Christelijk tijdvak?Christelijk tijdvak? Ja, want:Ja, want: Christendom doordrenkt Christendom doordrenkt

maatschappij en maatschappij en machtsverhoudingenmachtsverhoudingen

Geloof bepaalt heel je Geloof bepaalt heel je levenleven

Nee, want:Nee, want: Verheven boodschap is Verheven boodschap is

slechts laagje vernisslechts laagje vernis Daaronder aloud Daaronder aloud

(‘heidens’) bijgeloof(‘heidens’) bijgeloof Vernislaagje aangebracht Vernislaagje aangebracht

door wijze van door wijze van bekeringen:bekeringen:

Met nadruk op Met nadruk op uiterlijkheden uiterlijkheden

Vernislaagje door bekeringenVernislaagje door bekeringen

Bekeringen eerst door botte bijl Bekeringen eerst door botte bijl Later meer geraffineerd: Later meer geraffineerd: door overname heidense gebruiken: door overname heidense gebruiken: ombuiging van oude voorstellingenombuiging van oude voorstellingen Voorbeelden: in reader p. 17Voorbeelden: in reader p. 17 Hierdoor: voortleven bijgeloof in dagelijks Hierdoor: voortleven bijgeloof in dagelijks

levenleven Geen zwart-wit beeld religie-magieGeen zwart-wit beeld religie-magie

Schemergebied: onduidelijk verschil geloof - bijgeloof

Religie – magie: waarin zit onderscheid?Religie – magie: waarin zit onderscheid? Bij Sacrament van de doop Bij Sacrament van de doop - Door man met vreemd gewaad (toga)- Door man met vreemd gewaad (toga) - Onbegrijpelijke spreuken (Latijn)- Onbegrijpelijke spreuken (Latijn) - Met chrisma, water, zout- Met chrisma, water, zout - Met ceremonie van exorcisme: uitblazen Satan- Met ceremonie van exorcisme: uitblazen Satan Nog een voorbeeld:Nog een voorbeeld: Zegeningen van auto door geestelijkheid?Zegeningen van auto door geestelijkheid?

Waar leg je de grens?Waar leg je de grens?

Waar ligt de grens?Waar ligt de grens? Christoffelpenning in auto Christoffelpenning in auto Kokertje om nek met Joh. 1,1 contra vloek Kokertje om nek met Joh. 1,1 contra vloek

van de duivelvan de duivel Meesmokkelen hostie: afweer tegen Meesmokkelen hostie: afweer tegen

veeziektenveeziekten Keeper hangt medaillon in hoek goalKeeper hangt medaillon in hoek goal Voetballer die kruisteken slaatVoetballer die kruisteken slaat

Religie en magie: de principiële, theoretische verschillen

Religie Magie (in Christelijk Europa)

Doel Praktische bescherming en verklaringen (zie magie)

Onsterfelijkheid

Bescherming tegen kwaadVerklaring van onbegrepen zaken

Handelingsgebied: waar richt het zich op?

Niet-waarneembare, hogere zaken Bereikbare, aardse zaken, directe omgeving

Middel Rituelen en gebed = Smeekbeden Manipulatietechniek om succesNegatief: Vervloekingen winners door losers

Frequentie Permanent aanwezig in het bestaan Incidenteel, op afroep

Succes Niet verzekerd Gegarandeerd (mechanisch)

Succes is afhankelijk van Intentie en levenswijze Goed uitspreken, goed uitvoeren

Maatschappelijke status Gevestigde, publieke cultus Ongeorganiseerd, zonder status

Beoefenaars Bevoegden (clerus, theologen) Niet-gevestigden (charlatans)

Sociale toepassing en sociale functie

Op macroniveau: zorgt voor groepsidentiteit,

machtslegitimering

Op microniveau: Zorgt voor sociale nivellering, heeft ‘maaiveldfunctie’ (uitleg hieronder)

Bestrijding tegenkracht als zijnde

Ketterij Hekserij = sinds 1487 Ketterij

Beschikbare middelen tegen kwaad

Gebed tegen Satan Contramagie contra vervloekingen

ConclusieConclusie

Onderscheid religie / magie is vaagOnderscheid religie / magie is vaag Hangt af van je definitie: theorie, met vooral Hangt af van je definitie: theorie, met vooral

verschilpuntenverschilpunten In dagelijkse praktijk vooral overeenkomsten In dagelijkse praktijk vooral overeenkomsten

voorop. voorop. Oorzaken hiervan: Oorzaken hiervan: Door kerstening: top-down bekeringen en Door kerstening: top-down bekeringen en

syncretisering (overname)syncretisering (overname) En door gelovigen zelf: behoefte aan veel En door gelovigen zelf: behoefte aan veel

beschermende magiebeschermende magie

Magie: in alle lagen van Magie: in alle lagen van maatschappijmaatschappij

Middeleeuwen en nieuwere tijd: magisch-Middeleeuwen en nieuwere tijd: magisch-religieuze wereldbeeld dominantreligieuze wereldbeeld dominant

in àlle lagen van maatschappij: elite én gewone in àlle lagen van maatschappij: elite én gewone volkvolk

Oorzaak hiervan: Neo-Platoonse leer Oorzaak hiervan: Neo-Platoonse leer Gaat uit van samenhangen in kosmosGaat uit van samenhangen in kosmos Astrologie werd algemeen aanvaard: Astrologie werd algemeen aanvaard: invloed macrokosmos op microkosmos invloed macrokosmos op microkosmos

hemellichamen op elementenhemellichamen op elementen Aanhangers: àlle geleerden (Copernicus, Aanhangers: àlle geleerden (Copernicus,

Newton, Halley etc)Newton, Halley etc)

Voorbeeld elitemagie:Voorbeeld elitemagie:Isaac Newton 1643-1727Isaac Newton 1643-1727

Natuurkundige: Natuurkundige: Gravitatie en mechanicaGravitatie en mechanica Bij uitstek vertegenwoordiger Bij uitstek vertegenwoordiger

van Verlichte eeuwvan Verlichte eeuw Als muntmeester: interesse in Als muntmeester: interesse in

goudgoud En ook in Alchemie: maken En ook in Alchemie: maken

van goudvan goud Relatie met innerlijke staat van Relatie met innerlijke staat van

de mensde mens Tot in 19Tot in 19ee eeuw: geloof in eeuw: geloof in

magnetismemagnetisme Hype 1800: Mesmer(isme) Hype 1800: Mesmer(isme) met behandelwijze à la met behandelwijze à la

JomandaJomanda

Vier elementen en vier humoresVier elementen en vier humores Griekse wereldbeeld: Griekse wereldbeeld:

Ptolemeus, Hippocrates, Ptolemeus, Hippocrates, GalenosGalenos

Dominant in middeleeuwenDominant in middeleeuwen Kosmos met vier elementen: Kosmos met vier elementen:

warm, vochtig, droog, koudwarm, vochtig, droog, koud

Lichaam is microkosmos Lichaam is microkosmos (afspiegeling)(afspiegeling)

Met vier levenssappenMet vier levenssappen Mengsel van elementenMengsel van elementen - bloed= warm en vochtig- bloed= warm en vochtig -gele gal= warm en droog-gele gal= warm en droog -slijm=koud en vochtig-slijm=koud en vochtig -zwarte gal=koud en droog-zwarte gal=koud en droog Ziek zijn= verstoring van Ziek zijn= verstoring van

evenwichtevenwicht Remedie: herstellen van Remedie: herstellen van

evenwichtevenwicht Vooral door aderlatenVooral door aderlaten

Vier temperamenten Vier temperamenten - Bloed: sanguinisch, - Bloed: sanguinisch,

vurigvurig - Zwarte gal: - Zwarte gal:

melancholisch, depressiefmelancholisch, depressief - Gele gal: cholerisch, - Gele gal: cholerisch,

kortaangebondenkortaangebonden - Slijm: flegmatisch, - Slijm: flegmatisch,

weinig emotioneelweinig emotioneel Zoek het bijbehorende Zoek het bijbehorende

plaatje!plaatje!

Geloof in zwarte magie: hekserijGeloof in zwarte magie: hekserij Zwarte magie in middeleeuwen nog Zwarte magie in middeleeuwen nog

randverschijnselrandverschijnsel iets occults: heimelijk kwaad doen (maleficium)iets occults: heimelijk kwaad doen (maleficium) Vanaf 1487 ingepast in christendom:Vanaf 1487 ingepast in christendom: Malleus maleficarum (Heksenhamer) van Malleus maleficarum (Heksenhamer) van

dominicanen Kramer en Sprengerdominicanen Kramer en Sprenger Nieuw concept: zwarte magie of hekserij =Nieuw concept: zwarte magie of hekserij = verbond met Satan = verbond met Satan = Ketterij, bestreden door inquisitieKetterij, bestreden door inquisitie

Heksenhamer is een handboek: Heksenhamer is een handboek: Waaraan kun je heksen herkennen?Waaraan kun je heksen herkennen?

Een selectie: Een selectie: ze maken mensen en dieren onvruchtbaar; ze maken mensen en dieren onvruchtbaar; ze kunnen dingen zien die verderop gebeuren; ze kunnen dingen zien die verderop gebeuren; ze kunnen iemand verliefd doen worden ze kunnen iemand verliefd doen worden (dat verklaart alles! kijk nu je buurman/vrouw maar aan!)(dat verklaart alles! kijk nu je buurman/vrouw maar aan!) ze kunnen miskramen veroorzaken; ze kunnen miskramen veroorzaken; ze geven hun eigen kinderen ook aan de duivel; ze geven hun eigen kinderen ook aan de duivel; ze kunnen zich door de lucht van de ene naar de andere plaats ze kunnen zich door de lucht van de ene naar de andere plaats

bewegen; bewegen; ze kunnen de rechters betoveren zodat die hen niet bestraffen; ze kunnen de rechters betoveren zodat die hen niet bestraffen; ze kunnen zichzelf laten zwijgen tijdens martelingen; ze kunnen zichzelf laten zwijgen tijdens martelingen; ze maken openbaar wat voor anderen verborgen is; ze maken openbaar wat voor anderen verborgen is; ze voorspellen, met de hulp van de duivel, de toekomst; ze voorspellen, met de hulp van de duivel, de toekomst; ze kunnen mensen en dieren kwaad doen zonder ze aan te raken. ze kunnen mensen en dieren kwaad doen zonder ze aan te raken.

Verklaring heksenwaan 16Verklaring heksenwaan 16ee eeuw eeuw Verklaring voor golf van verbrandingen juist in 16Verklaring voor golf van verbrandingen juist in 16ee eeuw eeuw

is moeilijk:is moeilijk: Eén verklaring: economisch-antropologische (Keith Eén verklaring: economisch-antropologische (Keith

Thomas)Thomas) Antropologische:Antropologische: Gaat uit van sociale (maaiveld)functie van witte magie Gaat uit van sociale (maaiveld)functie van witte magie

en zwarte magieen zwarte magie hulpmiddel zijn voor sociale nivellering binnen een dorphulpmiddel zijn voor sociale nivellering binnen een dorp - Andermans succes is verdacht (resultaat van magie?)- Andermans succes is verdacht (resultaat van magie?) - Eigen mislukking is verklaarbaar (resultaat van - Eigen mislukking is verklaarbaar (resultaat van

andermans magie): gezichtsreddende verklaringandermans magie): gezichtsreddende verklaring - Eigen succes wordt tegengewerkt door zwarte magie - Eigen succes wordt tegengewerkt door zwarte magie

van benadeeldenvan benadeelden

Theorie ThomasTheorie Thomas

Economische element:Economische element: Economisch individualisme 16Economisch individualisme 16ee eeuw: eeuw: Ten koste van traditionele Ten koste van traditionele

gemeenschapsrechten en armenzorggemeenschapsrechten en armenzorg Beroep van behoeftigen om burenhulp Beroep van behoeftigen om burenhulp

afgewezenafgewezen Uitbannen slecht geweten: uitroeien van Uitbannen slecht geweten: uitroeien van

schooiers met vervloekingskrachtschooiers met vervloekingskracht