ALFRED FIDJESTØL

BIJNA MENSELIJK

BIOGRAFIE VAN JULIUS

Uitgeverij BrandtAmsterdam 2018

4

De vertaling kwam mede tot stand door een

financiële bijdrage van norla

Oorspronkelijke titel: Nesten menneske

Oorspronkelijke uitgave: Det Norske Samlaget

Copyright © 2017 Alfred Fidjestøl

Vertaling © 2018 Neeltje Wiersma

Typografie: Zeno

nur 410/600

isbn 978 94 92037 81 7

INHOUDVOORWOORD 6

HOOFDSTUK 1 GENEN EN OMGEVING 9

HOOFDSTUK 2 BLIJE DAGEN 23

HOOFDSTUK 3 EEN EIGEN RUIMTE 51

HOOFDSTUK 4 THUIS MET KERST 69

HOOFDSTUK 5 MONKEY BUSINESS 87

HOOFDSTUK 6 EEN VLUCHTELING KRUIST ZIJN SPOOR 105

HOOFDSTUK 7 MISDAAD EN STRAF 129

HOOFDSTUK 8 FOUR WEDDINGS AND A FUNERAL 147

HOOFDSTUK 9 HET JONG 171

HOOFDSTUK 10 KONING DER APEN 191

HOOFDSTUK 11 L LAATSTE RONDE 213

HOOFDSTUK 12 DIE OGEN 229

NAWOORD 235LITERATUURLIJST 237 NOTEN 241REGISTER 253

18 19

gen van haar kind om zo te oefenen. De moeder blijft dan in de buurt en let erop dat de jonge moeder in spe niet te veel risico’s neemt, dat ze de baby voorzichtig draagt, er niet te hoog mee in de bomen klimt en het niet aan zijn lot overlaat. Pas na zo’n leerperiode wordt het jong aan haar toevertrouwd. Waarschijn-lijk heeft Lotta deze dingen geleerd van andere moeders in de Zweedse dierentuin en kon ze daarom prima voor Billy zorgen. Sanne daarentegen had Lotta weliswaar een paar maanden kun-nen observeren, maar had blijkbaar gedurende deze periode niet genoeg geleerd om goed voor Julius te kunnen zorgen. Sanne was bovendien onvoorspelbaar. De dierverzorgers waren benieuwd hoe ze haar moederrol zou vervullen. Ze had-den op dat moment een paar vrij risicovolle routines waarbij ze vaak het verblijf van de chimpansees binnengingen en fysiek contact met ze hadden. Meestal ging dat goed, ze leerden elke chimpansee afzonderlijk goed kennen en hadden het gevoel dat ze wisten wanneer het veilig was, en wanneer het gevaarlijk was om zo dicht bij ze in de buurt te zijn. Dennis was een ver-standige en zorgzame chimpansee die niet moeilijk te begrij-pen was. Sanne daarentegen was onberekenbaar, haar humeur kon plotseling omslaan, ze was temperamentvol en opvlie-gend.12

Nu Sanne een kind had, was het niet mogelijk bij haar naar binnen te gaan. Ze konden niets doen om haar gedrag te corri-geren en moesten hulpeloos toekijken hoe Julius werd behan-deld. Ze probeerden Sanne en Julius te isoleren van de groep om hun emotionele band te versterken, maar ook dan kon ze hem gewoon alleen laten liggen en negeren. Doordat hij steeds zo lang op de koude cementen vloer lag, raakte hij uitgedroogd, koelde hij sterk af en was de kans groot dat hij binnenkort ern-stig ziek zou worden. Op 12 februari 1980 werd de situatie dra-matisch. Ergens in de namiddag, zonder dat iemand van de me-dewerkers het in de gaten had, beet een van de chimpansees zo hard in de vinger van Julius dat het vingertopje loszat. Niemand wist wie het had gedaan, sommigen denken dat het Sanne moet zijn geweest, anderen zijn ervan overtuigd dat het Dennis was. Maar het kan even goed Lotta of Bølla zijn geweest, alleen Billy

was te klein en viel daarom buiten verdenking. Een theorie is dat Dennis het heeft gedaan om een zorgreactie bij de moeder of een van de andere vrouwtjes op te roepen. Om 19.00 uur werd het ontdekt. Julius lag in een plas bloed en krijste het uit van de pijn. Een dierverzorger belde onmid-dellijk Billy Glad en Edvard Moseid, de dierenarts en de direc-teur, die zo snel als ze konden kwamen en er om 19.30 uur wa-ren. Julius lag op zijn rug te krijsen. Edvard Moseid gebaarde dat hij naar binnen wilde om Julius te helpen, maar Sanne gaf duidelijk te kennen dat ze dat niet toestond. In plaats daarvan pakte ze zelf Julius op van de grond. Maar nog steeds hield ze

Een bange en verwarde Julius.

40 41

de, een hele reeks gebaren van de Amerikaanse gebarentaal, asl (American Sign Language) te leren. Toen Washoe in 1970 het echtpaar verliet om onderdeel te worden van Roger Fouts on-derzoek op het Institute for Primate Studies in Oklahoma, had de chimpansee honderddertig verschillende gebaren geleerd.39 Het experiment was baanbrekend, plotseling was een relatief geavanceerde communicatie tussen mens en chimpansee mo-gelijk. Men ontdekte dat Washoe ook in staat was de aange-leerde gebaren door te geven aan jonge door haar geadopteerde chimpansees. Geïnspireerd door de doorbraak van het echtpaar Gardner kreeg een aantal chimpansees in de daaropvolgende jaren les in asl. Proeven met deze chimpansees toonden aan dat ze in staat waren verschillende voorwerpen te groeperen, ze in begrippen onder te brengen. Ze classificeerden verschil-lende hondenrassen onder het begrip hond en verschillende insecten onder het begrip insect. Ze konden gebaren die ze in een bepaalde context hadden geleerd correct gebruiken in een andere context. Zo had Washoe bijvoorbeeld het gebaar voor ‘openen’ geleerd in verband met een deur, maar vervolgens ge-bruikte ze het in andere verbanden, zoals wanneer ze graag een doos wilde openmaken. Ook waren de chimpansees in staat om verschillende gebaren met elkaar te combineren tot een zinvol-le combinatie. Washoe liet de gebaren voor water en vogel zien toen ze voor de eerste keer een zwaan zag. Een andere chimpan-see combineerde de gebaren voor huilen en fruit toen ze moest uitleggen wat een ui was.40

Deze experimenten waren bekend toen Julius klein was, men merkte dat hij veel begreep, maar het was niet zinvol hem deze vorm van communicatie te leren. Integendeel: het was de bedoeling dat Julius voortdurend begreep dat hij chimpansee was en niet mens. Psychologisch en commercieel gezien was het misschien interessant geweest om te kijken in hoeverre je hem kon opvoeden als een mens. Dat soort experimenten was reeds een aantal keren uitgevoerd. Al in 1931 adopteerde de be-kende Amerikaanse psycholoog Winthrop Niles Kellogg de ze-ven maanden oude chimpansee Gua, liet hem samen opgroeien met zijn eigen zoon van tien maanden oud en gaf hem in prin-

cipe dezelfde opvoeding. Negen maanden later werd het expe-riment al afgebroken, omdat Kellogg teleurgesteld was over het ontbreken van verbale ontwikkeling bij de chimpansee, en waarschijnlijk ook omdat hij en zijn vrouw een aantal situ-aties niet hadden voorzien en die potentieel gevaarlijk achtten voor hun zoon. Standvastiger was het echtpaar Jane en Mauri-ce Temerlin, die van 1964 tot 1976, vanaf haar geboorte tot haar twaalfde, de vrouwelijke chimpansee Lucy in huis hadden. Ze sliep in een wieg bij hen op de slaapkamer en kreeg zowel over-dag als ’s nachts de fles met babymelk en de nodige verzorging en lichamelijk contact. Toen ze een jaar oud was at ze met hen mee aan tafel. Ze gebruikte mes en vork en dronk uit een glas zoals de mensen deden en Jane Temerlin nam haar mee naar haar werk. Aan de wc konden ze Lucy nooit laten wennen, ook niet aan de met taboes omgeven relatie die de mens met zijn

Ane Moseid leert Julius schilderen.

56 57

sees bananen konden pakken. Later kwam er veel kritiek op deze methode, omdat dit het gedrag van de groep had beïn-vloed en veranderd. Maar hierdoor kreeg Jane wel de kans om te observeren op welke slimme wijze de chimpansees soms zo veel mogelijk bananen voor zichzelf bemachtigden. Een chim-pansee die ze de naam Figan had gegeven, slaagde er meerdere keren in de rest van de groep chimpansees om te tuin te leiden door te doen alsof hij wist waar een goede voedselvoorraad te vinden was. Zodra hij de andere chimpansees ernaartoe had ge-lokt ging hij er snel vandoor. Hij rende naar het kamp van Jane Goodall, waar bananen werden uitgedeeld die nu allemaal voor hem alleen waren.51 Goodall besloot een experiment op te zet-ten waarbij ze bananen in een paar stalen kisten legde die, voor de chimpansees die het systeem doorhadden, met een schroef en een moer konden worden geopend. Het tijdschrift National Geographic stuurde fotograaf Hugo van Lawick ernaartoe om de interessante interactie tussen de

moedige onderzoekster en de wilde chimpansees vast te leg-gen. Het ging zoals het moest gaan: ze werden verliefd, trouw-den en kregen samen een kind dat ze van tijd tot tijd voor zijn eigen veiligheid in een kleine kooi in de jungle opsloten zodat de chimpansees hem niet zouden pakken. Jane Goodall werd bovendien wereldberoemd door een serie reportages in een tijdschrift en haar onderzoeksproject werd een permanent on-derzoekscentrum dat vanaf 1976 officieel het Jane Goodall Insti-tute heet. Hier konden studenten de individuen in deze kolonie chimpansees gedurende een aaneengesloten tijd van een aantal decennia en meerdere generaties lang volgen en op die manier een unieke hoeveelheid gegevens omtrent de levensloop van een groep wilde chimpansees verzamelen. Deze onderzoekers hebben onder andere dertien chimpanseekinderen gevolgd die hetzelfde als Julius hadden meegemaakt en op jonge leeftijd het contact met hun moeder hadden verloren. De onderzoekers hebben deze individuen kunnen volgen tot ze volwassen waren en hebben kunnen zien hoe het met ze is gegaan. De meeste van deze kinderen hadden wat Goodall ‘een klinische depres-sie’ noemde, met zichtbare onverschilligheid en een abnormaal lage speelfrequentie. Sommigen van hen stierven omdat ze het zonder moeder niet redden, anderen vertoonden een perma-nent verstoord gedragspatroon, terwijl een derde groep na ver-loop van tijd weer normaal chimpanseegedrag vertoonde. Edvard Moseid en Billy Glad, die beiden alles wat Jane Goodall had geschreven hadden gelezen, hoopten dat Julius bij die laatste categorie hoorde. Tot dusver wees niets erop dat Juli-us aan enige vorm van depressie leed. Tegelijkertijd hadden ze geen idee wat ze moesten doen om hem terug te krijgen bij zijn moeder en de andere chimpansees in Dyreparken. Volgens een groot aantal dierentuinmedewerkers was het volstrekt onrea-listisch om te denken dat Julius weer zou kunnen terugkeren naar de groep. Ze dachten dat Edvard Moseid en Billy Glad dat weigerden in te zien, omdat ze gevoelens voor het kleine dier hadden gekregen. Natuurlijk hadden de sceptici gelijk.

Julius speelt met Øystein en Carl Christian Glad.

58 59

DE TERUGKEERDe pijn in Edvard Moseids vinger wilde maar niet zakken na de wrede aanval van Dennis. Op 29 augustus 1980 werd hij opge-nomen in het Vest-Agder Sentralsjukehuset, terwijl Julius voor een paar dagen terugging naar het gezin Glad. Omdat Julius in-middels wat ouder was, kon hij nu wat geavanceerder met Carl Christian en Øystein spelen. Ze hadden cowboyplaymobiel met een saloon, paarden en mensjes en hadden alles op de grond uitgestald terwijl ze de poppetjes bewogen en een verhaal ver-zonnen. Julius kroop ertussen, gooide gebouwen en mensen om en kreeg de rol van King-Kong toebedeeld.52

Billy Glad was bang dat Julius, geïnspireerd door het spelen met mensenkinderen, steeds bedrevener werd in het rond-lopen op twee benen. En hij besefte dat Julius veel vrijer werd opgevoed dan kleine Billy, het andere chimpanseejong in Dyre-parken. Billy zou het nooit in zijn hoofd halen om een banaan of een appel te pakken zonder eerst met een vragende blik aan moeder Lotta toestemming te vragen. Je kon je moeilijk voor-stellen dat Julius zichzelf dit soort restricties zou opleggen wanneer hij eenmaal weer terug was in de groep. Tegelijkertijd was het erg moeilijk om erachter te komen wat chimpansee-moeders deden om ervoor te zorgen dat hun kinderen gehoor-zaamden. Marit Moseid kon uren in Dyreparken het samenspel tussen Lotta en Billy bestuderen, maar de code en de trucjes die ze zelf ook zou moeten gebruiken om Julius op te voeden ble-ven verborgen.53

Edvard Moseid en Billy Glad spraken af dat ze strenger zou-den worden en erop zouden toezien dat Julius voortaan niet op twee, maar op vier benen rondliep. Ze wilden proberen Julius te corrigeren door hem in zijn nek en armen te bijten wanneer dat nodig was. Ze probeerden niet te zacht te bijten omdat hij in de groep heel wat hardere beten te verduren zou krijgen. Een keer beet Billy Glad Julius zo hard dat zijn zoons het van pijn zouden hebben uitgeschreeuwd als hij het bij hen had gedaan. Maar het deed Julius niets, hij glimlachte alleen maar vrolijk.54

Fysiek ontwikkelde Julius zich goed. Toen hij negen maan-den oud was woog hij 7,5 kilo, zijn vacht glom en rook goed, zijn

tanden waren mooi en zijn motoriek was indrukwekkend – ze-ker vergeleken met een mensenkind.55 Het moment was bijna aangebroken dat hij niet meer in een huis voor mensen kon wonen. Hij ging van het ene gezin naar het andere, het overgro-te deel van augustus en september verbleef hij in Vennesla en begin oktober verbleef hij een aantal weken in Bliksheia. Beide huizen werden gerepareerd en zo goed mogelijk opgeruimd en schoongemaakt wanneer hij was vertrokken. Hij maakte kast-deuren open wanneer het hem uitkwam, maakte een troep in de keuken, vond bij het gezin Moseid blikken verf in de kelder en kliederde de trap eronder. Billy en Reidun Glad probeerden de schade te beperken door bepaalde kamers af te sluiten waar Julius niet mocht komen, en in de kamers waar hij wel mocht komen verwijderden ze alle planten en losse voorwerpen. Eind oktober 1980 werd er eindelijk een eigen ruimte voor Julius in Dyreparken ingericht, dat wil zeggen dat het hele chimpanseecomplex werd verbouwd zodat er drie vaste nacht-

Julius krijgt de fles van Marit Moseid.

82 83

Kjell was een jong dat weigerde los te laten, hij accepteerde het niet dat hij werd neergelegd. Hij klampte zich constant aan zijn moeder vast, klemde zich niet alleen om haar rug en haar buik vast zoals normale chimpanseejongen doen, maar hing soms ook aan een van haar armen terwijl ze rondliep. Dennis was weer vader geworden. Voor de laatste keer, zou blijken. Deze herfst was hij nog verder verzwakt. Billy had hem medicijnen gegeven die hem rustig hielden, maar op 21 decem-ber gaf hij nog een keer een imponeervoorstelling in het Tro-parium. De lippen van Dennis werden nog blauwer dan anders en hij bleef staan om op adem te komen. Gudbrand Hval en Bil-ly Glad werden erbij gehaald. Ze wisten Dennis in een aparte ruimte te krijgen en stelden vast dat naast de zware hartmedi-cijnen die Dennis kreeg, hij nu een longontsteking had opge-

lopen. Ze wisten de pijn te minimaliseren en een paar sympto-men te bestrijden, maar twijfelden of een hartoperatie zinvol was, ook omdat ze niet wisten of hij uit de narcose wakker zou worden. De volgende dag verslechterde zijn toestand nog ver-der. Om 14.00 uur stierf Dennis en daarmee de leider van de chimpanseegroep.79

Iedereen die deze dag bij de chimpansees was, had het ge-voel dat zij onmiddellijk doorhadden dat Dennis dood was, ook al stierf hij in een geïsoleerde ruimte terwijl de groep in een ander binnenverblijf was verzameld.80 Dennis was een vaderfi-guur voor hen allemaal, nu was hij dood en voor altijd weg. Het is duidelijk dat chimpansees het verschil tussen dood en leven begrijpen. In de natuur zie je soms dat een moeder haar dode kind met zich mee draagt, maar aan de manier waarop ze haar kind draagt zie je meteen dat ze weet dat haar kind niet meer leeft. Chimpansees lijken zich ervan bewust te zijn dat de dood bestaat, dat die elk moment kan toeslaan of het gevolg kan zijn van een ernstige ziekte. De Britse onderzoeker James Anderson was een keer getuige van het overlijden van een ou-dere vrouwelijke chimpansee in een Brits safaripark. De laatste dagen voordat ze stierf was ze ernstig ziek en de groep chim-pansees had haar toen liefdevol verpleegd. Ze verzorgden en liefkoosden haar en leken op zoek te zijn naar een levensteken. Kort daarna stierf ze. De chimpansees stonden op en liepen naar hun eigen plek, alsof ze onmiddellijk doorhadden dat het was afgelopen.81

Dat dieren kunnen rouwen, of beter gezegd: dat dieren ge-drag kunnen vertonen dat wij, mensen, niet anders kunnen interpreteren dan verdriet, is onomstotelijk gedocumenteerd. Er zijn verschillende, onafhankelijk van elkaar gedane obser-vaties van rouwende chimpansees. De chimpanseeonderzoe-ker Geza Teleki heeft een keer een kolonie wilde chimpansees gezien die met z’n allen om een groepslid heen stonden die uit een boom was gevallen, zijn nek had gebroken en op slag dood was. Ze bleven bij de dode chimpansee staan, omarmden elkaar met nerveuze gezichten. Steeds weer liepen ze terug naar het li-chaam om het te onderzoeken, raakten het aan en roken eraan.

Billy en Kjell in het Troparium met hun moeders Lotta en

Sanne. Julius zit alleen.

170

HOOFDSTUK 9

HET JONG

‘Het is ongelooflijk hoe ver de tolerantie van

chimpansees voor hun jongen gaat.’236

frans de waal

Julius Junior.

200 201

dan op de ruggen van het copulerende paar en proberen ze van elkaar te trekken. Het gedrag is dermate universeel dat het voor de hand ligt om het evolutionair te verklaren, als een gedrags-patroon dat de eigen overlevingskansen van de jongen ver-hoogt door de kans te reduceren dat er nieuwe individuen – en concurrenten bij voedselschaarste en moeders zorg – geboren worden. Des te opvallender is het om te zien hoe tolerant de vol-wassen mannen omgaan met deze verstoring door de jongen. Ze tillen de jongen op normale wijze voorzichtig opzij en pro-beren af te maken waar ze mee bezig waren. Vermoedelijk zijn ze zo tolerant omdat represailles tegen de jongen onmiddellijk kunnen leiden tot reacties van de moeders waardoor gemakke-lijk gevaarlijke conflicten binnen de groep uitgelokt kunnen worden.267

Julius Junior deed net als andere chimpanseejongen en klom meteen op de rug van zijn vader wanneer die toenade-ring zocht bij een vruchtbaar chimpanseevrouwtje. Julius Se-nior deed net als andere chimpanseevaders en kon zijn zoon vriendelijk maar beslist weer op de grond zetten en proberen de paring te voltooien. Dat nam sowieso weinig tijd in beslag. Al in maart 2006 werd Dixi zwanger. Op de ochtend van zondag 5 november ontdekten de dierverzorgers dat zij een chimpan-seebaby had gebaard. Alle chimpansees stonden in een kring om Dixi heen en observeerden de pasgeborene toen de dier-verzorgers kwamen.268 Julius was weer vader geworden, van een jongetje, bleek later. Dixi zorgde goed voor hem. Zoals ge-bruikelijk werd er een wedstrijd uitgeschreven om een naam te bedenken, mensen konden stemmen via internet, de populaire jongensnaam Linus was de winnaar, met Dennis, dus een echte vernoeming naar de grootvader, op de tweede plaats.269

Julius bleek een verrassend goede vader te zijn. Er is een duidelijke rolverdeling in de chimpanseewereld, de chimpan-seevrouwtjes hebben de taak om op de kleintjes te passen en hen op te voeden, de mannetjes concurreren onderling wie de groep mag leiden en zijn verantwoordelijk voor de verde-diging van het territorium tegen vijanden van buiten. Er zijn echter voorbeelden bekend waarbij die rolverdeling niet strikt

is, waarbij het mogelijk is om het patroon te doorbreken als de omstandigheden dat vereisen, en er zijn mannetjeschimpan-sees waargenomen die de ‘moedertaak’ overnemen bij moe-derloze jongen.270 Maar in principe zijn chimpansees ongeveer net zo georganiseerd als bij mensen in de jaren vijftig van de vorige eeuw het geval was. Je ziet echter dat jonge chimpansees spelen met jongen van het eigen geslacht. Zowel mannelijke als vrouwelijke jongen kunnen spelen met gevonden takjes, maar alleen de jonge vrouwtjes dragen de takjes met zich mee als kleine poppen. Wilde vrouwelijke chimpanseejongen kun-nen de hele dag zulke takjes verzamelen en die ’s nachts bij zich

Linus op schoot bij Dixi.

228

[invoegen foto: Bedachtzame Julius in z’n jonge jaren.

HOOFDSTUK 12

DIE OGEN

‘De ogen van een dier hebben grote zeggingskracht.

Onafhankelijk, zonder toevoeging van geluiden

en gebaren nodig te hebben, het meest woordrijk

wanneer ze totaal in hun blik verzonken zijn, geven

ze het geheim prijs.’301

martin buber

Peinzende Julius in z’n jonge jaren.

Bijna menselijk_p003Bijna menselijk_p004-005Bijna menselijk_p018-019Bijna menselijk_p040-041Bijna menselijk_p056-059Bijna menselijk_p082-083Bijna menselijk_p0170Bijna menselijk_p200-201Bijna menselijk_p228-229