De teelt van leliesKarin Meskers

2

colofon AuteursKarin Meskers

RedactieKristal Tekst- en communicatiebureau, Marga Winnubst

Ontwerp en opmaakBuro Gom, Jeroen Reith

FotoverantwoordingIBC: 1.1, 1.3, 1.4, 1.6, 1.7, 1.10b, 1.11b, 1.14, 1.15, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.7, 2.8, 2.10, 3.1, 8.1 / D. Osinga: omslag, 4.2, 4.3a, 4.3b, 4.6, 5.3, 5.4, 5.5, 5.7, 5.9, 5.10, 6.5, 6.6, 6.7, 6.8, 6.9, 6.10, 6.11, 6.12, 6.13 / PPO: 6.15, 7.1, 8.2, 8.4, 8.5, 8.7, 8.8, 8.9, 8.10, 8.11, 8.12, 8.13, 8.14, 8.15 / Markhorst Bloembollen: 1.2 / onbekend (uit Teelt van de leliebol 2013): 1.5, 1.8, 1.10a, 1.17, 4.4, 4.5, 5.1, 5.2, 7.3 / H.Y. Alkema: 1.9a, 1.9b, 1.16, 3.4 / KAVB: 1.11a, 1.12, 1.13, 1.18, 2.1, 2.9, 6.6, 6.16 / Ontwikkelcentrum: 3.2 / T. de Geus: 3.3, 6.1, 6.2, 6.3, 6.4 / Delphy: 5.6, 8.6 / AOC raad: 5.8 / De Jong lelies: 6.14 / Onings BV: 6.3 / Akerboom: 7.2, 7.4, 7.5 / NVWA: 8.3 / Dr. Stanley Kay, beeldenbank gewasbescherming: 8.16 / Bloembollenvisie: 4.1

Copyright2017. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geauto-matiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting Bollenacademie.

3

Voorwoord

De lelie is een van de weinige bolgewassen die van nature in Nederland voorkomen. De sector is echter groot geworden door lelies uit landen in Oost-Azië te halen, deze met veredeling te verbeteren en de bollen vervolgens weer in groten getale te expor-teren naar de landen van herkomst. De lelieteelt is een ongekend staaltje van Neder-landse handelsgeest en inventiviteit. Waar de lelie in 1980 de status van bijzonder bolgewas nog nauwelijks was ontgroeid, vormt de lelieteelt vandaag de dag ongeveer een kwart van het areaal van de Nederlandse bloembollenteelt. Alleen de tulp heeft een groter aandeel in de totale oppervlakte, maar in financiële waarde is de tulp al bijgehaald door de lelie.

Ondertussen werken Nederlandse ondernemers en hun medewerkers eraan om het productieproces van de leliebol te verbeteren. Er worden elk jaar steeds meer leliebol-len geteeld, met steeds lagere milieubelasting en met een steeds toenemende kwali-teit. De ontwikkelingen in ons vak gaan hard en dat vraagt veel van onze huidige en toekomstige ondernemers en werknemers. Het is van groot belang om kennis vast te leggen en vooral ook te delen. Met dit boek willen we daar invulling aan geven voor wat betreft de teelt van lelies.

Stichting Bollenacademie is in 2016 gestart met het project Studiebol met financie-ring van Colland Arbeidsmarkt. In dit project wordt kennis vastgelegd en verspreid, gericht op zowel werkenden als studenten. De teelt van lelies, het boek dat u nu in handen heeft, is daarvan een resultaat. Dit boek is de opvolger van De teelt van de leliebol, geschreven door Theo de Geus. Voor dit boek is veel nieuwe informatie verzameld en is een nieuwe tekst geschreven, alles in een frisse nieuwe lay-out. Het boek past geheel in de stijl van de eerder uitgeven boeken De teelt van tulpen en De broei van tulpen en het nog te verwachten boek De broei van lelies.

Veel mensen uit het vak hebben aan dit boek meegewerkt. Zonder anderen tekort te willen doen, wil ik daarvoor de volgende personen in het bijzonder bedanken: lelie-telers Marcel Markhorst, Hans van der Heijden en Geert Burger voor hun kritische commentaar vanuit het oogpunt van de huidige praktijk; teeltadviseur Hans Kok, Saskia Bodegom en Peter Knippels voor hun inhoudelijke commentaar en aanvul-lingen; Marga Winnubst voor de redactie; Stan van Oers, Marieke van Woensel en Piet Vlaming voor de begeleiding vanuit het project Studiebol; en natuurlijk auteur Karin Meskers voor de grote prestatie die zij met het samenstellen van dit boek heeft geleverd.

André Hoogendijk, voorzitter Stichting BollenacademieHillegom, mei 2017

4

5

Stichting Bollenacademie

Stichting Bollenacademie is een samenwerkingsverband van bedrijfsleven, onder-wijs, onderzoek en teeltadvies met als doelen een goed scholingsaanbod te realiseren voor studenten en werkenden, het reguliere bloembollenonderwijs verder te ontwik-kelen en de instroom in het onderwijs en de deelname aan scholing voor werkenden in de sector te vergroten. In het algemeen bestuur van Stichting Bollenacademie zijn de volgende partijen vertegenwoordigd: Aeres Hogeschool, Anthos, CITAVERDE Col-lege, Clusius College, CNV Vakmensen, Delphy, FNV, Groenhorst, HAS Hogeschool, Hogeschool Inholland, Hogeschool VHL, Koninklijke Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur, LTO Noord, Nordwin College, Wageningen UR en Wellant-college.

6

Inhoud

1 Algemeen 1.1 Inleiding 1.2 De geschiedenis van de lelieteelt in Nederland 1.3 Ontwikkeling vanaf 1965 1.4 Areaal lelies 1.5 De genencentra van de lelie 1.5.1 Genencentra 1.5.2 Lelies uit Azië 1.5.3 Lelies uit Europa 1.5.4 Lelies uit Amerika 1.6 Familie van de Liliaceae 1.6.1 Lelieachtigen 1.6.2 De bloemformule 1.7 Botanische kenmerken van Lilium 1.7.1 Bouw van de bloem 1.7.2 Bouw van de bol 1.7.3 Bouw van het blad 1.7.4 Bouw van de stengel 1.8 Het verloop van de teelt

2 Het sortiment 2.1 Inleiding 2.2 Kenmerken per groep 2.3 Oriental hybriden 2.4 LA-hybriden 2.5 OT-hybriden 2.6 Aziatische hybriden 2.7 Longiflorum hybriden 2.8 Overige groepen 2.9 Sortimentsvernieuwing

3 Het uitgangsmateriaal 3.1 Inleiding 3.2 Generatieve vermeerdering 3.2.1 Veredeling 3.2.2 Kruisen

3.3 Vegetatieve vermeerdering 3.3.1 Natuurlijke vegetatieve

vermeerdering 3.3.2 Kunstmatige vegetatieve

vermeerdering

4 Planten 4.1 Inleiding 4.2 Bodemkeuze 4.3 Grondontsmetting 4.3.1 Inundatie 4.3.2 Teelt van Tagetes (Afrikaantjes) 4.4 Drainage 4.5 Grondbewerking 4.6 Het planten van plantgoed 4.7 Het planten van schubben

5 Gewasverzorging 5.1 Inleiding 5.2 Mestwetgeving 5.3 Organische meststoffen 5.4 Bemestingsonderzoek 5.5 Bemesting 5.5.1 Stikstof (N) 5.5.2 Fosfaat (P) bodemadvies 5.5.3 Fosfaat (P) gewasgericht

advies 5.5.4 Kali (K) 5.6 Beregenen 5.7 Kostenvergelijking van twee

beregeningssystemen 5.8 Infiltratie 5.9 Fertigatie 5.10 Onkruidbestrijding 5.11 Selecteren 5.12 Koppen

88

89

101313131414151515

161617192021

23232425262727282830

3232323233

34

34

34

3939394141

4242434446

4949495050515254

555556

596060616364

7

6 Oogst en naoogstbehandeling 6.1 Inleiding 6.2 Vaststellen oogsttijdstip 6.3 Oogsten 6.4 Transport 6.5 Spoelen 6.6 Verwerken 6.7 Afleveren 6.8 Kwaliteit 6.9 Afvalstoffen 6.10 Hygiëne

7 Bewaring 7.1 Inleiding 7.2 Bewaring van leverbaar 7.2.1 Voor het invriezen 7.2.2 Langdurige bewaring 7.2.3 ULO-bewaring 7.2.4 Zwarte spruiten 7.2.5 Zuidelijk halfrondteelt 7.3 Bewaring van plantgoed 7.3.1 Energiebesparing tijdens

bewaring 7.3.2 CO2-schadedrempel 7.3.3 Het koken van lelieplantgoed 7.4 Bewaren van schubbollen en

schubben 7.5 Ontsmetten

8 Bestrijding van ziekten en plagen 8.1 Inleiding 8.2 Dierlijke aantasters 8.2.1 Bladluizen 8.2.2 Bollenmijten 8.2.3 Leliehaantjes 8.2.4 Aaltjes 8.3 Ziekten veroorzaakt door schim-

mels, bacteriën en virussen

8.3.1 Vuur (Botrytis elliptica) 8.3.2 Bol- en schubrot (onder

andere Fusarium) 8.3.3 Wortelrot (Pythium) 8.3.4 Bewaarrot (Penicillium) 8.3.5 Woekerziekte (Rhodococcus

fascians) 8.3.6 Virussen 8.4 Fysiologische afwijkingen 8.5 Onkruid 8.6 Waterschade

Verwijzingen naar websites voor meer informatie

6666666870717276777879

818181828283848585

858686

8889

93939393949595

97

97

100100101

101102105105106

107

8

1

Algemeen1.1 Inleiding

De lelieteelt is in vergelijking met de tulpenteelt betrekkelijk nieuw. Terwijl de tulp al meer dan 200 jaar op commerciële schaal geteeld wordt, ging de lelieteelt pas begin vorige eeuw in zeer beperkte omvang van start. De groei van het lelieareaal dateert pas van de laatste zestig jaar. Doordat het zo’n nieuwe teelt is en doordat de vermeer-dering snel gaat, is er veel vernieuwing in het sortiment. Het aantal bedrijven dat op zoek is naar nieuwe rassen is weliswaar beperkt, maar deze veredelingsbedrijven komen regelmatig met nieuwe rassen. Ook worden de verschillende leliegroepen onderling gekruist en verschijnen er weer nieuwe groepen lelies met andere eigen-schappen, bloemvormen en bloemkleuren. Op die manier speelt de lelieteelt in op veranderende marktwensen. Ieder jaar worden er op royaltybasis diverse rassen uit-gegeven. Met name de laatste jaren heeft de sector te maken gekregen met een flink aantal uitdagingen, zoals nieuwe virussen en strenge kwaliteitseisen van exportlan-den. Dit heeft geleid tot een nieuwe aanpak op bedrijven. Kortom de lelieteelt is een jonge dynamische teelt waar een snelle wisseling is van het sortiment en waarin de ontwikkelingen elkaar snel opvolgen.

Dit boek beschrijft de teelttechnische aspecten van het telen van lelies. Het eerste hoofdstuk bevat algemene informatie over de geschiedenis van de lelieteelt, de bouw van de plant en het verloop van de teelt. Hoofdstuk 2 beschrijft het sortiment en de diverse groepen die kunnen worden onderscheiden. In hoofdstuk 3 tot en met 7 komen de verschillende onderdelen van de teelt uitgebreid aan bod. Van uitgangsma-teriaal, planten, gewasverzorging, oogst- en naoogstbehandeling tot aan de bewaring. Hoofdstuk 8, tot slot, behandelt virussen, ziekten, plagen, gebreken en afwijkingen.Bij een aantal onderwerpen staat een icoon ( ). Dit icoon verwijst naar een internet-adres waar meer informatie beschikbaar is. Achterin in het boek staan de details van de verwijzingen.

1.2 De geschiedenis van de lelieteelt in Nederland

De lelie wordt al heel lang in Nederland geteeld. In het jaar 800 werd in de tuin van Karel de Grote te Nijmegen al een witbloeiende lelie geteeld. Deze lelie is bekend onder de volksnaam Madonna lelie. De Latijnse naam is Lilium candidum (zie figuur 1.1). Deze witbloeiende lelie was in de middeleeuwen het symbool van reinheid, maag-delijkheid en kuisheid. Maar Lilium candidum wordt al veel langer geteeld. Op een vaas uit de 17e eeuw vóór Christus, gevonden op Kreta, staat al een figuur van deze lelie. De lelie was vroeger ook in gebruik als een geneeskrachtige plant. Er werd onder

9

andere zalf en olie van gemaakt. Het duurde echter tot het begin van de twintigste eeuw voor de commerciële teelt opkwam. Tot halverwege de twintigste eeuw bleef het lelieareaal echter zeer klein.

1.3 Ontwikkeling vanaf 1965

Vanaf ongeveer 1965 kwam de lelieteelt in Nederland goed op gang en begon het lelieareaal te groeien. Inmiddels is de bloem niet meer weg te denken. De oudere typen lelies werden veelal via zaad, dus generatief, vermeerderd. De nieuwe lelies daarentegen worden vegetatief vermeerderd, bijvoorbeeld door middel van schubben of weefselkweek.

De lelieteelt breidde zich aanvankelijk uit vanuit het Noord-Hollandse Andijk naar de polder de Zijpe. Deze polder ligt in Noord-Holland langs de kust. In de negentiger jaren begon de lelieteelt zich verder te verspreiden. Op zoek naar verse grond weken de Noord-Hollandse telers uit naar de rest van Nederland. In eerste instantie werden de lelies daar op contract geteeld. Inmiddels zijn veel contractnemers in eigen beheer lelies gaan telen. Je vindt de lelieteelt vandaag de dag in veel verschillende provincies. Naast Noord-Holland zijn dat vooral de provincies in het noordoosten en zuidoosten: Drenthe, Limburg, Overijssel, Flevoland en Noord-Brabant. Je ziet de teelt met name in gebieden met lichte gronden waar je machinaal kunt rooien en waar de gronden vers zijn. Op welke grond je teelt, hangt ook af van de soort dat je wilt telen. Orientals groeien beter op iets zuurdere gronden, dus gronden met een lagere pH. Voor Aziaten moet de grond juist pH-neutraal zijn.

Figuur 1.1 Lilium candidum