Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 1 / 12

1. WASH-vaststellingen

1.1. De situatie

Vandaag beschikken nog steeds 2,3 miljard mensen niet over een basisdienst voor sanitaire voorzieningen. Voor één derde van de wereldbevolking is een (eigen) toilet of latrine dus een onbekende luxe. Van die 2,3 miljard mensen doen er bijna 900 miljoen hun behoefte in de openlucht. Kinderen onder de 5 jaar sterven door een gebrek aan hygiëne massaal aan een voor ons banale ziekte als diarree. De helft van alle meisjes wereldwijd gaat naar scholen waar geen toilet is. Door het gebrek aan privacy stoppen velen met school wanneer ze de puberteit bereiken. Ook het economisch verlies door ziekten te wijten aan het ontbreken van sanitaire voorzieningen is enorm. De overgang naar veilige en hygiënische sanitaire voorzieningen vermindert kindersterfte onmiddellijk met een derde. En handen wassen met zeep vermindert het risico op diarree met meer dan 40%1. Er mag dan al vooruitgang zijn in het aantal mensen dat toegang tot sanitair krijgt, wereldwijd wordt het gebrek aan sanitaire voorzieningen toch nog groter… In 2014 woonde 54% van de wereldbevolking in stedelijk gebied, volgens de Verenigde Naties zal dat 2 op de 3 mensen zijn tegen 2050. De meeste nieuwe stedelingen komen terecht in sloppenwijken zonder toiletten of latrines. De inspanningen rond sanitaire voorzieningen kunnen de tred van de bevolkingsgroei niet bijhouden. Er is nog veel werk.

1 http://www.unicef.org/health/files/Final_Diarrhoea_Report_October_2009_final.pdf

WASH

is een internationaal gebruikte afkorting

om te verwijzen naar het geheel van Water, Sanitation en Hygiene.

We gebruiken in het Nederlands

gemakshalve ‘sanitatie’ om te verwijzen naar

sanitaire voorzieningen, het

veilig beheer ervan en de maatregelen om hygiëne bewaren.

Betere sanitatie en hygiëne voor iedereen

Ru

imd

ien

st in

To

am

asi

na

, Ma

da

ga

ska

r ©

Dri

es M

oo

rth

am

ers

Ru

imd

ien

st in

To

am

asi

na

, Ma

da

ga

ska

r ©

Dri

es M

oo

rth

am

ers

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 2 / 12

1.2. De uitdaging De uitdaging voor de wereld op het gebied van sanitatie staat zwart op wit in de Duurzame Ontwikkelingsdoelstelling 6 (SDG 6): Tegen 2030 komen tot toegang tot gepaste en degelijke sanitaire voorzieningen en hygiëne voor iedereen en een einde maken aan ontlasting in openlucht. Speciale aandacht wordt besteed aan de behoeften van vrouwen en meisjes en mensen in kwetsbare situaties.

1.3. De sanitatieketen Een aspect dat steeds belangrijker wordt in het werken aan verbeterde sanitaire voorzieningen is de zogenaamde ‘sanitatieketen’. De schakels in de sanitatieketen zijn de bouw van latrines, het ruimen en het wegvoeren van de inhoud, het behandelen van de uitwerpselen, en het hergebruik als meststof. Die keten moet een antwoord geven op de vragen: waar gaan de uitwerpselen naartoe, wat wordt ermee gedaan, kunnen ze nuttig gebruikt worden? Zo zijn er in de landelijke gebieden latrines die vaste en vloeibare uitwerpselen gescheiden opvangen. Na toevoeging van andere materialen zoals stro of as, kunnen de uitwerpselen als meststof gebruikt worden. In steden gaat het meer over het ruimen van de putten, het transporteren en verwerken van de uitwerpselen. De overheden en organisaties hebben hier nog veel werk voor de boeg.

2. De stand van zaken: een update Het gemeenschappelijk programma van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en UNICEF volgt sinds 1990 de vorderingen op per land en wereldwijd op het gebied van drinkwatervoorziening, hygiëne en sanitaire voorzieningen. Dit Joint Monitoring Programme (JMP) hanteert niveaus van dienstverlening die een goede basisreferentie vormen om vooruitgang te meten. Het meest recente rapport dateert van eind 20172 en bevat cijfers over 2015. De vorige JMP-updates rapporteerden over de Millenniumdoelstellingen of MDG’s en hadden het vooral over ‘verbeterde’ of ‘niet-verbeterde diensten’. De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (Sustainable Development Goals), of SDG’s met specifiek SDG 6 rond water, vormen sinds 2016 de leidraad. SDG 6 streeft tegen 2030 naar ‘veilig beheerde diensten voor drinkwater, sanitair en hygiëne’. Dit houdt bijkomende eisen in voor de ‘elementaire’ sanitaire diensten: het moet gaan over verbeterde voorzieningen die niet met andere huishoudens gedeeld worden. Dit rapport bevat voor het eerst ook (beperkte) cijfers over goede hygiëne, namelijk het aantal mensen dat over zeep en water beschikt om de handen te wassen.

3. De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen3 In september 2015 keurden 193 lidstaten van de Verenigde Naties de Duurzame Ontwikkelings-doelstellingen goed. Er zijn 17 doelstellingen en 169 subdoelen.

2 http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/258617/1/9789241512893-eng.pdf?ua=1 Alle gebruikte grafieken en de meeste cijfergegevens komen uit dit rapport. 3 https://www.protos.ngo/sites/default/files/sdg_en_water.pdf

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 3 / 12

De SDG’s kennen 5 grote ambities:

• Niemand achterwege laten – ‘Leave no one behind’. Vanuit een mensenrechtenbenadering is het mogelijk om tegen 2030 extreme armoede volledig te bannen en iedereen aan boord te hebben.

• Duurzame ontwikkeling met respect voor de grenzen van de planeet als sleuteldoel van elk overheidsbeleid en alle private activiteiten.

• De ongelijkheid tussen landen en in een land verminderen: duurzame inclusieve groei en meer banen.

• De agenda is universeel en onverdeelbaar toe te passen: alle doelstellingen zijn belangrijk en bedoeld voor alle landen: ontwikkelde landen, groeilanden en landen in ontwikkeling.

• Een nieuw wereldwijd partnerschap teweegbrengen dat alle staats- en niet-gouvernementele actoren verenigt, d.i. mobilisatie voor een gedeelde doelstelling door overheden, privésector, daaraan verbonden actoren, fondsen, academische milieus en … bevolkingsgroepen.

3.1. De Duurzame Ontwikkelingsdoelstelling SDG 6 voor schoon water en sanitatie

Doelstelling 6 streeft naar water en sanitatie voor iedereen, en omvat volgende subdoelen:

• 6.1: Tegen 2030 komen tot een universele en gelijke toegang tot veilig en betaalbaar drinkwater voor iedereen.

• 6.2: Tegen 2030 komen tot toegang tot gepaste en degelijke sanitaire voorzieningen en hygiëne voor iedereen en een einde maken aan ontlasting in openlucht, waarbij speciale aandacht wordt besteed aan de behoeften van vrouwen en meisjes en mensen in kwetsbare situaties.

• 6.3: Tegen 2030 de waterkwaliteit verbeteren door verontreiniging te beperken, de lozing van gevaarlijke chemicaliën en materialen een halt toe te roepen en de uitstoot ervan tot een minimum te beperken waarbij ook het aandeel van onbehandeld afvalwater wordt gehalveerd en recyclage en veilig hergebruik wereldwijd aanzienlijk worden verhoogd.

• 6.4: Tegen 2030 in aanzienlijke mate de efficiëntie van het watergebruik verhogen in alle sectoren en het duurzaam winnen en verschaffen van zoetwater garanderen om een antwoord te bieden op de waterschaarste en om het aantal mensen dat heeft af te rekenen met waterschaarste, aanzienlijk te verminderen.

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 4 / 12

• 6.5: Tegen 2030 het geïntegreerde beheer van de waterhulpbronnen implementeren op alle niveaus, ook via gerichte grensoverschrijdende samenwerking.

• 6.6: Tegen 2020 de op water gebaseerde ecosystemen beschermen en herstellen, met inbegrip van bergen, bossen, moerassen, rivieren, grondwaterlagen en meren.

• 6.a: Tegen 2030 de internationale samenwerking en de capaciteitsopbouwende ondersteuning uitbreiden voor de ontwikkelingslanden voor activiteiten die betrekking hebben op water en sanitaire voorzieningen en programma’s, met inbegrip van technologieën voor waterwinning, ontzilting, waterefficiëntie, afvalwaterzuivering, recyclage en hergebruik.

• 6.b: De deelname versterken en ondersteunen van plaatselijke gemeenschappen bij de verbetering van het waterbeheer en van de sanitaire voorzieningen.

6.a en 6.b zijn de zogenaamde manieren van implementatie om wereldwijd de doelstelling te halen. De Millenniumdoelstelling 7c rond water, was heel wat minder ambitieus dan SDG 6. De subdoelen van SDG 6 willen een universele en gelijke toegang, wat betekent dat er nog heel wat ongelijkheden moeten weggewerkt worden. SDG 6 gaat ook over hygiëne, wat in de Millenniumdoelstelling buiten beschouwing bleef. Verder preciseert SDG 6 dat het drinkwater niet besmet mag zijn, en tegen een betaalbare prijs te verkrijgen moet zijn. Op het gebied van sanitatie staat een einde maken aan open defecatie expliciet voorop en is er bijzondere aandacht voor de noden van vrouwen en meisjes. Er zijn 3 hoofddoelstellingen voor de WASH-sector:

• Een einde maken aan het zich ontlasten in openlucht, of ‘open defecatie’.

• Universele toegang (altijd, overal en voor iedereen) tot basisdiensten bereiken voor drinkwater, hygiëne en sanitatie.

• Veilig beheerde diensten.

4. Sanitatie, het totaalplaatje in 2015

4.1. Sanitatie

De belangrijkste vaststellingen in de JMP-update voor sanitatie (situatie in 2015) zijn:

• 39% van de wereldbevolking (7,5 miljard) of 2,9 miljard mensen gebruiken een ‘veilig beheerde sanitaire voorziening’, die ze niet moeten delen met andere huishouden én waarbij de uitwerpselen veilig worden afgevoerd en behandeld.

• 4 van de 10 mensen die van een veilig beheerde sanitaire voorziening kunnen gebruik maken, woont op het platteland.

• 29% van alle mensen of 2,1 miljard beschikken over een verbeterde voorziening, moeten deze niet delen met anderen, maar de excreta worden niet afgevoerd of behandeld.

• 32% of 2,3 miljard mensen hebben geen sanitaire basisvoorziening (de gele categorieën). Onder hen zijn er 600 miljoen (8%) die wel een verbeterde installatie gebruiken, maar ze moeten die delen met andere huishoudens.

Een mensenrecht

In juli 2010 schaarde de Algemene Vergadering van de VN zich achter een

resolutie waarin drinkwater en sanitaire voorzieningen als een onverdeelbaar fundamenteel mensenrecht worden

beschouwd. Zo’n VN-resolutie heeft vooral een grote symbolische betekenis. Het recht

wordt slechts afdwingbaar als het in de wetten van een land is opgenomen.

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 5 / 12

• Nog steeds doen 892 miljoen mensen hun behoefte in de openlucht (12%). Dat zijn er 337 miljoen minder dan in het jaar 2000. In alle regio’s daalde dit cijfer, behalve in sub-Sahara Afrika en Oceanië.

• Schattingen voor ‘veilig beheerde sanitaire voorziening’ waren beschikbaar voor 84 landen. Het JMP rapport maakt nationale schattingen als gegevens beschikbaar zijn voor minstens de helft van de bevolking. Regionale en mondiale schattingen worden gemaakt als er gegevens beschikbaar zijn voor minstens 30% van de bevolking.

4.2. Hygiëne Er is een groot gebrek aan data over hygiëne, waardoor het moeilijk is om goede schattingen te maken op wereldniveau. In de Minst Ontwikkelde landen beschikt slechts 27% over de mogelijkheid om de handen te wassen met zeep en water.

4.3. Veilig beheerde diensten De JMP-rapportering hanteert verschillende niveaus van dienstverlening als referentiebasis. Enkel zo kan je evoluties noteren en landen met elkaar vergelijken. Voor het rapport over 2015 werden de bestaande niveaus of schalen verfijnd. De termen verbeterde of niet-verbeterde installatie bestaan nog, maar het criterium ‘veilig beheerde dienst’ is toegevoegd, met bijkomende eisen voor een ‘verbeterde voorziening’.

4.4. Veilig behoorde diensten voor sanitaire voorzieningen

Onder een ‘verbeterde’ voorziening verstaat men dat de mens niet in contact komt met de uitwerpselen. Een veilig beheerde dienst (de hoogste categorie) is dan een verbeterde sanitaire installatie die niet wordt gedeeld met andere huishoudens en waar de uitwerpselen ter plaatse worden behandeld en beheerd of worden weggevoerd om elders te worden behandeld. Dit is het geval voor 2,9 miljard mensen. 5,1 miljard mensen kunnen – minimaal – een beroep doen op sanitaire basisvoorzieningen, wat wil zeggen dat ze hun verbeterd toilet/latrine niet moeten delen met andere huishoudens (de 2 hoogste categorieën samen). Voor 2,1 miljard mensen onder hen worden de uitwerpselen niet weggevoerd.

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 6 / 12

Het gebruik van deze sanitaire basisdiensten steeg sneller dan het gebruik van basisdiensten voor drinkwater, maar globaal gezien scoort sanitatie toch slechter en zal de doelstelling tegen 2030 niet worden gehaald. 2,3 miljard mensen of 32% van de wereld, beschikken niet over een basisdienstverlening. We spreken dan over beperkte dienstverlening:

• 600 miljoen mensen delen hun verbeterd toilet met andere huishoudens,

• 856 miljoen mensen gebruiken een niet-verbeterde voorziening, zoals een simpel gat in de grond of een emmer,

• 892 miljoen mensen doen hun behoefte in open lucht. Hoewel SDG 6.1 en 6.2 wereldwijd en voor iedereen mikken op de hoogste vorm van dienstverlening, staan veel ontwikkelingslanden nog onderaan de serviceladder. Met het doel armoede overal en in al haar vormen te bestrijden, streeft SDG 1.4 onder meer naar een universele toegang tot basisdiensten, met een focus op arme en kwetsbare groepen. De uiteindelijke doelstelling is dus dat iedereen ter wereld over een privétoilet zou beschikken, op korte termijn lijkt een verbeterde sanitaire installatie die gedeeld wordt met anderen het hoogst haalbare op korte termijn, zeker in de arme stedelijke gebieden.

4.5. Veilig behoorde diensten voor hygiëne

Onder een ‘handwashing facility’ of een voorziening om je handen te wassen, verstaat men een wasbak met kraanwater, een emmer met kraantje, een tippy-tap, of een bassin - vast of mobiel. Onder ‘zeep’ verstaat men vloeibare of vaste zeep en waspoeder maar geen zand of as. In bepaalde culturen dient aarde, as of zand om je handen te reinigen, maar zeep heeft een veel beter effect. Basisvoorziening: er is een voorziening bij je huis, en er is water en zeep beschikbaar. Beperkte voorziening: er is een voorziening om je handen te wassen, maar er is geen zeep of water voorhanden. Geen voorziening: in het

ergste geval is er geen enkele voorziening, noch zeep, noch water. Wereldwijd zijn er enorme verschillen in de data voor hygiëne. In Sub-Saharaans Afrika beschikt 15 % van de bevolking over de mogelijkheid om handen te wassen, in West-Azië en Noord-Afrika loopt dit op tot 76%. Maar om globale schattingen te maken zijn er onvoldoende data beschikbaar. Het is wel duidelijk dat er in stedelijk gebied meer voorzieningen zijn dan in landelijk gebied.

4.6. Ontlasting in de open lucht – open defecatie Topprioriteit om vooruitgang te boeken op het vlak van betere sanitaire basisvoorzieningen is een einde maken aan de praktijk van open defecatie of je behoefte doen in de openlucht, in de bosjes, in velden, rivieren of op straat. Ontlasting in de openlucht houdt de vicieuze cirkel in stand van ziekte en armoede en is een aanslag tegen de privacy. Mensen krijgen allerlei ziektes zoals diarree, dysenterie, hepatitis A of tyfus – soms met de dood tot gevolg – en de economische productiviteit van een land daalt. De Wereldbank schat de gezondheidskosten als gevolg van deze praktijk op 260 miljard dollar wereldwijd. Een toilet en de mogelijkheid om je handen te wassen vermindert dergelijke gezondheidsrisico's aanzienlijk.

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 7 / 12

Handen wassen onder een tippy-tap, in Kpandroma, DR Congo © Nick Hannes

Tussen 2000 en 2015 daalde het aantal mensen dat zijn behoefte in de open lucht doet van 1,229 miljard naar 892 miljoen. Dat komt overeen met gemiddeld 22 miljoen mensen per jaar. Maar om de doelstelling te bereiken tegen 2030 moet een tandje bij gestoken worden. 90% van de mensen die geen latrine gebruiken woont op het platteland. Centraal-Azië en Zuid-Azië zijn goed voor 2/3, een kwart leeft in Sub-Saharaans Afrika. In Sub-Saharaans Afrika is er door de bevolkingstoename zelfs een stijging op te meten. Globaal gezien daalt de praktijk in landelijk gebied met 0,7% per jaar. Om de doelstelling te halen zou dit het dubbele moeten zijn.

5. Ongelijkheden wegwerken De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (Sustainable Development Goals of SDG’s) leggen een grotere klemtoon op het wegwerken van ongelijkheden dan de Millenniumdoelstellingen. De Millennniumdoelstelling 7c streefde tegen 2015 naar een halvering van het aantal mensen dat geen toegang had tot drinkwater (of sanitatie), ten opzichte van 1990. SDG 10 streeft specifiek naar het verminderen van ongelijkheden tussen landen onderling, en in de landen zelf. Het JMP heeft in 2016 haar database geherstructureerd en zal voortaan bijkomende informatie verzamelen om de SDG’s gedetailleerder te monitoren. Momenteel zijn er geen data die uitgesplitst kunnen worden naar bijvoorbeeld inkomen, geslacht, leeftijd, ras, migratiestatus, handicap… Het in kaart brengen van de ongelijkheden met betrekking tot veilig beheerde diensten is nog moeilijker, vanwege een gebrek aan data. Om geschikte strategieën uit te werken die ongelijkheden wegwerken is het erg belangrijk om deze goed in kaart te brengen, ook binnen een land, tussen bijvoorbeeld de rijksten en de armsten en de lagen ertussen.

6. Sensibilisering Het is niet omdat er latrines ter beschikking zijn, dat de mensen ze ook zullen gebruiken en blijven gebruiken. Door enkel maar de voorzieningen te bouwen, verander je niet de gewoontes van mensen. Bij de nationale overheden en de internationale organisaties is de voorbije jaren de

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 8 / 12

aandacht voor het aspect hygiëne alleen maar gegroeid. Er is dus niet alleen oog en geld voor de ‘hardware’ – de infrastructuur, latrines, toiletten – maar zeker ook voor de ‘software’ – het bewust maken, het streven naar gedragsverandering op het vlak van hygiëne. De methodes CLTS, PHAST en Child2Child hebben op dit vlak hun waarde al bewezen.

6.1. CLTS - Community Led Total Sanitation4 Community Led Total Sanitation (CLTS) - verbetering van de sanitaire situatie, gestuurd door de lokale gemeenschap - is een methodologie die gemeenschappen er toe aanzet om open defecatie volledig te bannen. De bevolking evalueert de situatie van open defecatie en onderneemt zelf actie. CLTS focust op gedragsverandering, en sensibiliseert via sociale druk en sociale controle, meer dan dat ze constructies bouwt. CLTS spreekt de hele gemeenschap aan doordat ze er zich van bewust wordt dat iedereen ziek kan worden, zelfs als maar een klein deel van de bevolking zich in de openlucht blijft ontlasten. Doordat de gemeenschap zelf op zoek gaat naar oplossingen, is de kans op slagen groter. CLTS werd voor het eerst uitgetest in Bangladesh en de methode verspreidde zich snel. Met de steun van de Wereldbank en verschillende grote internationale organisaties zoals Unicef en Wateraid, wordt CLTS toegepast in meer dan 50 landen overal ter wereld. En al minstens 16 regeringen hebben de methode in hun nationaal beleid opgenomen. Motiverende factoren en obstakels voor het werken met CLTS Protos werkt met deze methode in Oeganda, Mali, Benin en Madagaskar, met wisselende resultaten. Zo bleek in 2015 dat in Mali slechts 3 van de 9 gemeenten hun statuut van ‘vrij van ontlasting in de openlucht’ konden behouden. Een enquête onder Protos-collega’s peilde daarom naar (de-) motiverende factoren, obstakels en hefbomen om met CLTS te werken. Een betere gezondheid hebben motiveert mensen om de handen te wassen voor de maaltijd, om op een hygiënische manier om te gaan met drinkwater, en vooral: om een latrine te bouwen en niet meer in ‘de bosjes’ je behoefte te doen. Zo had het dorp Kayinja (Oeganda) in 2010 zwaar te lijden onder een cholera-epidemie. Dankzij CLTS veranderde de situatie in het dorp grondig. Niemand wil nog terug naar ‘vroeger’. Sociale druk en controle hebben een positieve invloed: iedereen doet mee en er is een gedeelde verantwoordelijkheid. Bij CLTS volgt een comité de situatie op en sanctioneert zelfs waar nodig. In Mali kan iemand van een ATPC-dorp een boete krijgen als hij of zij betrapt wordt op onhygiënische praktijken. Aangepaste en betaalbare oplossingen – met lokale materialen – overhalen mensen om een latrine te bouwen. In de binnendelta van de Niger bijvoorbeeld (Mali) storten gewone latrines in, doordat het grondwater vrij hoog komt. Lokale metselaars vonden technieken om de kuip van de latrines te verstevigen. Het financiële plaatje kan demotiverend werken. Protos kiest er daarom voor om de latrines gedeeltelijk te subsidiëren, zodat ze ook haalbaar zijn voor de armere gezinnen. Traditionele gewoonten blijken vooral In Benin hardnekkig te zijn: waarom je gewoonten veranderen als het al generaties lang zo gebeurt? Sensibilisering die inspeelt op afkeer moet het tij keren: je eet toch niet van een bord dat – via je handen – besmet is met uitwerpselen? Een kant-en-klare methode bestaat dus niet: organisaties als Protos moeten blijven zoeken naar strategieën en deze aanpassen aan de lokale context. Aangezien gezondheid de belangrijkste motiverende factor blijkt te zijn, moeten we vooral daar op inzetten.

4 http://www.communityledtotalsanitation.org/page/clts-approach

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 9 / 12

Tijdens een CLTS-sessie wordt een dorp in kaart gebracht: wie doet waar zijn behoefte? © Protos

6.2. PHAST– Participatory Hygiene and Sanitation Transformation5 Participatory Hygiene and Sanitation Transformation (PHAST) – de participatieve verandering in hygiëne en sanitaire voorzieningen – is een andere participatieve methode. Vooral in scholen en wijken is dit een veelgebruikte methode. Doel is een verbetering van de hygiënische gewoonten om zo diarree te bannen, en om de lokale gemeenschap het beheer van de sanitaire voorzieningen te laten opnemen. Als gemeenschappen deelnemen aan activiteiten en zich zo bewust worden van de situatie rond WASH, zullen ze zich sterk genoeg voelen om hun eigen plannen op te stellen en uit te voeren. PHAST werkt met ‘gemeenschapswerkers’ die een opleiding volgen en elk een school of wijk toegewezen krijgen. Deze manier van werken vraagt wel heel wat beheer en … budget.

6.3. Child-to-Child-aanpak6 De Child-to-Child-methode (of Child2Child) is een onderwijsmethode die de kinderen actief betrekt in het leerproces rond hygiëne en gezondheid en hen aanmoedigt in de praktijk te brengen wat ze leren. Kinderen moeten niet alleen de boodschappen nazeggen die volwassenen hun voorzeggen, maar zelf promotor worden van een meer hygiënische levensstijl, zowel bij jongere kinderen, hun leeftijdsgenoten als binnen hun families en gemeenschappen. De methode vertrekt van de concrete situatie rond hygiëne, doet de kinderen nadenken, informatie verzamelen en een actie ondernemen. Nadien bespreken ze de resultaten en zetten ze eventueel verdere stappen. Waardevol is de link tussen leren-actie en tussen school-thuis. De methode bestaat al ruim 30 jaar en is wijdverspreid.

5 http://water.worldbank.org/shw-resource-guide/promotion/hygiene-promotion-approaches/phast 6 http://www.wsp.org/Hygiene-Sanitation-Water-Toolkit/BasicPrinciples/Methodologies.html#1

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 10 / 12

7. Werelddagen Elk jaar wordt op twee internationale dagen extra aandacht gevraagd voor het belang van toiletten en goede hygiëne.

7.1. Werelddag Handen Wassen – 15 oktober7 Sinds 2008 vieren honderdduizenden mensen overal ter wereld op 15 oktober de internationale Dag van het Handen Wassen. Meer dan zeventig landen, verspreid over vijf continenten, organiseren activiteiten waarmee wordt geprobeerd miljoenen mensen te mobiliseren en te motiveren om hun handen te wassen met zeep. Dat is namelijk één van de meest effectieve en goedkope manieren om ziektes als diarree en longontsteking te voorkomen. Maar om je handen op een hygiënische manier te kunnen wassen mag het water niet te veel verontreinigd zijn en moeten mensen zeep kunnen aankopen. Net daarom is hygiënisch handen wassen voor een groot deel van de bevolking in arme landen erg moeilijk.

7.2. Wereldtoiletdag – 19 november8 Wereldtoiletdag vraagt zowel bij overheden als bij het ruime publiek aandacht voor het feit dat zoveel mensen het nog zonder toilet moeten stellen. Het is een dag om te sensibiliseren en tot actie op te roepen. Wereldtoiletdag bestaat sinds 2001 en is erkend door de Verenigde Naties. Wereldtoiletdag wil de dialoog over sanitaire basisvoorzieningen stimuleren en het taboe doorbreken dat hier nog rond hangt. Wereldtoiletdag wijst in zijn activiteiten op de zware impact van het gebrek aan goede sanitaire voorzieningen op de gezondheid, het emotioneel welbevinden en zelfs op het economisch leven. Wereldtoiletdag streeft naar toegang tot basisvoorzieningen voor iedereen, vermits dit door de VN erkend is als mensenrecht.

8. Een voorbeeld van ‘goed beheer’ uit de Protos-programma’s 8.1. Madagaskar – De sanitatieketen sluiten9 In Toamasina, de 2e grootste stad in Madagaskar, werkt Protos al enkele jaren aan de verbetering van de hygiënische omstandigheden, met de bedoeling de sanitatieketen te kunnen sluiten. De schakels in de sanitatieketen zijn de bouw van latrines, het ruimen en het wegvoeren van de inhoud, het behandelen van de uitwerpselen, en het hergebruik als meststof. Een ruime meerderheid van de 300.000 inwoners heeft een latrine, meestal met een gewone put. Als die moet geleegd worden, gebeurt dat veelal met een emmer of een schop. Aangepast materiaal en hygiëne zijn ver te zoeken… De uitwerpselen worden gewoon ondergegraven op de koertjes, wat voor besmetting van het grondwater zorgt. En dat grondwater wordt opgepompt als drinkwater… Bovendien maken overstromingen het risico op diarree of cholera alleen maar groter. Protos werkt nu – na een periode van vooral het bouwen van latrines – vooral op 2 andere aspecten in de sanitatieketen: een private ruimingsdienst met de naam Impact en een zuiveringsstation voor het opgehaalde slib. Impact telt 3 werknemers en naargelang de nood zijn er 4 tot 6 dagarbeiders actief. Het bedrijf is uitgerust met een manuele en een gemotoriseerde pomp en vaten van 50l en van 1m³. Voor het vervoer naar het zuiveringsstation is er een motor met aanhangwagen en een tractor die tot 5 ton kan trekken.

7 http://globalhandwashing.org/ 8 http://www.un.org/en/events/toiletday/ 9 https://www.protos.ngo/sites/default/files/publications/files/protos-jaarverslag2017.pdf , p.17

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 11 / 12

Protos begeleidt Impact en volgt de activiteiten op. Het bedrijf was snel financieel onafhankelijk en solvabel. In 2017 bediende Impact 500 families, goed voor 750m³ opgehaald, weggevoerd en behandeld slib. Heel belangrijk is dat de hygiënische en veiligheidsnormen gerespecteerd worden en dat dankzij aangepast materiaal alle gezinnen met eender welke latrine kunnen geholpen worden. Het zuiveringsstation begon te werken midden 2016. Het ligt op 12 km van het centrum en bestaat uit 6 droogbedden waarin twee rietsoorten zijn aangeplant. Rond de rietwortels ontwikkelen zich grote concentraties bacteriën die de afvalstoffen afbreken. Er zijn permanent 4 droogbedden gevuld, terwijl de 2 andere geleegd worden. Als de rietplanten zich hersteld hebben, kan een nieuwe cyclus starten. Het zuiveringsstation heeft een capaciteit van 1200m³ te behandelen slib per jaar. In de toekomst moet de ruimingsdienst Impact kunnen groeien qua capaciteit/volume en zijn dienstverlening uitbreiden, naar bijvoorbeeld de bouw van latrines. De stad moet een beheerplan opmaken voor het zuiveringsstation en onderzoeken of ze het beheer ook aan Impact kan uitbesteden. Tot slot is het de bedoeling dat de verkregen biomassa als meststof kan gebruikt worden.

Impact aan het werk in Toamasina, Madagaskar © Dries Moorthamers

8.2. Oplossingen voor WASH, hoe pakt de wereld dit aan? De armste bevolkingsgroepen worden in de wereld systematisch te weinig bereikt, waardoor de ongelijkheden in de wereld zelfs groter worden in plaats van dat ze zouden afnemen. Van de 48 armste landen in de wereld zijn er tussen 2007 en 2012 amper 8 die in de top 10 stonden van landen die de meeste financiële steun kregen voor water en sanitaire basisvoorzieningen. Dit zijn Tanzania, Bangladesh, Mozambique, Ethiopië, Burkina Faso, Yemen, DR Congo, en Oeganda. Ondanks het feit dat in Jordanië 90% van de bevolking toegang heeft tot drinkwater en sanitair, ontvangt het land via internationale donoren maar liefst 855 dollar per persoon die geen toegang heeft. Het contrast is groot: Madagaskar ontvangt amper 0,6 dollar per persoon die geen toegang heeft; DR Congo 1 dollar; Burundi 1,6 dollar; Haïti 2 dollar; Mali 4,2 dollar; Oeganda 4,2 dollar;

Protos - www.protos.ngo - info@protos.ngo 12 / 12

Rwanda 4,7 dollar; Benin 5,8 dollar. Nochtans ligt de graad van toegang tot drinkwater en sanitatie in die laatste landen een pak lager. Volgens het rapport werd in 2012 amper 6% van het globale budget voor ontwikkelingssamenwerking besteed aan het verbeteren van de toegang tot water, sanitaire voorzieningen en hygiëne. Bovendien werd een derde van de beloofde financiële steun nooit effectief bezorgd, of konden goedgekeurde programma’s niet uitgevoerd worden wegens capaciteitsproblemen.

9. Afvalwaterzuivering Wie toilet of latrine zegt, zegt automatisch ook ‘afvalbeheer’ of afvalwaterbeheer. Wereldwijd komt meer dan 80% van het afvalwater afkomstig van huishoudens, steden, de industrie en landbouw, onbehandeld in de natuur terecht. Dit zorgt voor vervuiling van het milieu maar betekent ook een verlies van waardevolle voedingsstoffen. Nochtans kunnen we een groot deel van het weggegooide water voor andere doelen gebruiken of na behandeling hergebruiken. Door hier meer werk van te maken kan de watercyclus alleen maar beter werken. Ook de Duurzame Ontwikkelingsdoelstelling 6, met name subdoel SDG 6.3 roept hiertoe op: “Tegen 2030 de waterkwaliteit verbeteren door minder vervuiling, minder lozen van schadelijke stoffen, het volume onbehandeld water halveren en hergebruik van water verhogen”. Enkele gegevens van de Verenigde Naties medegedeeld op Wereldwaterdag 2017:

• 1,8 miljard mensen drinken water dat besmet is met uitwerpselen, waardoor ze risico op ziekten als cholera en tyfus lopen. Onveilig water, slecht sanitair en onvoldoende hygiëne zijn verantwoordelijk voor zowat 842.000 doden per jaar (WHO 2014).

• Tegen 2050 zal bijna 70% van de wereldbevolking in steden wonen, anno 2017 is dat de helft. Vandaag beschikken de meeste steden in landen in ontwikkeling niet over de infrastructuur noch over de middelen om afvalwater goed en duurzaam te beheren.

• Afvalwaterbeheer biedt enorme mogelijkheden. Veilig beheerd afvalwater is een duurzame bron van water, energie en hernieuwbare stoffen.

• De voordelen voor gezondheid, ontwikkeling en milieu wegen ruim op tegen de kosten voor afvalwaterbeheer.

Investeren in sanering wordt door de WHO reeds jaren bestempeld als zeer efficiënt: voor elke dollar geïnvesteerd is de geschatte return voor de maatschappij 5,5 USD (WWDR 2017).

> > Lees meer in het dossier Afvalwater10

10 https://www.protos.ngo/sites/default/files/2018-afvalwater-protos.pdf