Zutphense Archeologische Publicaties 85

Bert Fermin en Davy Kastelein

Archeologie van de Mars (2)Archeologisch onderzoek naar de 18e-eeuwse lijmerij, vestingwerken en watertoren langs de

Havenstraat in Zutphen.

2

3

Inhoud1. Projectgegevens 52. Inleiding 73. Werkwijze 94 Historische achtergrond 13

4.1 Middeleeuwen 134.2 Vestingwerken 144.3 Economische activiteit 184.4 De Tweede Wereldoorlog 21

5 Archeologische waarnemingen 255.1 Werkput 14 255.2 Werkput 15 285.3 Werkput 16 285.4 Werkput 17 29

5.4.1 Vondstmateriaal 325.5 Werkput 18 355.6 Werkput 19 365.7 Werkput 20 375.8 Werkput 21 375.9 Werkput 22 395.10 Werkput 23 405.11 Werkput 24 405.12 Werkput 25 425.13 Werkput 26 en 27 455.14 Werkput 28 47

6. Losse vondsten 496.1 Molensteen 496.2 Hijswiel 506.3 Losse vondsten explosievenonderzoek 51

7. De lijmerij 567.1 Historische achtergrond 577.2 Materiële cultuur 60

7.2.1 Aardewerk 607.2.2 Glas 627.2.3 Metaal 627.2.4 Bouwmateriaal 627.2.5 Synthese materiële cultuur 63

7.3 Beenderlijm 637.3.1 Productie 637.3.2 Botmateriaal 64

8 Conclusie 698.1 Samenvatting 698.2 Selectiebesluit plangebied Noorderhaven 70

9. Literatuur 73Zutphense Archeologische Publicaties 77Sporenlijst 81Vondstdeterminatielijst 97

4

5

1. Projectgegevens

Gemeente: ZutphenToponiem: De Mars, NoorderhavenProjectcode: NH2011, NH2012, NH2013Archis-onderzoeksnummer: 39602Archis-vondstmeldingsnummer: 418765Coördinaten:

210.079/ 462.228

210.094/ 462.187

210.171/ 462.219210.154/ 462.260

Periode van uitvoering: 30-11-2011 / 12-2-2011, 22 / 23-2-2012, 27-2-2013, 8-4-2013, 7-5, 2013, 27-5-2013, 9/11-6-2013.Opdrachtgever: Projectbureau de Mars, gemeente ZutphenUitvoerder: Gemeente Zutphen, afdeling Stadsbedrijven, team archeologie.Aantal uitgegeven putnummers: 14-27Aantal uitgegeven vondstnummers: 63-106Aantal uitgegeven spoornummers: 500-763Documentatie bevindt zich per 1 december 2013 in het Regionaal Archief Zutphen, Spiegelstraat 13-17, 7201 KA ZutphenVondstmateriaal bevindt zich per 1 december 2013 in het Gemeentelijk Depot voor Bodemvondsten, Dieserstraat 11, 7201 NA Zutphen

1. Ligging van het onderzoeksgebied.

6

200100

m0

X 210.520Y 462.600

X 209.680Y 462.000

Vestingkaart 1823gracht houtzaagvijver houtzagerij

IJsselvestingwal

lijmerijPlan slechting vestingwerken 1878houtzagerijlaatste fase grachtvijver

Zutphen F3 1952Noorderhaven

Ingemeten sporenkeermuur oude vestingwerkenvestingmuurvermoedelijke ligging vestingmuur

Situatietekening IJssel 1878gebouwhoutzagerijmuurwerk grachtlaatste fase gracht

Kadastrale minuut 1832gebouwhoutzagerij

Kadastrale minuut 1886gebouwhoutzagerijhoutzaagvijverkadewerken

2. Puttenkaart plangebied Noorderhaven (werkput 14-28).

3. Gegeorefereerde vestingwerken en andere structuren binnen het plangebied Noorderhaven (Van Straten 2009).

95

87

O verweg

3

Kerk

2

Nie

uws t

ads

ker k

ste e

g

33

1412

L ievevrouwe ns traa t

8

1

5a

3a

15

11a

7

541

68a

52

32

28a

33

15

21

25

27a

Ha lters tra at

22

20

8

11

4a

7

2

1

12

S chool

74 2

65

69

13

34

13a

22

16

Ni e

u wst

ad

31

23

4

13

L okens traa t

14

3

Gas thuis s traa t

9

10

10A

6

14A

42

Lokens traat

54

5

10

12

51

59

61a

2a

49

42

1

45

30

w.i.u.

10

20

25

K ruittoren

22

24t/m50

4

Norenburge rstraa t

9t/m25

29

31

10

16

37

5

51

N orenburgers traat

33

6

35

16

23

S tations plein

8

Ga sthuisstraat

Ba s

sero

ord

35

37

39

S tationsplein

26t/m56

S tation

25

71

73

Nie

uws t

ad

Ac htero

m

2

83

85a

77

85

53

51a

16

24

8

16W.I.U .

9

3

1

2

S ta tion sstr aat

57

Postkantoor

Molengracht

6163a-c69

Dreef

14

16

18

20

2

Havens tra

at

49

10a

12

47

6a 4a

4b

71

6 4

Ber

kepl

oor

s tr taa

t

6b

8

42t/m

16

2

24

10

35

N oorderhaven

8

6

C ontre

s carp

11

30

13

28

12a

10

w.i.u.

93

95

t/m

101

W.I.U .

S tations plein

Loo

i er ss tr a a

t

103

141

Park straa t

4

1

Dr eef

20a

6

Dr eef

35

2

6

10

28

4

Coe nenspa rkstra at

4

B olwerks weg

4

H avens traat

30

S tations plein

7

7

11

Co

e nen

spa

rkst

raa

t

13

17

25

27

Bolw

e r ks we

g

7

1

5

1

2

31

29

E ls horsts tra at

S cha mperdijks traa t

13

14

33

19

210400210100 210200 210300

210400210100 210200 210300

4624

0046

2100

4622

0046

2300

4625

00

209800

209800

209900

209900

210000

210000209700

209700

462400462500

462100462200

462300

14

15

1623

2118

2227

26

28

19

25

24 17

20

7

2. Inleiding

Van november 2011 tot juni 2013 is door het bureau archeologie van de gemeente Zutphen een inventariserend veldonderzoek in de vorm van proefsleuven uitgevoerd in het plangebied Noorderhaven te Zutphen. Dit onderzoek was een vervolg op het bureauonderzoek dat in 2009 en het proefsleuvenonderzoek dat in 2010 is uitgevoerd.1 Het plan Noorderhaven is één van de grootste onderdelen van het te herontwikkelen gebied de Mars. Er is voorzien in nieuwbouw van kantoren, winkels, een parkeergarage en vooral woningen. Daarnaast zal de oude Noorderhaven hersteld worden en wordt veel van de infrastructuur grondig herzien. Bij dergelijke bodemingrepen wordt de ondergrond flink geroerd en om te zorgen dat hierbij geen archeologische resten ongezien verloren gaan, is voor het hele plangebied een archeologisch onderzoek gestart dat is opgezet volgens de Archeologische Monumentenzorg (AMZ)-cyclus zoals dit in 2007 verplicht is gesteld. Het eerste deel van deze AMZ-cyclus, het bureauonderzoek, is in 2009 uitgevoerd. Vanwege de kans op het voorkomen van scheepsarcheologische resten in de ondergrond (het gebied herbergt een oude IJsselmeander), werd het bureauonderzoek uitgebreid met een geofysisch onderzoek met behulp van grondradar. Uit het bureauonderzoek en het grondradaronderzoek kwam naar voren dat in dit gebied de volgende zaken verwacht konden worden.

- Vestingwerken: Het gebied was sinds de 17e eeuw gelegen in de vestinggordel die de stad Zutphen omsloot. Deze besloeg in het begin van de 17e eeuw nog maar een klein deel van het gebied, maar vanaf ongeveer 1700 werd hier de Linie van Coehoorn aangelegd die dit gebied domineerde. Deze vesting werd in 1863 deels verlegd om ruimte te maken voor de aanleg van het station. Na het afschaffen van de Vestingwet in 1874 is begonnen met de ontmanteling hiervan. Dat er nog resten van deze linie in de grond aanwezig zijn, bleek al in de zomer van 2009, toen bij de sloop van een deel van de oude Reesinkpanden een zware muur te voorschijn kwam die deel uitmaakte van de Linie van Van Coehoorn.2

- Scheepswrakken. Zoals reeds voor aanvang van het onderzoek bekend was, heeft de IJssel tot het begin van de 15e eeuw over de huidige Mars gemeanderd. Hierdoor is de kans aanwezig dat er zich scheepswrakken in de ondergrond bevinden. Mededelingen uit de 19e eeuw maken melding van een mogelijk middeleeuws schip dat is opgegraven bij de aanleg van de nieuwe vestinggracht in 1863. Scheepswrakken zijn bijzonder lastig op te sporen en worden bijna altijd toevallig aangetroffen. Om dit te voorkomen is gekozen voor de enige, zij het gebrekkige methode die hiervoor voorhanden is: grondradaronderzoek. Bij dit onderzoek is een aantal verdachte anomalieën gedefinieerd die bij het proefsleuvenonderzoek zijn onderzocht. Naspeuren van deze anomalieën heeft echter geen resultaat opgeleverd.

1 Resp. Van Straten 2009 en Fermin & van Straten 2011. 2 Van Straten 2009 en Fermin & van Straten 2011.

8

Het proefsleuvenonderzoek heeft tot doel de aanwezigheid, gaafheid en informatiewaarde vast te stellen van de op grond van het bureauonderzoek en het grondradaronderzoek te verwachten resten in de bodem. Het proefsleuvenonderzoek moest gefaseerd worden uitgevoerd vanwege de beschikbaarheid van de deelterreinen (Reesink, Koelhuis De Landbouw en Structon) na de sloop van de opstallen. Ook moest een deel van het onderzoek volgend zijn op het explosievenonderzoek op het Reesinkterrein en de bodemsanering op het Structonterrein. Net als voor het eerder onderzochte deel van het Noorderhavengebied moet voor de nu onderzochte deelgebieden een selectiebesluit worden opgesteld. Welke archeologische resten zijn behoudenswaardig, naar welke resten moet nader onderzoek gedaan worden en welke terreindelen kunnen, eventueel op voorwaarden, vrijgegeven worden?

Het proefsleuvenonderzoek is uitgevoerd volgens de richtlijnen zoals deze beschreven staan in het Programma van Eisen (PvE) dat voorafgaande aan het proefsleuvenonderzoek is opgesteld.3 In dit PvE zijn naast eisen waaraan het onderzoek moet voldoen, ook onderzoeksvragen geformuleerd die dit onderzoek dient te beantwoorden. Deze onderzoeksvragen luiden als volgt:

Vestingwerken1. Wat is de morfologie en de exacte locatie van de vestingwerken? 2. Is er een fasering aan te brengen in de aangetroffen resten?3. Zijn er aanwijzingen voor reparaties in de aangetroffen delen?4. Zijn meer delen van de vestingwerken dan tot nu toe waargenomen

uitgevoerd in baksteen?5. Zo ja, wat is de datering en de functie van de aangetroffen bakstenen

resten? 6. Kan op basis van de gegevens die verkregen zijn bij onderhavig onderzoek

uitspraken worden gedaan over de functie van de eerder aangetroffen bakstenen resten waarvan de functie tot dusverre onbekend was?

Het middeleeuwse landschap7. Zijn er in de ondergrond nog resten van het middeleeuwse landschap

aanwezig? Zo ja, hoe manifesteren deze zich?8. Kan op basis van de aangetroffen resten iets worden gezegd over de

inrichting van het landschap?

Scheepsresten9. Zijn er in de ondergrond scheepsresten aanwezig en/of resten van

scheepsladingen?10. Wat is de aard omvang, datering en kwaliteit van deze resten?11. Is er een verband met de in 1863 aangetroffen scheepslading?

Fysische geografie12. Hoe is de geologische opbouw in het gebied?13. Wat betekent dit voor de archeologische verwachting van de omgeving?

3 Kastelein & van Straten 2011.

9

3. Werkwijze

Om de te hiervoor gestelde vragen te kunnen beantwoorden waren er voor november 2011 twee proefsleuven in het gebied gepland op de locaties die op figuur 2 te zien zijn. De sleuven (werkput 14 en 15) zijn aangelegd om de volgende zaken te onderzoeken:Het onderzoeksgebied is gelegen in het tracé van de laat-17e eeuwse contrescarpgracht. Deze heeft deel uit gemaakt van de vestinggordel die de stad omsloot. Daarnaast heeft een deel van het dubbele bastion dat in 1863 is gebouwd binnen het onderzoeksgebied gelegen (afb 59). In de ondergrond konden zich nog relicten van het middeleeuwse agrarische landschap bevinden. Totdat het terrein ingenomen werd door de vestingwerken was het terrein immers in gebruik als stadsweide. Tot slot bevinden zich hieronder nog de resten van de oude IJsselmeander. Er moest daarom bij het onderzoek rekening worden gehouden met het aantreffen van scheepsresten en scheepvaartgerelateerde zaken.

Omdat voorafgaand aan het onderzoek niet precies duidelijk was hoe de putten zouden komen te liggen, is niet gewerkt met een vantevoren uitgezet puttenplan. In plaats daarvan is er voor gekozen om de putten achteraf in te laten meten door een landmeetbedrijf, in dit geval Facto uit Deventer en RAAP b.v. uit Zutphen. Omdat er ten tijde van het onderzoek een munitieonderzoek plaats vond in het plangebied de Noorderhaven en de locatie van de proefsleuven door het vele puin niet voorafgaande aan het onderzoek onderzocht kon worden, heeft de opgraving deels plaatsgevonden onder OCE-begeleiding. Een ander deel van de opgraving vond plaats in het kader van een milieusanering.In verband met de grote diepte van de werkputten - op sommige plaatsen waren de werkputten meer dan 3,5 meter - zijn de profielen getrapt aangelegd. Van werkput 18, een lange profielsleuf, is één volledig lengteprofiel gedocumenteerd. Dit is deels gespiegeld gebeurd om dat bij aanleg van het profiel een deel van de oostzijde instortte voordat dit was vastgelegd. Vlakken en profielen zijn getekend (1:20) en gefotografeerd. Alle benodigde informatie om tot het beantwoorden van de onderzoeksvragen te komen kon uit de profielen en het vondstmateriaal worden afgeleid. De sporen zijn in het veld beschreven in de archeologische database ODILE.

Voorafgaand en tijdens het onderzoek bleek een aantal wijzigingen in het PvE noodzakelijk: sleuf 15 kon niet tot over de volledige lengte worden aangelegd. In de ondergrond bevonden zich nog funderingsresten van de onlangs gesloopte bebouwing. Onduidelijk was of deze in constructief opzicht nog een rol speelden om de belendende gebouwen stabiliteit te verlenen. Gezien het risico op beschadiging van de aangrenzende bebouwing is er van afgezien om funderingen weg te breken. Daarom is de uiteindelijke proefsleuf 13 meter lang geworden.

10

In februari 2012 werd een derde sleuf aangelegd. Deze kon pas in een tweede fase worden aangelegd omdat het ketenpark van de firma ArmaEx die het explosievenonderzoek uitvoerde tot die tijd op de plek stond. Doel van deze sleuf (werkput 16) was om na te gaan om er nog resten van de lijmerij aanwezig waren op deze plek.

In april is begonnen is met het handmatig uitzetten van een zoeksleuf (werkput 17) om de exacte locatie van het bruggenhoofd in de 19e-eeuwse vestingwal te bepalen. Basis hiervoor vormde een waarneming die reeds eerder gedaan was. Op grond van deze eerdere waarneming konden de resten van het bruggenhoofd vrij snel terug gevonden en blootgelegd worden. Nadien is haaks op het hart van het bruggenhoofd gezocht naar overblijfselen van de eigenlijke brug. In het veld bleek dat de recente verstoringen verband houdend met de onlangs gesloopte bebouwing tot grote diepte reikten waardoor enorme hoeveelheden grond moesten worden verzet. Toen een verdere uitbreiding van de put op een gegeven moment door een combinatie van instabiliteit van de bodem en enorme bergen stortgrond niet langer verantwoord was, is er voor gekozen om ongeveer 15 m verderop een brede zoeksleuf aan te leggen over de vermoede locatie van de eigenlijke brug (werkput 20). Op deze manier was het snel mogelijk om vast te stellen of er überhaupt nog constructieresten van de brug aanwezig waren of dat de gehele brug bij de ontmanteling van de vestingwerken verdwenen was.

Werkput 18 is een profielsleuf die haaks over het verloop van de laat 19e-eeuwse gracht aangelegd. Hierdoor kon de relatie worden vastgelegd tussen de laat 19e- eeuwse vestingwerken en de vroeg 18e-eeuwse linie van Van Coehoorn. Werkput 19 is uitgegraven in het kader van het explosievenonderzoek. De hierbij tevoorschijn gekomen kade van de Noorderhaven is schoongemaakt en gedocumenteerd.

Put 21 en 22 zijn aangelegd in het kader van de bodemsanering van het Structonterrein. De ondergrond was hier zwaar verontreinigd met onder meer diesel. Werken in beschermende kleding was dan ook verplicht. De profielen en het verloop van de vestinggracht in deze diepe putten zijn in februari 2013

4-6. Sfeerimpressies van de opgraving.

11

gedocumenteerd. In werkput 21 werd bovendien een stuk van de zijmuur van de coupure door de vestingwal uit 1863 gevonden.

Put 23 is een inmeting van een waterput die bij de explosievensanering tevoorschijn kwam in 2011, en waaraan later pas een los werkputnummer is toegekend.

In put 24 is op 7 mei 2013 een deel van de beer van de vestinggracht uit 1863 vrijgelegd en ingemeten. Delen van deze beer werden ook al bij de twee vorige onderzoeksfasen waargenomen.

In werkput 25 werden op 27 mei 2013 de resten van de 19e-eeuwse watertoren en bijbehorende waterput van de HSM en een stuk 19e-eeuws riool gedocumenteerd.

Van 9 tot 11 juni 2013 zijn twee lange parallelle proefsleuven (werkput 26 en 27) gegraven om de westzijde van het terrein te onderzoeken. In theorie zouden hier resten van de door Van Geelkercken getekende scheepswerf in de bodem aanwezig kunnen zijn. Deze werden echter niet aangetroffen. Wel werden resten van de 18e-eeuwse vestinggracht en –wal gevonden.

Tenslotte is werkput 28 een inmeting van 27 februari 2013 van muurwerk dat deel uitmaakte van het kolenpark van de Hollandse Spoorweg Maatschappij.

12

13

4 Historische achtergrond

4.1 MiddeleeuwenDe naam Mars4 betekent letterlijk moeras, maar kan ook drassig grasland betekenen. Het gaat inderdaad om een laag liggend gebied ten noorden van de stad dat gevormd is door een meander van de IJssel. Toch was het gebied goed toegankelijk. In de overstromingsgevoelige laagte waren parallel liggende stroomruggen aanwezig. Aan de oost- en noordzijde werd het gebied begrensd door de IJssel. In 1406-07 werd deze meander echter doorgestoken om verdere erosie van het gebied te voorkomen. Langs de IJssel werd dit land beschermd door de nieuw gebouwde Schamperdijk. De afgesneden meanderbocht verlandde echter niet meteen. Dat had te maken met de Berkel, die voor zijn waterafvoer van de oude hank gebruikmaakte. Deze rivier zorgde ervoor dat de vestinggrachten op een constant peil bleven. Tot aan de watermolens aan de Rozengracht/Molengracht was de rivier gestuwd en gecontroleerd. Nadat met behulp van Berkelwater de watermolens waren aangedreven, liep de Berkel de stad uit en kwam tot 1610 via het Olde Diep (de oude restgeul op de Mars) in de Polbeek en daarna in de IJssel. De geschiedenis van het Noorderhavengebied begon dus met de activiteit van twee rivieren; eerst de IJssel en daarna de Berkel. In 1863 werd bij het graven van een nieuwe vestinggracht achter het nieuwe station een complete scheepsvracht gevonden, bestaande uit honderden kannetjes uit het Rijnland. De kannen dateren uit de 14e eeuw, dus uit de tijd van voor het afsnijden van de meander. Vermoedelijk is hier een schip in de IJssel vergaan. De rivier de IJssel vormde een belangrijke verbinding tussen het Rijnland en de Noord- en Oostzee. Zutphen profiteerde enorm van die gunstige ligging en werd een actieve handelsstad en prominent lid van de Hanze.

4 Voor dit hoofdstuk is gebruikt gemaakt van bestaande teksten (H.A.C. Fermin & M. Groot-hedde) voor de expositie “Noorderhaven Zutphen, de stad in ontwikkeling” in het Stedelijk Museum Zutphen in 2013.

7. De Mars anno 1573 uit het Caertboeck van Thomas Wittenroos.

14

Scheepsbouw was ook één van de activiteiten die waarschijnlijk plaatsvonden in het Noorderhavengebied. Op 16e-eeuwse kaarten zien we dat er een klein wijkje lag aan de stadszijde van de Mars, even buiten de stadsmuren. De scheepjes die erbij getekend zijn, verkeren in verschillende stadia van opbouw, waaruit we voorzichtig kunnen concluderen dat zich hier een scheepswerf bevond.Het grootste deel van de Mars was echter in gebruik als stadsweide. De stad was eigenaar van het totale gebied. Burgers en instellingen konden waardelen kopen om hier hun runderen te laten grazen. Er werd door particulieren ook aan landaanwas gedaan door middel van kribben. Op één van deze stukken buitendijks land werd een baksteenoven gebouwd.Tot slot was er ook nog een minder vredig fenomeen te vinden: een executieplaats pal achter de Schamperdijk. De oudste directe aanwijzing daarvoor is een kaart van het beleg van Zutphen uit 1586. Hierop staan twee raden op palen afgebeeld waarop de veroordeelden na een pijnlijke dood tentoon gesteld werden. Op de oudste kaart van Zutphen (1560) zijn deze palen echter ook al afgebeeld, zonder raden. Op kaarten uit de 17e en 18e eeuw staan op deze locatie standaard galgen afgebeeld en zelfs in 1820 wordt er nog gesproken van de galg op de Nedermars – al was die toen waarschijnlijk al lang niet meer gebruikt. De galg stond dusdanig opgesteld dat hij goed zichtbaar was voor iedereen die per schip de stad in– of uitvoer.

4.2 VestingwerkenNadat Zutphen in Staatse handen was gekomen in 1591, werd het een frontierstad van de Republiek. De vestingwerken van de stad waren echter dringend aan vernieuwing toe vanwege de tot 1648 voortdurende Spaanse aanwezigheid in een deel van de graafschap Zutphen en Twente. De ommuring van de stad werd uitgebreid met een extra brede gracht, bolwerken en hoornwerken, uitgevoerd in Oud Hollands Stelsel. Door deze werken werd de afstand die een kanonskogel moest overbruggen aanzienlijk vergroot. Bovendien werd de verdedigingslinie

aan de buitenzijde voorzien van een aardlichaam, waardoor een kanonskogel weinig schade kon aanrichten aan de wallen. Eén van de drie hoornwerken van dit stelsel, al gebouwd in 1620-25, lag ongeveer onder het Koelhuis en één van de gebouwen van Reesink. Bij opgravingen rondom deze gebouwen is er niets van teruggevonden, omdat latere vestingwerken alle resten ervan hebben vergraven.

8. Vestingstad Zutphen in 1672 door Ial-liot (Parijs 1672). Linksonder het hoorn-werk op de Mars (noorden is links).

15

Ergens in de tweede helft van de 17e eeuw werd er op de Mars een gracht gegraven om de contrescarpwal heen. Deze is nog niet getekend op kaarten van o.a. Blaeu (1649), maar wel op die van Ialliot (1672) en De Wit (1698).

Een tweede, grote renovatie vond plaats in het eerste decennium van de 18e eeuw. De aanleiding hiervoor was het uitbreken van de Spaanse Successieoorlog, waarbij de Republiek (met stadhouder Willem III), Engeland en Brandenburg enerzijds en de Franse koning Lodewijk XIV anderzijds, tegenover elkaar kwamen te staan. Onder leiding van baron Menno van Coehoorn werd begonnen aan een forse uitbreiding van de vesting, uitgevoerd in Nieuw Nederlands Stelsel. Dit behelsde onder meer de bouw van reeksen lunetten aan de noordzijde van de stad, de bouw van een ravelijn en de aanleg van inundatiewerken.

De oude hoornwerken werden volledig afgebroken, met uitzondering van het zuidelijke hoornwerk. Dit hoornwerk werd gereviseerd, maar op dusdanige wijze dat er waarschijnlijk ook bijna geen steen op zijn plaats bleef.5 Het hoornwerk in het Noorderhavengebied werd vervangen door een nieuwe linie die bestond uit vier lunetten. Lunetten zijn driehoekige bastions die samen een zig-zagvormige linie vormen. De lunetten lagen aan de stadzijde aan de oude contrescarpgracht en aan de veldzijde was er nog een gracht. Uitzondering op dat laatste zijn de westelijke lunetten van de linie op de Mars die onder invloed van de IJssel stonden bij hoogwater. Deze lunetten zijn aan de stadzijde van de punt verstevigd met een bakstenen keermuur en lopen vervolgens geleidelijk af als een aardlichaam aan de veldzijde (glacis). Een doorsnede van zo’n lunet werd eerder al gedocumenteerd op de Mars.6 De oude havezate De Pol, aan de noordzijde van de Polbeek, werd in 1785 verbouwd tot Fort de Pol. Dit fort werd gedekt door twee redouten in het noorden van de Mars en de batterij Wellenberg aan de overzijde van de IJssel. Deze fortificaties moesten er voor zorgen dat de sluis van de Polbeek, waarmee de hele Mars onder water gezet kon worden, niet in vijandelijke handen kon vallen.

Een derde vestingbouwfase brak aan in 1861 toen men de aanleg van de spoorweg tussen Arnhem en Zwolle midden door de 17e-eeuwse vestigwerken en de Linie

5 Fermin, Groothedde & Krijnen 2008.6 Fermin & Van Straten 2011.

9. De lunetten van Van Coehoorn op de Mars in 1769 (A. van den Heuvel). Het kleine blokje binnen de linie stelt de lij-merij voor.

16

van Van Coehoorn heen plande. Voor dit plan werden in 1863 drie bastions van de 17e-eeuwse linie en vier lunetten van de linie van Van Coehoorn ontmanteld. Deze laatste linie werd een klein stukje noordelijker geheel opnieuw aangelegd, omdat het station zich wel binnen de vesting moest bevinden. Reeds 13 jaar later, in 1874 verloor dit nieuwe vestingwerk al weer haar betekenis met de ondertekening van de Vestingwet. Zutphen verloor in dat jaar vestingstatus en alle vestingwerken rond Zutphen, inclusief de gloednieuwe linie op de Mars, kwamen op de nominatie om gesloopt te worden.

Al in1862 had de gemeenteraad van Zutphen een verzoek ingediend bij koning Willem III om de vestingwerken rondom de stad te mogen ontmantelen. Reden voor dit verzoek was de verstikkende uitwerking op de economie en het gevaar voor de volkshuisvesting door de te grote bevolkingsdichtheid.7 Dat dit gevoel niet alleen leefde bij de gemeenteraad blijkt uit een verzoek met dezelfde strekking dat door een groep van 165 arbeiders werd ingediend, een jaar voordat het besluit over de afschaffing van de vestingwerken zou worden genomen.8 Ondanks het afwijzen van de verzoeken bereikte de gemeenteraad in 1863 in elk geval dat een deel van de vestingwerken verlegd mocht worden. Wel diende dit voor eigen rekening te geschieden.9 Ook het nu opgegraven deel maakte hier onderdeel van uit.

Als gevolg van ontwikkelingen in de militaire techniek met ondermeer de uitvinding van het dynamiet en de daaropvolgende ontwikkeling van de brisantgranaat bleek dat het oude type vestingstelsel niet meer voldeed. Zo viel tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1871 de onneembaar geachte vesting

7 Delnoij, 2005, 184.8 Adresbeek Stad en Graafschap, 1873, 79-80.9 Delnoij, 2005, 184.

10. Ontwerp van de nieuwe vestingwerken van 1863 met plattegrond en doorsneden.

17

Verdun binnen de kortste keren in Duitse handen. Deze oorlog betekende indirect het einde van Zutphen als vestingstad. Na de afkondiging van de Vestingwet van 1874 zou het echter nog jaren duren voordat het Rijk en de gemeente het eens werden over de voorwaarden waarop delen van de vesting aan de gemeente overgedragen zouden worden. Na slepende onderhandelingen stemde de gemeenteraad uiteindelijk in met de overname van het overgrote deel van de gronden van de voormalige vesting Zutphen. Voor een bedrag van fl 86.300 verwierf de stad zich de mogelijkheid tot uitbreiding. Het slechten van de vestingwerken zou nog eens fl 90.000 gaan kosten. In hoog tempo werden vervolgens de vestingwerken ontmanteld. Voor het bruggenhoofd gold kennelijk dat het teveel werk was om dit volledig te slopen. De resten zijn afgebroken tot onder het maaiveld en vervolgens overbouwd. Tijdens de bouw van de loods die er tot een aantal jaren geleden stond, is een groot aantal funderingspalen de grond in gedraaid. Een van deze palen schampte de muur, die verder echter nagenoeg onbeschadigd bleef.

Een deel van de oude vestinggrachten werd omgetoverd tot een landschapspark, dat vernoemd werd naar de toenmalige burgemeester en steenfabrikant H.A.D. Coenen.De gedempte grachten zijn bijna overal nog aanwezig in de ondergrond. Bij archeologisch onderzoek in het Noorderhavengebied zijn diverse resten van vestingwerken aangetroffen, al zijn de wallen uiteraard afgetopt. Hoewel we de ligging van deze werken kennen van oud kaartmateriaal, zijn de details ervan vaak onbekend. Sommige delen van wallen bleken bijvoorbeeld voorzien te zijn van bakstenen muren op plekken waar dat niet van bekend was. Deze muren gaan meters diep de grond in en zijn bijzonder sterk. Deze resten worden in het nieuwe stadsdeel Noorderhaven opgenomen en zo veel mogelijk zichtbaar gemaakt. Vanuit het huidige perspectief is het onbegrijpelijk dat men alle vestingwerken voor veel geld heeft laten slopen. Men had ook buiten de vestinggordel kunnen bouwen. Dit gebeurde ook vanaf 1903 langs de Deventerweg en vanaf 1919 op

grote schaal: het Plan de Clerq, ofwel het Deventerwegkwartier.10 Hadden de vestingwerken nu nog bestaan,

10 Blom et al. 2002.

11. Teruggevonden schroefboorkop van een van de funderings-palen (DP01/C3) van het bijgebouw van Koelhuis De Land-bouw, dat op de resten van de oude vestingbrug was gebouwd.

12. Zutphen en vier andere “stedenmaagden” smeken Minister van Oorlog van Limburg Sti-rum hen te ontmantelen, hetgeen de minister op deze prent in de Nederlandsche Spectator 50 (1872) iets te letterlijk neemt...

18

dan was Zutphen nu een eersteklas toeristische trekpleister geweest met alle economische gevolgen van dien (dit laatste geldt overigens voor alle voormalige vestingsteden). De reden voor de sloop zal dan ook geweest zijn dat de grond die vrijkwam bij het slechten van de wallen en gedeeltelijk de grachten, toekwam aan de stad, en dus, in tegenstelling tot de omringende landen, in principe gratis was. Verder bezigde men rond 1874 kreten als “beknelling” door de vesting, waaruit een soort claustrofobie spreekt. Na de ontmanteling was er in ieder geval weer vrij uitzicht vanuit de stad. Tot ook buiten de vestinggrachten weer huizen gebouwd werden…

4.3 Economische activiteitIn de middeleeuwen werd op de Mars klei gestoken en stonden er baksteenovens die in handen waren van de stad zelf. De productie moet enorm geweest zijn. Stadsmuren, kerken en duizenden huizen zijn in de middeleeuwen in baksteen gebouwd.Behalve de baksteenproductie en de scheepsbouw waren ook de windmolens al vroeg van belang. Al zeker sinds de 16e eeuw bevond zich een wind-korenmolen net buiten de Marspoort en vlak bij de IJsselbrug. Deze molen bleef (in gewijzigde versie) bestaan tot in de 19e eeuw.

In of net vóór 1765 werd er een nieuwe windmolen gebouwd op een hoger liggende oeverwal nabij de Marsweg. Al vóór 1769 verrees een tweede windmolen vlakbij de eerste. Deze molens begonnen beide als zeemmolens (leerproductie). Rond 1815 werden beide molens door Lucas Binkhorst verbouwd tot oliemolen. In deze hoedanigheid functioneerden ze tot 1858. Toen werden ze gekocht door de gebroeders Hissink. De noordelijke molen werd gesloopt en vervangen door een windmolen die tras (cement) produceerde, de zuidelijke molen werd omgebouwd tot papiermolen. In die hoedanigheid bleef hij tot 1887 in bedrijf. In 1888 werd de molen vervolgens weer omgebouwd tot koren- en schorsmolen door dhr. H. ter Beek, die hem in 1895 ombouwde tot stoom-korenmolen. De laatste vermelding die we hebben van deze molen dateert uit 1908.In 1798 werd er nóg een molen gebouwd, net buiten de lunetten van Van Coehoorn. Het ging om een wind-zaagmolen met de naam De Zwaan.

13-14. Molens op de Mars. Links de molen van Hissink, rechts houtzaagmolen de Zwaan met op de achtergrond de spits van de Nieuwstadskerk. (coll. fam. Schutte).

19

In 1877 werd deze molen omgebouwd tot stoom-zaagmolen. In 1891 werd hij afgebroken, waarna op deze locatie in 1901 de arbeidershuisjes van de Voormars werden gebouwd.Een andere belangrijke laat 18e-eeuwse industrie was de lijmerij. Deze werd binnen de lunetten van Van Coehoorn gesticht door Huibert de Haas, ergens tussen 1765 en 1769. Zijn grootvader produceerde al beenderlijm bij een leerlooierij aan de Beekstraat. De nieuwe vestiging werd waarschijnlijk buiten de stad gevestigd omdat een dergelijke industrie een ontzettende stank verspreidde. De lijmerij moest in 1863 het veld ruimen voor de nieuw te bouwen vestinglinie. De naam lijmerij bleef in de volksmond nog lang in gebruik, zonder dat men nog wist waar de naam op sloeg. Zo werden de weiden en later de vijvers in het Coenenspark aangeduid als Lemmerië. De geschiedenis van de lijmerij wordt verder besproken in hoofdstuk 7.Ongeveer op de locatie van de vestinggracht uit 1863 werd een haven gepland: de Noorderhaven. Deze werd echter pas gegraven in 1881-82. De combinatie van een haven en een station moest een stevige impuls geven aan de Zutphense economie. De noordoostzijde van het industriegebied werd oorspronkelijk begrensd door het Coenenspark. Dit fraaie landschapspark met zijn waterpartijen werd echter langzaam opgeslokt door de economische vooruitgang. Eerst door de uitbreiding van de veemarkt, later door onder meer de panden van Reesink. In 1932 hield het park op te bestaan.

15. Het Stationsgebied en de Mars in 1901 (Van Etteger), met onder meer het Coenenspark, de veemarkt en de Noorderhaven ten noorden van het spoor. Ten noorden van de haven bevindt zich de zeepfabriek, ten zuiden ervan de broodfabriek.

20

Eén van de eerste industrieën was de Zeepfabriek van Albers. Deze bestond al minimaal sinds 1865, maar werd in 1895 naar de Noorderhaven verplaatst. Na 1934 werd hier zeemleer geproduceerd. Een ander bedrijf was de Zutphense Broodfabriek, die een vergunning kreeg in 1884. Het bedrijf herbergde behalve een broodfabriek ook een stoom-korenmolen met meerdere steenkoppels. Van deze relatief kleine molenstenen is er één bewaard gebleven (paragraaf 6.1). Diverse Zutphense handelsbedrijven hadden aan de Noorderhaven pakhuizen. Het pakhuis Noorderhaven 13 uit 1908 is daar een mooi voorbeeld van, dat bovendien behouden is gebleven. Grootste onder de bedrijven was echter Reesink. Dit bedrijf was in 1786 al opgericht als smederij. In 1897 verkaste het bedrijf, dat gespecialiseerd was in steenkool en ijzerwaren vanuit de Spittaalstraat en Warnsveld richting de Noorderhaven. Het bedrijf had op den duur tal van panden aan de Noorderhaven gebouwd en opgekocht. In 1921 werd een enorme bedrijfshal van 60 x 68 meter gebouwd, bestaande uit twee hergebruikte Duitse vliegtuighangars uit de Eerste Wereldoorlog. Het meest markant was het pakhuis dat architect W. van Tijen in de stijl van Het Nieuwe Bouwen ontwierp in 1930. Het was tot de sloop in 2007 de blikvanger aan de IJssel. Je hield van het gebouw of je haatte het. Van Tijen noemde het pakhuis echter zijn ‘Grote Stenen Dochter’. In 1936 ontwierp Van Tijen ook nog een modern kantoorgebouw met een opvallend transparante glazen gevel. Reesink werd de grootste werkgever in Zutphen.

16-17. De Noorder-haven rond 1960.

21

Ook de Gasfabriek bood veel werkgelegenheid. In 1905 verhuisde het van de IJsselkade naar de Mars. Tegelijk met de bouw ervan werd de Gasfabriekhaven aangelegd. Deze haven werd in 1926 nog verlengd met de Spoorweghaven om het overslagbedrijf Spieker & Elferink te faciliteren. De komst van aardgas luidde in 1958 het einde van de Gasfabriek in. Ten noorden van de Noorderhaven waren onder meer papierhandel Ubbens, de fruit- en groenteveiling, het overslagbedrijf Spieker & Elferink, het slachthuis bij de veemarkt en houthandel Denneboom gevestigd.Eén van de laatste gebouwen uit deze periode, die zijn overgebleven, is koelhuis De Landbouw. In dit gebouw, dat in 1921 werd opgeleverd, werden boter en andere levensmiddelen gekoeld. Met de aanleg van het Twentekanaal in de jaren ’30 werd de Mars uiteindelijk ook aangesloten op het achterland in het oosten. Dat wil overigens niet zeggen dat de Mars tot aan het kanaal volgebouwd was. Tot de jaren vijftig bestond meer dan de helft van de Mars nog uit weilanden en eigenlijk werd er pas na de Tweede Wereldoorlog werkelijk gebruik gemaakt van het kanaal.De industrialisering van de Mars ging gepaard met de bouw van arbeiderswijkjes. De eerste werd in de jaren ‘80 van de 19e eeuw gebouwd bij de papiermolen van Hissink en stond bekend als het Rooie Dorp. Tien jaar later werden ook bij de voormalige zaagmolen de Zwaan drie blokken arbeiderswoningen gebouwd door de Zutphense Spaarbankvereniging: de Voormars. In 1920 werd dit complex uitgebreid met nog twee blokken. Een laatste vooroorlogs wijkje verscheen op de Achtermars. Het was een voorbeeld van Het Nieuwe Bouwen, maar de woningen stonden ook wel bekend als “paardenstallen”. In de wijkjes waren ook zaken als een kappers, een groenteboer en een kruidenier aanwezig. Tot slot werden er nog enige villa’s gebouwd voor directeuren van de bedrijven op de Mars.11 Verschil van stand moest er blijven!

4.4 De Tweede WereldoorlogHet Noorderhavengebied is de Tweede Wereldoorlog niet zonder kleerscheuren doorgekomen.12 Op 10 mei 1940 werd de IJsselbrug door het Nederlandse leger opgeblazen om de Duitse opmars te vertragen, hetgeen, zoals we nu weten, weinig heeft mogen baten. Rond de Noorderhaven resulteerde dit in de nodige gesneuvelde ruiten. Later werd de brug over de Spoorhaven door de Duitsers opgeblazen. Dit was vooral lastig, omdat de verbinding tussen de Voor- en Achtermars hiermee wegviel. Zeer bekend onder Zutphenaren is het

11 o.a. Gravesteijn 2010.12 Gravesteijn 2010.

18-19. De resultaten van het geallieerde bombardement op een Duits munitietransport op 28 september 1944.

22

bombardement van een munitietransport op het spoorwegemplacement. Deze trein was op weg naar het front in Arnhem en werd op 28 september 1944 door geallieerde vliegtuigen getroffen. Een gigantische explosie was het gevolg. Er was schade in de stad, op de Mars en zelfs in de Hoven. Op de Mars werd het overslagbedrijf Spieker en Elferink flink beschadigd. De kracht was zelfs zó groot dat een complete wagon terechtkwam in de tuin van de directeur van de gasfabriek, op een kilometer afstand van het emplacement. Bij het geallieerde bombardement op de IJsselbrug op 14 oktober 1944 vielen ook bommen op de Havenstraat en de Coenensparkstraat. Het nieuwe kantoorgebouw van Reesink kreeg voltreffers maar de betonconstructie bleef staan. Ook het pakhuis uit 1930 liep zware schade op. Van Tijens betonconstructies bleken inderdaad bestand tegen bomexplosies, zoals hij zelf ook beweerde toen hij zijn betonconstructies met dunne vulwanden van baksteen en kozijnen moest verantwoorden. De wanden werden weggeblazen maar de constructie bleef overeind. Schuilkelders waren er bij de gasfabriek, het terrein van Juweline, het Duitse afweergeschut in het Rooie Dorp en bij de betonfabriek van Wesselink aan de Contrescarp. Wesselink zat in het verzet. Hij zorgde voor onderduikadressen en runde een pilotenlijn. Onder zijn bedrijf bevonden zich tevens een wapenarsenaal en zendapparatuur. Aan dezelfde straat zat ook de Wehrmachtbakkerij in één van de panden van Reesink.Tijdens de bevrijding kreeg het Noorderhavengebied voor het laatst te maken met oorlogsgeweld: vanuit de Hoven werden de Canadese tanks in de buurt van de Noorderhaven beschoten door de Duitsers. Op 11 en 12 april werd er zelfs iemand op de Mars ontvoerd door Duitsers die waren overgestoken vanuit de Hoven. Na de bevrijding namen Canadese militairen intrek in de villa naast de zeep/zeemleerfabriek en het naastgelegen pakhuis van Burgers papier. Het bevrijdingsfeest werd gevierd in de Wehrmachtbakkerij.De oorlog heeft in het Noorderhavengebied ook mensenlevens gekost. Tijdens de oorlog zijn zes joodse mensen gedeporteerd en vermoord, allen afkomstig uit de Havenstraat. Drie mensen lieten het leven tijdens een bombardement en één verzetsman werd gefusilleerd. Verzetsstrijder Jan Heijenk liep een dag na de bevrijding van Zutphen, op 9 april, tijdens het wachtlopen bij het Koelhuis op een landmijn en overleed nog diezelfde avond. Hij kreeg in 2012 een straatnaam in het Waterkwartier.In het kader van de nieuwbouwplannen in het Noorderhavengebied, is het terrein in 2012 uitvoerig onderzocht op munitie en explosieven die tijdens

20. Duitse FLAK-stelling in De Hoven die uitkeek op de IJssel en de Mars (juli 1944).

23

het bombardement van het spoorwegemplacement op het terrein terecht zijn gekomen. Het hele terrein werd afgegraven en de grond werd gezeefd. Toch werden slechts enkele granaten gevonden, alsmede een Duitse en een Engelse raketmotor. De laatste is waarschijnlijk afkomstig van één van de raketten die vanuit een Brits toestel zijn afgevuurd op de transporttrein. Het meeste materiaal bleek al in 1945 geruimd te zijn. Het is echter goed denkbaar dat veel munitie werd gedumpt in de Noorderhaven, en de havenbedding is nog niet gesaneerd. We zullen nog tot in de verre toekomst met de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog geconfronteerd worden.

In Zutphen stond industrialisering vóór de oorlog niet erg hoog op het prioriteitenlijstje. Men wilde liever gegoede burgerij aantrekken dan arbeiders. Dat deed men onder andere door het bouwen van wijken ‘op stand’. Geld werd vooral verdiend met handel en dan met name de houthandel. De echte bloei van de Mars als industriegebied kwam pas in de jaren vijftig tot stand. Er werden extra havens aangelegd, zoals de Industriehaven in 1958. Pas toen liep het industrieterrein door tot aan het Twentekanaal. Grote bedrijven werden aangetrokken naast de al bestaande industrieën. Zo vestigden zich hier het Zweedse bedrijf Svenska Metallverken, textielbedrijven als Sturka, Lovable en Wiegrinck & Koch (later Juweline Tricot), bedrijven die gerelateerd zijn aan drukkerijen, zoals Thieme, Tesink, Wöhrmann en Ubbens en het vleesverwerkende bedrijf De Man van de Knakworst. Het Noorderhavengebied was vóór de oorlog al volgebouwd. Toch stonden ook hier de ontwikkelingen niet stil. De oorlogsschade werd hersteld en de kantoren van Reesink en Koelhuis De Landbouw kregen in 1947 een facelift. De treinremise bij de brug werd gesloopt en vervangen door een nieuwe remise en de markante 19e-eeuwse watertoren werd afgebroken. Tot 2012 heeft Structon hier de treinen onderhouden. De firma H.J. Reesink & Co. won steeds meer terrein en nam ook oude pakhuizen van andere firma’s in gebruik. Op het Koelhuis De Landbouw na was de volledige bebouwing tussen de Schamperdijk en de Overweg en tussen de Noorderhaven en de Havenstraat in handen van de firma Reesink. Hendrik-Jan de Tuinman werd een landelijk bekend icoon van Reesink. Uiteindelijk zou dit bedrijf, dat het Noorderhavengebied meer dan 100 jaar lang domineerde, in 2005 verhuizen naar Apeldoorn. Een andere belangrijke speler was de Industriële Maatschappij Zutphen (IMZ), bijgenaamd de Koperkeet vanwege de verwerking van koper.Een van de grootste problemen voor de industrialisatie van Zutphen was

21. De Man van de Knakworst aan de Pollaan.

24

de toegankelijkheid. Aanvankelijk was transport over water natuurlijk het belangrijkste. In 1966 echter dienden alle rivierdijken op Deltahoogte gebracht te worden. Ook de Schamperdijk werd door Rijkswaterstaat opgehoogd. De riviergemeenten waren verantwoordelijk voor de uitvoering en kosten van de ophoging van de havenkades. Omdat dit een zeer kostbare aangelegenheid was, besloot de gemeente Zutphen de havens te dempen en een andere, modernere weg in te slaan. Men zette in op transport over de weg. Men ging er vanuit dat Zutphen spoedig zou worden aangesloten op het snelwegennet. Hoewel daar wel een start mee is gemaakt (A48-N348), is dit echter nooit van de grond gekomen. De snelwegen A1 en A50 kwamen bij Deventer en Apeldoorn te liggen. Ook de HSL-lijn via Zutphen richting Duitsland is er nooit gekomen. De Noorderhaven, de Gasfabriekhaven en de Spoorhaven werden tussen 1968 en 1972 gedempt. Slechts de Houthaven bleef over, maar speelde geen economische rol. Het werd uiteindelijk een museumhaven voor historische binnenvaartschepen. Het dempen van de havens zorgde ervoor dat de bereikbaarheid van het industriegebied De Mars volledig was aangewezen op enkele slecht bereikbare toegangswegen over en onder het spoor door. Het was een belangrijke reden voor het vertrek van Reesink naar Apeldoorn, naar een vestiging langs de snelwegen A1 en A50. Hoewel er op dit moment in het Noorderhavengebied weinig bedrijven meer zijn, is er nog steeds genoeg bedrijvigheid te vinden. De kaalslag die ontstaan is met het vertrek van de firma Reesink, biedt mogelijkheden om een stadsdeel te creëren waar wonen, recreatie en ondernemen samengaan. De broodfabriek uit 1887, een pakhuis uit 1908, het koelhuis uit 1921 en de restanten van de vestingwerken blijven behouden als herinneringen aan het militaire en industriële verleden van dit nieuwe stadsdeel.

25

5 Archeologische waarnemingen

5.1 Werkput 14Sleuf 14 is een 37 meter lange sleuf die tot doel had om een dwarsdoorsnede door de contrescarpgracht en het 19e eeuwse bolwerk te krijgen. Het land tussen de lunetten en de contrescarpgracht behoorde tot de lijmerij en de bleek (zie afbeelding 24). Daarnaast bestond er een zeer geringe mogelijkheid dat in de diepere ondergrond nog scheepsresten of daarmee verband houdende resten zouden kunnen worden aangetroffen.De sleuf had een gemiddelde diepte van ca. 2,80 meter met een uitschieter naar 3,60 meter. Dieper graven was geen optie vanwege grondwater. Een belangrijke constatering is dat de sleuf niet haaks op de vesting staat, waardoor de waargenomen hellingshoeken iets kleiner zijn dan in het echt, en de gedocumenteerde lengtes van de doorsneden iets langer zijn dan op de tekening van de vesting in 1888.In het profiel is een duidelijke tweedeling aanwezig. In het noorden van de sleuf zien we het talud van de veldzijde van de 17e-eeuwse contrescarpgracht onder een hoek van ca. 25 graden oplopen. Eenmaal “aan wal” is het oude loopoppervlak herkenbaar als de bovenzijde van een ca. 12 cm dikke donkere laag. In en net onder deze lagen werden enkele schapenbotten aangetroffen, maar helaas slechts zeer weinig aardewerk: twee verweerde roodbakkende scherven en een stuk van een gedraaide, geglazuurde Siegburger mineraalwaterkruik. Deze is ongeveer te dateren van 1750 tot 1850. Op het talud werd een ca. 20 cm dikke laag schapenbotten aangetroffen die te duiden is als afval van de lijmerij. Hierop wordt verder ingegaan in paragraaf 7.3. De schapenbotten lagen op het droge: waarschijnlijk lag het oorspronkelijke waterniveau in de gracht een eind onder het oude loopoppervlak.

8,00+

6,00+

ZN

22. Het westprofiel van werkput 14. In lichtgeel de oude ri-viersedimenten. In groen het oude loopoppervlak binnen de lunetten van Van Coehoorn en de aanzet van de bijbehorende binnengracht. Deze laag bevat zeer veel schapenbotten: afval van de 18e-eeuwse lijmerij (donkergroen: bijna puur bot). In lichtblauw de demping en ophoging uit 1863, en in lichtgrijs 20e-eeuwse ophogingen.

26

95

87

Overweg

3

Kerk

2

N ieuws ta ds kerks tee g

33

1412

Lievevrou

we

nstraat

8

1 5a

3a

15

11a

7

541

68a

52

32

28a

33

15

21

25

27a

Ha

lterstraat

22

20

8

11

4a

7

2

1

12

School

742

65

69

13

34

13a

22

16

N ie uws ta d

3123

4

13

Loke nstr aa

t

14

3

Gasthuisstraat

9

10

10A

6

14A

42

Lokens traat

54

5

10

12

51

59 61a

2a

49

42

1

45

30

w.i.u

.

10

20

25

Kruittoren

22

24t/m50

4

Norenburgerstraat

9t/m25

29

31

10

16

37

5

51

Norenb

urgerstraat

33

6

35

16 23

Station

splein

8

Ga sthuiss tra a t

B as se roord

35

37

39

S tations plein

26t/m56

Station

25

71

73

N ie uws tad

Achte rom

2

83 85a

77

85

53

51a

16

24

8

16W

.I.U.

9

3

1

2

Stationsstraat

57

Postkantoor

Moleng

racht

6163a-c

69

Dreef

14

16

18

20

2

Ha venstraat

49

10a

12

47

6a4a 4b

71

64

Berke pl oor st rt aat

6b

8

42t/m

16 2

24

10

35

Noord

e rha v en

8

6

Contres car p

11

30

1328

12a

10

w.i.u

.

93

95t/m101

W.I.U

.

Stati on spl ei n

Looiersstraat

103

141

Parkstraat

4

1

Dreef

20a

6

Dreef

35

2 6

10

28

4

Coenensparkstraat

4

Bolw

erksweg

4

Hav enstra at

30

Stationsplein

7

7

11

Coenenspa rkstraa t

13

17

25

27

Bolwerksweg

7

1

5

1

2

3129

Els ho

r stst raat

Sc ha

mp

er dijk s tr a at

13

14

33

19

210400210100

210200210300

210400210100

210200210300

462400462100 462200 462300 462500

209800

209800

209900

209900

210000

210000209700

209700

462400 462500462100 462200 462300

14

15

1623

211822

27

26

28

19

25

2417

20

23. Puttenkaart van het plangebied (rode kader) vanaf werkput 14. De nummers 17, 23, 24, 25 en 28 geven losse baksteenstructuren weer. In de saneringsputten 21 en 22 is met een lijn de con-tour van de totale put weergegeven, terwijl de sterren de gedocumentereerde profielen weergeven. In blauw de Noorderhaven.Het noorden ligt Noorden rechts.

27

De rest van de waarneming van het profiel is te duiden als de demping van de 17e-eeuwse contrescarpgracht in 1863 plus de opbouw van de wal. Zelfs op een diepte van 2,80 m onder het maaiveld werd 19e-eeuws industrieel witbakkend aardewerk aangetroffen. Een andere kenmerkende vondst is die van een rood aardewerken deksel van de Zutphense pottenbakker Lodewijk Taminiau, die produceerde tussen 1836-1872.13 De scheiding tussen het dempingszand van de gracht en de opbouw van de wal is gedeeltelijk scherp, maar niet volledig. Op exact de hoogte van het oude maaiveld tot 1863 op ca. 6,10 m + NAP eindigen de meeste schuine vullagen, maar enkele lopen ook door in de walopbouw.Deze opbouw bestaat uit diverse lagen zand. Van de wal zelf is een niveau van één meter dik bewaard gebleven. Dit niveau bestaat uit diverse ladingen gestort zand. Het vondstmateriaal in dit pakket omvat naast een stuk van een laatmiddeleeuwse grijs aardewerken schaal dunne stelen van kleipijpen, industrieel witte borden en Europees porselein. Als complexdatering zou de bouwdatum van de wal, 1863 prima mogelijk zijn. In het zuiden zien we vijf meter van de aanzet van de wal. Dit was een talud met een zeer flauwe helling. Het steeg van 0 tot maximaal een halve tot ruim een meter in ca. 15 meter. De maximale dikte die in de sleuf is gemeten bedraagt 55 cm. Vervolgens begon de echte wal, waarvan het deel aan de stadzijde bestond uit een gedekte weg met een breedte van ca. 8 meter, op 4,50 meter boven het oude loopoppervlak uit de tijd van de lijmerij. De aanzet tot de gedekte weg was een talud onder een hoek van 35 graden. In de waarneming is dat ca. 32 graden doordat de sleuf niet haaks op de wal staat. De weg werd gedekt door de hoofdwal, die een breedte had van ca. 16 meter bij een maximale hoogte van 6,30 meter boven het oude maaiveld. Het talud vanaf de gedekte weg naar de hoofdwal bedroeg 40 graden, het talud naar de gracht toe 35 graden.

13 Groothedde & Bartels 2001, 173-236.

24. Op de kadastrale minuut van 1832 staat de lijmerij (rood) afgebeeld tussen de contrescarp-gracht (beneden) en de lunetwallen. Voor een beter beeld van de lunetten zelf, zie afbeelding 9.

28

De totale doorsnede van de wal inclusief gedekte weg bedroeg ca. 27 meter. Dit is ook de maat die is waargenomen voor de doorsnede van het wallichaam in het profiel. Gezien de schuine aansnijdingshoek zou dit echter meer moeten zijn. De walopbouw ontbreekt dan ook aan de noordzijde. Hiervoor zijn nog twee aanwijzingen. Ten eerste eindigde de vestingwal aan de veldzijde in een gracht, wat in het profiel niet het geval is. Ten tweede bevindt zich in het noordelijke deel van de wal een laag die een laat-20e-eeuwse tegel bevat, terwijl de wal al in het einde van de 19e eeuw is geslecht. Van dit deel van de wal, aan de zijde van de Noorderhaven, is slechts een laag van 40 cm bewaard gebleven, tegenover de eerder genoemde meter van de rest van de wal. Na de sloop van de vesting is het terrein genivelleerd en opgehoogd tot ca. 8,20 m NAP.

5.2 Werkput 15Sleuf 15 heeft een lengte van 13 meter en een maximale diepte van 3,5 meter. Sleuf 15 geeft een beduidend minder scherp beeld van de vestingopbouw dan sleuf 14. In het zuidelijke deel van de sleuf is de 19e-eeuwse opvulling van de 17e-eeuwse gracht nog herkenbaar De bovenkant van de dempingslagen ligt tussen de 5,88 en 6,13 m + NAP. Op de bodem van de opgravingssleuf zijn twee rechtopstaande stukken onbewerkt langhout waargenomen, die wellicht nog uit de (late?) gebruiksfase van de gracht dateren. De functie ervan is niet duidelijk, bij wijze van spreken zouden er visnetten aan vast geknoopt kunnen zijn (er zijn 19e-eeuwse foto’s van de Vispoortgracht waarop dit te zien is). Voor wat betreft de vestingwal van 1863 is de situatie vrij onduidelijk. Het profiel bevindt zich hier niet haaks op de vestingwal. De ophogingslagen maken een volledig chaotische indruk. Het hoogste punt van het wallichaam ligt waarschijnlijk op 7,68 M + NAP. In de sleuf is verder geen aardewerk aangetroffen. Wel zijn de jongste lagen herkenbaar aan het voorkomen van polystyreen en dergelijke.

5.3 Werkput 16Sleuf 16 heeft een lengte van 42 meter en een maximale diepte van 3,4 meter. Van het meest westelijke deel van de sleuf is het bovenste gedeelte niet gedocumenteerd omdat dit fysiek vrijwel onmogelijk was en de betreffende lagen bovendien duidelijk willekeurig gestorte grond representeren. Ondanks

25. Oostprofiel van werkput 15. In lichtblauw het 19e-eeuwse dempingsniveau van de 18e-eeuwse gracht. In lichtgrijs laat-20e-eeuwse ophogingen. In bruin een paal die is ingeslagen in de oude gracht.

8,00+

6,00+

N Z

29

dat het profiel getrapt en onder een hoek was aangelegd vonden er toch vele instortingen plaats vanwege het vele losse zand dat in de bovenste lagen aanwezig was.De diepste punten in het profiel reiken tot in de natuurlijke ondergrond. Op gemiddeld 5,70 m + NAP ligt de bovengrens van de zandige rivierafzettingen, die bestaan uit beige tot grijs zand met zeer uiteenlopende korrelgroottes. Dit zandpakket is op de plek van waarneming 40 cm dik en ligt op een pakket lichtblauwgrijze klei / leem.Op de natuurlijke zandlaag ligt de leeflaag uit de 18e-19e eeuw. Deze had in sleuf 14 een dikte van zo’n 12 cm. In sleuf 16 varieert de dikte ervan van 15 cm in het oosten (dicht bij sleuf 14) tot 40 cm in het westen. Dit pakket is opvallend lemig en is behalve aan de grijsbruine kleur vooral te herkennen aan de vele botten die hij bevat, alsmede door stukken baksteen, mortel en houtskool. De laag loopt door tot vlak bij de Parkstraat aan de westzijde. Daar wordt de laag doorsneden door de vestinggracht van 1863. Deze doorsnijdt de laag in een hoek van ca. 60 graden. De vulling bestaat hier bijna geheel uit puin, dat mogelijk afkomstig is van de gesloopte lijmerij. In de laatste ca. drie meter voor de gracht begint, lijkt de leeflaag echter al flink op zijn kop gezet te zijn. Het vondstmateriaal uit dit stuk sluit wel aan bij het vondstmateriaal uit de lijmerij-horizont. In de leeflaag zijn geen duidelijke grondsporen waargenomen. De enige uitzondering is een concentratie stuc die in de laag werd aangetroffen.

De lagen boven het lijmerijniveau zijn vrij lastig te duiden. Alleen in het oostelijke deel zijn schuine lagen zichtbaar die men zou verwachten bij een walopbouw. Dit pakket loopt van ca. 6,10 m + NAP tot 6,95 m + NAP. De aangetroffen hellingshoeken liggen tussen de 35 en 40 graden. Het gebruikte zand is licht van kleur en bevat leembrokken.

5.4 Werkput 17Sleuf 17 is een tamelijk grote opgravingsput waarbinnen de resten van het bruggenhoofd uit 1863 verwacht werden. De onregelmatige vorm van de put is het gevolg van de gevolgde zoekstrategie waarbij het blootleggen van de muurresten het belangrijkste doel was. De tijdens de opgraving aangetroffen muur was ca 26,5 m meter lang en

6,00+

8,00+

OW

26. Zuidprofiel van werkput 16. In lichtgeel de natuurlijke ondergrond. In groen de leeflaag van de lijmerij (18e eeuw). In blauw de 19e-eeuwse ophogingslagen en in lichtgrijs 20e-eeuwse ophogingen en kuilen.

30

aan de bovenzijde 1,0 m breed. De muur is geheel vervaardigd uit bakstenen van het formaat 21,5 x 10,5 x 5 cm en gemetseld in Portlandcement. Het steenformaat en de gebruikte specie zijn standaard voor de 2e helft van de 19e eeuw en later. Daarnaast zijn ook de overige stukken muurwerk die tot de vestingwerken van 1863 behoorden en tijdens diverse waarnemingen zijn aangetroffen, uit hetzelfde materiaal vervaardigd. Omdat de brug een eind boven het water moest liggen, namelijk even hoog als de weg die door de wal liep, is het bruggenhoofd een eind in de wal ingegraven, waardoor hij terugwijkt ten opzichte van de waterlijn van de rest van de wal.Tijdens het veldwerk is getracht om de onderzijde van het muurwerk te bereiken. Dit is als gevolg van het opkomend grondwater en de instabiele bodem

29. Het bruggenhoofd gezien vanaf het dak van het Koelhuis.

462150

210050

210050

210075

210075

4621

50

210025

210025

4621

7546

2200

462175462200

27-28. Bruggenhoofd op de kaart van 1878 (dikke lijn). In rood de contour van het aange-troffen muurwerk in vlak. N.B: op het oostelijke deel bevindt zich het Koelhuis.

31

helaas niet mogelijk gebleken. Het hoogste stuk muurwerk dat nog resteert is minimaal 3,20 meter hoog, maar ongetwijfeld kan deze maat flink naar boven worden bijgesteld.

30-36. Het muurwerk van het bruggenhoofd. Linksboven een overzicht richting oosten. Rechts-boven en midden links details (vlechting) van de afschuining. Rechtsmidden de landzijde die in de wal stak, met diverse verjongingen. Linksonder de bovenkant van de landzijde, afgestreken met Portlandcement. Rechtsonder het steile muurwerk aan de grachtkant.

32

Tamelijk in het oog springend is de vorm van het geheel. Het bouwsel is halve maanvormig met een afgeplatte zijde. De bolle kant wees de vestingwerken in en fungeerde als bruggenhoofd voor een ophaalbrug. De ophaalbrug en in het verlengde daarvan de vaste brug lagen haaks op het bruggenhoofd. Vermoedelijk waren beide in hout uitgevoerd. Dat was niet alleen goedkoop, maar in tijden van nood ook snel af te breken of in brand te steken.

Wat opviel aan het metselwerk was de hoge kwaliteit ervan. Tot onder de voormalige waterspiegel van de gracht is alles uitgevoerd in keurig zichtwerk met goed afgewerkte voegen van Portlandcement. Men moet niet vergeten dat het bouwwerk niet alleen een praktische functie als bruggenhoofd had, maar dat het tevens zal hebben gediend om indruk te maken. Het was immers een van de toegangspoorten tot de stad. De aanplempingslagen van de gracht bevatten slechts een beperkte hoeveelheid bouwmateriaal. Vrijwel al het materiaal uit de voormalige gracht dateert uit het laatste kwart van de 19e eeuw. Uitzondering vormen de isolatoren. De eerste discussie rondom het aanleggen van een elektriciteitsnet in Zutphen speelde al in 1898; in dat jaar gaf de gemeenteraad opdracht tot het houden van een wenselijkheidonderzoek naar het invoeren van een elektriciteitsnetwerk.14 Toch zou het nog tot 1919 duren voordat het gebied van de Noorderhaven voorzien werd van elektra. De isolatoren zijn dus ver na het dempen van de gracht in de bodem terecht gekomen, mogelijk pas tijdens de bouwwerkzaamheden in de jaren ’70. Omdat de vulling van de kuil waarin de isolatoren zaten, bestond uit hetzelfde materiaal waarmee de gracht is gedempt, is de kuil tijdens het graven niet opgemerkt. Daarnaast is een kleine hoeveelheid los baksteenpuin gevonden dat toe te wijzen valt aan een oudere fase van de vestingwerken.

5.4.1 VondstmateriaalAardewerkTijdens het onderzoek is een onderscheid gemaakt tussen materiaal dat van de gracht en van de landzijde afkomstig was. Uiteindelijk bleek het materiaal qua datering niet van elkaar te kunnen worden onderscheiden en is geen verder onderscheid meer gemaakt.

De meeste steengoedscherven zijn afkomstig van 19e eeuwse mineraalwater-flessen. Ook is de bodem van een grote 19e eeuwse voorraadkruik gevonden.Tot de categorie Europees porselein behoort de onderzijde van wat waarschijnlijk een kandelaar is geweest. Het standvlak, met opstaande rand is archeologisch compleet. De kaarsenhouder zelf is, op de aanzet na verdwenen. Het voorwerp is versierd met een blauw bloemmotief. Tijdens het onderzoek werd in de voormalige gracht een groot aantal isolatoren aangetroffen. Dergelijke isolatoren werden gebruikt om elektriciteitsleidingen af te schermen. Met name in de ons omringende landen worden deze nog op grote schaal gebruikt. In Nederland zien we ze tegenwoordig minder omdat hier de meeste elektriciteitsleidingen, met uitzondering van de hoogspanningsleidingen,

14 Verslag van den toestand der Gemeente Zutphen over het jaar 1919, p9.

33

ondergronds liggen. Voor de oorlog waren bovengrondse elektriciteitsleidingen echter de regel. De gevonden isolatoren stammen vermoedelijk van ná 1919. In dat jaar werd namelijk het besluit genomen om de Noorderhaven te voorzien van electriciteit.15

Naast praktische gebruiksvoorwerpen is ook een kop van een klein porseleinen beeldje gevonden. Het gaat om het hoofd van een klein vrouwenfiguurtje. Hoewel het exemplaar nu nagenoeg wit is, is het gevonden exemplaar beschilderd geweest. Op de oorbellen is nog een restje goudluster zichtbaar.

Zoals te verwachten in een laat 19e-eeuwse context is er veel industrieel wit aardewerk aangetroffen. Dit aardewerktype werd hoofdzakelijk gebruikt voor het vervaardigen van diepe borden en kommetjes. Het bodemfragment van één van de kommetjes, geproduceerd door de bekende Maastrichtse aardewerkfabrikant Petrus Regout, moet blijkens het bodemstempel vervaardigd zijn in 1893.16 Daarnaast is ondermeer een scherf gevonden met een semi-Chinees bloemmotief. Ook werd een wandfragment van een ondiep kommetje in boerenbont aangetroffen.

Ook witbakkend aardewerk komt in kleine hoeveelheden voor. Het gaat voornamelijk om randfragmenten van enkele groen geglazuurde potten en om de rand van een in Frechen vervaardigde pot. Het materiaal lijkt allemaal uit de tweede helft van de 19e eeuw te stammen.

In de sleuf is slechts één fragment roodbakkend aardewerk aangetroffen. Het gaat om een bodemfragment van een schotel met loodglazuur en met een ingekraste golflijn.

15 Verslag van den toestand der Gemeente Zutphen over het jaar 1919.16 Polling, 1997,12, 35.

37-41. Isolatoren in situ tegen het bruggenhoofd; gebruik van isolatoren aan de gevel van een huis en drie gevonden typen isolatoren.

42-43. Porseleinen poppen-kopje met goudluster en porse-leinen kandelaar(?).

34

KleipijpenEen trechtervormig exemplaar is voorzien van de initialen PAV op de zijkant van de ketel. Pijpen met deze initialen zijn afkomstig uit West–Nederland. Ze dateren uit het eerste kwart van de 18e eeuw.17 Van iets jonger datum stamt het overblijfsel van een ovoïde kleipijp. Het gaat om een pijp met de initialen VK met daarboven een kroon. Vermoedelijk werden deze pijpen in Gouda geproduceerd. Ze dateren uit de periode 1730-1750. Veel recenter is het fragment van een kleipijp van de firma Jan Prince & Cie. Dit in Gouda gevestigde bedrijf heeft van 1865 tot 1898 kleipijpen geproduceerd.

GlasVooral in de vulling van de voormalige gracht is veel glas aangetroffen. Het gaat hoofdzakelijk om fragmenten van contactvorm wijnflessen met een hoge ziel en een lange slanke hals, zogenaamde ladies legs. Van een ander type is een achtkantig flesje van blank glas met een hoogte van ca. 15 cm. Alleen van de hals ontbreekt een klein fragment. Een tweede flesje dat eveneens van blank glas was vervaardigd is zeskantig en is minimaal 10 cm hoog geweest. De hals is op de aanzet na verdwenen. Ook dit zijn contactvormflesjes.

MetaalRond het bruggenhoofd is slechts een geringe hoeveelheid metaal gevonden. Een van de vondsten betreft een accijnslood voor vlees. Het type zegellood, voorzien van de tekst ACC(ijns) No 71, werd gebruikt tussen 1850 en 1925. Daarnaast zijn er nog twee accijnsloodjes no. 350 gevonden waarvan op één van beide op de andere zijde nog duidelijk de Nederlandse leeuw zichtbaar is, en een loodje no. 375. Twee andere loodjes waren geheel onleesbaar.Een opvallend voorwerp is een sierornament van een onbekend voorwerp, mogelijk van een spiegel. Het gaat om een driehoekig object met gebogen zijden en een opgewerkt gestileerd bladmotief . Munten zijn nauwelijks gevonden. Het onderzoek heeft één exemplaar opgeleverd, een Willemscent uit 1825.

17 De letterzetting wijkt af van pijpen met de lettersPVA (Pieter van Asperen, 1684-1718).

44-48. Kleipijp met de intialen PAV; twee contactvormflesjes; een sierornament van messing en een 19e-eeuws vleesloodje.

35

5.5 Werkput 18Sleuf 18 is een 19 meter lange sleuf om een dwarsdoorsnede door de 19e-eeuwse vestingwal en de resten van de voormalige gracht te verkrijgen. De sleuf had een gemiddelde diepte van ca. 3 meter. Dieper graven was vanwege het instortingsgevaar (spoelzand onder grondwaterniveau) niet verantwoord.In het profiel is goed te zien dat de contrescarpgracht is opgevuld met de wal van de vesting uit 1863. De wallagen duiken hier weg tot onder het niveau van het natuurlijke zand zoals dit zichtbaar was in het meest oostelijke deel van de sleuf. De top van het natuurlijke zand werd aangetroffen op een hoogte van 5,25 m + NAP. Hierop lag nog het restant van de oude contrescarpwal van de Linie van Van Coehoorn. Deze lagen wijken qua hoek af van de lagen van het latere wallichaam. De oudere lagen hebben een hellingshoek van ongeveer 40 graden, die van het wallichaam van het contrescarp een hoek van 30 graden. Een hoek van 40 graden wijst er op dat de sleuf de oude wal vrijwel haaks moet hebben aangesneden. Het materiaal van de wal bevatte ondermeer wat bouwpuin en kalkmortelresten.Op de overgang van de 19e eeuwse vestingwal en de latere demping van de vestinggracht is een duidelijke overgang zichtbaar in de vorm van een laag op het oude oppervlak liggende bakstenen. Er zat geen verband in de stenen, bovendien waren ze niet gevoegd. Mogelijk zijn de bakstenen als sloopafval op het talud terecht gekomen. Er bestaat echter ook een andere verklaring. Hoewel een bekleding met losse bakstenen raar lijkt, werd in werkput 8 eveneens een dergelijke bakstenen bekleding van de contrescarpwal aangetroffen.18 De onderlinge samenhang tussen de bakstenen was daar alleen waarneembaar in een vlak.Het schamele vondstmateriaal uit deze sleuf is vrijwel allemaal afkomstig uit de 19e-eeuwse vestingfase.In het noordelijke deel van de sleuf werd een schuine gelaagdheid aangetroffen in de demping van de 19e-eeuwse grachtfase. Het gaat om tamelijk schoon, vaak los zand met enkele fragmenten bouwpuin. Boven de 7,20 m + NAP was nagenoeg alles verstoord c.q. opgehoogd door latere bouw- en sloopwerkzaamheden. Het reeds genoemde natuurlijke zand bestond volledig uit IJsselsedimenten zonder enig spoor van latere bodemvorming. Een eventueel oud loopniveau is door de gracht volledig vergraven.

18 Fermin & Van Straten 2011, p. 41.

49. Profiel door werkput 18. In lichtgeel de ongeroerde grond, in groen de 18e-eeuwse vestingwal met bakstenen bekleding (rood). In blauw de 19e-eeuwse vullagen en in grijs de 20e-eeuwse op-hogingen.

7,00+

5,00+

N Z

36

5.6 Werkput 19Sleuf 19 is feitelijk een sleuf die is aangelegd voor de sanering van munitie. Hierbij kwam een deel van het zuidelijke talud van de Noorderhaven aan het licht. Dit talud is opgebouwd uit horizontaal liggende basaltzuilen die op elkaar gestapeld liggen en die samen een schuine wand vormen. Het vrij liggende stuk wand is verder schoongemaakt en gefotografeerd en vervolgens met behulp van GPS ingemeten. Vergelijk ook met foto 16.

50-51. Compositiefoto van het oostprofiel van werkput 18. Daaronder een detail van de baksteenlaag op het waltalud.

52-53. Links de oude kademuur van de Noorder-haven, opgebouwd uit basaltzuiltjes. Op de achter-grond het Koelhuis en de Nieuwstadskerk. Beneden een detail van de kademuur.

37

5.7 Werkput 20Sleuf 20 betreft een zoeksleuf om vast te stellen of er in de ondergrond nog resten van de brug aanwezig waren. Het gaat om een werkput van ca. 15 meter lang en 7 meter breed. Het diepste punt lag op ongeveer 4 meter beneden het huidige maaiveld. Tijdens de aanleg is echter geen spoor van de brug aangetroffen. Tot een diepte van ongeveer 3,80 onder het maaiveld was uitsluitend sprake van recente verstoringen van de onlangs gesloopte bebouwing. Gezien het verstoorde karakter van de bodem en het feitelijk verkennend karakter van de sleuf is ervan afgezien om profielen te documenteren.

5.8 Werkput 21Sleuf 21 is een brede saneringsput langs het spoor. Ter plekke bleek een grote hoeveelheid diesel gelekt te zijn, die jarenlang langzaam in de bodem gesijpeld is. Van deze zeer grote put is alleen het zuidprofiel gedocumenteerd. De totale lengte bedraagt 24 meter. Omdat de saneringsput getrapt is gegraven, is besloten alleen het onderste deel, met een duidelijke stratigrafie, te documenteren. De maximale hoogte van dit gedocumenteerde deel is 2,5 meter.Binnen dit deel is een duidelijke tweedeling waarneembaar. Het onderste gedeelte bestaat uit deels vlakke, deels schuine lagen. Binnen de lagen zelf is vaak ook een schuine gelaagdheid aanwezig. De sedimenten bestaan uit grindig zand, grof zand, middelgrof zand en kleiig zand, dat lichtgrijs tot grijs van kleur is. Het gaat hier duidelijk om oude IJsselsedimenten. De schuine gelaagdheid komt ook weer terug in het sedimentenpakket als totaal. De bovenkant van deze natuurlijke lagen loopt op richting IJssel. In het oosten ligt de bovenkant op 5,54 m + NAP, en loopt in westelijke richting geleidelijk op naar 6,35 m + NAP. Deze variatie komen we tegen in alle putten op de Mars. Vrijwel zeker hebben we hier te maken met oeverwallen. Deze zijn ook zichtbaar op oud kaartmateriaal.19 Deze oeverwallen werden ook gebruikt, bijvoorbeeld als basis voor de 18e-eeuwse oliemolens.20 In het midden van het profiel is te zien dat deze oeverwal op de flank is doorsneden door een kuil. Omdat de saneringput “panklaar” was aangeleverd, is niet te zien of het hier gaat om een aangesneden sloot of om een kuil, maar het meest waarschijnlijk is het eerste. Deze ingraving is opgevuld met lemig zand en stadsgrond. Deze laatste is kleiig, bevat zeer veel houtskool en bot en zowel middeleeuwse als 17e-eeuwse scherven. Mogelijk is deze gracht of kuil dicht geworpen tijdens de bouw van de vestinglinie van Menno van Coehoorn. Het niveau is op het lage gedeelte, naast de oeverwal, afgedekt door een maximaal 40 cm dikke, grijze, ijzerhoudende kleilaag. Die is op zijn beurt weer

19 Zie bv. Grote historische atlas van Nederland 1830-1855.20 Zie bv. kaart Van den Heuvel 1769.

6,00 +

4,00+

O W

54. Zuidprofiel van werkput 21. In geel IJsselsedimenten, in groen 18e-eeuwse niveaus en in grijs 19e-eeuwse ophogingen.

38

afgedekt door een 8 cm dikke venige laag die schelpen van zoetwaterslakken en zoetwatermosselen bevat. Het is duidelijk dat dit lage stuk, dat tot de vestingbouw van Van Coehoorn behoorde, nog regelmatig overstroomde. Ook op de oeverwal zelf vinden we kleiig zand. Op het hoogste deel is deze laag donker en bevat hij 18e-eeuwse pijpensteeltjes. De bovenkant van dit pakket ligt op ca. 7,00 m + NAP. Boven deze lagen vinden we alleen nog dikke 19e-eeuwse ophogingen. Het 19e-eeuwse loopoppervlak lag in ca. 1870 op ca. 8,20 m + NAP. In dit bovenste pakket werd redelijk wat 19e-eeuws materiaal aangetroffen, waaronder een industrieel wit kommetje met blauwe decoratie met een soort Indisch landschapje en het blindmerk William Tell (1850-‘80), een industrieel witte kom met een fontein in rode print, een industrieel witte plooischotel, een industrieel wit kopje met korenbloemen, een industrieel wit bord met parelrand, een Frechens wit bord, een Westerwaldse steengoedkom, steengoedkruiken uit Stadtlohn / Vreden, een gevlamde mineraalwaterfles uit Siegburg, een “Frankfurter” kachelpan (van Taminiau uit Zutphen?), een Nederrijns slibversierd rood bordje en een laat 18e-eeuwse rekenpenning. Globaal dateert dit complex uit de periode 1840-1860, dus conform de verwachting, de jaren net voor de aanleg van het station en de nieuwe vesting in 1863.In de saneringsput 21 werd een groot muurbrok (S 691) aangetroffen. Deels lag dit in situ, de rest lag in twee stukken op de stort. Het gaat om een sterk gebogen stuk waarvan acht steenlagen bewaard zijn gebleven. Bij iedere steenlaag versprong dit stuk. Op het bovenste niveau bedroeg de breedte 1,30 meter, onderaan 2,15 meter. De onderkant van het muurblok ligt op ca. 8,75 m + NAP, de bovenkant op ca. 8,20 m + NAP. Het gebruikte steenformaat is 22,5 x 10,5 x 5,5 cm.De muur moet op stratigrafische gronden horen bij de vesting van 1863. Op de kaart van de vesting uit 1878 (afb. 27) is het stuk dan ook moeiteloos terug te vinden. In sleuf 17 werd het bruggenhoofd al teruggevonden. De weg die over de gracht liep kwam midden op de courtine aan en liep daar door de vestingwal heen. Deze coupure door de vestingwal moest uiteraard gesteund worden om te voorkomen dat de aarde zich over de lager liggende weg heen zou storten. Dit gebeurde door middel van een bakstenen muur. Het nu gevonden stuk is de buiging aan de westkant. De oostelijke tegenhanger is niet aangetroffen.

55. Zuidprofiel van werkput 21 met op de achtergrond o.a. het ROC-gebouw en de Sint-Walbur-giskerk. In het profiel is een oeverwal van de IJssel te zien.

39

Mogelijk is deze geruimd bij de aanleg van een grote betonnen poer, iets ten oosten van dit stuk. Deze poer heeft waarschijnlijk iets te maken met Structon, al is niet duidelijk wat precies. Uit deze waarneming komt overigens ook naar voren dat de huidige Havenstraat iets naar het noorden verlegd is ten opzichte van het tracé van 1863. Deze weg was dus de voorganger van de Havenstraat, die er parallel aan loopt (de Havenstraat is uiteraard pas aangelegd met de bouw van de Noorderhaven).

5.9 Werkput 22In deze sleuf werd een overstekend contrescarp van de vesting van Van Coehoorn aangesneden, waarvan de oostelijke oever in noordoostelijke richting door de put liep. Langs de oever werden resten van een planken beschoeiing van de bijbehorende gracht gevonden, die echter niet verder onderzocht zijn. De gracht is volgestort met onder meer bouwpuin. Tussen dit puin bevonden zich bakstenen, ijsselsteentjes, dakpannen, leisteen en opvallend veel faiencetegels uit de 17e en 18e eeuw. Het enige stuk aardewerk is de bodem van een steengoedkannetje uit de 18e eeuw. De gracht zal kort na 1863 gedempt zijn. De bovenkant van de natuurlijke sedimenten bevindt zich hier rond de 6,20 m + NAP.

56-57. Muurwerk dat de wal moest stutten in de coupure door de 19e-eeuwse vestingwal. Deels was dit muurwerk al gesloopt tijdens de sanering (los blok). Rechts het betreffende muurwerk in relatie tot het Koelhuis.

7,00+

5,00+

NZ

58. Profiel door werkput 22. In geel IJsselsediment, in blauw 19e-eeuwse grachtvulling, in grijs 20e-eeuwse ophoging.

40

5.10 Werkput 23Tijdens het zeven van grond voor het explosievenonderzoek werd een losstaande bakstenen waterput aangetroffen. Deze put heeft een buitendiameter van 1,40 meter. De put is niet opgevuld en is onderin nog watervoerend. De diepte is onbekend. De schacht heeft onderin geen perfect ronde doorsnede maar lijkt wat samengedrukt te zijn alvorens de mortel uithardde. De koepel is er secundair opgemetseld en is verstevigd met vier ribben. Uit deze fase is ook de loden leiding die vanuit het grondwater door de putschacht naar de pomp liep. De schacht is opgebouwd uit stenen van 20 x 10 x 5 cm, de koepel uit stenen van 21 x 10,5 x 5 cm. Of de twee fasen echt een tijdsverschil uitdrukken of dat de koepel bijvoorbeeld door een andere metselaar op de put is gezet, is niet na te gaan.Wanneer de locatie van de put geplot wordt op de kaart van de vesting van 1863, blijkt dat hij gesitueerd moet worden op het oostelijke bastion.

5.11 Werkput 24Sleuf 24 is een voortzetting van sleuf 9 van de tweede fase van het onderzoek. Ook in 2009 werd al een stuk van de onderzochte muur waargenomen. Sleuf 24 komt eigenlijk voort uit een concrete vraag: hoever loopt deze muur in noordelijke richting door en hoe is hij inpasbaar in de nieuw aan te leggen doorgang van de Noorderhaven. Deze muur is een waterstaatkundig werk dat gerelateerd is aan de vesting van 1863. De muur begint bij de vestingwal en beschermde deze tegen het IJsselwater. Vervolgens sloot het de vestinggracht ten noorden van de wal af van de IJssel. Net ten noorden was er aan deze muur ook nog een kribbe vast gebouwd die in de IJssel stak. Hiervan is echter niets teruggevonden omdat de huidige IJsseldijk er overheen ligt. Ook van het noordelijkste stuk van de muur is niets teruggevonden omdat de huidige dijk hier een bochtje maakt en de muur overdekt. Bovendien is de meest noordelijke punt gesloopt voor de bouw van

59-61. Locatie van de waterput binnen het 19e-eeuwse bastion (rode stip); Blik in de waterput (met de oorspronkelijke loden leiding) en aanblik van de buitenzijde.

41

de Noorderhaven. De muur is terug te vinden op het vestingplan uit 1863 en de kaart van Leemans uit 1878.

In 2013 is de muur over een lengte van 37 meter vrijgelegd. Het gaat om het gedeelte tussen beide naarbinnen stekende delen waartussen de vestinggracht lag (breedte 15 meter) en 10 meter van de muur ten noorden daarvan. De naarbinnen stekende muren hebben een breedte van een meter. De zuidelijke poot steekt 2,30 meter uit en maakt vervolgens een knik naar het noorden, waarmee hij de vestingwal volgde. Aan het uiteinde loopt hij schuin naarbeneden weg. De noordelijke poot steekt 3,6 meter uit en loopt daarna schuin naarbeneden. Aan de grachtkant van de muur bevindt zich een gedekte weg die is afgestreken met Portlandcement. Dit pad is 90 cm breed. Aan de grachtzijde was dit pad afgebakend met een 10 cm breed opstaand randje. Aan de IJsselzijde was er een gewelfde rand naar de aansluiting van het hoger liggende deel van de muur. Dit stuk muur is afgetopt voor de aanleg van de dijk. Ook het randje aan de grachtkant is afgebroken. Op de plek waar de gedekte weg aan de zuidelijke poot grenst, is een afgeschuind gedeelte aanwezig met een breedte van 1,5 meter. Wellicht was dit de locatie van waaruit men, om wat voor reden dan ook, te water kon gaan in de gracht. Misschien was er ook wel een trapje. Naast het afgeschuinde deel bevindt zich namelijk een 20 cm breed gedeelte dat is afgebroken en waar misschien een soort leuning heeft gezeten. Een ander opvallend fenomeen vormen de ijzeren pinnen die aan de grachtzijde boven de waterlijn aanwezig waren. Deze forse ijzeren pinnen bevinden zich over de gehele lengte van het grachtgedeelte om de 1,9 à 2 meter. Ze zijn niet scherp.De functie ervan is niet geheel duidelijk. Misschien dienden ze ter bevestiging van een stootbalk.

De muur is uitgevoerd in een steenformaat van 21,5-22 x 10-11 x 5 cm met een tienlagenmaat van 57 cm. Bij de noordelijke poot werd op de hoofdmuur ook een blok met een steenformaat

62-65. Muurwerk van de beer tussen de IJssel en de 19e-eeuwse vesting-gracht. Richting resp. zuid, noord-west, zuidwest en noord. Op de derde foto is de afschuining te zien waar zich mogelijk een trapje bevond.

42

van 21,5 x 9,5 x 5,5 cm aangetroffen. Wellicht gaat het hier om een latere toevoeging of reparatie. Op de afgetopte hoofdmuur zijn voor de bouw van de dijk ook gootvormige betonelementen aangebracht.

5.12 Werkput 25Dit is de locatie van twee baksteenstructuren in de zuidwesthoek van het terrein.Deze twee structuren werden gevonden bij de sanering en zijn door de archeologische dienst alleen verder vrijgelegd en gedocumenteerd. Het gaat om de basis van een waterreservoir (watertoren) en een waterput.21 Beide maakten deel uit van het tractiepark van de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HSM), dat functioneerde náást het tractiepark van de Staats-Spoorwegen (SS). Beide maatschappijen fuseerden in 1921 tot de Nederlandse Spoorwegen (NS). De HSM maakte gebruik van het spoor in Zutphen sinds 15 mei 1876, toen de verbinding Amsterdam-Zutphen tot stand kwam. Het tractiepark van de HSM omvatte onder andere een halfronde locomotiefloods met zes sporen, in 1882 uitgebreid tot tien sporen (gesloten in 1916). Verder waren er een kolenpark,

21 Informatie is te vinden in de Inventaris van de bestekken van de Hollandsche ijzeren Spoorweg-Maatschappij (H.S.M.) 1857-1934 Leiden-Woerden 1872-1899, Utrechts archief.

66-68. Het deel van de beer dat in 2013 is vrijgelegd: plattegrond Eerder werd de rest van de muur al opgegraven. Linksonder de beer op een kaart uit 1878 (rode pijl). Rechtsonder is goed te zien dat er een weg lag op de landzijde van de beer: rechts op de foto is te zien dat de beer aan de IJsselzijde hoger was.

0 2 4m

N Z

43

een wasch- en badinrichting en een waterreservoir.22 Dit waterreservoir was een hoge toren die voorzien was van kantelen. Dergelijke torens waren noodzakelijk voor stoomlocomotieven: zonder water geen stoom. De toren heeft de oorlog overleefd en is pas begin jaren ‘50 gesloopt.De basis van de watertoren heeft op vlakniveau een doorsnede van 2,85 meter. Aan de basis zijn er echter ten minste twee verjongingen in het metselwerk waargenomen. De muurdikte bedraagt 22 cm: het gaat om een steensdikke muur (stenen 22 x 11 x 5 cm).Ter versteviging zijn echter trapeziumvormige ribben aangebracht aan de

22 Koolhof 2013, 3-6, Waldorp & van Meene 1992.

70. Het emplacement in 1905. Station en perrons in groen, gebouwen van de HSM (de halfronde loods en bijbehorende draaischijf, kolenpark en watertoren (geheel links) in oranje en gebouwen van de SS in blauw. Collectie NS, Waldorp & van de Meene 1992, Koolhof 2013.

69. Locatie van de watertoren en -put aan de Havenstraat.

watertoren

waterput

0 4m

HAV

ENST

RA

AT

44

binnenzijde, acht in totaal. Zowel binnen- als buitenzijde van de torenbasis zijn afgestreken met Portlandcement om het geheel waterdicht te maken. Van de weinige bekende en ongedetailleerde foto’s weten we dat de toren bovengronds niet was afgesmeerd aan de buitenzijde. In de basis is aan de westzijde een opening aangebracht van waaruit een gresbuis liep in de richting van de waterput. De waterput heeft een buitendiameter van 85 cm en een binnendiameter van 60 cm.Tegen het huidige spoor aan werd verder nog een parallel aan de IJssel lopend stuk van een bakstenen riool waargenomen. Dit had een vijfhoekige doorsnede met een doorgang van 21 x 21 cm.Bij de dijkvernieuwing in 2013 zijn alle resten van watertoren, put en riool gediepsloopt.

71-72. Links de met de kantelen bezette watertoren bij de vooroorlogse IJsselbrug, rechts de water-toren bij de latere IJsselbrug en de halfronde HSM-loods.

73-77. Boven de fundamenten van de watertoren (rechts detail).Links- en middenonder de waterput, rechtsonder een doorsnede door het gemetselde riool.

45

5.13 Werkput 26 en 27Deze sleuven zijn parallel aan elkaar gegraven in het zuidwestelijk deel van het onderzoeksgebied. Sleuf 26 meet 44 meter, sleuf 27 meet 55 meter. De maximale diepte van de sleuven is drie meter. De sleuven zijn omwille van de veiligheid getrapt gegraven. Het bovenste gedeelte is niet gedocumenteerd omdat dit alleen zeer recente ophogingslagen betreft. Beide sleuven doorkruisen de vestingwerken van Menno van Coehoorn. De gracht van deze vesting is in 1863 gedempt, toen een nieuwe linie werd gebouwd om plaats te maken voor het station. Zoals te verwachten is, komt het meeste vondstmateriaal uit de demping van de gracht. Dit materiaal is inderdaad typisch voor de periode waarin de gracht gedempt is. Zo vinden we veel scherven van roodbakkende kachelpannen, zwart mangaanglazuur op Frankforter potten, witbakkend aardewerk, Frechense witte borden, industrieel wit aardewerk en Stadtlohner steengoed. Aan kleipijpen vinden we een Isabé met merk TM gekroond, en ovoïde pijpen met de merken 30 gekroond, 65 gekroond, 75 gekroond, D gekroond.23 De meeste dateringen

23 TM: 1780-1960 (?W.F. Endenburg: 1856-1874); D: 1691-1898 (?J. Prince: 1861-1865); 30: 1741-1885 (?T. Kruisheer: 1832-1867); 65: 1729-1925 (?A. van Duijn: 1841-1882); 75: 1728-1867 (? J. van Zutphen: 1863-1867). Duco 2003.

WO

8,00+

6,00+

7,00+

5,00+

OW

78-79. Zuidprofiel van werkput 26 en noordprofiel van werkput 27. In geel de ongeroerde ondergrond, in groen de 18e-eeuwse vestingwal, in lichtblauw de 19e-eeuwse grachtvulling, in lichtgrijs de 20e-eeuwse ophogingslagen. Houtwerk in bruin, baksteen in rood. Om beide profielen te kunnen vergelijken dient één van beide ge-spiegeld te worden.

46

van merken lopen behoorlijk uiteen, maar de Isabé werd pas sinds ca. 1860 geproduceerd, en 75 gekroond werd niet meer na 1867 gebruikt. Hiermee zou het complex tussen 1860 en 1867 moeten dateren. Gezien de veronderstelde datering in 1864 (bouw nieuwe vestinglinie) klopt dit. De datering van de vestingwal op grond van aardewerk is een stuk lastiger omdat er veel minder materiaal voorhanden is, dat bovendien weinig diagnostisch is. Zo zijn er dunne pijpensteeltjes, een scherfje witte majolica, witte faience, een majolica- en een faiencetegel, een stukje van een Stadtlohner steengoedkruik en een scherf van een wijnfles. Wel is het zo dat geen van deze vondsten later dateren dan het begin van de 18e eeuw. Daarmee zijn de lagen van de wal (ca. 1706) op grond van vondstmateriaal stratigrafisch te onderscheiden van de lagen

81-86. Kleipijpen (merk 75 gekroond en TM gekroond), een holle knoop, een faiencetegel en majoli-categel uit werkput 26 en 27. Rechtsonder: paal uit de beschoeiing van gracht van de Linie van Van Coehoorn.

80. Het westelijke deel van sleuf 26. Hier zien we opmaat naar de gracht. Links is een deel van de houten beschoeiing te zien.

47

van de demping. In de grachtdemping werd ook het nodige hout gevonden. Het gaat om balken, palen, planken en summier bekapte stammen met lengtes van 0,8 tot 4,25 meter. De balken hebben consequent een dikte van 15 x 15 cm, de planken 15 x 3,5 cm. Sommige stukken hebben liplassen met nagels. Dit bouwhout heeft deel uitgemaakt van de beschoeiing van de 18e-eeuwse gracht. In werkput 26 werd een deel van de oorspronkelijke constructie in situ teruggevonden. Hier zien we een 90 cm lange aangepunte paal met een dikte van 15 x 15 cm waaraan een plank is genageld. Dit is gedaan door middel van een liplas die is vastgezet met twee forse nagels. De paal is dendrochronologisch gedateerd in 1514 +/- 8 jaar.24 Dit zou impliceren dat sloophout is gebruikt, hetgeen misschien ook de verschillende gebruikte lengten verklaart.

5.14 Werkput 28Over een lengte van 22,05 meter werd in deze put een muur gedocumenteerd. Het gaat om een steens dikke muur met stenen van 20,5 x 10 x 5 cm. Aan de westzijde maakt de muur een rechte hoek. Vier meter naarbinnen bevindt zich een halfsteens dwarsmuur. In de ruimte die zo ontstaat, bevindt zich verder een poer van 1,80 x 1,10 meter van dezelfde stenen. De muur kan geïnterpreteerd worden als een muur van het “kolenpark” van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HSM). Hier werden met andere woorden kolen opgeslagen voor de 19e- en vroeg 20e-eeuwse stoomtreinen. Waarschijnlijk is de muur gebouwd tussen 1901 en 1905.

24. Pressler 2014, gebaseerd op 43 kernringen en geen spinthout, volgens Gelderse curve.

87-88. Muurwerk van het kolenpark van de HSM. Op de achtergrond het tankstation bij de oude IJsselbrug. Het kolenpark wordt op de kaart van 1905 (zie afb. 69) aangeduid met de oranje balk.

48

49

6. Losse vondsten

6.1 Molensteen Op de puinstort van het terrein werd een molensteen gevonden. Navraag leerde dat de steen afkomstig was uit de voormalige broodfabriek.De steen is vervaardigd uit tefriet (“blauwe steen”). De diameter van de steen is 90 cm, de dikte 14,5 cm. De steen heeft vier aangrijppunten voor de rijn (molensteenijzer) die hem met de spil verbindt. Dat duidt erop dat het gaat om een loper: een ligger ontbeert dergelijke gaten. Het scherpsel is een waaierscherpsel: het gaat dus om een korenmolensteen. Het formaat is opvallend klein: 11 palm. Een diameter van 12 palm (100cm) geldt als het kleinste formaat molensteen. Daarbij is de dikte opvallend. Deze moet voor een loper minimaal 25 cm zijn (15 voor een ligger). Met andere woorden: dit is geen normale molensteen. Daar komt bij dat de molens op de Mars niet gebruikt werden om graan te malen. Molen de Zwaan, die er het dichtst bij lag, was een zaagmolen. De andere twee molens, die iets verderop lagen, begonnen als oliemolen en verwerden later tot een tras- en een papiermolen. Dit strookt met het idee dat de steen gebruikt werd in de broodfabriek, waar hij vlak in de buurt is gevonden. De broodfabriek dateert uit 1886 en functioneerde als zodanig tot ca. 1930. Over dit bedrijf is bijzonder weinig bekend. Van andere broodfabrieken (bv. Amsterdam

89-93. Beide zijden van de loper van één van de steenkoppels uit de broodfa-briek (derde foto).Linksonder de plaatsing van dergelijke stenen in een Amsterdamse stoombrood-fabriek. Rechtsonder de deegmakerij, ovens, ge-bouw en personeel van de Zutphense broodfabriek.

50

en Rotterdam) is bekend dat ze ook hun eigen meel produceerden.25 In het Verslag van den toestand der gemeente Zutphen over het jaar 1886 (p.124-125) lezen we dat de Zutphense broodfabriek inderdaad een combinatie was van een broodfabriek met een korenmolen. De korenmolen had een stoomketel van 10 p.k. en er waren op dat moment 9 mensen werkzaam in het bedrijf.

Overigens bevonden zich in Zutphen op dat moment nog twee andere meelfabrieken: de stoommeelfabriek en grutterijen van D.L. van Elk26 en van G.J.M. Oudenampsen. Waar deze fabrieken, met stoommachines van resp. 31 en 5 p.k. zich bevonden is ons op dit moment niet duidelijk. Van G.J.M. Oudenampsen werd in 2011 overigens een stempel gevonden in de Vispoortgracht. In de rapportage werd nog vermeld dat zijn beroep ons onbekend is….27

In tegenstelling tot wind- en watermolens zijn dergelijke stoommolens (voor zover wij weten) nergens meer in bedrijf en ook nergens meer te bezichtigen.28 Zeker is dat in stoommolens meerdere steenkoppels werden aangedreven door één koningsspil. Mogelijk ging dit gepaard met kleinere stenen.Aangezien de broodfabriek behouden blijft in de nieuwbouwplannen op de Mars, is het mogelijk om de molensteen te integreren in de renovatie van de panden.

6.2 HijswielOp dezelfde puinhoop werd ook een houten hijswiel met ijzeren geleidegaffels gevonden. Het wiel bevond zich nog aan de houten as met ijzeren uiteinden. Aan de as bevond zich een stalen kabel. Dit huis behoorde toe aan het gesloopte pakhuisje F9403. Dit gebouw is ergens tussen 1890 en 1900 gebouwd en werd later door de firma Reesink gebruikt. Het hijswiel zal tot de oorspronkelijke bouwfase behoren.

25 Dergelijke fabrieken kwamen in het algemeen pas in de tweede helft van de 19e eeuw in zwang (Lintsen 1992).26 Van Elk produceerde behalve korenmeel ook lijnmeel, mosterd en cement.27 Fermin & Groothedde 2011, p. 99. Abusievelijk staat in deze rapportage de naam als Olde-nampsen gespeld.28 In Diksmuide is een nog bestaand bloemmolencomplex aangemerkt als industrieel erfgoed. Dit complex is de opvolger van een stoombloemmolen uit 1891 die echter WO I niet overleefd heeft. De huidige installatie wordt elektrisch aangedreven (Becuwe 2007).

94-95. Geleidegaffels in detail en het hijswiel als totaal.

51

6.3 Losse vondsten explosievenonderzoekDe directe aanleiding voor het explosievenonderzoek is gelegen in het feit dat er op 28 september 1944 een Duitse munitietrein gebombardeerd is ter hoogte van de Buitensociëteit (Coehoornsingel). De aanleiding hiervoor was dat de Duitsers na de slag om Arnhem munitie bleven aanvoeren over het spoor naar het front in Arnhem. Dit transport liep via Zutphen. De positie van een transport van 64 treinwagons vol munitie werd door het verzet doorgegeven aan de Engelsen. Deze bombardeerden het transport met bommenwerpers. De explosie was zó groot dat delen van de trein terechtkwamen op de Mars en er tot 2,5 km van de plaats delen van explosieven rondvlogen (zie afbeelding x en x). Het bombardement was weliswaar een tegenslag voor de Wehrmacht, maar het spoorwegennet functioneerde nog steeds. Op 14 oktober werd daarom gepoogd om de oude IJsselbrug te bombarderen (Operation Ramrod). Hoewel hierbij 81 Nederlanders, een onbekend aantal Duitsers en vele huizen sneuvelden, bleef de brug bruikbaar. De bevrijding van Zutphen volgde pas op 8 april 1945.

Op grond van de gigantische hoeveelheid munitie die op 28 september 1944 de lucht in is gegaan, werd vermoed dat er nog veel munitie aanwezig zou zijn op het terrein van de Mars langs het spoor. Dit bleek echter ontzettend mee te vallen. Hoewel er enkele projectielen als mortiergranaten werden gevonden, is

96-97. Het gesloopte pakhuisje waaruit het hijswiel afkomstig is (foto’s J.S. Krijnen).

98-99. Het rangeerterrein lag na het bombardement op het munitietransport (28 september 1944) bezaaid met (scherpe) Duitse mortiergranaten. Rechts de staart van een Engelse mortier-granaat.

52

dit zeker niet meer dan op een gemiddeld terrein. Er werd bijvoorbeeld een Duitse raket gevonden van een type waarvan al eerder exemplaren verzameld waren op het terrein. Of deze raket deel uitmaakte van het munitietransport is onbekend. Een motor van een Engelse raket (3 inch) is mogelijk ook te relateren aan het bombardement. Deze is van een type dat specifiek gebruikt werd voor doelen als treinen en werd afgevuurd door Typhoons.Het enige nog gevaarlijke projectiel werd gevonden in de vulling van de Noorderhaven. Deze was gedempt met zand dat afkomstig is uit Deventer. Het gaat om een 40 mm Bofors luchtdoelgranaat.

Bij het explosievenonderzoek is een gigantische hoeveelheid zand gezeefd. Toch is de hoeveelheid losse vondsten die gedaan zijn uiterst gering te noemen. De oudste vondsten zijn fragmenten van middeleeuws aardewerk. Het oudste is een 13e-eeuwse protosteengoedkan met een bruine ijzerengobe. Uit het begin van de 14e eeuw stamt een Siegburger bijna-steengoedkan en uit de 15e eeuw een fragment van een Siegburger drinkschaaltje. Deze vondsten komen uit de toplaag bij het oostdeel van de Noorderhaven. Verder werd in werkput 14 een 14e-eeuwse grijs aardewerken kom gevonden in de 19e-eeuwse vestingwal. Deze wal is opgebouwd uit het zand dat uit de grachten is opgegraven. Werkput 16 leverde een fragment van een Siegburgerkan uit de late 15e eeuw op uit een 19e-eeuwse laag.

100-102. Engelse raketmotor.Links beschrijving van deze raket in een Duitse handleiding.

103-104. Bodems van drinkkannen. Links protosteengoed, rechts bijna-steengoed.

53

Ook in 2010 werd er al middeleeuws aardewerk gevonden op de Mars (Sleuf 6).29 Dit materiaal werd aangetroffen op de bovenkant van de IJsselafzettingen op ca. 4,80 m + NAP. Het meest waarschijnlijk is dat het materiaal gelinkt kan worden aan de bebouwing die in ca. 1560 wordt aangegeven in het zuidwestelijke deel van de Mars. Ofschoon deze kaart dateert van ná de afsluiting van de IJsselmeander in 1406-7, is het zeker niet ondenkbaar dat er toch sprake was van bebouwing op een oude oeverwal van de IJssel, aan wat toen nog de Veluwse kant was. De scheepslading complete steengoedkannen uit 1325-1350 die in 1863 werd gevonden bij het uitgraven van de (toen) nieuwe vestinggracht is dus van een geheel andere orde. Deze lading complete kannen is afkomstig uit de toenmalige rivierbedding.

Alle andere vondsten die bij het explosievenonderzoek zijn geborgen dateren uit de 19e en 20e eeuw. Hiertoe behoren glazen flesjes en potjes, waaronder een 19e-eeuws eau de cologneflesje van J.C. Boldoot uit Amsterdam en een potje van LIEVEGOED’S FABRIEKEN N.V. DE HOUTTUINEN AMSTERDAM. Bernhard C.J. Lievegoed (1905-1992) was onder meer antroposofisch psychotherapeut, pedagoog en hoogleraar sociale bedrijfskunde en was na de Tweede Wereldoorlog betrokken bij de sociale herstructurering van de Nederlandse industrie. Daar viel ook de oprichting van de inleggerij en maalindustrie de Houttuinen onder.

Onder het aardewerk vinden we een wit porseleinen kannetje uit een poppenserviesje en een zalfpotje van Westerwalds steengoed waar in blauwe kobaltverf de letters ABP zijn geschreven. Waar deze letters voor staan is niet

29 Fermin & Van Straten 2011, p.34-35.

105-109. Fles van Boldoot, pot van Lievegoed, melkkannetje van poppenserviesje, zalfpot van Westerwalds steengoed en mineraalwaterkruik van de Appolinaris Brunnen.

54

meer te achterhalen. Een cilindervormige mineraalwaterkruik draagt de tekst: APPOLINARIS BRUNNEN M W (Mineralwasser) GEORG KREUZBERG AHRBERG RHEINPREUSSEN. Deze bron wordt geëxploiteerd sinds 1852 en produceert nog steeds mineraalwater.

Een andere vondst is een gedenkpenning die als halssieraad gedragen kon worden. Op de voorzijde is koningin Wilhelmina afgebeeld, en aan de achterzijde het wapen van het koninkrijk der Nederlanden met de wapenspreuk je maintiendrai. Verder staat in het lint boven het wapen de tekst: ingehuldigd 6 sept. 1898.

Het materiaal is niet systematisch verzameld. Dit blijkt uit de hoeveelheid pijpenkoppen die op de lopende band is verzameld, en die de hoeveelheid normale aardewerkscherven disproportioneel overstijgt. In totaal zijn er 87 pijpenkoppen en één versierde steel verzameld. Als losse vondstgroep vormen deze pijpen echter wel een mooie steekproef voor het terrein. Wat het eerste opvalt is de late datering van de pijpen. Er is slechts één vroeg-17e-eeuwse pijp verzameld. Daarnaast is er 18e- en vooral 19e-eeuws materiaal.

110. Gedenkpenning inhuldiging koningin Wilhelmina (1898).

111-116. Diverse vormen van pijpen-koppen: porseleinen Stummels en aarde-werken doetel, ovoïde ketel en Isabé.

55

Ca. 29 exemplaren (trechtervormige tot slank-ovale ketels dateren uit de 18e eeuw en de rest uit de 19e eeuw. Bij deze laatste groep gaat het om bol-ovale ketels, Isabés, doetelketels en porseleinen pijpenkoppen. In deze laatste groep vinden we een kleine pijpenkop die deels bruin geglazuurd is en enkele grote pijpenkoppen. Deze zijn van het model Berliner Stummel30. De ketels hebben een korte steel die in een porseleinen zak werd gestoken.31 Om het geheel luchtdicht te krijgen werd kurk gebruikt. Aan de andere kant van de zak stak een lange houten steel. Dergelijke pijpen dateren uit het midden van de 19e eeuw.32 Eén Stummel is versierd met een geschilderd portret (helaas sterk beschadigd) en één exemplaar is beneden bruin.

Drie pijpenkoppen springen er uit: een slank-ovale ketel draagt het merk “zwijn” en een Gouds wapen. De pijp is rijk versierd. Aan de zijde die de roker niet ziet is een gekroonde leeuw met vrijheidshoed in de Hollandse tuin afgebeeld. Aan de zijkanten staan een adellijke heer met daaronder de letter V en een dame met daaronder de letter P afgebeeld met daaronder de tekst VIVAT ORANIE. Aan de zijde van de roker is echter een narrenkop afgebeeld. De combinatie van een narrenkop met de letters P en V en beide portretten duidt op een product van Jan Pieter Versluijs (1744-1803), maar het merk zwijn is vreemd, omdat hij het merk “lam onder boom” voerde. “Zwijn” werd op dat moment gevoerd door Lieve Pijl.33 De personen die afgebeeld zijn, zijn stadhouder Willem IV (1711-1751) en zijn vrouw Anna van Hannover (1709-1759). De pijp is dus te dateren tussen 1744 (begin productie Versluijs) en 1751 (dood Willem IV).Een ovale ketel draagt geen hiel meer. Deze rijk versierde pijp is bezaaid met vrijmetselaarssymbolen. Onder een oog in een piramide dat tussen maan en

30 Het woord Stummel betekent stompje en slaat op de korte stelen.31 Onlangs werden nog enkele van deze zakken gevonden in de voormalige vuilstort van de Jan Vermeerstraat.32 Van der Meulen 1986.33 Duco 2003, p. 129.

117-119. Linksboven: vier zijden van een pijp van Jan Pieter Versluijs met de portretten van Willem IV en Anna van Hannover en een leeuw met vrijheids-hoed, hielmerk zwijn. Daarnaast een pijp met sym-bolen van de Vrijmetselarij. Linksonder een Isabépijp van Van der Kleyn met de portretten van het in 1879 getrouwde koningspaar Willem III en Emma van Waldeck-Pyrmont.

56

zon staat, zien we onder meer een passer, een winkelhaak, een schietlood, een klos met draad en een troffel. Een banderol draagt de tekst VRY MACON (vrijmetselaar). De pijp is in Gouda vervaardigd door Klaas de Jong (1771-1803) of Adam Schouten (1784-1803) en droeg oorspronkelijk een molen als hielmerk. Een variant op deze pijp werd vervaardigd door Cornelis Jan van Leeuwen, maar draagt de tekst VRY MACEN.

Tot slot is er een Isabéketel die twee portretten draagt. Aan de ene zijde zien we het portret van koning Willem III en aan de andere zijde dat van Emma van Waldeck-Pyrmont. We weten dat de pijp in 1879 door Arie van der Kleyn werd vervaardigd ter gelegenheid van hun huwelijk.

57

7. De lijmerij

7.1 Historische achtergrondOp de kadastrale minuut van 1832 staat een lijmerij aangegeven. We zien een gebouw dat omgeven is door tuinen en een blekerij (perceel 24). De bijbehorende Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel vermeldt dat het bijbehorende gebouw (huis) met een stuk tuin eigendom zijn van de gemeente Zutphen. Deze heeft het verpacht aan Wilbrink, de in Steenwijk woonachtige weduwe van Rutger Hendrik, voor een bedrag van 51 gulden per jaar. Overigens vermeldt de OAT de percelen onder de naam Lijmers. Dit is de meest exacte informatiebron over de lijmerij die we kennen. Opvallend genoeg zijn er verder vrijwel geen schriftelijke overleveringen bekend over deze lijmerij. Eén van de weinige schriftelijke overleveringen komt uit de Amsterdamse (!) Courant van 2 maart 1790. Het gaat om de verkoop van Een welgelegen lijmerij, met zijn Ap- en Dependentiën, benevens de Gereedschappen daar toe behorende, buiten de Marspoort der gezegde Stad (Zutphen), aan de Gragt gelegen.De verkoop ging via H. Mathheuszoon de Haas uit Zutphen en J.W.J. van

120. De lijmerij en bijbehorende grond op de kaart van 1832 met aan de zuidzijde de contres-carpgracht en aan de noordzijde de wallen van de lunetten. De lijmerij werd binnen de wallen omringd door een bleek (nr. 24). Buiten de lunetten zien we zaagmolen De Zwaan en aan de westzijde de IJssel.

58

Houten op de Nieuwezijds Achterburgwal in Amsterdam. Deze Huijbert de Haas was een kleinzoon van Huibert de Haas (gest. 1744). De naam van de in Deventer geboren grootvader Huibert de Haas duikt op in 1702 als hij met nog tien anderen een consortium opricht om de Bongerds- en Blauwe Molen aan de Molenbeek te pachten. Vier van deze elf mannen richtten er in 1719 een lijmfabriek op.34 Kleinzoon Huijbert de Haas (1743-1814) zal waarschijnlijk de stichter zijn van de lijmerij op de Mars. Of zijn vader Mattheus de Haas of zijn oom Huibert de Haas eigenaar bleven van de lijmerij in de stad is niet bekend, maar het kan niet anders dan dat kleinzoon Huijbert het vak goed moet hebben gekend voordat hij rond zijn 20e levensjaar een nieuwe lijmerij oprichtte.

Het lijkt overigens geen toeval te zijn dat “onze” lijmerij aan de noordzijde van de stad lag, aangezien de heersende windrichting zuidwestelijk is en lijmziederijen een enorme stank konden verspreiden. Dit komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in een krantenartikel uit 20 mei 1868:

Mag zulk een toestand blijven, tot schande voor Nederland? Er waren weder klagten ingekomen over den last en de vuiligheid der lijmziederij te Zutphen. Men was algemeen van meening, dat daar er zo weinig tegen gedaan werd, wat gedaan kon worden, de inspecteur zou aandringen op het maken eener stedelijke verordening te Zutphen, waardoor de omliggende bewoners van den ondragelijken stank gevrijwaard worden.35

Toch waren er ook lijmziederijen middenin de stad. Aan de Berkel zaten aan de uiterste zuidoosthoek van de Nieuwstad (Beekstraat) drie leerlooierijen (Bisschop, Akkerman en Wolters). Uit een in de krant aangekondigde verkoop van één van deze bedrijven in 1868 blijkt dat tenminste één van deze bedrijven ook als lijmziederij actief was. Waarschijnlijk is dit de in 1719 reeds opgerichte lijmerij van onder andere Huibert de Haas. Een andere verkoop dateert uit 1813. Hier wordt gesproken van een leerlooierij en lijmziederij aan de Tengnagelshoek aan de Stadsbinnengracht Deze locatie is echter vreemd omdat hij nergens aan de Berkel of ander water grensde en waarschijnlijk wordt hier op één van de hierboven vermelde lijmziederijen gedoeld. De in het krantenartikel genoemde lijmziederij moet ook één van deze lijmziederijen zijn geweest, aangezien het artikel dateert van na de sluiting van de lijmerij op de Mars.

Men mag aannemen dat kleinzoon Huijbert de Haas geen vergunning kreeg om zijn nieuwe lijmerij ín de stad te beginnen vanwege de verlichte ideeën over stank en gezondheid. De bestaande bedrijven was men blijkbaar ook liever kwijt dan rijk. Daarnaast zal een nieuw bedrijfsterrein buiten de stad ook veel goedkoper zijn geweest. Na bijna 30 jaar verkoopt de Haas de lijmerij aan een onbekend iemand en mogelijk vestigt hij zich in 1803 aan de Rijkenhage (perceel F 1294), later uitgebreid met F 1295 aan de Oude Wand. Mogelijk, want de naam Hui(j)bert komt in de Zutphense familie de Haas veelvuldig voor (er is ook een Huijbert de Haas die leefde van1737-1829) en in 1832 wordt op het

34 Frijhoff 1989, p. 12035 Algemeen Handelsblad 20 mei 1868; Verslag van de bevindingen en handelingen van het geneeskundig Staatstoezicht in het jaar 1966-1867, p. 1624. Dank is verschuldigd aan Erik Lam-mers voor de nodige research.

59

betreffende perceel ook een Huijbert de Haas genoemd die omschreven wordt als rentenier. Huijbert van de lijmerij had geen kind met zijn voornaam. Een vreemd fenomeen is dat de in 1832 vermelde lijmerij is omgeven door een blekerij die gepacht werd door dezelfde eigenaar, de heer Wilbrink. De combinatie van kadaverlucht met fris gewassen goed doet ons tegenwoordig op zijn minst wat merkwaardig aan. Dit fenomeen kan (als we er van uitgaan dat de lijmerij als zodanig inderdaad nog in gebruik was in 1832) alleen verklaard worden uit het gebrek aan ruimte in de 19e-eeuwse stad. Om de kleding van de complete stadsbevolking na het wassen te kunnen bleken was een enorm areaal nodig. De middeleeuwse achtertuinen in de stad waren in de 19e eeuw meestal geheel volgebouwd met goedkope arbeiderswoningen.36 Reeds in de 17e eeuw bestond blijkens de kaart van Nicolaas van Geelkercken de gewoonte om de vestingzone als bleek te gebruiken (Martinetsingel).

De oudste afbeelding van de lijmerij vinden we waarschijnlijk op de kaart van A. van der Heuvel (1769).37 Hier staat exact op de plek van de lijmerij een klein gebouwtje aangegeven.Ook bij Hottinger (1773-1783) staat een blokje getekend tussen de contrescarpwal en de lunetten38, evenals op de kaart van J.H. Hottinger, G.F. Smedecken en J.L. Bercken (1779).39 De lijmerij ontbreekt echter op de kaarten van I. Tirion uit 174140 en A. Overdorp uit 1765.41

Ook het einde van de lijmerij lijkt op het kaartmateriaal goed te volgen. Op een militaire kaart waarvan de verkenning in 1844-46 werd uitgevoerd door G. Schuurman en de militaire kaart uit 1852 (verkenning 1844-46) staat de lijmerij nog ingetekend.42 Op de kaart van W.J.A. Huberts uit 1863 ontbreekt hij echter.43 Deze kaart is gemaakt in het jaar van de aanleg van de nieuwe vestingwal ten behoeve van de aanleg van het station. Uit georeferentie van diverse kaarten lijkt dan ook dat het gebouw gesloopt is voor de aanleg van de nieuwe vestinggracht. De vraag is alleen of het pand toen nog in gebruik was als lijmziederij. Deze vraag kan ontkennend beantwoord worden. In notulen van de gemeenteraad van Zutphen van 1834 wordt gesproken van de voormalige lijmerij.44 In het gemeenteraadsverslag over het jaar 1863 rept men namelijk over de thans verdwenen weide de Lijmerije. Het complex moet hoe dan ook voor 1863 gesloopt zijn voor de aanleg van de vesting. De situatie dat het alleen een weide is, kan kort bestaan hebben. Verbazingwekkend genoeg wordt er echter in

36 Vgl. bv. Den Braven, Fermin & Groothedde 2007, Groothedde & Krijnen 2011.37 Plan van Zutphen.38 Atlas topographique van Het Frontier des Yssels, Wedde en Westwoldingerland (Versfelt 2003), blad 73.39 Kaart van de Stad Zutphen en haare Environs.40 Grondteekening der stad Zutphen.41 Inundatie Plan van Zutphen.42 Grote historische atlas van Nederland, Oost-Nederland 1830-1855, 1990;Historische Atlas Ach-terhoek, Liemers Rijk van Nijmegen 2008; Historische stedenatlas van Nederland: Zutfen (Doornink-Hoogenraad), 1983.43 Plattegrond der stad Zutphen.44 RAZ 002: Index op notulen van de raad van de gemeente Zutphen over de periode 1816-1852.

121. Kaart van Van der Heuvel (1769) met lijmerij tussen de lunetten.

60

1890-1891 gemeld dat er een kermis wordt gehouden op de weide de Lijmerij. Welk terrein hiermee precies bedoeld wordt is onduidelijk.Indien de lijmerij wel nog als zodanig in gebruik was, dan rijst de vraag of deze industrie na de sloop naar elders verplaatst werd. Met zekerheid bestond er dus in 1868 nog een lijmerij langs de Berkel (Molengracht) middenin de stad. Deze lijmerij was echter al ouder dan die op de Mars.Een eventuele kandidaat-opvolger zou Spruijt zijn. J. Spruijt & co. was een drukkerij en boekbinderij en gebruikte en produceerde lijm in de periode dat ze aan de Waterstraat gevestigd waren. Dat was vanaf 1901 of 1902. Daarvoor zat het bedrijf vanaf ca. 1875 aan de Kerksteeg 7, en dáárvoor aan de Dieserstraat (ca. 1871? tot 1873-74). J. Spruijt duikt echter al in 1863 op in de boeken als lithograaf in de Turfstraat. Daarnaast komt J. Spruijt en co. in 1879 op als stoelenmakerij. Ook meubelmakers gebruikten beenderlijm. Een relatie tussen Spruijt en de lijmerij op de Mars is echter niet hard te maken. Dat geldt ook voor uitgeverij Thieme. Dit bedrijf was sinds 1792 in Zutphen gevestigd. De kans is aanwezig dat Thieme zijn lijm betrok van de lijmerij. Er is echter geen aanwijzing dat Thieme ook zelf lijm produceerde. Dan zijn er nog W.C. Wansleven (geb. 1779 Anholt- 1860) en J.H.A. Wansleven (geb. 1812 Zutphen – 1897), beiden steendrukker, uitgever en boekhandelaar) en H.J. Mellink die begin 19e eeuw boekbinder was. Verder waren er in 1832 een behanger, zestien schoenmakers, een stucadoor, twee zadelmakers, twee hoedenmakers en mogelijk een instrumentmaker die gebruik gemaakt hebben van de producten van de lijmerijen.De lijmfabriek van de gebroeders Struyck, het latere Strucol, op het Hoornwerk, dateert pas uit ca. 1905.De resten van de lijmerij werden in 2012 opgegraven. De stratigrafie wordt beschreven in de hoofdstuk 5. Het gebouw zelf werd helaas vergraven voor de aanleg van de nieuwe vesting in 1863.

7.2 Materiële cultuur

7.2.1 AardewerkIn werkput 16 werd redelijk wat aardewerk gevonden in de “leeflaag” van de lijmerij. Hoe dichterbij het gebouw zelf, hoe meer materiaal er werd aangetroffen. Het meeste van dit materiaal past perfect in de veronderstelde gebruiksfase tussen ca. 1760 en 1863. De enige uitzonderingen vormen een scherf van een 14e-eeuwse Siegburger steengoedkan en een scherf van een grijs aardewerken kom, die eveneens uit de 14e of 15e eeuw dateert.Onder het contemporaine aardewerk vinden we de volgende categorieën:

SteengoedDe meeste steengoedscherven zijn afkomstig van kruiken uit Stadtlohn /Vreden. Een scherf onversierd Westerwald-steengoed zou eveneens van een kruik afkomstig kunnen zijn. Drie scherven behoren toe aan een Engels scratch blue-theekopje van industrieel steengoed. Dergelijke oorloze theekopjes met ingekraste en van blauw pigment voorziene versiering zijn typisch voor het einde van de 18e eeuw. Het archeologisch complete exemplaar heeft een hoogte van 39 mm en een diameter van 8 cm.

61

PorseleinVan de drie stukjes porselein die werden gevonden zijn er twee afkomstig van Chinese theekommetjes en één van een niet verder te specificeren wit Europees stuk.

FaienceFaience heeft een groot aandeel binnen het geheel, vergelijkbaar met roodbakkend aardewerk. Voor zover na te gaan betreft het alleen borden. De meeste scherven dragen blauwe decoratie, die zeer grof is aangebracht. Eén dunwandig bodemscherfje met fijn geschilderde blauwe decoratie behoort vermoedelijk toe aan een theeschoteltje.

Industrieel wit aardewerkDit aardewerktype komt voor in de vorm van diepe borden en kommetjes. Een bodemscherf van een dunwandig kommetje komt qua vorm overeen met het industriële steengoedkommetje. Twee scherven zijn handbeschilderd; de één in een semi-Chinese stijl en de ander is versierd met blauwe puntjes.

Witbakkend aardewerkDit aardewerk komt slechts in zeer geringe hoeveelheden voor en er zijn geen duidelijk te herkennen vormen. Het glazuur is groen of aan de buitenzijde bruin en aan de binnenzijde geel.

Industrieel zwart aardewerkHiervan is slechts één scherf gevonden. Mogelijk is het een deel van een kwispedoor of een theepotje.

Roodbakkend aardewerkDit is het meest voorkomende soort aardewerk op het terrein. Toch is het ook hier lastig om aan te geven om wat voor voorwerpen het oorspronkelijk ging. Herkenbaar zijn onder meer een grape met een scherpe wandknik en een bord. Een scherf met slibversiering aan de buitenzijde maakte waarschijnlijk deel uit van een pispot. Eveneens slibversierd zijn enkele scherven “vlekkengoed”, te dateren in het einde van de 18e eeuw. Tot slot is er nog van zwart mangaanglazuur voorziene Frankforterwaar dat waarschijnlijk afkomstig is uit de ovens van de Zutphense pottenbakkers Hasselman of Taminiau (1813-1872)

KleipijpenOfschoon er redelijk wat resten van kleipijpen zijn gevonden die te relateren zijn aan de lijmerij, zijn er slechts weinig fragmenten die leesbare merkjes dragen.

122. Theekommetje (scratch blue) van Engels steengoed.

62

Feitelijk zijn dit alleen het merk Both en een Franse lelie, die als merk alleen te dateren zijn tussen respectievelijk 1722-1898 en 1667-1925. De pijpvormen (wijd ovoïde en hielloze pijpen) passen voor zover na te gaan in de tweede helft van de 18e eeuw. Alleen een Duitse pijpsteel met de tekst IOH W STAUB dateert met zekerheid uit de 19e eeuw.

7.2.2 GlasBehalve het eerder genoemde vensterglas is er amper glaswerk gevonden. Voorbeelden zijn een stukje van een groene wijnfles en een stukje gebogen blank glas. In de laag boven de lijmerij werd een bodem van een kobaltblauw flesje met opgestoken ziel gevonden dat waarschijnlijk eveneens tot dit complex behoort.

7.2.3 MetaalIn de sleuf zijn grote aantallen ijzeren spijkers gevonden. Het zou kunnen dat deze deel uitmaakten van de houten droogschuren. Verder zijn er een messing gesp, een vingerhoed en een sterk gecorrodeerde duit gevonden. Er zijn twee kogels afkomstig uit dit niveau: een rond loden kogeltje van 9 mm en een loden kogel uit een 14 mm-patroon. Kogels met koperen hulzen werden al sinds de jaren dertig van de 19e eeuw gebruikt.

7.2.4 BouwmateriaalDe hoeveelheid baksteen die met name in de buurt van de voormalige lijmerij werd aangetroffen behoort vrijwel zeker toe aan dit gebouw. De gesamplede bakstenen zijn alle handgevormd. Het formaat schommelt nogal, maar ligt op 22-23 x 10-10,5 x 4-4,5 cm. Hiervoor geldt in Zutphen een datering tussen 1700 en 1850, hetgeen mooi past bij de veronderstelde bouwdatum rond 1760 van het gebouw. Stukken van golfpannen geven aan hoe de dakbedekking er uit heeft gezien.Onder de stucresten vallen enkele fraai geprofileerde stukken met ronde ribbels..

124-126. Gesp, kogel en vingerhoed uit het lijmerijniveau.

127. Geprofileerde stucresten uit de lijmerij.

123. Kleipijp van het merk Both.

63

Aannemend dat ook deze alleen aan de lijmerij kunnen toebehoren, moet dit gebouw toch enige allure gehad hebben. Het kan een aanwijzing zijn dat het gebouw tevens woonhuis was. Resten vensterglas zijn lichtgroen tot blank.

7.2.5 Synthese materiële cultuurHet vondstmateriaal van de lijmerij vormt een behoorlijk scherpe context, zowel in tijd als in plaats. Tussen de contrescarpgracht en de lunetten was dit immers de enige bebouwing. Uit het gevonden materiaal komt duidelijk het beeld naar voren dat er op de lijmerij niet alleen werd gewerkt, maar ook werd geleefd. Ten eerste geeft het fraai geprofileerde stucwerk aan dat het gebouw niet alleen een praktische functie had, maar toch ook mooi moest zijn van binnen. Behalve een open houten schuur moet er dus ook een stenen gebouw zijn geweest (wat ook het woord huis in de OAT van de minuut uit 1832 suggereert).Tabakspijpen kunnen ook tijdens het werk gebruikt kunnen zijn; misschien verdrongen ze de kadaverlucht. Bij theekommetjes kan men zich dat afvragen in de 18e-19e eeuw. Dergelijke voorwerpen lijken eerder in de huiskamer thuis te horen. Grapen tonen aan dat er gekookt werd en diepe borden dat er (soep) gegeten werd. Een scherf van een wijnfles is al helemaal niet te rijmen met het werk. Een (vermoedelijke) pispotscherf zal hebben toebehoord aan de nachtspiegel naast het bed. De vondst van een vingerhoedje tenslotte is ook moeilijk te rijmen met het ambacht van lijmzieder en zal mogelijk gebruikt zijn door de vrouw des huizes.

7.3 Beenderlijm

7.3.1 ProductieIn Nederland stonden in de 18e en 19e eeuw tientallen lijmziederijen. Dierlijke lijm werd onder meer gebruikt door meubelmakers, boekbinders, hoedenmakers, zadelmakers, instrumentenbouwers, schilders en behangers. Dergelijke lijm stond ook bekend als schrijnwerkerslijm45 of Vlaamse lijm.Dierlijke lijm kon gemaakt worden van bot, visresten, huiden, hoorn etc. Vislijm

45 Van Petersen & Zondervan 1972.

128-129. Links een lijmerij in Delft. De constructie van het gebouw verschilt niet we-zenlijk van die van het 18e-eeuwse gebouw op afbeelding 130. Wel is het opvallend dat er complete paardenschedels op de bottenhoop liggen. Boven: beenderlijm. De korrels moeten voor gebruik opgelost worden in water.

64

(en dan vooral van de zwemblazen van steuren) gold als de beste kwaliteit. Een speciale lijm was konijnen- of hazenvellen lijm. Om beenderlijm te produceren werd de voorkeur gegeven aan poten van magere, wat oudere dieren omdat deze weinig vet bevatten. Dit vet moest namelijk verwijderd worden door wassen en het toevoegen van een zwakke kalkloog. De botten werden vervolgens gedurende 3 tot 4 uur zachtjes gekookt in zo weinig mogelijk water, waarbij het belangrijk was dat het bot niet aanbrandde. Daarom werd vaak een ketel met dubbele bodem gebruikt. Daarna werd de inhoud van de ketel gefilterd door een vat met stro. Na filtratie werd het aftreksel in rechthoekige kistjes gegoten met een afmeting van 2 voet bij ½ voet bij 3-4 duim. Na stolling werden deze blokken met een koperdraad in plakken van maximaal een halve duim dik gesneden en (binnen) gedroogd. Lijm was duurder naarmate hij helderder was.46

In het Franse werk over lijmproductie uit 1771 wordt speciaal gerept over kalverpotenlijm als variant van Vlaamse lijm (die bestond uit een allegaartje van dierlijke producten, maar met beenderen als hoofdbestanddeel). 47

7.3.2 BotmateriaalHet productieafval komt het dichtste bij de essentie van de lijmerij en geeft concrete informatie over het werk dat hier werd uitgevoerd. Voor zover ons bekend, is nog nooit het botmateriaal van een

46 De Vries, v. Munster & v.d. Hey 1819, 162-170.47 Duhamel du Monceau 1771.

131. Basismateriaal voor lijm: schapen metapodia en enkele koeienteenkoten.

130. Impressie van een lijmerij (Duhamel du Monceau, 1771).

65

lijmerij beschreven.Dit materiaal werd in twee werkputten aangetroffen: in werkput 14 en werkput 16. Beide complexen worden afzonderlijk onder de loep genomen.

7.3.2.1 Werkput 14In werkput 14 werd een ca. 20 cm dikke laag aangetroffen op het binnentalud van de contrescarpwal. Deze aflopende laag bestond vrijwel geheel uit schapenbotten. Hiervan zijn drie tienliterzakken bemonsterd, zodat ook de kleine fractie aanwezig was. Het geheel is gezeefd over een maaswijdte van 2 mm. Onder het botmateriaal bevinden zich ook complete botten. Om zeker te weten dat het hier om schapen- en niet om geitenbotten gaat, is het materiaal vergeleken met het werk van Boesneck, Müller & Teichert 1964.Op de botten zijn geen hak- of snijsporen zichtbaar. De botten zijn dus waarschijnlijk allemaal in complete toestand gedumpt. Toch is het materiaal, zeker gezien de potentieel goede vondstomstandigheden, behoorlijk gefragmenteerd. Hierbij zal het koken van de botten zeker een rol hebben gespeeld. Bij slechts twee of drie botten is te zien dat ze aangebrand zijn. Beenderlijm is eveneens bekend onder de naam kooklijm.Vanwege de sterke fragmentatiegraad is het weinig zinvol om alle botsplinters in de monsters te tellen. Het gaat in totaal om vele honderden fragmenten. Voor de analyse zijn 169 botten geselecteerd: de delen met determineerbare gewrichten. De mediale delen van metapodia en kleinere gewrichtsstukken daarvan zijn niet meegenomen in de analyse.Wat als eerste opvalt is dat het vrijwel uitsluitend om schapenbotten gaat. Tussen de vele honderden fragmenten werden 5 of 6 (delen) van runderbotten gevonden. Dit zijn drie kleine fragmenten van een hoornpit, één splinter van een mediaal stuk metapodium dat waarschijnlijk van een rund is en een 1e en 2e phalange. In totaal is minder dan 1% van het botmateriaal afkomstig van rund.Bij de schapenbotten bestaat 100% van de botten uit metapodia. Daarvan zijn 89 metatarsi en 69 metacarpi geteld, maar ongetwijfeld is de werkelijke verhouding in het totaal 50:50.

Het botmateriaal is vrijwel allemaal afkomstig van volwassen dieren. Slechts 5 botten zijn herkend als afkomstig van lammeren. Dit getal moet echter wel

132-134. Schapenmetapodia. Links en midden: variatiebreedte in metatarsi en metacarpi; rechts juveniel en adult metacarpus.

66

worden bezien in relatie tot de in totaal 169 botten die voor het onderzoek nader zijn bekeken, omdat het bij mediale botfragmenten niet mogelijk is de leeftijd van het dier te schatten. De grootte van de geslachte schapen varieert. De complete metatarsi (n= 6) variëren in lengte van 135 tot 170 mm, met een gemiddelde van 154 mm. De enige complete metacarpus meet 155 mm.

7.3.2.2 Werkput 16Een tweede verzameling bot is afkomstig uit de “leeflaag” van de lijmerij in werkput 16. Een opvallend verschil met de eerder genoemde bottendump, die vrijwel geheel uit botten bestaat, is dat de vondstdichtheid vele malen lager is. Toch zijn uit deze laag ook vele tientallen botten geborgen. Deze botten zijn niet als monster gestoken, maar verzameld met de schep en troffel. Opvallend genoeg zijn bij deze handverzamelde collectie juist wel de kleinere botten gevonden. Bij de steekproef zijn ook botten uit gerelateerde lagen meegenomen omdat de vondsten zowel qua aardewerk als qua botmateriaal niet wezenlijk afweken van het materiaal uit de “leeflaag”. De kwaliteit van het botmateriaal lijkt gemiddeld beter te zijn dan de botten uit de dumpzone langs de gracht.

Ook in deze verzameling domineren schapenpoten. Van de goed determineerbare fragmenten (dus bv. niet de mediale delen van metapodia) zijn 36 metacarpi en 41 metatarsi verzameld. De metacarpi hebben lengtes tussen de 12 en 16 cm, de metatarsi tussen de 13 en 17 cm. Op een klein aantal daarvan zijn – in tegenstelling tot de eerste collectie- haksporen aangetroffen. Deze haksporen hebben het bot echter in geen enkel geval gebroken. Bij één metatarsus is sprake van een abces, voor het overige geven de botten de indruk toebehoord te hebben aan gezonde dieren. In alle gevallen gaat het om volwassen dieren. De enige uitzondering is een deel van het bekken, de femurkop en een deel van de tibia van een zeer jong dier, mogelijk een foetus. Het gaat hierbij overigens niet met zekerheid om een schaap. Zeer opvallend is dat in deze verzameling, in tegenstelling tot de verzameling uit werkput 14, ook andere schapenbotten aanwezig zijn. Zo zijn hier ook de eerste, tweede en derde phalangen (tenen) aangetroffen en een deel van de hand- en voetwortelbeentjes (ossa tarsi en ossa carpi). De distale beenderen zijn daarbij

135-137. Links handwortelbeenderen en phalangen van schapen; midden runderphalangen en rechts hoornpitten van schapen.

67

intact, terwijl de proximale beenderen doorgehakt zijn (zoals de astragalus). Kennelijk werden de schapenpoten dus op dit punt afgehakt. Ook op enkele ander botten werden haksporen aangetroffen, zoals op de 1e phalangen. Net als bij de metapodia geldt hier echter dat het duidelijk niet de bedoeling was om deze beenderen door midden te hakken zoals bij de astragali het geval was. Behalve de beenderen van de onderpoten waren er nog andere delen aanwezig van schapen.Zo werd een opvallende hoeveelheid staartbeenderen aangetroffen. Ook delen van de schedel, en dan met name hoornpitten en de bijbehorende schedeldelen, werden verzameld. De hoorns van deze schapen zijn opvallend klein.Daarnaast komen ook botten van andere dieren voor, met name van rund. Hiervan werden in deze verzameling eigenlijk alleen delen van de onderpoten gevonden: hand- en voetwortelbeentjes, en phalangen. Verder zijn er vier metapodia van kleine, onvolwassen runderen zonder gewrichtskoppen en één behakt stuk metapodium van een groot rund gevonden. Twee delen van grote botten (tibia en ondetermineerbaar) vertonen forse haksporen en zijn waarschijnlijk te duiden als soepbotten.

Tot slot zijn er nog drie botten die tot nog een andere diergroep behoren. Het gaat om twee metacarpalia van een konijn of haas en een radius van een haas.

7.2.3.3 AnalyseRuim 90 procent van het gevonden botmateriaal bestaat uit schapenbotten, die vrijwel zonder uitzondering afkomstig zijn van volwassen dieren. Het gaat daarbij louter om botten uit de vleesarme delen van het lichaam. Het verschil tussen beide botcomplexen is echter frappant. De dump, die in totaal ongetwijfeld meer dan 90 % uitmaakt van het totaal aan botten rond de lijmerij, bestaat in het geanalyseerde deel vrijwel geheel uit metapodia van schapen. Het volledig ontbreken van schapenphalangen en voet-of handwortelbeentjes is zeer opvallend. Ten eerste is het vreemd dat er geen sporen van verwijdering van deze delen van de poot zichtbaar op de metapodia, en ten tweede vraagt men zich af waaróm deze delen verwijderd zijn. Bij de wortelbeentjes zou men zich kunnen voorstellen dat ze bij de bout gebleven zijn. Het vóórkomen ervan op het loopoppervlak van de lijmerij toont echter aan dat dit niet het geval is. Op het terrein zelf werden de teenkootjes wél aangetroffen, terwijl ook duidelijk werd dat de poten in het gebied van de hand- en voetwortelbeentjes werden

138-140. Links staartwervels van schapen, rechtsboven phalangen en radius van konijn en haas, rechtonder schapenmetatarsus met sporen van een abces.

68

afgekapt. Verder werden er schapenstaartbotjes en hoornpitten verzameld. Het (bijna-)monopolie voor schapenbotten ten behoeve van de beenderlijmproductie is opmerkelijk. Waarschijnlijk komt dat doordat er voor de veel dikkere rundermetapodia ook nog andere toepassingen waren, zoals de productie van knopen e.d. De productie van dergelijke knopen vond plaats in kleine bedrijfjes in de stad, zoals in de Spittaalstraat. Van deze 18e-eeuwse knopenmaker werd het productieafval gevonden bij een opgraving in Lievenheersteeg 18-20.48 Daarnaast bevatten schapenbotten, zeker die van de volwassen dieren, minder vet dan runderbotten. Slagers verkochten verschillende afvalbotten blijkbaar aan verschillende klanten. Het zegt bovendien veel over de massaliteit waarin schapen in de regio gefokt werden. De aanwezigheid van andere schapenbotten dan metapodia, en het voorkomen van runder- en hazen /konijnenbotten toont echter wel aan dat deze botten óók verwerkt werden voor lijmproductie. Blijkbaar werden hier dus diverse soorten lijm geproduceerd, die allen hun eigen procedé kenden. De hazen / konijnenpootjes maakten waarschijnlijk deel uit van afgestroopte huiden en zullen zeker gebruikt zijn voor de productie van hazenvellenlijm. Waarom de metapodia gescheiden werden van de teenkootjes, hoornpitten en staarten is minder duidelijk. Misschien was er een kwaliteitsverschil tussen “metapodialijm”en lijm van de overige delen.

48 Den Braven, Fermin & Groothedde 2008, p. 51.

69

8 Conclusie

8.1 SamenvattingNaar aanleiding van de herinrichting van het Noorderhavengebied op de Zutphense Mars is archeologisch onderzoek verricht. Dit vond plaats in de vorm van een aantal lange en diepe proefsleuven en documentatie van enkele hoger liggende gemetselde structuren. Het hier gepresenteerde onderzoek vormt de derde fase van dit onderzoek. Het eerder uitgevoerde onderzoek is reeds gepubliceerd als Zutphense Archeologische Publicatie 53 en 59.

Eén van de speerpunten in het onderzoek was het documenteren van resten van de verschillende vestingfasen. Resten werden aangetroffen van de vesting van Van Coehoorn (begin 18e eeuw) en de vesting van 1863. Resten van het 17e-eeuwse hoornwerk werden niet aangetroffen. Met de nieuwe gegevens is het beter mogelijk om de lunetten van Van Coehoorn te plotten. De grootste winst zit echter in de details, die op kaartmateriaal immers ontbreken. Zo weten we nu dat het glacis geplaveid was met bakstenen en dat de gracht een houten beschoeiing kende. De grachten zijn in de proefsleuven nog goed herkenbaar. Over het algemeen geldt dat van de vestingwallen de basis in de ondergrond nog aanwezig is. Van de vesting van 1863 werden eveneens resten in de vorm van grachten herkend. Verder werden resten onderzocht van de bakstenen beer die de vestinggracht afsloot van de IJssel. Eveneens aanwezig was het meters hoge gemetselde bruggenhoofd in de courtine van de wal. Ook waren er nog resten aanwezig van de bakstenen muren van de coupure door de wal. In het oosten van het terrein tenslotte werd een bakstenen waterput aangetroffen die aan deze vesting is te relateren.Van de latere Noorderhaven werden resten van de basalten wanden van de haven aangetroffen. Eind 19e-eeuws zijn resten die met de spoorwegen te maken hebben: een gebouw van het kolenpark, de watertoren en de bijbehorende waterput van de HSL. Bijzonder zijn de resten van de lijmerij die werden onderzocht. Deze lijmfabriek werd in de jaren ’60 van de 18e eeuw gebouwd op de bleek binnen de lunetten van Van Coehoorn. Deze functioneerde als zodanig waarschijnlijk tot 1833, maar de plek als zodanig bleef bestaan tot in de jaren ’50 van die eeuw. In 1863, bij de bouw van de vesting, werd de locatie van het gebouw zelf vergraven. Toch leverde het overgebleven terrein van de lijmerij nog bijzonder goede informatie op over deze vroege industrie. Ten eerste viel het op dat er gewoond lijkt te zijn op deze onwelriekende locatie: vlak bij het gebouw werden normale huis- tuin- en keukenvoorwerpen gevonden die niet afwijken van de inventaris van een woonhuis. Verder werden resten gevonden van een stucplafond. Op het terrein, vooral op het talud van de gracht, werden verder immense hoeveelheden botten aangetroffen: de basis voor de lijmproductie. Deze botten vormen een duidelijke selectie van het beschikbare slachtafval. In de verst verwijderde sleuf werden nagenoeg alleen metapodia van schapen gevonden (dus ook geen hand- of voetwortelbeentjes of teenkootjes). De paar aanwezige runderbotten waren juist wel teenkoten. Dichter bij de lijmerij zelf was de variatie iets groter, als was ook hier zeer duidelijk sprake van selectie. Ook hier weer de schapenmetapodia,

70

maar dit keer met teenkoten en hand- en voetwortelbeentjes. Verder waren er van de schapen staarten en hoornpitten aanwezig. Met andere woorden: alleen de delen van het schaap die weinig vet en vlees bevatten zijn hier gebruikt. Dit beeld stemt overeen met contemporaine beschrijvingen van de productie van dergelijke lijm. Ook voor een ander type beschreven lijm: hazenlijm, werden aanwijzingen gevonden in de vorm van hazen- en konijnenbotten, zij het in zeer geringe aantallen. Ook werden op de tweede locatie weer delen van runderpoten gevonden, zij het in veel geringere aantallen dat de schapenbotten. Voor zover wij weten is dit complex het eerste productieafvalspectrum van een lijmerij dat ooit is onderzocht.

8.2 Selectiebesluit plangebied NoorderhavenHet plangebied kan op basis van het proefsleufonderzoek in 4 delen worden gesplitst.

Behoudenswaardig. Een aantal zones is als behoudenswaardig aangemerkt (rood gekleurd op de plattegrond). Dit zijn drie muren van vestingwerken uit verschillende periodes (nummers 1, 2 & 3) en een waterput (nummer 4). Deze resten zijn van dusdanig belang of de resten zijn zo goed bewaard gebleven dat behoud in situ uitgangspunt is voor verdere ontwikkeling in het plangebied. Naast deze drie vestingmuren en de put is ook het gebied tussen de Schampersdijkstraat en de Elshorststraat als behoudenswaardig aangemerkt (nummer 5). Deze zone kan zowel in situ als ex situ (d.m.v. definitief archeologisch onderzoek) worden behouden.

1 23

4

5

behoudenswaardigvrijgeven tot 5,5 + NAPgeheel vrijgevennog niet onderzocht

210400210100 210200 210300210000209900209800

4624

0046

2100

4622

0046

2300

4625

00

209700

462100462200

462300462400

462500

210400210300210100 210200210000209900209700 209800

141. Selectiebesluit Noorderhaven met verschillende zones.

71

Nog te onderzoeken. Een deel van het plangebied kon nog niet onderzocht worden doordat de grond nog niet in gemeentelijk eigendom dan wel eigendom van de bij de Noorderhavenplannen betrokken ontwikkelaars was of doordat deze nog bebouwd/in gebruik waren. Dit betreft een deel van het Structonterrein, een deel van het Sypromediaterrein waar zich de resten bevinden van de lijmerij en de omgeving Coenensparkstraat en Bolwerkseweg. Hier kan (nog) geen uitspraak worden gedaan over eventueel aanwezige archeologische resten. Het vooronderzoek zal hier nog moeten plaatsvinden. Dit zijn de witte gebieden op de plattegrond.

Geheel vrijgeven. Het terreindeel waar de Noorderhaven heeft gelegen is vrijgesteld van dit onderzoek en kan volledig worden vrijgegeven. De haven is dermate diep uitgegraven (bodem op ca. 2,50 m + NAP) dat de trefkans op middeleeuwse scheepsresten onder dit niveau uiterst gering is. Het betreft de blauwe zone op de plattegrond.

Vrijgeven tot 5,5 m + NAP. In het grootste deel van het onderzochte plangebied zijn geen behoudenswaardige archeologische resten aangetroffen boven het grondwaterniveau. Dat wil niet zeggen dat er geen archeologische informatie in de bodem aanwezig is/was, maar het tot nu toe uitgevoerde archeologische onderzoek heeft de (informatie)waarde in voldoende mate veilig gesteld.Door de tegenvallende en vaak lastig te interpreteren resultaten van het grondradaronderzoek kan echter geen zekerheid worden gegeven over al dan niet aanwezige archeologische resten beneden 5,5 meter + NAP. Voor dit gebied blijft de archeologische bescherming beneden de 5,5 meter + NAP gehandhaafd. Onder de 5,5 m + NAP liggen de oude meandergeulen van de IJssel. De kans blijft bestaan dat hier oude scheepswrakken in liggen. Voor ingrepen groter dan 1000 m2 en dieper dan + 5,50 m + NAP in dit gebied blijft dan ook gehandhaafd dat deze voorafgegaan moeten worden door archeologisch (voor)onderzoek. Dit is echter voor het plangebied als totaal niet hanteerbaar gebleken. Met een verstoringsgraad van 1 m2 van een boor- of schroefpaal in de zandige bodem komt men bij 1000 palen al aan die grens en dat aantal zal in het totale plangebied ruim worden overschreden. Dan is het nog de vraag op welke wijze de eventuele resten opgespoord moeten worden. Grondradar is niet adequaat genoeg gebleken en uitboren in een dicht boorgrid is vanuit kostenoptiek niet wenselijk. Om deze reden is voor deze zone een apart beleid opgesteld:- Indien een bouwput dieper dan 5,50 m + NAP wordt ontgraven (bijv. voor ondergronds parkeren, diepe kelders, etc.) moet alsnog archeologisch onderzoek plaatsvinden. Hierbij moet rekening gehouden worden met de kosten van dit onderzoek, inclusief het aantreffen van een scheepswrak. In het voorstadium zou gekozen kunnen worden om het betreffende terrein uit te laten boren in een zeer fijnmazig boorgrid dat geschikt is voor het opsporen van schepen (rekeninghoudend met boren onder grondwaterniveau). Indien uit de boring blijkt dat er geen aanwijzingen zijn voor de aanwezigheid van schepen kan zonder verder archeologisch onderzoek gebouwd worden. Mochten er wel aanwijzingen zijn dat er zich mogelijk een scheepswrak in de ondergrond

72

bevindt moet het booronderzoek gevolgd worden door een opgraving. - Wanneer terreinen niet worden onderkelderd maar wel worden gefundeerd op palen is het uitgangspunt dat per bouweenheid gekeken wordt naar de mate van verstoring. Is het verstoorde oppervlak (1 m2 per paal) groter dan 10% van het totale oppervlak van de totale bouweenheid dan dient archeologisch (voor)onderzoek plaats te vinden. Ook hier is karterend booronderzoek de eerste stap. Mocht er niets gevonden worden kan zonder verder archeologisch onderzoek gebouwd worden.

73

9. Literatuur

Becuwe, F., 2007: De Bloemmolens van Diksmuide (prov. West-Vlaanderen). Het industrieel erfgoed van een grootmaalderij, Relicta 3, 289-332.

Blom, M., F. van Campen, D. Eikelboom, S. Galema, R. Gresnigt, T. Hebing, G. Janssen, G. Mensink, J. Riemens, J. Schuit, C. van de Vegte & P. van Zalk, 2002: Zutphen ontmantelde vestingstad. Korte geschiedenis van het Rozenhof- en het Deventerwegkwartier, Zutphen.

Boessneck, J., H.H. Müller & M. Teichert, 1964: Osteologische Unterschiedungsmerkmale zwischen Schaf (Ovis aries, Linné) und Ziege (Capra hircus, Linné).

Braven, A. den, H.A.C. Fermin & M. Groothedde, 2008: Van achtertuin tot achterbuurt, archeologisch en historisch onderzoek aan de Wanne-Lievenheersteeg te Zutphen. Zutphense Archeologische Publicaties 35.

Delnoij, J.G.J.M., 2005: Zutphens bestuur en de verdedigingswerken in de negentiende eeuw, Bijdragen en Mededelingen Gelre XCVI.

Doornink-Hoogenraad, M.M. & Th. Rothfusz, 1983: Historische stedenatlas van Nederland 3: Zutfen, Delft.

Duco, D.H., 2003: Merken en merkenrecht van de pijpenmakers van Gouda, Amsterdam

Duhamel du Monceau, M, 1771, vertaling A. Heginbotham 2005: The art of making various kinds of glue.

Dun, P. van, T. Caspers & H. Stam, 2008: Historische atlas Achterhoek, Liemers, Rijk van Nijmegen +/- 1843-1845, Tilburg.

Eck, J. van, B. Looper e.a., 1991: Kadastrale atlas Gelderland 1832: Zutphen, Arnhem.

Fermin, H.A.C., 2012: De lijmerij op de Mars, een van de oudste industrieën van Zutphen, Zutphense Pracht, 32-33.

Fermin, H.A.C., 2012: “Last en de vuiligheid” in Zutphen. Sporen van de lijmziederij op de Mars, Oer 6.

Fermin, H.A.C. & M. Groothedde, 2011: De Vispoortgracht. Baggervondsten van middeleeuwen tot Michael Jackson, Zutphense Archeologische Publicaties 68.

Fermin, H.A.C., M. Groothedde & J. Krijnen: 2008: Het Hoornwerk (1). Archeologisch onderzoek aan het contrescarp van het Hoornwerk aan de Henri Dunantweg in Zutphen, Zutphense Archeologische Publicaties 42.

Fermin, H.A.C. & K.C.J. van Straten, 2010: Archeologie van het Noorderhavenkwartier. Archeologisch en historisch onderzoek in het Noorderhavenkwartier in Zutphen, Zutphense Archeologische Publicaties 53.

Frijhoff, W.T.M., 1989: Zutphens geschiedenis, 1591-1814. In: W.T.M. Frijhoff et al. (red.): Geschiedenis van Zutphen, 84-132.

74

Frijhoff, W.T.M., M. Groothedde & C. ter Strake 2011: Historische atlas van Zutphen. Torenstad aan Berkel en IJssel, Nijmegen.

Gravesteijn, B., 2010: Zutphen de Mars. 125 jaar wonen en werken tussen water en spoor, Zutphen.

Groothedde, M. & M. Bartels, 2001: Taminau in Zutphen, archeologie, geschiedenis en producten van een 19e-eeuwse pottenbakkerij, in: A. Böing et al. (red.): Töpfer Kramer Pottenbakkers. keramik zwischen IJssel & Berkel (Ahaus), 173-236.

Groothedde, M. & J. Krijnen, 2008: Vestingstad Zutphen. Elf eeuwen versterken en verdedigen, Zutphen (2e herziene druk).

Groothedde, M. & J. Krijnen, 2011: Twee sloppengangen in de Hospitaalstraat. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek op het perceel Spittaalstraat 81 te Zutphen, Zutphense Archeologische Publicaties 69.

Kastelein, D. & K.C.J. van Straten, 2011: Programma van Eisen Noorderhaven 2011, Zutphen.

Koolhof, H., 2013: De locomotiefloods van 1932, Zutphen, 3-6.

Lintsen, H.W., 1992: Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel 1: Techniek en modernisering. Landbouw en voeding, Zutphen.

Meulen, J. van der, 1986: Wat aardewerken pijpen kunnen vertellen over de gebruikers, Bodemonderzoek in Leiden, 78-84.

Polling, A., 1997. Maastrichtse ceramiek. Merken en dateringen P. Regout (De Sphinx), N.A. Bosch, Clermont en Chainaye, Soci été Céramique, Guillaume Lambert, L. Regout (Mosa), F. Regout, Alfred Regout (Rema), Lochem.

Petersen, J.W. van & W. Zondervan, 1972: Oude ambachten en bedrijven achter Rijn en IJssel, Zutphen.

Straten, K.C.J., 2009: Archeologie van het Noorderhavenkwartier, een archeologisch bureauonderzoek en grondradaronderzoek in het Noorderhavenwartier van de Mars in Zutphen, Zutphense Archeologische Publicaties 53.

Versfelt, H.J., 2003: De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland, Groningen.

Vries, C. de, H. van Munster en zn., J. van der Hey, 1819: Technologisch handboek of beschrijving van het gebruik, hetwelk de mensch van de voortbrengselen der natuur maakt, deel 3, Amsterdam.

Waldorp, H. & J.G.C. van de Meene, 1992: Locomotiefloodsen en tractieterreinen in Nederland, 1839-1958, Haarlem.

Wolters-Noordhoff, 1990: Grote Historische Atlas van Nederland 1:50.000, 3 Oost-Nederland 1830-1855, Groningen.

75

VeldwerkDavy Kastelein, Bert Fermin, Michel Groothedde, Joyce Onderstal, Ineke Schuttelaar-Ten Veen, Willeke Vulperhorst, Sicco Siegers, Erik Lammers, Mar-jolein van der Storm, Elisa de Vries, Ton Wolf en Mustafa ibn Mussa.

DeterminatiePatrick de Keijzer, Bert Fermin, Davy Kastelein & Michel Groothedde

AfbeeldingverantwoordingOverzichtskaartjes en profielen: Davy Kastelein & Bert FerminVeldfoto’s: Bert Fermin & Davy Kastelein Objectfoto: Bert Fermin, Michel Groothedde.Afbeeldingen 7, 9, 10, 59 en 121: Regionaal Archief ZutphenAfbeelding 8: particuliere collectieOverige afbeeldingen: internet

Colofon Dit is een uitgave van de Gemeente Zutphen, afdeling Stadsbedrijven, team Openbare Ruimte, cluster Archeologie. Rijksstraatweg 63-65, 7231 AC Warns-veld.Auteur: B. Fermin & D. KasteleinRedactie: M. GrootheddeVormgeving: B. FerminTitel: Archeologie van de Mars (2). Archeologisch onderzoek naar de 18e-eeuwse lijmerij, vestingwerken en watertoren langs de Havenstraat in Zutphen.133 pagina’s, 141 afbeeldingenTrefwoorden: Zutphen, vesting, vestinggracht, archeologie, lijmproductie, in-dustriële archeologie, Tweede Wereldoorlog, WOII, watertoren.Copyright: Gemeente Zutphen 2013Alles uit deze uitgave mag vermenigvuldigd / openbaar gemaakt worden, maar alleen met voorafgaande toestemming van de uitgeverNUR: 682ISBN: 978-90-77587-99-7

76

77

Zutphense Archeologische Publicaties

ZAP 1 Thomas Spitzers 1998: ‘Heerlijke’ maaltijdresten. Faunaresten uit de 17de-eeuwse beerput van de Hof van Heeckeren te Zutphen.

ZAP 2 Thomas Spitzers 1998: Van ‘s Heren Dis. Archeologisch botmateriaal uit een 10e-eeuwse afvalkuil in Huize van de Kasteele in Zutphen.

ZAP 3 Gerre van der Kleij 2003: Prehistorische grafvelden en tumuli rondom Zutphen.

ZAP 4 Anja Reimer 2003: Middeleeuwse houtwal , kenmerk voor Leesten Oost.

ZAP 5 Jan Bosch 2004: Het verleden in de toekomst. De consequenties voor het Zutphens archeologisch beleid na de invoering van het Verdrag van Valletta (Malta).

ZAP 6 Jan van Oostveen 2003: Kleipijpen uit Zutphen. (CD-rom, met regelmatige updates)

ZAP 7 Michel Groothedde en Michel Hulst 2003: Afval op Stand. Keramiek en glas uit twee adellijke beerkuilen uit de Late Middeleeuwen.

ZAP 8 Marieke de Jongh, Michel Groothedde en Achim Schreurs 2003: De gebrandschilderd-glasvondst van Zutphen.

ZAP 9 Michel Groothedde en Harold E. Henkes 2003: Zutphens glas zonder glans. Glascomplexen uit archeolo-gisch onderzoek in de binnenstad van Zutphen.

ZAP 10 Arjan den Braven, Janneke Zuyderwyk en Bert Fermin 2004: De diepte in. Een kelderopgraving in de IJland-panden, Houtmarkt 67-71 te Zutphen.

ZAP 11 Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: Laan naar Eme 2004 (LnE 101). Bewoningssporen uit de Late Bronstijd op de middeleeuwse enk Ovesthamme.

ZAP 12 Michel Groothedde 2005: Grachten, wallen en Berkelwater in de fietsenkelder. Verslag van de archeo-logische waarnemingen en documentatie in de bouwput van de ondergrondse fietsenkelder onder het Stationsplein.

ZAP 13 Erica Rompelman 2005: Zutphen – Houtmarkt 67-69-71. Dierlijk en menselijk botmateriaal uit de Ka-rolingische gracht.

ZAP 14 Michel Groothedde 2005: Verhalen uit de drek. Drie bijzondere vondsten uit de binnengracht aan de Martinetsingel.

ZAP 15 Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: Onder de wortels van de Kaardebol. Prehistorische meanders van de Schouwlaak in Zutphen.

ZAP 16 Bert Fermin 2005: Spiekers biej laag water zeuk’n. Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschie-denis rond het huis “De Revelhorst”.

ZAP 17 Bert Fermin, Michel Groothedde en Jeroen Krijnen 2005: “Haickfortz huesinge war de armen in wo-nen”. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek naar Hackforts Armenhuisjes.

ZAP 18 Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: Het verleden van Warnsveld verkend. Archeologische waar-nemingen bij de cunetbegeleiding rond de Bonendaal en het proefsleuvenonderzoek bij Den Bouw (Abersonplein 9) in 2004-2005 te Warnsveld.

ZAP 19 Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: De naakte violist die naast zijn schoenen liep. Beukerstraat 64 -archeologisch onderzoek in een huis op de gracht.

ZAP 20 Michel Groothedde en Dineke van Krimpen 2005: De middeleeuwen op straat 1. Rioolvervangingsbege-leiding van de Spittaalstraat in Zutphen, 2003.

ZAP 21 Allard van Helbergen 2006: Uit de keuken van Herman Otto (1650-1657) Archeologisch onderzoek naar en analyse van de keramische inhoud van een beerput, behorende tot het huishouden van Herman Otto van Bronck-horst, graaf Van Limburg Stirum.

ZAP 22 Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: De Zutphense ringwalburg van de 9e tot de vroege 14e eeuw. Nieuwe gegevens en inzichten uit archeologisch onderzoek en boringen op de Zutphense markten.

ZAP 23 Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Het diftarproject in Zutphen. 25 verhalen uit de middeleeuwse stad.

78

ZAP 24 Bert Fermin, Michel Groothedde en Dineke van Krimpen 2006: De middeleeuwen op straat (2). Laat-middeleeuwse straatdekken in de Oude Wand in Zutphen.

ZAP 25 Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Chamaven op de Nieuwstad. Een Frankisch erf en de overgang van hout- naar baksteenbouw in de late middeleeuwen aan de Isendoornstraat in Zutphen.

ZAP 26 Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Tussen de Schullentoren en de Kruittoren. Archeologisch onderzoek bij de westelijke stadsmuur van de Nieuwstad tijdens de herinrichting van het Stationsplein te Zutphen in 2006.

ZAP 27 Michel Groothedde en Bert Fermin 2007: Verdwenen huizen, tufstenen torens en houten straten rond de Apenstert. Riooltracébegeleiding Rozengracht – Broederenkerkhof – Kreynckstraat.

ZAP 28 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Een zeshonderd jaar oud geheim in de Vaaltstraat. Archeo-logisch onderzoek in het huis en de beerput van Vaaltstraat 4 in Zutphen.

ZAP 29 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Een laat-middeleeuwse kampontginning aan de Bieshorst-laan. Rapportage van het proefsleuvenonderzoek op het terrein van een nieuw landgoed.

ZAP 30 Bert Fermin 2007: Een rondje om de Warnsveldse kerk. Archeologisch proefsleuvenonderzoek op het Kerkplein te Warnsveld.

ZAP 31 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: De Buiten Laarpoort. Archeologisch onderzoek aan de Buiten Laarpoort en de 16e-eeuwse vestingwal aan de Berkelsingel in Zutphen.

ZAP 32 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Grachten en panden aan de Zaadmarkt. Archeologisch on-derzoek in het Grand Hotel du Soleil, Zaadmarkt 91 te Zutphen.

ZAP 33 Birgit Berk 2007: Hongerende hoge heren. Onderzoek naar 18e- en begin 19e-eeuwse begravingen uit de Nieuwstadskerk te Zutphen. (doctoraalscriptie)

ZAP 34 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: De Lunetten van Coehoorn. Een proefsleuf door een geslecht lunet in de Linie van Coehoorn, Coehoornsingel 3 te Zutphen.

ZAP 35 Arjan den Braven, Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Van achtertuin tot achterbuurt. Archeolo-gisch en historisch onderzoek aan de Wanne-Lievenheersteeg te Zutphen.

ZAP 36 Erica Rompelman 2007: Dierlijk en menselijk botmateriaal uit de opgravingen ’s-Gravenhof ’99 en Zutphen-Stadhuis. Vondsten uit het roerige laatste kwart van de 9e eeuw: Stadsafval of vikingaanval? (doctoraal-scriptie).

ZAP 37 Michel Groothedde 2007: De Franken in Leesten. Rapportage van de opgraving in de bouwput van Lees-tenseweg 18 te Zutphen 2007.

ZAP 38 Michel Groothedde en Harold Henkes 2008: Vijf eeuwen afval Zutphen-Stadhuis. Keramiek en glas uit beerput 7.

ZAP 39 Wim Ettema en Jan Peter Pals 2008: Onderzoek van botanische makroresten uit de beerput van het huis Vaaltstraat 4 in Zutphen.

ZAP 40 Bert Fermin 2008: Historische erfstructuren rond boerderij ’t Brake. Archeologisch onderzoek Veld-esebosweg 4 in Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 41 Bert Fermin en Michel Groothedde 2008: ‘Oppidum Sutphaniense’ - Archeologisch onderzoek naar de oudste defensieve werken van Zutphen, de 13e-eeuwse bebouwing en een 18e-eeuwse afvalput in de kelders van Hout-markt 63c te Zutphen.

ZAP 42 Bert Fermin, Michel Groothedde en Jeroen Krijnen 2008: Het Hoornwerk (1). Archeologisch onderzoek aan het contrescarp van Het Hoornwerk aan de Henri Dunantweg te Zutphen.

ZAP 43 Bert Fermin en Michel Groothedde 2008: Verdwenen bebouwing langs de Moddergracht. Archeo-logische begeleiding van de plaatsing van twee ondergrondse vuilcontainers aan de Spittaalstraat en de Martinetsingel in Zutphen.

ZAP 44 Bert Fermin en Michel Groothedde 2008: Het Hoornwerk (2). Proefsleuvenonderzoek op het Hoornwerk te Zutphen.

ZAP 45 Kim van Straten 2008: Begraven en verbrand verleden aan de Voorsterallee te Zutphen. Nederzet-tingssporen en een crematiegraf uit de Midden IJzertijd gevonden tijdens een proefsleuvenonderzoek.

79

ZAP 46 Bert Fermin en Michel Groothedde 2008: IJzertijd tussen Bajes en Wambuis. Archeologisch onderzoek op het Jeugdgevangenisterrein in Zutphen.

ZAP 47 Bert Fermin 2009: Het verleden van Warnsveld verkend (2). Archeologische begeleiding van de riool-vervanging in de Molenstraat, het Bongerspad, de Tuinstraat en de Schoolstraat te Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 48 Kim van Straten 2009: Van greppel tot beek. Een proefsleufonderzoek aan de Spittaalderkamp in Zutphen. ZAP 49 Bert Fermin en Michel Groothedde 2009: De middeleeuwse Laarstraat van brug tot buitenpoort. Archeologische begeleiding van de rioolvervanging in de Laarstraat in Zutphen in 2009.

ZAP 50 Bert Fermin en Michel Groothedde 2009: Het Kruittorenplein. Archeologisch onderzoek naar prehistori-sche, middeleeuwse en historische resten onder het Cobercogebouw, Nieuwstad 69 te Zutphen.

ZAP 51 Kim van Straten 2009: Een afdaling in het verleden van de Beukerstraat. Een archeologische waarne-ming aan de Beukerstraat 45 in Zutphen.

ZAP 52 Michel Groothedde 2009: Over de brug. Archeologisch noodonderzoek naar de resten van de voormalige paalbrug over de IJssel (gem. Zutphen).

ZAP 53 Kim van Straten 2009: Archeologie van het Noorderhavenkwartier. Een archeologisch bureauonder-zoek en grondradaronderzoek in het Noorderhavenkwartier van de Mars in Zutphen.

ZAP 54 Bert Fermin 2009: Het Paardenwalbastion. Archeologische begeleiding van de rioolvervanging in de David Evekinstraat/Berkelsingel in Zutphen.

ZAP 55 Bert Fermin en Michel Groothedde 2010: Binnen bij de Meestersmid. Archeologisch en historisch on-derzoek naar de bewoningsgeschiedenis van Nieuwstad 57-61, Basseroord 18 en Norenburgerstraat 18-20 te Zutphen.

ZAP 56 Bert Fermin en Michel Groothedde 2010: Het Houten Wambuis. Archeologisch en historisch onderzoek naar de herberg en boerderij Het Houten Wambuis te Zutphen.

ZAP 57 Bert Fermin 2010: Een 12e-eeuwse stadsgracht en héél veel brillenglazen. Archeologische begeleiding in Beukerstraat 15 te Zutphen.

ZAP 58 Bert Fermin, Michel Groothedde en Jeroen Krijnen 2011: Elf eeuwen historie in en onder Rodetoren-straat 51 (Zutphen). Archeologische begeleiding en bouwhistorisch onderzoek.

ZAP 59 Bert Fermin en Kim van Straten 2011: Archeologie van de Mars. Archeologisch onderzoek in het Noor-derhavenkwatrier van de Mars in Zutphen.

ZAP 60 Bert Fermin 2011: Wulflare. Archeologisch onderzoek naar prehistorische en middeleeuwse bewoningsresten op het crematoriumterrein aan de Voorsterallee te Zutphen.

ZAP 61 Bert Fermin 2011: Het verleden van Warnsveld verkend (3). Archeologische begeleiding van twee riool-vervangingen in Warnsveld (Laan 1940-1945 en Landweg).

ZAP 62 Bert Fermin en Michel Groothedde 2011: Steenkool, bagger, bokkenhoorns. Twee laatmiddeleeuwse complexen van de Schupstoel en de Nieuwstad in Zutphen.

ZAP 63 Bert Fermin 2011: Erven uit ijzertijd en volle middeleeuwen in Warnsveld. Archeologisch onderzoek onder de nieuwbouw van Den Bouw, Abersonplein 9 Warnsveld. (gem. Zutphen).

ZAP 64 Bert Fermin 2011: Erve Scheurkamp. Archeologisch onderzoek op de bouwkavel Rhienderinklaan 26 te Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 65 Coosje Koster 2011: Wonen en werken in het centrum van prestedelijk Zutphen. Archeologisch onderzoek naar structuren uit de opgravingen Zutphen – Stadhuis en Kuiperstraat 1, circa 882 – 1200 na Christus. (bachelorscriptie)

ZAP 66 Michel Groothedde 2011: De vorstelijke palts van Zutphen. De uitwerking van de opgravingen van 1946 en 1993 t/m 1999 op en rond het plein ‘s-Gravenhof te Zutphen.

ZAP 67 Chiara Cavallo 2011: Adellijke eetgewoonten. De vorstelijke palts van Zutphen. Zoöarcheologisch onder-zoek naar de resten uit Huize van de Kasteele, Zutphen (1994-95).

ZAP 68 Bert Fermin & Michel Groothedde 2011: De Vispoortgracht. Baggervondsten van middeleeuwen tot Mi-chael Jackson.

ZAP 69 Michel Groothedde & Jeroen Krijnen 2012: Twee sloppengangen in de Hospitaalstraat. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek op het perceel Spittaalstraat 81 te Zutphen.

80

ZAP 70 Kim van Straten & Bert Fermin met bijdragen van Hans Huisman, Joas van der laan, Bertil van Os, Dominique Ngan-Tillard, Ineke Joosten & Dion Stoop 2012: Het urnenveld van Leesten-Meijerink. Archeologisch onder-zoek naar een ritueel landschap uit de ijzertijd en bewoningssporen uit de middeleeuwen en nieuwe tijd bij de erven Wekenstro en Meijerink bij Zutphen.

ZAP 71 Bert Fermin 2012: Rhienderink, Brake en Scheurkamp. Archeologisch onderzoek en historisch onder-zoek naar de ontstaansgeschiedenis van drie historische erven naar aanleiding van de rioolvervanging in de Rhienderin-klaan, Kozakkenlaan, Veldesebosweg, Abersonlaan en Peppelenweg in Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 72 Bert Fermin 2012: De Halvemaanstraat. Proefsleuvenonderzoek naar de stadsontwikkeling en de vesting-gracht.

ZAP 73 Bert Fermin & Davy Kastelein 2012: Graven langs de rand van het kerkhof. Archeologisch proefput-tenonderzoek achter het koor van de Broederenkerk in Zutphen.

ZAP 74 Bert Fermin 2012: Een glimp van Wesse. Archeologisch onderzoek in een rioolsleuf in het Meijer Groenpad op het Hoge West in Zutphen.

ZAP 75 Bert Fermin en Michel Groothedde 2012: Een zoektocht naar de stadsmuur. Archeologische begeleiding van Bornhovestraat 45 in Zutphen.

ZAP 76 Bert Fermin 2013: De Weme van Warnsveld. Archeologisch en historisch onderzoek rond de oude pastorie op Rijksstraatweg 57 in Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 77 Michel Groothedde 2013: Een vorstelijke palts in Zutphen? Macht en prestige op en rond het plein ’s-Gravenhof van de Karolingische tijd tot aan de stadsrechtverlening.

ZAP 78 Bert Fermin en Davy Kastelein 2013: Het Lianderproject. Archeologische begeleiding van de aanleg van een middenspanningskabel door Zutphen.

ZAP 79 Bert Fermin 2013: Onder de vloer van smederij Remmelink. Archeologisch en historisch onderzoek aan Groenesteeg D.275 (Polsbroek) in Zutphen.

ZAP 80 Bert Fermin & Davy Kastelein 2013: Het Zutphense kwadrant. Archeologisch onderzoek in de gracht van de ringwalburg op de Houtmarkt te Zutphen.

ZAP 81 Melissa Vos en Michel Groothedde 2013: In de bebouwde kom. De uitwerking van een opgraving in de Komsteeg te Zutphen.

ZAP 82 Bert Fermin 2013: “Omtrent het Houwten Wambois”. Archeologisch onderzoek in het voorhuis van de historische herberg aan de Emmerikseweg in Zutphen.

ZAP 83 Bert Fermin 2013: De Emmerikseweg van Ravelijn tot Vredenbergerbrug. Archeologische begelei-ding van de rioolvervanging in de Emmerikseweg te Zutphen.

ZAP 84 Michel Groothedde & Davy Kastelein 2013: Verhalen uit de Lunettegracht. Archeologische begeleiding van de ontdemping van een vestinggracht op het voormalige Jeugdgevangenisterrein.

ZAP 85 Bert Fermin & Davy Kastelein 2013: Archeologie van de Mars (2). Archeologisch onderzoek naar de 18e-eeuwse lijmerij, vestingwerken en watertoren langs de Havenstraat in Zutphen.

81

Code

Spoor

Put

Vlak

Interpretatie

textuur

Mediaan

Bijmengsel

Sublagen

Kleur

Gevlekt

Schelp

plant

ijzer-mangaanHoutskoolHutteleem

FosfaatBaksteen

MortelTufsteenLeisteen

opmerkingen

NH

2011

500

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

--

20

00

20

0

NH

2011

501

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uin

--

--

20

02

20

0

NH

2011

502

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g gr

ofzw

ak g

rind

ig-

licht

grijs

brui

ngri

js-

--

00

00

00

0

NH

2011

503

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

nzw

ak g

rind

ig-

brui

n-

--

-1

00

00

00

NH

2011

504

1410

4-

zand

mati

g fij

nzw

ak g

rind

ig-

licht

grijs

brui

ngri

js-

--

00

00

00

0

NH

2011

505

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gze

er fi

jnzw

ak g

rind

ig-

brui

nlic

htbr

uin

--

-1

00

01

00

NH

2011

506

1410

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

grof

zwak

gri

ndig

-lic

htgr

ijsbr

uin

--

--

00

00

00

0

NH

2011

507

1410

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

--

brui

nlic

htgr

ijs-

--

10

02

00

0

NH

2011

508

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g gr

of-

-lic

htbr

uing

rijs

licht

grijs

--

enke

le fe

-vl

ekke

n1

00

00

00

NH

2011

509

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

jslic

htgr

ijs-

--

10

00

10

0

NH

2011

510

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-lic

htgr

ijsbr

uin

licht

grijs

--

-1

00

01

00

NH

2011

511

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

--

10

00

10

0

NH

2011

512

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

licht

brui

ngr

ijs-

--

10

00

00

0

NH

2011

513

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gze

er fi

jn-

-do

nker

grijs

--

--

10

00

00

0ve

geta

tieho

rizo

nt

NH

2011

514

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2011

515

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijs-

--

-1

00

00

00

-

NH

2011

516

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uin

licht

brui

n-

-ve

el fe

-vl

ekke

n1

00

00

00

Sporenlijst

82

NH

2011

517

1410

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

grof

--

licht

grijs

--

--

00

00

00

0ri

vier

zand

NH

2011

518

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

licht

brui

nlic

htgr

ijs-

-ve

el fe

-vl

ekke

n1

00

00

00

NH

2011

519

1410

4-

zand

mati

g fij

n-

-lic

htbr

uin

licht

grijs

--

veel

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2011

520

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

licht

brui

nlic

htgr

ijs-

-en

kele

fe-

vlek

ken

10

00

00

0za

ndig

NH

2011

521

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

licht

brui

nlic

htgr

ijs-

-en

kele

fe-

vlek

ken

10

00

00

0za

ndig

NH

2011

522

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2011

523

1410

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

--

licht

grijs

brui

n-

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0

NH

2011

524

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

brui

nlic

htgr

ijs-

-en

kele

fe-

vlek

ken

20

00

00

0sc

huin

gel

aagd

NH

2011

525

1410

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

brui

n-

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

20

00

00

-

NH

2011

526

1410

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

grof

--

licht

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2011

527

1410

4-

zand

mati

g fij

n-

-br

uin

licht

grijs

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

schu

in g

elaa

gd

NH

2011

528

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uin

grijs

--

enke

le fe

-vl

ekke

n1

00

00

00

-

NH

2011

529

1410

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

--

licht

grijs

brui

n-

--

00

00

00

0

NH

2011

530

1410

4-

zand

mati

g fij

n-

-br

uin

--

--

00

00

00

0-

NH

2011

531

1410

4-

zand

uite

rst

silti

gm

atig

fijn

--

brui

n-

--

-0

00

00

00

-

NH

2011

532

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-lic

htgr

ijsbr

uin

--

-0

00

00

00

NH

2011

533

1410

4ku

ilza

nd s

terk

si

ltig

mati

g gr

of-

-lic

htgr

ijsbr

uin

brui

n-

--

00

00

00

0-

NH

2011

534

1410

4ku

ilza

ndm

atig

fijn

--

licht

grijs

brui

nbr

uin

--

-0

00

00

00

-

83

NH

2011

535

1410

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htbr

uin

--

--

00

00

00

0-

NH

2011

536

1410

4-

zand

uite

rst

silti

gze

er fi

jn-

-do

nker

brui

ngri

js-

--

-1

00

00

00

-

NH

2011

537

1410

4-

klei

ste

rk

zand

ig-

--

licht

brui

n-

--

-1

00

00

00

-

NH

2011

538

1410

4-

zand

uite

rst

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

brui

n-

--

-0

00

00

00

NH

2011

539

1410

4-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uin

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2011

540

1410

4ku

ilza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

enke

le

leem

brok

jes

-lic

htgr

ijs-

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

NH

2011

541

1410

4ku

ilza

nd z

wak

si

ltig

mati

g gr

of-

-lic

htgr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2011

542

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

nzw

ak g

rind

ig-

brui

n-

--

-0

00

02

00

plas

tic

NH

2011

543

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

nzw

ak g

rind

ig-

grijs

brui

n-

--

-0

00

10

00

poly

styr

een

NH

2011

544

1510

2-

klei

ste

rk

zand

ig-

zand

brok

ken

-br

uin

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

10

00

00

0za

ndbr

NH

2011

545

1510

2ku

ilza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uin

--

--

10

00

00

0-

NH

2011

546

1510

2-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

grof

--

witg

rijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2011

547

1510

2-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

brui

n-

--

-1

00

00

00

-

NH

2011

548

1510

2-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

grof

enke

le

leem

brok

jes

-gr

ijs-

--

-0

00

00

00

NH

2011

549

1510

2-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

grof

--

donk

ergr

ijs-

-w

o3-

00

00

00

0-

NH

2011

550

1510

2-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

--

licht

brui

ngr

ijs-

--

00

00

00

0be

ton

NH

2011

551

1510

2ku

ilza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

--

--

00

00

00

0

NH

2011

552

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g gr

ofza

ndbr

okke

n-

licht

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0ve

el g

rijz

e le

embr

okke

n en

ste

enko

ol!!

84

NH

2011

553

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g gr

ofkl

eibr

okke

n-

licht

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2011

554

1510

2-

klei

ste

rk s

iltig

-za

ndbr

okke

n-

grijs

brui

n-

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

NH

2011

555

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g gr

ofza

ndbr

okke

n-

licht

brui

n-

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

NH

2011

556

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijsbr

uin

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

10

00

00

0-

NH

2011

557

1510

2-

zand

mati

g fij

n-

-gr

ijsbr

uin

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2011

558

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-lic

htbr

uin

licht

grijs

--

-1

00

00

00

-

NH

2011

559

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-lic

htgr

ijsgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2011

560

1510

2-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

grof

--

licht

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2011

561

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2011

562

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g gr

of-

-lic

htgr

ijsgr

ijs-

--

10

00

00

0-

NH

2011

563

1510

2-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

--

licht

grijs

grijs

--

-0

00

00

00

NH

2011

564

1510

2ku

ilza

ndm

atig

fijn

--

licht

grijs

grijs

--

-0

00

00

00

NH

2011

566

1510

2ku

ilza

nd z

wak

si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijslic

htgr

ijs-

--

00

00

00

0

NH

2011

567

1510

2ku

ilza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

licht

grijs

--

-0

00

00

00

brok

ken

grijs

brui

n za

nd

NH

2011

568

1510

2ku

ilza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

jslic

htgr

ijs-

--

10

00

00

0

NH

2011

569

1510

2-

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2011

570

1510

2-

zand

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

--

00

00

00

0

NH

2011

571

1510

2ku

ilza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

-0

00

00

00

NH

2012

572

161

-za

ndm

atig

fijn

--

brui

ngr

ijs-

--

00

00

00

0-

85

NH

2012

573

161

-za

ndm

atig

fijn

--

brui

ngr

ijs-

--

00

00

10

0-

NH

2012

574

161

kuil

zand

mati

g fij

n-

-lic

htbr

uin

--

--

00

01

10

0-

NH

2012

575

1610

3-

zand

mati

g fij

n-

-do

nker

brui

ngri

js-

--

-0

00

10

00

wat

ste

enko

ol

NH

2012

576

160

-za

ndm

atig

fijn

--

donk

ergr

ijs-

--

-0

00

10

00

wat

ste

enko

ol

NH

2012

577

160

-za

ndm

atig

fijn

--

donk

erbr

uin

--

--

10

00

10

0-

NH

2012

578

160

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijsbr

uin

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

579

160

-za

ndm

atig

fijn

--

geel

licht

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

580

160

-le

em z

wak

za

ndig

--

-lic

htgr

ijsbr

uin

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2012

581

160

-le

em z

wak

za

ndig

--

-lic

htge

ellic

htgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2012

582

160

-za

ndze

er g

rof

--

licht

grijs

geel

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

583

160

-za

ndm

atig

fijn

--

brui

n-

--

enke

le fe

-vl

ekke

n1

00

00

00

NH

2012

584

160

-za

ndm

atig

fijn

--

donk

erbr

uin

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

01

10

0st

eenk

ool

NH

2012

585

160

-za

ndm

atig

grof

--

licht

geel

brui

n-

--

00

00

00

0-

NH

2012

586

160

-za

ndm

atig

fijn

--

licht

geel

brui

n-

--

00

00

00

0-

NH

2012

587

160

-le

em z

wak

za

ndig

--

-br

uin

brui

ngri

js-

--

00

00

00

0-

NH

2012

588

160

-za

ndm

atig

fijn

enke

le

leem

brok

jes

-ge

elbr

uin

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

589

160

-za

ndm

atig

fijn

--

brui

ngri

jsbr

uin

--

-1

00

10

00

-

NH

2012

590

160

-za

ndm

atig

fijn

veel

le

embr

okje

s-

licht

geel

brui

n-

--

00

00

00

0-

NH

2012

591

160

kuil

zand

mati

g fij

n-

-lic

htge

ellic

htgr

ijs-

--

00

01

00

0-

NH

2012

592

160

onbe

paal

dza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uin

licht

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

593

160

kuil

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

brui

n-

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

594

160

-za

ndm

atig

fijn

--

donk

erbr

uin

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

595

160

-za

ndm

atig

fijn

--

licht

geel

--

--

00

00

00

0-

86

NH

2012

596

160

kuil

klei

--

-lic

htgr

ijs-

--

enke

le m

n-vl

ekke

n0

00

00

00

-

NH

2012

597

160

kuil

zand

mati

g fij

n-

-gr

ijsbr

uin

--

enke

le m

n-vl

ekke

n0

00

11

00

-

NH

2012

598

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

brui

n-

-en

kele

mn-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2012

599

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

--

10

01

00

0-

NH

2012

600

160

-za

ndm

atig

fijn

--

brui

ngr

ijs-

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0ijz

ersp

oella

ag

NH

2012

601

160

-za

ndm

atig

grof

--

witg

rijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2012

602

160

-za

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

witg

rijs

--

--

10

00

00

0-

NH

2012

603

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

604

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

605

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

606

160

-za

ndm

atig

fijn

--

brui

ngri

jsgr

ijsbr

uin

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

607

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

brui

n-

--

-1

00

11

00

met

com

plet

e ba

kste

en

NH

2012

608

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

brui

n-

--

10

01

10

0-

NH

2012

609

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

--

00

02

30

0-

NH

2012

610

160

-le

em z

wak

za

ndig

--

-lic

htgr

ijsbr

uin

--

--

10

00

00

0-

NH

2012

611

160

kuil

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

--

--

10

01

10

0-

NH

2012

612

160

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

--

10

00

10

0-

NH

2012

613

160

-le

em z

wak

za

ndig

--

-lic

htbr

uing

rijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

614

160

-le

em s

terk

za

ndig

--

-gr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

615

171

muu

rza

ndm

atig

fijn

--

--

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

616

1810

2-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

--

licht

grijs

--

--

00

00

00

0-

87

NH

2012

617

1810

2-

zand

mati

g gr

ofen

kele

le

embr

okje

s-

licht

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

618

1810

2-

zand

mati

g fij

nza

ndbr

okke

n-

licht

grijs

brui

nlic

htgr

ijs-

--

00

00

00

0

NH

2012

619

1810

2-

zand

mati

g fij

nza

ndbr

okke

n-

licht

grijs

brui

nw

it-

--

10

00

00

0

NH

2012

620

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

licht

brui

ngri

jslic

htgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2012

621

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

zand

lage

ngr

ijslic

htgr

ijs-

--

10

00

00

0-

NH

2012

622

1810

2-

zand

mati

g gr

ofen

kele

le

embr

okje

sza

ndla

gen

licht

grijs

licht

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

623

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-do

nker

grijs

licht

grijs

--

-1

00

00

00

-

NH

2012

624

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

niet

van

toep

assi

ngw

itbru

ingr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2012

625

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

licht

grijs

brui

ngr

ijsbr

uin

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

626

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-lic

htgr

ijsbr

uin

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

627

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-gr

ijs-

--

-1

00

00

00

-

NH

2012

628

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

licht

brui

nlic

htgr

ijsbr

uin

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

629

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-br

uin

brui

ngri

js-

--

00

00

00

0-

NH

2012

630

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

licht

grijs

licht

brui

ngri

js-

--

00

01

10

0-

NH

2012

631

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

licht

grijs

licht

brui

ngri

js-

--

00

01

10

0-

NH

2012

632

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

licht

grijs

brui

ngri

js-

--

00

01

00

0le

emsp

ikke

ls

NH

2012

633

1810

2-

zand

mati

g fij

nza

ndbr

okke

n-

licht

brui

ngri

jsbr

uing

rijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

634

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-lic

htbr

uing

rijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2012

635

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-gr

ijs-

--

-1

00

01

00

-

NH

2012

636

1810

2-

leem

zw

ak

zand

ig-

--

grijs

brui

n-

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

637

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-w

itgri

jsw

itgri

js-

--

10

00

00

0-

NH

2012

638

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

grijs

brui

n-

--

00

00

00

0st

eenk

ool

88

NH

2012

639

1810

2-

zand

mati

g fij

n-

-w

itgr

ijs-

--

00

00

00

0gr

ijs le

mig

zan

d

NH

2012

640

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

wit

grijs

--

-0

00

00

00

klui

tjes

gri

js le

mig

zan

d

NH

2012

641

1810

2-

leem

zw

ak

zand

ig-

--

brui

ngri

jsgr

ijs-

--

10

02

00

0+

lenz

en w

it z

and

+ he

le

baks

teen

20x

11x5

NH

2012

642

1810

2-

zand

mati

g gr

ofen

kele

le

embr

okje

s-

licht

grijs

licht

grijs

--

-0

00

00

00

licht

gri

js le

mig

zan

d.

baks

tene

n lig

gend

in

vlak

.

NH

2012

643

1810

2-

zand

mati

g fij

nen

kele

le

embr

okje

s-

grijs

brui

ngr

ijs-

--

00

00

00

0gr

ijsijs

lem

ig z

and

NH

2012

644

1810

2-

zand

mati

g gr

ofen

kele

le

embr

okje

s-

licht

grijs

licht

grijs

--

-0

00

00

00

idem

in 1

04. l

licht

gri

js

lem

ig z

and

NH

2012

645

1810

2-

zand

mati

g gr

ofza

ndbr

okke

n-

wit

brui

ngri

js-

--

00

00

00

0-

NH

2012

646

1810

2-

zand

mati

g fij

nzw

ak g

rind

ig-

licht

grijs

brui

n-

--

-0

00

00

00

idem

in 1

04. +

be

tonb

rokj

es

NH

2012

647

1810

4ve

rsto

ring

rece

ntza

ndze

er g

rof

--

niet

van

toep

assi

ng-

--

-0

00

00

00

sloo

pgat

, bet

onnn

nn

NH

2012

648

1810

4-

zand

mati

g fij

n-

leem

lage

ngr

ijsbr

uin

licht

brui

n-

--

10

01

10

0-

NH

2012

649

1810

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-br

uing

rijs

licht

grijs

--

-0

00

00

00

enke

le k

leib

rokj

es

NH

2012

650

1810

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htgr

ijsgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2012

651

1810

4ku

ilza

ndm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htbr

uin

brui

ngri

js-

--

10

00

00

0-

NH

2012

652

1810

4-

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htgr

ijsbr

uing

rijs

paar

s-

--

00

01

00

0-

NH

2012

653

1810

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

brui

n-

--

-0

00

00

00

-

NH

2012

654

1810

4-

zand

zw

ak

silti

gm

atig

fijn

-za

ndla

gen

grijs

brui

nlic

htgr

ijs-

--

00

01

00

0-

NH

2012

1710

191

kade

niet

ben

oem

d-

klei

brok

ken

-kl

eur

niet

te

bepa

len

(vel

d)kl

eur

niet

te

bepa

len

(vel

d)-

--

00

00

00

0-

NH

2012

1711

201

natu

urlij

ke la

agza

ndm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htge

elgr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

656

211

vers

tori

ng re

cent

zand

mati

g fij

n-

-lic

htge

elbr

uin

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

657

211

kuil

zand

mati

g si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

grijs

--

--

00

00

00

0pi

jpen

stee

ltjes

89

NH

2013

658

211

-za

ndm

atig

fijn

--

brui

nni

et v

an

toep

assi

ng-

--

00

00

00

0-

NH

2013

659

211

-za

ndm

atig

grof

--

grijs

licht

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

660

211

-ve

en s

terk

za

ndig

--

-do

nker

brui

n-

zoet

wat

er-

sche

lpen

--

00

00

00

0-

NH

2013

661

211

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2013

662

211

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2013

663

211

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2013

664

211

-za

ndm

atig

grof

-kl

eila

gen

grijs

grijs

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

-

NH

2013

665

211

-za

ndm

atig

fijn

mati

g hu

meu

s-

grijs

licht

grijs

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

hum

usvl

ekke

n

NH

2013

666

211

-za

ndze

er g

rof

--

licht

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2013

667

211

-za

ndm

atig

fijn

--

licht

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2013

668

211

-za

ndm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

-

NH

2013

669

211

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

grof

--

grijs

grijs

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

-

NH

2013

670

211

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

fijn

zwak

gri

ndig

zand

lage

nlic

htgr

ijsgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2013

671

211

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

fijn

--

licht

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

673

211

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

grof

--

licht

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

674

211

opho

ging

slaa

gkl

eim

atig

fijn

zand

brok

ken

-do

nker

grijs

licht

grijs

--

-3

00

20

00

-

NH

2013

675

211

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

fijn

klei

brok

ken

-do

nker

grijs

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

676

211

-za

ndm

atig

fijn

--

licht

grijs

brui

ngr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2013

677

211

-za

ndm

atig

grof

--

licht

grijs

Bgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2013

678

211

-za

nd k

leiig

mati

g fij

n-

-gr

ijsgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2013

679

211

-za

nd k

leiig

mati

g fij

n-

-lic

htgr

ijsgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2013

680

211

-za

ndm

atig

fijn

-za

ndla

gen

grijs

geel

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

681

211

-za

ndm

atig

fijn

-za

ndla

gen

licht

grijs

grijs

--

-0

00

00

00

-

90

NH

2013

682

211

-za

ndm

atig

fijn

-za

ndla

gen

licht

grijs

--

--

00

00

00

0sc

huin

gel

aagd

NH

2013

683

211

-za

ndm

atig

grof

-za

ndla

gen

licht

grijs

--

--

00

00

00

0sc

huin

gel

aagd

NH

2013

684

211

-za

ndm

atig

grof

-za

ndla

gen

licht

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

685

211

-za

ndm

atig

grof

-za

ndla

gen

licht

grijs

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

686

211

-za

ndm

atig

fijn

-za

ndla

gen

licht

grijs

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

687

211

-za

ndm

atig

fijn

-za

ndla

gen

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

688

211

-za

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

zwak

hum

eus

-do

nker

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

690

211

-za

ndm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htgr

ijsgr

ijs-

--

00

00

00

0-

NH

2013

691

211

-za

ndm

atig

fijn

klei

brok

ken

-ni

et v

an to

epas

sing

kleu

r ni

et te

be

pale

n (v

eld)

--

-0

00

00

00

deel

van

bru

ggeh

oofd

NH

2013

672

221

-za

ndm

atig

grof

--

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

689

221

-za

ndm

atig

grof

-za

ndla

gen

licht

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

1692

221

-za

nd z

wak

si

ltig

mati

g fij

n-

-lic

htgr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

1693

221

-za

nd z

wak

si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

brui

n-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

1694

221

-za

nd z

wak

si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijsdo

nker

grijs

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

-

NH

2013

1695

221

-za

ndm

atig

fijn

zwak

hum

eus

-do

nker

brui

n-

--

-0

00

10

00

-

NH

2013

1696

221

-za

ndm

atig

fijn

zwak

hum

eus

-do

nker

brui

n-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

1697

221

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nzw

ak h

umeu

s-

donk

ergr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

1698

221

-za

ndm

atig

fijn

zwak

hum

eus

-do

nker

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

1699

221

-za

ndm

atig

fijn

zwak

hum

eus

-lic

htgr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

1700

221

-za

ndm

atig

fijn

zwak

hum

eus

-do

nker

grijs

--

--

00

01

00

0-

NH

2013

1701

221

-za

nd z

wak

si

ltig

mati

g gr

ofzw

ak h

umeu

s-

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

1702

221

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nzw

ak h

umeu

s-

donk

ergr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

91

NH

2013

1703

221

-za

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

zwak

hum

eus

-gr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

1704

221

-kl

ei s

terk

za

ndig

-zw

ak h

umeu

s-

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

10

00

00

0-

NH

2013

1705

221

-za

ndm

atig

fijn

-za

ndla

gen

licht

brui

n-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

1706

221

-za

ndm

atig

fijn

--

grijs

licht

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

1707

221

puin

laag

zand

mati

g fij

n-

-gr

ijslic

htgr

ijs-

--

00

03

30

0-

NH

2013

1708

221

besc

hoei

ing

-ni

et v

an

toep

assi

ng-

-kl

eur

niet

te

bepa

len

(vel

d)-

--

-0

00

00

00

baks

tene

n pu

t

NH

2013

1709

221

puin

laag

zand

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

donk

ergr

ijsgr

ijs-

--

00

01

00

0-

NH

2013

1712

230

-za

ndm

atig

fijn

--

--

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

692

251

muu

rni

et b

enoe

md

--

-ro

od-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

693

251

wat

erpu

tni

et b

enoe

md

--

-ro

od-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

694

251

onbe

paal

dni

et b

enoe

md

--

-ro

od-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

695

261

-za

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

donk

ergr

ijs-

--

-0

00

11

00

hout

rest

en

NH

2013

696

261

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

brui

n-

--

-0

00

21

00

-

NH

2013

697

261

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

--

00

01

10

0-

NH

2013

698

261

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-lic

htbr

uin

--

-ve

el fe

-vl

ekke

n1

00

01

00

-

NH

2013

699

261

-za

nd u

iters

t si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

grijs

grijs

--

-1

00

11

01

-

NH

2013

700

261

-za

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

10

01

00

0-

NH

2013

701

261

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

10

01

00

0-

NH

2013

702

261

kuil

zand

uite

rst

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

--

--

10

01

00

0-

NH

2013

703

261

kuil

zand

uite

rst

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

--

--

10

03

20

0-

92

NH

2013

704

261

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

grijs

--

--

10

01

10

0-

NH

2013

705

261

-za

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

brui

n-

--

-0

00

11

00

-

NH

2013

706

261

-za

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijs-

--

-1

00

10

00

-

NH

2013

707

261

kuil

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

licht

grijs

--

--

10

01

00

0-

NH

2013

708

261

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

brui

nzw

art

--

veel

pl

ante

n-

rest

en-

00

00

00

0-

NH

2013

709

261

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htgr

ijs-

--

-0

00

11

00

-

NH

2013

710

261

onbe

paal

dza

ndm

atig

fijn

zwak

gri

ndig

-w

it-

--

-0

00

02

00

-

NH

2013

711

261

hout

en p

aal

zand

--

--

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

712

261

hout

en p

aal

-ni

et v

an

toep

assi

ng-

--

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

763

261

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-br

uing

rijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

764

261

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

grijs

--

--

00

01

10

0-

NH

2013

765

261

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

licht

brui

nlic

htbr

uin

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

766

261

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nza

ndbr

okke

n-

licht

grijs

wit

brui

n-

--

00

00

00

0

NH

2013

767

261

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

zand

brok

ken

-br

uin

wit

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

768

261

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-zw

art

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

769

261

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijs-

--

-0

00

10

00

-

NH

2013

770

261

GW

Gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

brui

n-

--

10

01

00

0-

NH

2013

771

261

grep

pel

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

zwak

hum

eus

-do

nker

grijs

--

--

10

01

10

0-

NH

2013

772

261

grep

pel

zand

ste

rk

silti

gm

atig

grof

--

grijs

brui

n-

--

-1

00

10

00

-

93

NH

2013

713

271

vers

tori

ng re

cent

zand

kle

iigm

atig

fijn

klei

brok

ken

-gr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

714

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2013

715

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nzw

ak h

umeu

s-

donk

ergr

ijs-

--

-2

00

00

00

-

NH

2013

716

271

opho

ging

slaa

gza

nd z

wak

si

ltig

zeer

gro

fm

atig

grin

dig

-lic

htbr

uing

eel

--

--

00

00

00

0aa

n on

der

en b

oven

kant

ijz

erba

ndje

NH

2013

717

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

718

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-br

uing

rijs

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

719

271

opho

ging

slaa

gza

nd z

wak

si

ltig

zeer

gro

f-

-lic

htge

el-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

720

271

vloe

rza

ndm

atig

fijn

--

rood

--

--

00

00

00

0re

chto

psta

ande

loss

e st

enen

NH

2013

721

271

opho

ging

slaa

gza

nd u

iters

t si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

grijs

--

--

00

03

00

0-

NH

2013

722

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nm

atig

hum

eus

-zw

art

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

723

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

licht

brui

ngri

js-

--

-0

00

01

00

-

NH

2013

724

271

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htbr

uing

rijs

--

-fe

-co

ncre

ties

00

00

00

0-

NH

2013

725

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

--

10

01

10

0-

NH

2013

726

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijs-

--

-2

00

00

00

-

NH

2013

727

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-do

nker

grijs

--

--

10

01

10

0-

NH

2013

728

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

zeer

gro

f-

-lic

htbr

uing

eel

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

729

271

kuil

zand

uite

rst

silti

gm

atig

fijn

mati

g hu

meu

s-

donk

ergr

ijs-

--

-1

00

20

00

beva

t bal

ken

NH

2013

730

271

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

fijn

mati

g hu

meu

s-

donk

ergr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

731

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

--

00

01

10

0-

94

NH

2013

732

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

brui

ngri

jsbr

uin

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

733

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nza

ndbr

okke

n-

grijs

brui

n-

--

-1

00

01

00

-

NH

2013

734

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

brui

ngri

js-

--

-1

00

11

00

-

NH

2013

735

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-gr

ijsbr

uing

rijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

736

271

vers

tori

ng re

cent

zand

mati

g fij

n-

-gr

ijsbr

uin

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

737

271

wal

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

jsgr

ijs-

--

00

00

00

0ge

laag

d

NH

2013

738

271

wal

zand

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

licht

grijs

wit

--

-0

00

00

00

NH

2013

739

271

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

fijn

klei

brok

ken

-br

uing

rijs

licht

grijs

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

740

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

n-

-br

uing

rijs

--

-en

kele

fe-

vlek

ken

10

00

00

0-

NH

2013

741

271

kuil

zand

ste

rk

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

-1

00

11

00

-

NH

2013

742

271

kuil

zand

mati

g fij

n-

-gr

ijsbr

uin

--

--

10

01

10

0-

NH

2013

743

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

n-

--

-1

00

00

00

-

NH

2013

744

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

brui

n-

--

-1

00

11

00

-

NH

2013

745

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

brui

ngri

jsw

it-

--

00

00

00

0-

NH

2013

746

271

opho

ging

slaa

gza

nd z

wak

si

ltig

zeer

gro

f-

-lic

htgr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

747

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htbr

uin

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

748

271

kuil

zand

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

licht

brui

n-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

749

271

opho

ging

slaa

gza

nd s

terk

si

ltig

mati

g fij

nkl

eibr

okke

n-

brui

ngri

js-

--

-1

00

00

00

-

NH

2013

750

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

licht

brui

n-

--

enke

le fe

-vl

ekke

n0

00

00

00

-

NH

2013

751

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

-1

00

00

00

-

95

NH

2013

752

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

-1

00

00

00

-

NH

2013

753

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngr

ijs-

--

10

00

00

0-

NH

2013

754

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

755

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

756

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

n-

--

-1

00

11

00

-

NH

2013

757

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

licht

brui

ngri

jsgr

ijs-

-en

kele

fe-

vlek

ken

00

00

00

0-

NH

2013

758

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

brui

ngri

js-

--

-0

00

00

00

-

NH

2013

759

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

--

grijs

--

--

00

00

00

0-

NH

2013

760

271

opho

ging

slaa

gza

ndm

atig

fijn

--

grijs

brui

n-

--

-0

00

11

00

-

NH

2013

761

271

opho

ging

slaa

gkl

ei s

terk

za

ndig

--

-gr

ijs-

--

veel

fe-

vlek

ken

00

00

10

0-

NH

2013

762

271

opho

ging

slaa

gza

nd m

atig

silti

gm

atig

fijn

klei

brok

ken

-lic

htgr

ijs-

--

-0

00

00

00

-

96

97

Code

Vondst

Put

Vlak

Spoor

Spooromschrijving

materiaal

hoofdgroep

Herkomst

Functie

type

Opmerkingen

Wand

Rand

Bodem

Overig

Totaal

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

gefa

cett

eerd

e pi

jpek

op z

onde

r m

erkt

eken

.0

00

11

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: 3

0 ge

kroo

nd 1

714-

1885

00

01

1

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: k

ievi

t 167

4-17

750

00

11

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpo

rcel

ein

onbe

kend

pijp

-

euro

pees

por

sele

in. o

p de

vo

orka

nt is

een

por

tret

ge

schi

lder

d va

n ee

n m

an m

et

een

baar

d in

de

kleu

ren

oran

je,

blau

w, r

oze

en g

oud.

00

01

1

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en: M

G g

ekro

ond

1669

-18

720

00

11

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

kort

e is

abe

pijp

. De

zijk

ante

n zi

jn

vers

ierd

met

twee

por

trett

en.

Het

ene

por

tret

is d

ie v

an e

en

man

met

een

sno

r en

een

baa

rd.

Het

and

ere

port

ret i

s va

n ee

n vr

ouw

Her

denk

ings

pijp

van

he

t huw

elijk

van

will

emIII

met

Em

ma.

00

01

1

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en is

sle

chts

ged

eelte

lijk

lees

baar

: 5...

gekr

oond

00

01

1

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

kort

e is

abe

van

jan

prin

ce0

00

11

Vondstenlijst

98

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

stee

l van

een

kor

te is

abe

met

aa

n de

ene

kan

t de

teks

t:

kort

e is

abe

en o

p de

and

ere

kant

de

teks

t: ja

n pr

ince

& c

ie.

De

over

gang

naa

r de

ket

el is

ve

rsie

rd m

et e

en s

chel

pmoti

ef0

00

11

NH

2011

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

met

rade

ring

en0

00

11

NH

2011

61-

--

loss

e vo

ndst

uit

topl

aag

nabi

j ged

empt

e N

oord

erha

ven

(oos

tdee

l)ke

ram

iek

Pste

engo

edon

beke

ndka

n-

de b

uite

nkan

t is

bede

kt m

et

ijzer

engo

be0

01

01

NH

2011

61-

--

loss

e vo

ndst

uit

topl

aag

nabi

j ged

empt

e N

oord

erha

ven

(oos

tdee

l)ke

ram

iek

bijn

a-st

eeng

oed

Sieg

burg

kan

--

00

10

1

NH

2011

62-

--

vond

sten

zee

fres

idu

bove

nste

laag

oos

tdee

l te

rrei

nm

etaa

lbr

ons

onbe

kend

hang

er-

Her

denk

insp

enni

ng v

an d

e kr

onin

g va

n ko

ning

in W

ilhel

min

a in

189

80

00

11

NH

2011

62-

--

vond

sten

zee

fres

idu

bove

nste

laag

oos

tdee

l te

rrei

nke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Wes

terw

ald

zalfp

ot-

in k

obal

tbla

uwe

deco

ratie

de

lett

ers

ABP

Hoo

gte:

8 c

m.

Dia

met

er: 5

cm

.0

00

11

NH

2011

62-

--

vond

sten

zee

fres

idu

bove

nste

laag

oos

tdee

l te

rrei

nke

ram

iek

porc

elei

nEu

ropa

kan

-

Min

iatu

urka

nnet

je v

an e

urop

ees

pors

elei

n zo

nder

dec

orati

e.

Het

oor

is d

icht

. Hoo

gte:

4 cm

. D

iam

eter

: 4,5

cm

.0

00

11

NH

2011

62-

--

vond

sten

zee

fres

idu

bove

nste

laag

oos

tdee

l te

rrei

ngl

asgl

ason

beke

ndza

lfpot

-

tonv

orm

ige

zalfp

ot m

et d

rie

ribb

els

op d

e sc

houd

er e

n dr

ie

ribb

els

net b

oven

de

bode

m. D

e po

t is

van

kleu

rloo

s gl

as in

een

m

al v

erva

ardi

gd. H

oogt

e: 1

1 cm

. D

iam

eter

: 5,5

cm

.0

00

11

99

NH

2011

761

-61

2la

ag 4

2ke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Stad

lohn

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

10

00

1

NH

2011

761

-61

2la

ag 4

2ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

test

--

01

00

1

NH

2011

761

-61

2la

ag 4

2ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

13

00

3

NH

2011

761

-61

2la

ag 4

2ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

slib

vers

ierd

vlek

keng

oed

10

00

1

NH

2011

761

-61

2la

ag 4

2ke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

bord

-bl

auw

e de

cora

tie0

32

05

NH

2011

761

-61

2la

ag 4

2ke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

--

00

01

1

NH

2011

761

-61

2la

ag 4

2ke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

--

00

01

1

NH

2011

761

-61

2la

ag 4

2m

etaa

lko

per

onbe

kend

ving

erho

ed-

-0

00

11

NH

2011

771

-60

2la

ag 3

3ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

bouw

mat

eria

al-

leng

te: 2

2 cm

. Bre

edte

: 10

cm.

Dik

te: 5

cm

.0

00

11

NH

2011

771

-60

2la

ag 3

3ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

bouw

mat

eria

al-

leng

te: 2

2 cm

. Bre

edte

: 10

cm.

Dik

te: 5

cm

Gri

js g

esin

terd

00

01

1

NH

2011

771

-60

2la

ag 3

3or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

afva

l-

bot b

evat

sni

jspo

ren

00

01

1

NH

2011

771

-60

2la

ag 3

3ke

ram

iek

stee

ngoe

dSi

egbu

rgka

n-

licht

gev

lam

d0

01

01

NH

2011

771

-60

2la

ag 3

3ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

bord

slib

vers

ierd

-0

01

01

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0m

etaa

lko

per

onbe

kend

gesp

--

00

01

1

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0m

etaa

llo

odon

beke

ndko

gel

-vo

or 1

863

00

01

1

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Stad

lohn

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

10

00

1

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

grijs

bakk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

term

inee

rd-

-1

00

01

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

porc

elei

nEu

ropa

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

10

00

1

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

porc

elei

nch

inee

sni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

blau

we

deco

ratie

10

00

1

100

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

witb

akke

ndon

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

op d

e bu

itenk

ant z

it pa

arse

lo

odgl

azuu

r2

00

13

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

indu

stri

eel

zwar

ton

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

00

01

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

slib

vers

ierd

vlek

keng

oed

00

01

1

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

20

00

2

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

bord

--

01

00

1

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

82

21

13

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-zw

artg

oed

tam

inea

u-ac

htig

10

00

1

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

indu

stri

eel w

itko

p-

enge

ls s

crat

ched

blu

e1

01

02

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

indu

stri

eel w

itko

p-

enge

ls s

crat

ched

blu

eHoo

gte:

4

cm. D

iam

eter

: 8 c

m.

00

01

1

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

bord

-bl

auw

e de

cora

tie2

24

08

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

dakp

ango

lfpan

-0

00

11

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndbo

rd-

-2

23

07

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-bl

auw

e de

cora

tie1

10

02

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

p-

-0

01

01

NH

2011

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Wes

terw

ald

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

10

00

1

NH

2011

791

-61

4la

ag 4

4ke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

-H

ielm

erk:

Bot

h 17

22-1

898

00

01

1

101

NH

2011

8217

--

Gro

nd n

oord

van

muu

rgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-br

uin

gekl

eurd

gla

s0

10

01

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Sieg

burg

krui

km

iner

aal

wat

erkr

uik

Hoo

gte:

30

cm D

iam

eter

: 8,5

cm

. Op

de k

ruik

sta

an d

rie

stem

pels

: een

rond

stem

pel

met

de

teks

t M_W

O

APO

LLLI

NA

RISB

RUN

NEN

, een

an

der

stem

pel b

evat

de

teks

t G

EORG

KRE

UZB

ERG

AH

RWIL

ER

RHEI

NPR

EUSS

EN h

et d

erde

st

empe

l is

het n

umer

5 w

aarv

an

het b

oven

ste

balk

je o

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Sieg

burg

krui

km

iner

aal

wat

erkr

uik

-2

00

02

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

m-

-0

11

02

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndbo

rd-

-1

00

01

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

--

00

10

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

p-

op d

e bi

nen

en b

uite

nkan

t een

bl

auw

e de

cora

tie m

et li

jnen

en

flora

le m

otiev

en.

00

10

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Stad

lohn

kan

--

10

00

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

bord

-bl

auw

e de

cora

tie.

10

10

2

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

zev

enke

ram

iek

witb

akke

ndob

eken

dde

ksel

-vl

ekke

ngoe

d ro

ze b

akse

l0

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pabo

rd-

Op

de s

pieg

el e

en v

eelk

leur

ige

schi

lder

ing

met

frui

t.0

01

01

102

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pabo

rd-

bord

met

gep

looi

de ra

nd

en b

lauw

e de

cora

tie m

et

trob

loem

vers

ieri

ng.

00

10

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pako

p-

blau

wes

trob

loem

deco

ratie

01

00

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

papo

tth

eepo

t-

10

00

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pako

p-

veel

kleu

rige

dec

orati

e m

et

bloe

men

01

00

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndte

gel

witj

e-

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

glas

glas

onbe

kend

fles

-

vier

kant

e fle

s m

et d

e te

kst:

LI

EVEG

OED

SFA

BRIE

KEN

(N.V

. DE

HO

UTT

UIN

EN) A

MST

ERD

AM

. H

oogt

e 12

cm

. Bre

edte

: 4,5

cm

.0

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

glas

glas

onbe

kend

vaas

-bo

dem

van

een

vaas

? D

iam

eter

: 6,

5 cm

.0

01

01

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Hie

lmer

k: 4

2(ge

kroo

nd) 1

733-

1846

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Hie

lmer

k: D

gek

roon

d 16

91-

1898

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Hie

lmer

k: o

nlee

sbaa

r0

00

1717

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Op

de k

etel

sta

at d

e te

kst:

IVA

IG

Tus

sen

IVA

en

IG is

een

kro

on

afge

beel

d0

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en: F

HM

gek

roon

d 17

14-1

808/

1811

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en:A

BC 1

717-

1880

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

zond

er m

erkt

eken

00

09

9

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en: D

K ge

kroo

nd n

b st

aat n

iet i

n D

uco

00

01

1

103

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: 8

7 ge

kroo

nd 1

734-

1864

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: D

gek

roon

d 16

91-

1898

00

04

4

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en: b

oth

1788

-189

80

00

44

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en; 9

4 ge

kroo

nd 1

789-

1897

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Vers

ierd

met

vr

ijmet

sela

arsy

mbo

len

zond

er

mer

ktek

en.

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en: 6

8 ge

kroo

nd 1

732-

1857

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en L

K ge

kroo

nd 1

674-

1866

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en 3

6 ge

kroo

nd 1

719-

1874

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

vers

ierd

e ke

tel m

et

knor

renm

otief

met

par

elra

nden

. de

ket

el h

eeft

gee

n m

erkt

eken

.0

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en:s

chaa

tsri

jder

171

4-18

440

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en: A

gek

roon

d 17

14-

1836

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

kete

l ver

sier

d m

et p

ortr

etten

, le

euw

in tu

in e

n de

teks

t VIV

AT

ORA

NIE

N M

erkt

eken

: zw

ijn

1724

-189

70

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en: F

AG 1

737-

1847

00

02

2

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: 4

6 ge

kroo

nd 1

737-

1897

00

03

3

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en; 7

8 ge

kroo

nd 1

724-

1849

00

01

1

104

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en 6

7 gr

kroo

nd 1

728-

1868

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: T

M g

ekro

ond

1780

-19

600

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: L

K ge

kroo

nd 1

674-

1866

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: t

wee

kru

izen

ge

kroo

nd 1

692-

1753

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: 4

7 ge

kroo

nd 1

733-

1825

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: 3

8 ge

kroo

nd 1

733-

1940

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: G

N g

ekro

ond

1768

-19

020

00

22

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

op d

e ke

tel s

taat

in h

et g

root

he

t mer

ktek

en: V

R ge

kroo

nd

1706

-179

10

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en A

VS 1

684-

1945

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

papi

jp-

pijp

ekop

met

ged

eelte

lijk

een

brui

ne g

lazu

urla

ag0

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: G

gek

roon

d 16

67-

1880

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

17de

eeu

wse

vor

m z

onde

r m

erkt

eken

.0

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: 5

4 ge

kroo

nd 1

732-

1925

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

op d

e ke

tel i

s de

teks

t HLR

af

gebe

eld

. Daa

rond

er s

taat

in

het

gro

ot h

et m

erkt

eken

: N

gekr

oond

168

4-17

600

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: s

peel

man

170

5-19

250

00

11

105

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: I

VB 1

691-

1848

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

kort

e is

abe

zond

er m

erkt

eken

. st

eel v

ersi

erd

met

sch

elpj

es0

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: 3

7 ge

kroo

nd 1

737-

1875

/188

10

00

11

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

kete

l ver

sier

d m

et s

mal

le

knor

ren.

Op

de a

chte

rkan

t st

aat i

n ee

n ge

stre

ept h

art

het m

erkt

eken

:W R

& s

. W

aars

chijn

lijk

Wes

terw

ald.

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en: G

B ge

kroo

nd 1

720-

1879

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

mer

ktek

en: 4

3 ge

kroo

nd 1

728-

1881

00

01

1

NH

2012

0-

--

loss

e vo

ndst

en z

even

kera

mie

kpo

rcel

ein

onbe

kend

pijp

-Eu

rope

es p

orse

lein

pijp

ekop

00

01

1

NH

2012

014

-51

0W

-pro

fiel

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

niet

nad

er

gede

term

inee

rd-

-0

02

20

NH

2012

016

-57

2tu

fste

enck

uil

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

00

01

NH

2012

014

--

--

--

--

-0

00

00

NH

2012

014

--

--

--

--

-0

00

00

NH

2012

01

--

--

--

--

-0

00

00

NH

2012

017

--

--

--

--

-0

00

00

NH

2012

62-

--

vond

sten

zee

fres

idu

bove

nste

laag

oos

tdee

l te

rrei

ngl

asgl

ason

beke

ndfle

s-

Parf

umle

s va

n kl

eurl

oos

in m

al

gego

ten

glas

. De

fles

is v

oor

de

helft

zes

hoek

ig e

n ro

nd. R

ond

de a

anze

t van

de

hals

zit

een

verd

ikki

ng. o

p de

fles

sta

at

de te

kst:

EAU

DE

COLO

GN

E J.C

.BO

LDO

OT.

00

01

1

106

NH

2012

63-

-51

6W

-pro

fiel

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

-0

00

11

NH

2012

641

-50

5W

-pro

fiel

kera

mie

kgr

ijsba

kken

don

beke

ndko

m-

-0

01

01

NH

2012

6514

-53

1w

-pro

fiel

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

-0

00

11

NH

2012

6614

-51

0W

-pro

fiel

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pani

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

zond

er d

ecor

atie

01

00

1

NH

2012

6714

-53

8sc

hape

npot

en v

oere

nde

hori

zont

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSi

egbu

rgni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

00

10

NH

2012

6714

-53

8sc

hape

npot

en v

oere

nde

hori

zont

stee

nle

iste

enon

beke

ndbr

ok-

-0

00

11

NH

2012

6714

-53

8-

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

scha

ap m

etac

arpi

00

071

71

NH

2012

6714

-53

8-

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

met

apod

ia s

chaa

p;50

zijn

van

on

volw

asse

n di

eren

. 0

00

7575

NH

2012

6714

-53

8-

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

rund

hoo

rnpi

t0

00

33

NH

2012

6714

-53

8-

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

scha

ap m

etat

arsi

00

075

75

NH

2012

6714

-53

8sc

hape

npot

en v

oere

nde

hori

zont

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

mee

r da

n 30

0 vo

orna

mel

ijk

scha

penm

etap

odia

00

030

030

0

NH

2012

6714

-53

8sc

hape

npot

en v

oere

nde

hori

zont

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

mee

r da

n 20

0 sp

linte

rs

vot v

oorn

amel

ijk

scha

penm

etap

odia

.0

00

200

200

NH

2012

6814

-52

0W

-pro

fiel

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

-0

00

11

NH

2012

6914

-54

1la

ag in

wes

tpro

fiel

kera

mie

kte

gel

indu

stri

eel w

itte

gel

-D

ikte

: 0,7

cm

. met

ting

lazu

ur

zond

er d

ecor

atie.

00

01

1

NH

2012

7014

-53

6la

ag in

w-p

rofie

lke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-m

et g

lazu

ur1

00

10

NH

2012

7014

-53

6la

ag in

w-p

rofie

lor

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

atar

sus

00

01

1

NH

2012

7114

-53

2w

-pro

fiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndde

ksel

-m

et g

lazu

ur0

10

10

NH

2012

7214

-53

9W

-pro

fiel l

aag

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

scha

ap p

hala

nge

00

01

1

NH

2012

7314

-53

3-

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndbr

ok-

-0

00

11

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

leng

te: 2

3,5

cm. B

reed

te:1

1 cm

. D

ikte

:5 c

m.

00

01

1

107

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

krom

getr

okke

n ba

kste

en.

Leng

te: 2

1 cm

. Bre

edte

11 c

m.

Dik

te: 5

cm

.0

00

11

NH

2012

7416

-57

2Li

jmer

ijniv

eau

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

-0

00

22

NH

2012

7416

-57

2Li

jmer

ijniv

eau

kera

mie

kbi

jna-

stee

ngoe

dSi

egbu

rgni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

--

10

00

1

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

-0

00

11

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

met

aal

ijzer

onbe

kend

spijk

er-

-0

00

11

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-0

00

11

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

stee

nle

iste

enon

beke

ndbr

ok-

-0

00

11

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

stee

nna

tuur

stee

non

beke

ndbr

ok-

-0

00

11

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndbr

ok-

-0

00

11

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

verb

rand

roo

d aa

rdew

erk

00

10

1

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

00

12

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdon

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

Frec

hen

of s

tadt

lohn

10

00

1

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

lood

glaz

uur

met

man

gaan

oxid

e ta

min

eau-

achti

g1

00

01

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndde

ksel

zwar

tgoe

dlo

odgl

azuu

r m

et m

anga

anox

ide

tam

inea

u-ac

htig.

00

01

1

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

niet

nad

er

gede

term

inee

rd-

-2

10

03

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

paar

se d

ecor

atie

00

20

2

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

deco

ratie

met

een

rond

e bl

auw

e lij

nen

00

10

1

108

NH

2012

7416

-57

2lij

mer

ijniv

eau

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-bl

auw

e de

cora

tie o

p de

bu

itenk

ant

10

00

1

NH

2012

7414

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

scha

ap p

hala

nge

00

011

11

NH

2012

7414

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

scha

ap m

etat

arsu

s0

00

1515

NH

2012

7414

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

scha

ap m

etac

arpu

s0

00

1212

NH

2012

7414

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

scha

ap m

etap

odia

00

06

6

NH

2012

7414

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

scha

ap c

audu

m0

00

11

NH

2012

7414

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

tru

ndpr

oduc

tieaf

val

-ju

veni

el r

und

met

apod

ium

00

01

1

NH

2012

7414

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

tru

ndpr

oduc

tieaf

val

-ph

alan

ge0

00

11

NH

2012

7414

-57

2lij

mer

ijniv

eau

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

tru

ndpr

oduc

tieaf

val

-ph

alan

ge0

00

11

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kgr

ijsba

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

--

01

00

1

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

00

01

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pabo

rd-

Dec

orati

e m

et b

ruin

e, ro

de e

n zw

arte

lijn

en0

10

01

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndbo

rd-

-0

10

01

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

bord

--

01

40

5

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kpo

rcel

ein

chin

ees

bord

-de

cora

tie m

et fl

oral

e m

otiev

en1

01

02

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

deco

ratie

met

een

paa

rse

bies

01

00

1

109

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

deco

ratie

met

een

gel

e lij

n en

bl

auw

e flo

rale

en

geom

etri

sche

m

otiev

en0

10

01

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

zond

er d

ecor

atie

40

00

4

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

dsc

haap

een

van

de b

otje

s he

eft e

en

snijs

poor

00

02

2

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

-0

00

33

NH

2012

7516

--

lage

n bo

ven

lijm

erijl

aag

(aan

leg

put)

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

hiel

mer

k: 1

7 ge

kroo

nd0

00

11

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2ke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

dakp

ango

lfpan

-0

00

11

NH

2012

7614

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-fo

etus

pel

vis

scha

ap0

00

11

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

cap

ut fe

mur

is0

00

11

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-ju

veni

el ti

bium

sch

aap

00

01

1

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

atar

sus

00

02

2

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

acar

pus

00

02

2

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

apod

ium

00

03

3

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

pha

lang

e0

00

22

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

rund

prod

uctie

afva

l-

rund

pha

lang

e0

00

33

NH

2012

761

-61

2la

ag 4

2or

gani

sch

dier

lijk

bot

rund

prod

uctie

afva

l-

beka

pt r

unde

r m

etap

odiu

m0

00

11

NH

2012

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

--

00

015

15

NH

2012

78-

-57

0la

ag 3

0ke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

--

00

06

6

NH

2012

78-

-57

0la

ag 3

0m

etaa

llo

odon

beke

ndko

gel

-vo

or 1

863

00

01

1

NH

2012

78-

-57

0la

ag 3

0gl

asgl

ason

beke

ndve

nste

r-

licht

groe

n ge

tint

00

02

2

NH

2012

78-

-57

0la

ag 3

0gl

asgl

ason

beke

ndve

nste

r-

kleu

rloo

s0

00

11

110

NH

2012

78-

-57

0la

ag 3

0gl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-

kleu

rloo

s gl

asfr

agm

ent

onbe

kend

of d

eze

van

een

fles

of e

en d

rink

glas

afk

omsti

g is

.1

00

01

NH

2012

78-

-57

0la

ag 3

0gl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-gr

oen

getin

t1

00

01

NH

2012

78-

-57

0la

ag 3

0st

een

vuur

stee

non

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

verb

rand

e tu

fste

enkk

en

vouu

rste

en0

00

44

NH

2012

7814

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

hoo

rnpi

t0

00

77

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

cau

dum

00

07

7

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

cra

nium

frag

men

t0

00

33

NH

2012

7814

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

car

palia

00

010

10

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

pha

lang

e0

00

4343

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

sche

lpon

beke

ndsc

help

non

-0

00

22

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

atar

sus

00

012

12

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

acar

pus

00

022

22

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

apod

ium

00

046

46

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

rund

prod

uctie

afva

l-

phal

ange

00

07

7

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

rund

prod

uctie

afva

l-

carp

alia

00

010

10

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

rund

prod

uctie

afva

l-

waa

rsch

ijnlij

k 2

van

een

juve

niel

ru

nd;m

etap

odia

00

06

6

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

prod

uctie

afva

lko

nijn

-0

00

22

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

prod

uctie

afva

lko

nijn

radi

us0

00

11

NH

2012

781

-57

0la

ag 3

0or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

prod

uctie

afva

lko

nijn

koni

jn?

Caud

um0

00

11

NH

2012

791

-61

4la

ag 4

4or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

pha

lang

e ju

veni

el0

00

11

NH

2012

791

-61

4la

ag 4

4or

gani

sch

dier

lijk

bot

rund

prod

uctie

afva

l-

juve

niel

met

apod

ium

00

01

1

NH

2012

791

-61

4la

ag 4

4or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

apod

ium

00

01

1

111

NH

2012

791

-61

4la

ag 4

4or

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

atar

sus

00

01

1

NH

2012

8016

-57

2tu

fste

enck

uil

stee

nka

lkst

een

onbe

kend

tufs

teen

c-

-0

00

1010

NH

2012

8016

-57

2tu

fste

enck

uil

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

-0

00

11

NH

2012

80-

--

dete

ctor

vond

sten

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

Dec

ortti

e in

bla

uw m

et fl

oral

e m

otiev

en0

01

01

NH

2012

80-

--

dete

ctor

vond

sten

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Mer

ktek

en:V

K ge

kroo

nd16

74-1

691/

1695

00

01

1

NH

2012

80-

--

dete

ctor

vond

sten

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

Hie

lmer

k: M

elkm

eid

1647

/165

5-19

20 O

p de

zijk

ant v

an d

e st

eel

staa

t JA

N P

RIN

...0

00

11

NH

2012

80-

--

dete

ctor

vond

sten

kera

mie

kst

eeng

oed

onbe

kend

krui

km

iner

aalw

ater

Op

de b

uite

nkan

t sta

t een

st

empe

l in

relie

f: N

UM

M 5

.1

00

01

NH

2012

80-

--

dete

ctor

vond

sten

kera

mie

kw

itbak

kend

obek

end

niet

nad

er

gede

finie

erd

-gr

oene

gla

zuur

. Dia

met

er: 1

9 cm

.0

10

01

NH

2012

80-

--

dete

ctor

vond

sten

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pabe

eld

-

Kop

van

een

beel

dje.

Op

het

beel

dje

zitt

en n

og re

stan

ten

goud

verf

van

de

oorb

elle

n.0

00

11

NH

2012

80-

--

mar

s w

est v

. par

kstr

aat

(ger

oerd

e op

perv

lakt

e).

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

-0

00

11

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

llo

odon

beke

ndlo

odje

--

00

03

3

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

ring

-D

iam

eter

: 3 c

m.

00

01

1

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

mun

t-

onle

esba

re m

unt.

00

01

1

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lijz

eron

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

onhe

rken

baar

bro

k ijz

er0

00

11

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

plaa

t-

Rech

thoe

kig

plaa

tje

Leng

te:

8 cm

. bre

edte

: ong

evee

r 2,

5 cm

. fu

nctie

onb

eken

d0

00

11

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-on

geve

er 3

cm

. met

sc

hroe

fdra

ad

00

01

1

112

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

llo

odon

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

grill

ig g

evor

md

plak

je lo

od.

00

03

3

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

dop

-pl

at d

opje

. Dia

met

er: 1

,3 c

m.

00

01

1

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

llo

odon

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

tufs

teen

kje

lood

.0

00

11

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

llo

odon

beke

ndpl

aat

-gr

illig

gev

orm

d ro

nd p

laat

je.

Dia

met

er: o

ngev

eer

3,5

cm.

00

01

1

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lbr

ons

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-

kop

van

een

sier

nage

l of e

en

knoo

p. R

ond

aan

een

kant

lich

t bo

l pla

atje

. Dia

met

er: 3

cm

.0

00

11

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

llo

odon

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

slor

dig

gevo

rmd

ring

etje

. D

iam

eter

: 2 c

m.

00

01

1

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

nage

lsi

erna

gel

Ova

le b

olle

kop

00

01

1

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lijz

eron

beke

ndsp

ijker

--

00

01

1

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

knoo

p-

rond

e kn

oop

met

vie

r ga

ten.

D

iam

eter

: 1,8

cm

.0

00

11

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lzi

nkon

beke

ndpl

aat

-gr

illig

gev

orm

de p

laat

jes.

00

03

3

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

plaa

t-

rech

thoe

kig

plaa

tje.

Len

gte:

5,5

cm

. Gro

otst

ebre

edte

: 2,5

cm

. H

et p

laat

je is

lich

t geb

ogen

en

aan

een

zijd

e gr

illig

gev

orm

d.0

00

11

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

llo

odon

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

Tuitv

orm

ig v

oorw

erp

00

01

1

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

schi

jf-

Rond

sch

ijfje.

Dia

met

er: 3

,5 c

m.

In d

e sc

hijf

zitt

en tw

ee g

aten

; ee

n va

n 0,

4 cm

bij

de ra

nd e

n ee

n va

n o,

6 cm

in h

et m

idde

n.

Het

gat

in h

et m

idde

n he

eft e

en

opst

aand

e ra

nd.

00

01

1

113

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lbr

ons

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-br

ok g

esm

olte

n br

ons

00

02

2

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

sier

nage

l-

pira

mid

evor

mig

e ko

p va

n ee

n si

erna

gel.

door

sned

e 1,

5 cm

. H

oogt

e: 1

cm

.0

00

11

NH

2012

80-

--

Det

ecto

rvon

dste

nm

etaa

lko

per

onbe

kend

plaa

t-

rech

thoe

kig

plaa

tje.

Len

gte:

3

cm. B

reed

te:1

,8 c

m. D

e zi

jden

zi

jn n

iet l

oodr

echt

afg

ekni

pt.

00

01

1

NH

2012

8116

-59

7ku

il op

18,

60 m

glas

glas

onbe

kend

niet

nad

er

gede

term

inee

rd-

blau

w g

ekle

urd

glas

00

10

1

NH

2012

8117

-61

5G

rond

land

zijd

e S6

15m

etaa

lko

per

onbe

kend

schi

jf-

Rond

sch

ijfje

met

een

gat

in h

et

mid

den.

Dia

met

er: 1

,7 c

m.

00

01

1

NH

2012

8117

-61

5G

rond

land

zijd

e S6

15m

etaa

lko

per

onbe

kend

ring

-D

iam

eter

: 2,3

cm

.0

00

11

NH

2012

8117

-61

5G

rond

land

zijd

e S6

15m

etaa

lko

per

onbe

kend

ring

-

Dia

met

er: 1

,5 c

m. D

e ra

nd is

sc

huin

afg

esne

den.

Aan

de

binn

enka

nt z

it op

een

ple

k ee

n ve

rdik

king

.0

00

11

NH

2012

8117

-61

5G

rond

land

zijd

e S6

15m

etaa

lko

per

onbe

kend

plaa

t-

frag

men

ten

van

plaa

tjes

.0

00

44

NH

2012

8117

-61

5G

rond

land

zijd

e S6

15m

etaa

lijz

eron

beke

ndpl

aat

-fr

agm

ent v

an e

en p

laat

je0

00

11

NH

2012

8117

-61

5G

rond

land

zijd

e S6

15m

etaa

llo

odon

beke

ndlo

odje

--

00

01

1

NH

2012

8117

-61

5G

rond

land

zijd

e S6

15gl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-gr

oen

gekl

eurd

gla

s1

00

01

NH

2012

8117

-61

5G

rond

land

zijd

e S6

15gl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-gr

oen

glas

Dia

met

er: 8

cm

.0

01

01

NH

2012

8117

--

-or

gani

sch

leer

-sc

hoei

sel

--

00

00

0

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

bord

slib

vers

ieri

ng-

10

00

1

114

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

onbe

kend

krui

km

iner

aal

wat

erkr

uik

-0

01

01

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

onbe

kend

krui

km

iner

aal

wat

erkr

uik

diam

eter

: 9 c

m.

00

10

1

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

--

00

01

1

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

-

mer

ktek

en: P

AV

deze

sta

t ve

rder

nie

t in

het m

erke

nboe

k va

n du

co.

00

01

1

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

witb

akke

ndob

eken

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-0

10

01

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

witb

akke

ndFr

eche

nbo

rd-

groe

ne d

ecor

atie

01

00

1

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

m-

Maa

stri

chts

aar

dew

erk

met

het

be

eldm

erk:

90b

(Pol

ling)

189

30

01

01

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

onbe

kend

stop

-D

iam

eter

:6 c

m. H

oogt

e: 5

cm

.0

00

11

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

rke

ram

iek

porc

elei

nEu

ropa

kand

elaa

r-

Dec

orati

ein

blau

w m

et fl

oral

e m

otiev

en. O

p de

ond

erka

nt

staa

t een

bla

uw b

eeld

mer

k m

et

het n

umm

er 1

0. D

iam

eter

: 13

cm.

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

stee

ngoe

dSi

egbu

rgvo

orra

adpo

t-

19de

of 2

0ste

eeu

ws

baks

el.

10

10

2

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Sieg

burg

krui

km

iner

aalw

ater

buite

nkan

t is

gevl

amd.

D

iam

eter

: ong

evee

r 9c

m. a

an

de b

inne

nkan

t zijn

dra

airi

ngen

te

zie

n.0

01

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Sieg

burg

krui

km

iner

aalw

ater

Beid

e zi

jden

bru

in g

egla

zuur

d.

zond

er d

raai

ring

en.

10

00

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

bord

slib

vers

ieri

ng

De

binn

enka

nt is

bed

ekt m

et

witb

akke

nd s

lib m

et d

aari

n ee

n go

lven

de li

jn.

10

00

1

115

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

witb

akke

ndFr

eche

nbo

rd-

-0

10

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

p-

Op

de o

nder

kant

sta

at n

og e

en

deel

van

het

bee

ldm

erk

van

Soci

ete

cera

miq

ue.

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

m-

-1

00

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndbo

rd-

-0

02

02

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndbo

rd-

Dia

met

er: 1

3 cm

. D

ecor

atie

in g

roen

en

paar

s m

et

bloe

mm

otiev

en(B

oere

nbon

t).

01

00

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

p-

Op

de b

uite

nkan

t zit

een

donk

erbl

auw

e de

cora

tie m

et

plan

tmoti

even

.1

00

01

NH

2012

8217

--

Gro

nd w

est v

an m

uur

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pais

olat

or-

-0

00

1919

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

m-

De

rand

is g

olve

nd. A

an d

e bi

nnen

kant

is d

e w

and

in re

lief

verd

eeld

in fa

cett

en.

01

00

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

bord

--

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

--

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dke

ram

iek

witb

akke

ndob

eken

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

voor

zien

van

lood

glaz

uur

met

ko

pelo

xide

11

00

2

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-gr

oen

glas

103

170

30

116

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-O

p de

bod

em is

in re

lief e

en

krui

s af

gebe

eld.

Dia

met

er: 8

cm

.0

01

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-O

p de

bod

em is

het

woo

rd

HA

ARL

E(M

) mee

gego

ten.

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-O

p de

bod

em is

het

woo

rd

KIN

.... m

eege

gote

n0

01

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndfle

s-

beug

elfle

s0

10

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-

Op

de b

odem

sta

at

de te

kst:

SAXL

EHN

ERS

BITT

ERQ

UEL

LE H

UN

JAD

I JA

NO

S.

Dia

met

er:o

ngev

eer

9 cm

.0

01

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-G

efac

etee

rde

zijw

ande

n .

donk

ergr

oen

glas

.2

00

02

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-

licht

gro

en g

ekle

urd

glas

. Net

in

der

de h

als

is h

et c

ijfer

654

33

mee

gego

ten.

46

00

10

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndfle

s-

klei

n fle

sje

van

groe

n gl

as.

Dia

met

er: o

ngev

eer

4,5

cm.

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndfle

s-

kleu

rloo

sgla

s. D

iam

eter

: 5 c

m.

De

fles

is to

t een

ach

tzijd

ige

fles

gesl

epen

. O

p de

hal

s zi

jn

twee

rin

gen

mee

gego

ten.

; pa

rfum

fles?

00

01

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndka

n-

pul

00

10

1

117

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndfle

s-

zeka

lkst

eenn

tig g

ebla

zen

fles

van

kleu

rloo

sgla

s.D

iam

eter

: 5

cm.

00

01

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndke

lk-

diam

eter

voe

t: 5

cm

. Ba

lust

ervo

rmig

e st

am.

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndke

lk-

Dia

met

er v

oet:

7 c

m.

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-kl

eurl

oos

glas

00

10

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-lic

ht g

roen

gek

leur

d1

00

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndve

nste

r-

-0

00

33

NH

2012

8217

-61

5Bi

j vri

jlegg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dgl

asgl

ason

beke

ndw

eckp

ot-

-0

10

01

NH

2012

8217

--

Gro

nd n

oord

van

muu

rgl

asgl

ason

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

-gr

oen

gekl

eurd

gla

s.6

222

030

NH

2012

8217

--

Gro

nd n

oord

van

muu

rgl

asgl

ason

beke

nddr

inkg

las

-kl

eurl

oos

glas

. Bek

er o

p ee

n vo

et. D

iam

eter

voe

t: 6

,5 c

m.

00

10

1

NH

2012

8217

--

Gro

nd n

oord

van

muu

rgl

asgl

ason

beke

nd-

kleu

rloo

s gl

as. Z

ijkan

t ge

face

teer

d af

gesl

epen

. D

iam

eter

: 10

cm.

00

10

1

NH

2012

8217

--

Gro

nd n

oord

van

muu

rgl

asgl

ason

beke

ndfle

s-

beug

eklfl

esgr

oen

gekl

eurd

gla

s0

10

01

NH

2012

8217

-61

5Bi

j ver

legg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dor

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

atar

sus

00

01

1

118

NH

2012

8217

-61

5Bi

j ver

legg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dor

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-va

rken

met

acar

pus

00

01

1

NH

2012

8217

-61

5Bi

j ver

legg

en m

uurw

erk

brug

hoof

dor

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

? fe

mur

00

01

1

NH

2012

8217

--

gron

d no

ord

van

muu

ror

gani

sch

dier

lijk

bot

onbe

kend

zoog

dier

-sc

haap

met

acar

pus

00

01

1

NH

2012

8314

-53

8-

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

rund

pha

lang

en0

00

33

NH

2012

8314

-53

8-

orga

nisc

hdi

erlij

k bo

ton

beke

ndzo

ogdi

er-

rund

met

apod

ia0

00

33

NH

2013

8726

--

mac

hina

le a

anle

g ui

t re

cent

e op

hogi

ngke

ram

iek

maj

olic

aon

beke

ndbo

rd-

Dec

orati

e in

bla

uw e

n lic

htgr

oen

met

flor

ale

moti

even

.1

00

01

NH

2013

8726

--

mac

hina

le a

anle

g ui

t re

cent

e op

hogi

ngke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Stad

lohn

niet

nad

er

gede

finie

erd

-lic

hte

zwee

m ij

zere

ngob

e.1

00

01

NH

2013

8726

--

mac

hina

le a

anle

g ui

t re

cent

e op

hogi

ngke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

pot

voor

raad

pot

-0

01

01

NH

2013

8726

--

mac

hina

le a

anle

g ui

t re

cent

e op

hogi

ngke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-m

et s

libve

rsie

ring

10

00

1

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dpo

tvo

orra

adpo

tD

ecor

atie

in b

lauw

met

flor

ale

moti

even

.1

00

01

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

01

02

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kw

itbak

kend

obek

end

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

10

00

1

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kw

itbak

kend

Frec

hen

bord

--

10

00

1

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-D

ikte

:8 m

m.

00

02

2

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-D

ikte

: 9 m

m.

00

01

1

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

niet

nad

er

gede

term

inee

rd-

-2

30

05

119

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdon

beke

ndfle

sm

iner

aal

wat

erkr

uik

-4

00

04

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

stee

l-

-0

00

33

NH

2013

8826

169

5aa

nv. u

it gr

ijze

klei

laag

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndda

kpan

-G

egla

zuur

d m

et lo

odgl

azuu

r m

et m

anga

anox

ide.

00

01

1

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

witb

akke

ndob

eken

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-3

00

03

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

stee

ngoe

dSi

egbu

rgka

n-

gevl

amd

15de

eeu

w0

10

01

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

onbe

kend

fles

min

eraa

l w

ater

krui

km

et ij

zere

ngob

e.1

00

01

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

bord

-de

cora

tie in

bla

uw.

00

10

1

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

wan

dteg

el-

blau

we

deco

ratie

. Dik

te: 7

mm

.0

00

11

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

wan

dteg

el-

dikt

e: 7

mm

.0

00

22

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

--

10

00

1

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

wan

dteg

el-

deco

ratie

in p

aars

. Dik

te: 8

mm

.0

00

11

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-Be

ide

kant

en b

edek

t met

lo

odgl

azuu

r m

et m

anga

anox

ide.

10

00

1

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

pijp

aard

eG

ouda

kete

l-

Hie

lmer

k: 3

0 ge

kroo

nd 1

714-

1885

00

01

1

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

pijp

aard

eG

ouda

kete

l-

Hie

lmer

k; D

gek

roon

d 16

91-

1898

00

01

1

NH

2013

8926

169

6br

uine

laag

mac

hina

le

aanl

egke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndke

tel

--

00

01

1

NH

2013

90-

-69

7N

EN m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

blau

we

deco

ratie

20

00

2

120

NH

2013

90-

-69

7N

EN m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-pa

arse

dec

orati

e. D

ikte

: 7

mm

.0

00

11

NH

2013

90-

-69

7N

EN m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kpi

jpaa

rde

Gou

dake

tel

-H

ielm

erk

65 g

ekro

ond

1729

-19

250

00

11

NH

2013

9126

169

8m

achi

nale

aan

leg

uit

licht

brui

ne la

agke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

bord

--

20

00

2

NH

2013

9126

169

8m

achi

nale

aan

leg

uit

licht

brui

ne la

agor

gani

sch

dier

lijk

bot

zoog

dier

afva

l-

-0

00

22

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kbi

jna-

stee

ngoe

dSi

egbu

rgka

n-

-0

10

01

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kw

itbak

kend

obek

end

pot

-

Bede

kt m

et lo

odgl

azuu

r m

et

kope

roxi

de. D

iam

eter

bod

em:

4 cm

. Zal

fpot

je0

01

01

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kst

eeng

oed

Sieg

burg

kan

-fr

agm

ent o

or. g

evla

md

00

01

1

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSi

egbu

rgfle

sm

iner

aal

wat

erkr

uik

-3

00

03

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kgr

ijsba

kken

don

beke

ndsc

haal

-di

amet

er: 3

2 cm

.0

10

01

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSt

adlo

hnni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

10

02

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

sieg

burg

achti

g ba

ksel

. Bru

ine

tot

gelig

e gl

azuu

r.1

00

12

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdEn

gela

ndko

p-

scra

tche

d bl

eu.

00

10

1

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

00

01

121

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

-0

01

01

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-di

kte:

7 m

m.

00

01

1

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kgr

ijsba

kken

don

beke

ndda

kpan

--

00

01

1

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

glas

glas

onbe

kend

vens

ter

--

00

01

1

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

stee

l0

00

22

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

met

aal

kope

ron

beke

ndm

unt

-on

lees

baar

00

01

1

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

met

aal

lood

onbe

kend

stol

sel

--

00

05

5

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

met

aal

bron

son

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

kind

ersc

haar

tje

00

01

1

NH

2013

92-

-26

Bst

ort k

uil 2

6 de

tecti

e +

oogv

onds

ten.

met

aal

kope

ron

beke

ndkn

oop

-

holle

afg

epla

tte

knoo

p m

et

1 oo

g. N

aast

het

oog

zitt

en

tege

nove

r el

kaar

twee

gaa

tjes

. D

iam

eter

: 25

mm

.0

00

11

NH

2013

9227

1-

stor

tke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

70

10

8

NH

2013

9326

170

4aa

nvm

etaa

llo

odon

beke

ndko

gel

-di

amet

er: 2

cm

.0

00

11

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndde

ksel

-D

ecor

atie

in re

lief m

et fl

oral

e m

otiev

en.

10

00

1

122

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndbo

rdiw

-bor

-3

Dec

orati

e in

paa

rse

tran

sfer

prin

t.O

p de

vla

g ee

n pa

relra

nd e

n flo

rale

moti

even

. O

p de

spi

egel

: een

land

scha

p m

et e

en p

erso

on. D

iam

eter

:12

cm.

00

01

1

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

--

10

00

1

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndza

lfpot

iw-z

al -1

Op

de b

odem

sta

at in

relie

f he

t get

al 2

. Dia

met

er: 5

5 m

m.

Hoo

gte:

27 m

m.

00

01

1

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndko

p-

-0

01

01

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

kach

elpa

n-

-0

02

02

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Stad

lohn

kan

--

10

00

1

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Stad

lohn

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

30

00

3

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

porc

elei

nEu

ropa

kop

-

Op

de b

uite

nkan

t bla

uwe

deco

ratie

met

flor

ale

moti

even

.(z

wie

belm

uste

r). O

p de

bi

nnen

kant

zitt

en v

ertic

ale

ribb

els.

10

00

1

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

hafn

eron

beke

ndni

et n

ader

ge

dete

rmin

eerd

--

00

10

1

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Wes

terw

ald

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

20

10

3

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

scha

al-

met

slib

vers

ieri

ng0

10

01

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Sieg

burg

fles

-m

iner

aalw

ater

krui

k2

00

02

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

witb

akke

ndFr

eche

nbo

rd-

-0

12

03

123

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

witb

akke

ndob

eken

dpo

t-

Dia

met

er: 1

4 cm

.0

10

01

NH

2013

9527

1-

stor

tm

etaa

llo

odon

beke

ndst

olse

l-

-0

00

11

NH

2013

9527

1-

stor

tm

etaa

lbr

ons

onbe

kend

knoo

p-

platt

e kn

oop

met

ver

dund

e ra

nd e

n be

vesti

ging

soog

. D

iam

eter

:15

mm

.0

00

11

NH

2013

9527

1-

stor

tm

etaa

lko

per

onbe

kend

plaa

t-

-0

00

11

NH

2013

9527

1-

stor

tm

etaa

lbr

ons

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-

krom

pla

atje

bro

ns. H

et

ene

uite

inde

is e

rgen

s va

n af

gebr

oken

. Het

and

ere

uite

inde

is

afg

eron

d en

hee

ft e

en

door

bori

ng.

00

01

1

NH

2013

9527

1-

stor

tm

etaa

lijz

eron

beke

ndkr

am-

-0

00

11

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

pijp

aard

eG

ouda

pijp

(kle

ipijp

)-

stee

l met

teks

t:G

OU

DA

00

01

1

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

pijp

aard

eG

ouda

pijp

(kle

ipijp

)ov

oide

hiel

mer

k:36

gek

roon

d 17

19-

1874

00

01

1

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

-st

elen

00

03

3

NH

2013

9527

1-

stor

tke

ram

iek

faie

nce

onbe

kend

wan

dteg

el-

`Bla

uwe

deco

ratie

met

flor

ale

moti

even

. Dik

te:1

4 m

m.

00

01

1

NH

2013

9527

1-

stor

tor

gani

sch

sche

lp

sche

lp

niet

nad

er

gede

finie

erd

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

00

03

3

NH

2013

9527

1-

stor

tm

etaa

lsi

ntel

onbe

kend

slak

--

00

01

1

NH

2013

9527

1-

stor

tm

etaa

lijz

eron

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

cilli

nder

vorm

igen

aan

een

kan

t af

gesl

eten

vor

m. D

iam

eter

: 19

mm

. Len

gte:

43

mm

.0

00

11

NH

2013

9527

1-

stor

tm

etaa

lko

per

onbe

kend

mun

t-

-0

00

22

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSt

adlo

hnni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-3

00

03

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

niet

nad

er

gede

term

inee

rd-

-2

00

02

124

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kpo

rcel

ein

Euro

pani

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

00

01

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dfle

s-

min

eraa

lwat

erkr

uik

10

00

1

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

Met

slib

vers

ieri

ng.

40

00

4

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

Buite

nkan

t is

bede

kt m

et

lood

glaz

uur

met

man

gaan

oxid

e.2

00

02

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-2

03

05

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kw

itbak

kend

obek

end

niet

nad

er

gede

finie

erd

-D

e bu

itenk

ant i

s be

dekt

met

lo

odgl

azuu

r m

et k

oper

oxid

e.2

01

03

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndbo

rd-

-0

20

02

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndka

chel

pan

--

20

30

5

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kpi

jpaa

rde

Gou

dapi

jp (k

leip

ijp)

ovoi

deH

ielm

erk:

75

gekr

oond

. (17

28-

1867

)0

00

11

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

glas

glas

onbe

kend

fles

-G

roen

geti

nt g

las.

00

20

2

NH

2013

9627

-72

9m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kaa

rdew

erk

onbe

kend

baks

teen

-ge

lig b

akse

l ijs

sels

teen

00

01

1

NH

2013

9727

171

6m

achi

nale

aan

leg

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdon

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

De

binn

enzi

jde

doet

den

ken

aan

stad

tlohn

aard

ewer

k. D

e bu

itenk

ant d

oet d

enke

n aa

n fr

eche

naar

derw

erk.

10

00

1

NH

2013

9827

172

3sc

have

n vl

akke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

-st

eel

00

01

1

NH

2013

9827

172

3sc

have

n vl

akgl

asgl

ason

beke

ndfle

s-

groe

n ge

tint g

las

10

00

1

NH

2013

9927

172

3sc

have

n vl

akke

ram

iek

maj

olic

aon

beke

ndbo

rd-

-1

00

01

NH

2013

100

271

725

scha

ven

vlak

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-

Poly

chro

om b

esch

ilder

de

bloe

mpo

tteg

el 1

37 x

137

x 1

2 m

m; 1

620-

1640

uit

Jan

Plui

s D

e N

eder

land

se T

egel

blz

: 141

.0

00

11

125

NH

2013

100

271

725

scha

ven

vlak

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

-1

00

01

NH

2013

100

271

725

scha

ven

vlak

kera

mie

kw

itbak

kend

obek

end

niet

nad

er

gede

finie

erd

-Bu

itenk

ant i

s be

dekt

met

lo

odgl

azuu

r m

et k

oper

oxid

e.1

00

01

NH

2013

100

271

725

scha

ven

vlak

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndko

m-

-0

10

01

NH

2013

100

271

725

scha

ven

vlak

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-

Blau

we

besc

hild

erin

g: m

an

in h

arna

s bi

nnen

een

cir

kel.

Dik

te:1

0 m

m.

00

01

1

NH

2013

100

271

725

scha

ven

vlak

glas

glas

onbe

kend

fles

-gr

oen

getin

t gla

s0

01

01

NH

2013

101

271

716

scha

ven

vlak

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

niet

nad

er

gede

term

inee

rd-

Dec

orati

e in

de

vorm

van

tr

ansf

erpr

int i

n bl

auw

. met

ge

omet

risc

he e

n flo

rale

m

otiev

en.

10

00

1

NH

2013

101

271

716

scha

ven

vlak

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-2

00

02

NH

2013

101

271

716

scha

ven

vlak

kera

mie

kw

itbak

kend

obek

end

niet

nad

er

gede

finie

erd

-bu

itenk

ant b

edek

t met

lo

odgl

azuu

r m

et k

oper

oxid

e.0

01

01

NH

2013

101

271

716

scha

ven

vlak

kera

mie

kpi

jpaa

rde

Gou

dapi

jp (k

leip

ijp)

krom

stee

rtH

ielm

erk

TM g

ekro

ond

(178

0-19

60)

00

01

1

NH

2013

101

271

716

scha

ven

vlak

orga

nisc

hsc

help

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

00

01

1

NH

2013

102

271

742

scha

ven

vlak

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSi

egbu

rgfle

s-

min

eraa

lwat

erkr

uik

10

00

1

NH

2013

102

271

742

scha

ven

vlak

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)-

stee

l0

00

11

NH

2013

103

271

708

scha

ven

vlak

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-D

ikte

: 7 m

m.

00

01

1

NH

2013

103

271

708

scha

ven

vlak

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dfle

s-

min

eraa

lwat

erkr

uik

10

00

1

NH

2013

103

271

708

scha

ven

vlak

glas

glas

onbe

kend

fles

-gr

oen

getin

t gla

s0

01

01

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27ke

ram

iek

Pste

engo

edSi

egbu

rgka

n-

-0

00

11

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27ke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

onbe

kend

kan

-

licht

geel

gek

leur

d ba

ksel

. De

buite

nzijd

e is

bed

ekt m

et e

en

brui

n la

agje

ijze

reng

obe.

10

00

1

126

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

lko

per

onbe

kend

hang

er-

rond

e ha

nger

met

een

ra

ndsc

hrift

: AG

NU

S D

EI (l

am

gsch

elp)

00

01

1

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

lM

SNon

beke

ndsp

eelg

oed

-M

ogel

ijk v

oet v

an e

en

tinne

nsol

daat

je.

00

01

1

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

llo

odon

beke

ndlo

odje

-on

lees

bare

lood

jes

00

03

3

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

lM

SNon

beke

ndde

ksel

-M

ogel

ijk e

en a

fgeb

roke

n lip

je

van

een

deks

el v

an e

en b

ierk

an.

00

01

1

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

llo

odon

beke

ndlo

odje

-

Lood

je m

et o

p de

ene

kan

t de

lett

er R

. Op

de a

nder

e ka

nt

staa

t: JS

H z

00

01

1

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

lko

per

onbe

kend

knoo

p-

Platt

e ro

nde

knoo

p m

et o

og.

Dia

met

er: 1

7 m

m.

00

01

1

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

llo

odon

beke

ndst

olse

l-

-0

00

22

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

lbr

ons

Ned

erla

ndm

unt

leeu

wen

cent

1878

00

01

1

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

lbr

ons

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-

rond

bol

vorm

ig tu

fste

enk

bron

s w

at m

ogel

ijk g

ebru

ikt i

s al

s ee

n re

para

tietu

fste

enk

van

een

kete

l of

iets

der

gelij

ks.

00

01

1

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27m

etaa

llo

odon

beke

ndko

gel

--

00

03

3

NH

2013

104

27-

-D

etc

WP

27 s

tort

WP

27or

gani

sch

sche

lpsl

aksl

akke

nhui

s-

-0

00

11

NH

2013

105

--

710

Aan

vke

ram

iek

porc

elei

nEu

ropa

kop

-

Dec

orati

e in

bla

uw m

et

Zwie

belm

uste

r de

cor.

De

binn

enka

nt b

ezit

verti

cale

ri

bbel

s0

01

01

NH

2013

105

--

710

Aan

vke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Wes

terw

ald

fles

-m

iner

aalw

ater

krui

k1

01

02

127

NH

2013

105

--

710

Aan

vke

ram

iek

indu

stri

eel

witb

akke

ndon

beke

ndbo

rd-

-0

01

01

NH

2013

105

--

710

Aan

vke

ram

iek

pijp

aard

eon

beke

ndpi

jp (k

leip

ijp)

-st

eel

gede

elte

lijk

bede

kt m

et

rade

ring

en.

00

01

1

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

bijn

a-st

eeng

oed

Sieg

burg

kan

--

01

00

1

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

stee

ngoe

dSi

egbu

rgka

n-

-1

00

01

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-oo

r0

00

11

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

rodi

erlij

k bo

takk

end

onbe

kend

pot

-M

et s

libve

rsie

ring

00

20

2

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Sieg

burg

fles

-m

iner

aalw

ater

krui

k0

01

01

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Frec

hen

kan

--

10

10

2

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

witb

akke

ndob

eken

dni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-0

01

01

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Wes

terw

ald

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

21

20

5

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Stad

lohn

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

30

00

3

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

Stad

lohn

kan

-O

p de

bui

tenk

ant i

s de

lett

er A

in

de

leer

drog

e kl

ei g

edru

kt.

10

00

1

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

nke

ram

iek

stee

ngoe

d ge

glaz

uurd

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

--

20

00

2

NH

2013

106

--

-lo

sse

vond

sten

Str

ucto

ngl

asgl

ason

beke

ndfle

ska

lkoe

ngr

oen

getin

t gla

s0

01

01

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

met

aal

lood

onbe

kend

slab

--

00

02

2

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

met

aal

ijzer

onbe

kend

niet

nad

er

gede

finie

erd

-Vu

lvav

orm

ige

platt

e ri

ng L

engt

e:

8 cm

. Bre

edte

: bijn

a 5

cm.

00

01

1

128

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

met

aal

lood

onbe

kend

koge

lm

uske

tkog

elD

iam

eter

:1,5

cm

.0

00

11

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

met

aal

MM

EN

eure

nber

gm

unt

reke

npen

ning

reke

npen

ning

±18

de e

euw

. O

pde

ene

zijd

e st

aat e

en g

aand

e le

euw

met

daa

rond

er d

e le

tter

s RE

PF. O

p de

and

ere

zijd

e st

aat

een

man

netj

e di

e na

ar re

chts

ki

jkt.

00

01

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

glas

glas

onbe

kend

fles

-gr

oen

gekl

eurd

e fle

s0

10

01

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

pijp

(kle

ipijp

)st

eel

Een

frag

men

t is

dik

(!&

de e

ews)

m

et ra

deri

ngen

.0

00

33

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndbo

rd-

-0

01

01

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

kom

iw-k

om-6

kom

met

gep

looi

de ra

nden

. D

iam

eter

: 18

cm. H

oogt

e: 5

cm

.0

00

11

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kgr

ijsba

kken

don

beke

ndsc

haal

--

01

00

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

Enge

lsko

piw

-kop

-2

Blau

we

deco

ratie

in

tran

sfer

prin

t met

aan

de

bui

tenk

ant e

en

land

scha

psta

fere

el e

n aa

nde

binn

enka

nt g

eom

etri

sche

m

otiev

en. o

p de

ond

erka

nt is

va

ag d

e de

corn

aam

te le

zen.

W

illow

... D

iam

eter

: 10

cm.

Hoo

gte:

6 c

m.

00

01

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

kop

iw-k

op-1

besc

hild

erin

g in

gro

en, b

lauw

en

gee

l met

flor

ale

moti

even

. D

iam

eter

: 7 c

m.

01

00

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

kom

-M

et p

arel

rand

01

00

1

129

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

bord

iw-b

or-3

Paar

se d

ecor

atie

in

tran

sfer

prin

t. O

p de

spi

egel

een

la

ndsc

hap

met

een

fonti

jn o

p de

ra

nd fl

oral

e m

otiev

en. H

oogt

e:

2,5

cm.

00

01

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kw

itbak

kend

Frec

hen

bord

--

01

00

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdra

eren

kan

--

01

00

1

NH

2013

107

21-

674

-laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSi

egbu

rgfle

sm

iner

aal

wat

erkr

uik

gevl

amd

10

00

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdW

este

rwal

dko

m-

Dia

tete

r: 1

8 cm

. Hoo

gte:

7 c

m.

00

01

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSi

egbu

rgka

n-

-0

01

01

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSt

adlo

hnka

n-

-3

00

03

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSt

adlo

hnka

n-

de b

uite

nkan

t is

bede

kt m

et

leem

glaz

uur

10

01

0

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSt

adlo

hnka

n-

baar

dman

met

ste

mpe

l0

10

01

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndgr

ape

--

01

11

3

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-2

01

02

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndsc

haal

-of

ver

giet

. met

bru

ine

vlek

ken.

01

00

1

NH

2013

107

21-

674

laag

19

/ S6

74 k

uil i

n zu

idpr

ofiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

dm

et

slib

vers

ieri

ngbo

rdr-

bor-

2

Vlag

ver

sier

d m

et z

igza

glijn

. D

iam

eter

: 18

cm. H

oogt

e: 3

,5

cm.

00

01

1

NH

2013

108

21-

691

(loss

e) b

akst

een

v.

muu

rwer

k (t

usse

n be

ide

putt

en)

kera

mie

kba

kste

enon

beke

ndba

kste

en-

Leng

te: 2

2 cm

. Bre

edte

: 10,

5 cm

. Dik

te: 5

cm

.0

00

11

130

NH

2013

109

221

709

naas

t gre

ppel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdon

beke

ndka

n-

-0

01

01

NH

2013

109

221

709

naas

t gre

ppel

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

bord

--

00

10

1

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kin

dust

riee

l w

itbak

kend

onbe

kend

deks

el-

Dia

met

er: o

ngev

eer

12 c

m.

Dco

ratie

in re

lief:

pare

lrand

op

onge

veer

een

cen

timet

er v

an

de ra

nd. D

ecor

atie

in b

lauw

la

ndsc

hapj

e en

geo

met

risc

he

moti

even

.0

00

11

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndgr

ape

-D

iam

eter

: 23

cm. B

uite

nkan

t ni

et g

egla

zuur

d.0

00

11

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-2

20

04

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndbo

rd-

Met

slib

vers

ieri

ng: l

ijnen

en

een

groe

ne z

igza

glijn

. Dia

met

er: 3

4 cm

.0

10

01

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kw

itbak

kend

obek

end

leks

chaa

l-

-1

00

01

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kw

itbak

kend

obek

end

niet

nad

er

gede

finie

erd

-ha

fner

achti

g ba

ksel

01

00

1

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kpi

jpaa

rde

Gou

dake

tel

ovoi

deH

ielm

erk;

5 g

ekro

ond

(167

7-18

45)

00

01

1

131

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kpi

jpaa

rde

onbe

kend

stee

l-

-0

00

11

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdSt

adlo

hnni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-1

01

02

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

glas

glas

onbe

kend

fles

-Li

chtg

roen

geti

nt g

las.

Met

sc

henk

tuit.

01

00

1

NH

2013

110

--

-

bij v

rijle

ggen

muu

rwer

k zw

terr

ein

(Str

ucto

n) b

ij IJs

sel

stee

ntu

fste

enon

beke

ndbo

uwm

ater

iaal

-ra

amsti

jl?0

00

11

NH

2013

111

21-

707

uit p

uinl

aag

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-

Dec

or k

omt h

et d

icht

st in

de

buur

t van

: A.0

5.04

.05

drie

tulp

in

acco

lade

smet

vle

ugel

blad

. Jan

Pl

uis

blz:

417

Dik

te: o

ngev

eer

1 cm

.0

00

22

NH

2013

111

21-

707

uit p

uinl

aag

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-D

ikte

: 7 m

m.

00

02

2

NH

2013

111

21-

707

uit p

uinl

aag

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-

Dec

orati

e in

bla

uw: A

.03.

01.1

7 La

ndsc

hap

op la

nd; h

oekm

otief

: sp

in 1

680-

1930

Jan

Plui

s bl

z:

366.

dik

te: 7

mm

.0

00

11

NH

2013

111

21-

707

uit p

uinl

aag

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-H

oekm

otief

: sp

in d

ikte

: 7 m

m.

00

01

1

NH

2013

111

21-

707

uit p

uinl

aag

kera

mie

km

ajol

ica

onbe

kend

bord

-D

ecor

atie;

in b

lauw

10

00

1

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

-7

10

08

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

met

slib

laag

aan

de

binn

enka

nt1

00

01

132

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-D

ecor

atie;

in b

lauw

. H

oekm

otief

: spi

n. D

ikte

:12

mm

.0

00

22

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-di

kte:

7 m

m.

00

010

10

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

kera

mie

kfa

ienc

eon

beke

ndw

andt

egel

-D

ecor

atie:

in b

lauw

; lan

dsch

ap.

Dik

te:

7 m

m.

00

04

4

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

kera

mie

kba

kste

enXX

Xba

kste

en-

geel

bak

sel

00

01

1

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndda

kpan

--

00

02

2

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

kera

mie

kro

dier

lijk

bota

kken

don

beke

ndda

kpan

-ge

glaz

uurd

00

01

1

NH

2013

112

22-

695

uit p

uinl

aag

wes

tpro

fiel

stee

nle

iste

enon

beke

ndda

klei

--

00

02

2

NH

2013

113

22-

-zo

ne o

ost v

an S

710

kera

mie

kw

itbak

kend

Frec

hen

bord

-D

iam

eter

: 35

cm.

01

00

1

NH

2013

113

22-

-zo

ne o

ost v

an S

710

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdon

beke

ndni

et n

ader

ge

defin

ieer

d-

Stad

tlohn

achti

g ba

ksel

met

st

empe

l:....

COM

...1

00

01

NH

2013

113

22-

-zo

ne o

ost v

an S

710

kera

mie

kst

eeng

oed

gegl

azuu

rdLa

nger

weh

eka

n-

-1

00

01

NH

2013

113

22-

-zo

ne o

ost v

an S

710

kera

mie

kpi

jpaa

rde

Gou

dake

tel

ovoi

deH

ielm

erk:

62

gekr

oond

(173

2-18

16)

00

01

1

133