosheid helpt om de hang naar het jagen op een nieuwe buit, een nieuwe wereldreis, een nieuwe instagrampost te duiden. De mens wil het liefst zichzelf niet denken, omdat het hem onmachtig en afhankelijk maakt. Rust levert besef van sterfelijkheid op. Rusteloosheid kan de mens vanuit dat besef ofwel naar God toe ofwel van God af doen bewegen. Zo tekent zich het spanningsveld van rust en rusteloosheid af. De mens is volgens Pascal bedoeld om zich te interesseren in zijn bestemming. Toch blijkt onderzoek naar het mens-zijn een moeilijke taak. De mens beschouwt zichzelf niet graag, omdat hij dan opnieuw met zijn ellendigheid geconfronteerd wordt. Besef van interne verdeeldheid kan de mens doen begrijpen waar zijn niet te stoppen beweeglijkheid vandaan komt. Bij God vandaan. Laat de mens zich richten op goed mens-zijn, verzucht Pascal. Laat hem de waarheid liefhebben en het zoeken naar God tot prioriteit maken. Eeuwig geluk en rust vinden. Daartoe is rusteloosheid bedoeld.

190 zie paragraaf 2.2.

43

X. Literatuurlijst Augustinus, A., Belijdenissen, ed. G. Wijdeveld (Amsterdam: Ambo Anthos, 2014). [Confessiones] Boer, de T., De God van de filosofen en de God van Pascal. Op het grensgebied van filosofie en

theologie (’s-Gravenhage: Meinema, 1989). Bor, J. e.a., 25 Eeuwen Westerse Filosofie (Amsterdam: Boom, 20119). O’Connel, M.R., Blaise Pascal. Reasons of the Heart (Cambridge: Eerdmans, 1997). Devisch, I., Rusteloosheid. Pleidooi voor een mateloos leven (Amsterdam: De Bezige Bij, 2017). Guardini, R., Christelijk Bewustzijn. Essays over Pascal, ed. H. Wagemans (Hilversum: Sterrenserie II,

1962). [Christliches Bewusztsein] Grooten, J. & Steenbergen, G.J., (ed.), Filosofisch lexicon (Antwerpen: Standaard-Boekhandel, 1958). Hengstmengel, B., Denken met het hart. Christelijke filosofie in de traditie van Augustinus en Calvijn (Amsterdam: Buijten & Schipperheijn, 2015). Kreeft, P., Christendom voor moderne heidenen. Pascals gedachten voor nu ed. G. den Hartogh (Navigator, 2004). [Christianity for modern pagans] Mayer, C.P. e.a., Augustinus-Lexicon (Basel: Schwabe & Co, 1986). Miel, J., Pascal and Theology (Baltimore: Johns Hopkins Press, 1969). Montaigne, Essays, ed. F. de Graaff (Amsterdam: Boom, 1993). [Essais] Pascal, B., Gedachten, ed. F. de Graaff (Amsterdam: Boom, 20173). [Pensées] Peters, J.R., The Logic of the Heart. Augustine, Pascal and the Rationality of Faith (Michigan:

BakerAcademic, 2009). Plaisier, A.J., De mens in het geding. Een kritische vergelijking tussen Pascal en Nietzsche

(Zoetermeer: Boekencentrum, 1996). Prins, A.W., Uit Verveling (Erasmus Universiteit Rotterdam, 2007). Smith, J.K.A., How (not) to be secular. Reading Charles Taylor (Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company, 2014). Stoep, van der J. e.a., Alles wat je hart begeert? Christelijke oriëntatie in een op beleving gerichte cultuur (Amsterdam: Buijten & Schipperheijn, 2007). Vaught, G., The Journey toward God in Augustine’s Confessions. Books I-VI (New York: State University, 2003). Veldhuis, H., ‘Onrustig is ons hart… Over onrust en verlangen naar God’, in: H. Veldhuis (ed.),

Onrustig is ons hart… Mens-zijn in christelijk perspectief (Zoetermeer: Boekencentrum, 1994), 11-27.